Engels Konut Sorunu PDF

KONUT SORUNU
ER YAYINLARI
.riedrich Engels Konut Sorunu
.REDRCH ENGELS
1
.REDRCH ENGELS
KONUT SORUNU
Konut Sorunu[247], Haziran 1872-ubat 1873 arasnda yazlmtr Der Volksstaatn 26 Haziran, 3 Temmuz, 25 ve 28 Aralk 1872 tarihli 51., 52., 53., 103., ve 104. saylarnda; 4 ve 8 Ocak, 8, 12, 19 ve 22 ubat 1873 tarihli 2., 3., 12., 13., 15. ve 16. saylarnda; ve 1872/1873te de Leipzigde ayr blm halinde yaynlanmtr. [Trkeye evirisi, .. Engels, Konut Sorunu, Marks-Engels: Seme Yaptlar, Cilt: II, s: 364-447, Birinci Bask, Sol Yaynlar, Temmuz 1977] Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir, 2003. erisyay@kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.net http://www.kurtuluscephesi.org
NDEKLER
9 20 41 41 55 70 75 75 81 90 95 101
kinci Baskya nsz Birinci Ksm Proudhon Konut Sorununu Nasl zyor? kinci Ksm Burjuvazi Konut Sorununu Nasl zyor? I II III nc Ksm Proudhon ve Konut Sorunu zerine Ek I II III IV Aklayc Notlar
.REDRCH ENGELS
KONUT SORUNU
KNC BASKIYA NSZ
AAIDAK alma, 1872de Leipzig Volksstaat[54] iin yazm olduum makalenin yeni bir basksdr. Tam o dnemde .ransz milyarlar Almanyaya akyordu:125 kamu borlar deniyor, kaleler ve klalar ina ediliyor, silah ve sava malzemesi stoklar yenileniyordu: tedavldeki para miktarndan daha az olmayan mevcut sermaye birdenbire muazzam lde artrlmt, ve btn bunlar, Almanyann dnya arenasna yalnzca bir birleik imparatorluk olarak deil, ama ayrca byk bir snai lke olarak katld zaman oluyordu. Bu milyarlar, onun gen byk sanayiine gl bir drt kazandrmtr, ve her eyden nce bu milyarlardr ki, Almanyann dnya pazarnda kendi yerini koruyabilecek bir sanayi lkesi olduunu tantlad, sava izleyen aldatc grnyle ok zengin ksa bir gnen [sayfa 352] dnemi ve hemen bunun ardndan, 1873-74te
byk kntnn kayna olmutur. Eski kltre sahip bir lkenin manfaktr ve kk retimden byk sanayie, stelik elverili koullarla abuklatrlm bylesine hzla getii bir dnem, ayn zamanda ileri dzeyde bir konut darl dnemidir. Bir yandan, krsal ii ynlarn, birdenbire, snai merkezlere dnen byk kentler kendine ekmekte; te yandan da, bu eski kentlerin yap dzenlemeleri yeni byk sanayi koullarna ve buna tekabl eden trafie uymamakta; sokaklar geniletilmekte, yenileri almakta, ve kentlerin ortasndan demiryollar geirilmektedir. Tam iilerin ynlar halinde kentlere akt srada, ii meskenleri byk lde yktrlmaktadr. iler ve kk tccarlar ve mterileri iiden oluan zanaatlar iin aniden ortaya kan konut darl burdan gelmitir. En bandan beri sanayi merkezleri olarak gelien kentlerde bu konut darl yok gibidir; rnein, Manchester, Leeds, Bradford, Barmen-Elberfeld. te yandan, darlk, o sralarda, Londra, Paris, Berlin, Viyanada had safhaya varm, ve ounlukla sregen bir biimde varln srdrmtr. Dolaysyla, o gnn basnn konut sorunu zerine brorlerle dolduran ve her trden toplumsal arlatanla yolaan ite bu konut darl, Almanyada ortaya kan sanayi devriminin bu belirtisidir. Bu tr bir dizi makale, Volksstaata da szmay baarmtr. Daha sonra kendisini Wrttembergden tp doktoru A. Mlberger olarak tantan imzasz yazar, Alman iilerini, bu sorun aracl ile, Proudhonun toplumsal her derde deva ilacnn mucizevi etkileri konusunda aydnlatmak iin bunu elverili bir frsat saymtr.[248] Yazkuruluna, bu makalelerin kabul edilmesi konusundaki aknlm belirttiim zaman, bunlar yantlamaya davet edildim ve bunu da yaptm. (Bkz: Birinci Ksm: Proudhon Konut Sorununu Nasl zyor) Bu makale dizisini, ksa bir sre sonra, Dr. Emil Saxn almalarna dayanarak,[249] sorun zerine yardmsever burjuva grn incelediim bir ikinci dizi izledi. (Bkz: kinci Ksm: Burjuvazi Konut Sorununu Nasl zyor) Olduka uzun bir bekleyiten sonra, Dr. Mlberger, bana, makalelerimi yantlama [sayfa 353] onurunu verdi,[250] ve bu, beni, bir yant vermeye zorlad (Bkz: nc Ksm: Proudhon ve Konut Sorunu zerine Ek); bylelikle, hem bu polemik, hem de benim bu sorun ile zel ilgim son buldu. Bror biiminde bir ayr basm olarak da km olan bu dizi makalenin kaynann tarihi byledir. imdi yeni bir basknn gerekli oluunu
10
kukusuz ki yapt yasaklayarak, satn, her zamanki gibi olaanst artran Alman hkmetinin himmetine borluyum, ve burada bu olanaktan yararlanarak ona saygyla teekkrlerimi bildiririm. Bu yeni bask iin metni gzden geirdim, birka ek ve not ekledim, ve birinci ksmda, hasmm Dr. Mlbergerin ne yazk ki kefedemedii kk bir ekonomik hatay dzelttim. Bu gzden geirme srasnda uluslararas ii snf hareketinin son ondrt yl iinde nasl dev bir ilerleme kaydettiini farkettim. O sralarda, hl yirmi yldr Latin dilleri konuan iilerin, Proudhonun yaptlarndan ve icabnda, Proudhonu hepimizin hocas, notre matre nous tous, olarak gren, anarizmin babas Bakunin tarafndan sunulan prudonculuun daha da tekyanl bir basksndan baka zihinsel gdalarnn olmay bir gerekti. Her ne kadar .ransada prudoncular iiler arasnda kk bir mezhep topluluu idilerse de, kesinlikle formle edilmi bir program olan ve Komnde ekonomik alanda liderlii ele geirmeyi baaranlar da onlard. Belika da prudonculuk Walloon iileri arasnda rakipsiz saltanat sryordu, ve spanya ve talyada, birka tecrit edilmi istisna dnda, ii snf hareketi iinde anarist olmayan her ey prudoncu idi. Ve bugn? .ransada Proudhon, iiler arasndan tamamyla atlmtr ve prudoncular olarak kendilerini sosyalistler diye de adlandran, ama sosyalist iilerin, kendilerine kar en iddetli sava verdii bu kimseler, yalnzca radikal burjuvazi ve kk-burjuvazi arasnda taraftar bulmaktadrlar. Belikada .lemenkler, Walloonlar hareketin liderliinden atm, prudonculuu devirmi ve hareketin dzeyini byk lde ykseltmilerdir. spanyada, talyada olduu gibi, yetmilerin byk anarist dalgas geri ekilmi, ve kendisiyle birlikte prudonculuun kalntlarn da sprp atmtr. talyada yeni parti hl durulama ve oluma sreci iindeyken, [sayfa 354] spanyada Nueva .ederacin Madrilena[251] gibi Enternasyonalin Genel Konseyine sadk kalan kk bir ekirdek, burjuva cumhuriyetilerin iiler zerindeki nfuzunu grltc anarist haleflerinin yapabildiinden bizzat cumhuriyeti basndan grlebilecei gibi ok daha etkin biimde yokeden gl bir parti durumuna gelmitir. Latin iiler arasnda Proudhonun unutulan yaptlarnn yerini Kapital, Komnist Manifesto, ve marksist okulun dier baz yaptlar alm, ve Marxn esas istemi btn retim aralarna toplum adna tek siyasal g haline gelen proletarya tarafndan elkonmas imdi
11
Latin lkelerindeki tm devrimci alan snfn da istemi [haline gelmitir. -.] Dolaysyla, eer prudonculuk en sonunda Latin lkelerin iileri arasndan da sklp atlmsa, gerek hedefine uygun olarak yalnzca .ransz, spanyol, talyan ve Belikal burjuva radikallerine burjuva ve kk-burjuva emellerinin bir ifadesi olarak hizmet ediyorsa, bugn ona neden geri dnelim? Bu makaleleri yeniden basarak l bir hasmla neden yeniden mcadele edelim? lk olarak, bu makaleler, Proudhona ve onun Alman temsilcisine kar yalnzca bir polemikle kstl olmad iin. Marx ve benim aramdaki iblmnn bir sonucu olarak, sreli basnda, ve dolaysyla zellikle kart grlere kar mcadelede grlerimizi aklamak, Marxn byk temel yaptn hazrlayabilecek zaman bulabilmesi iin, bana dmt. Bu, grlerimizi, dier grlere kar ounlukla bir polemik biiminde sunmam gerektirdi. Burada da ayns. Birinci ve nc Ksm, yalnzca soruna prudoncu yaklamn bir eletirisini deil, ama ayrca bizim kendi yaklammzn bir sunuunu da iermektedir. kinci olarak, Proudhon, Avrupa ii snf hareketinin tarihinde, sessiz sedasz unutulamayacak kadar nemli bir rol oynamtr. Teorik olarak rtlm, uygulamada bir kenara itilmi olmasna karn, hl tarihsel nemini korumaktadr. Modern sosyalizmle herhangi bir ayrntda ilgilenen herkesin, hareketin defteri drlm gr alarn da renmesi gerekir. Marxn .elsefenin Sefaleti, Proudhon toplumsal reform iin pratik nerilerini ortaya atmadan birka yl nce yaynland. Marx, burada, Proudhonun [sayfa 355] deiim bankasn ancak ekirdek halinde kefedip eletirebiliyordu. Dolaysyla, bu adan, benim bu almam Marxn almasn, ne yazk ki eksik olarak tamamlamaktadr. Marx btn bunlar ok daha iyi ve daha inandrc bir biimde baarabilirdi. Ve son olarak, burjuva ve kk-burjuva sosyalizmi u ana kadar Almanyada gl bir biimde temsil edilmektedir. Bir yandan iileri kendi meskenlerinin sahipleri haline dntrme isteinin onlar iin byk rol oynad ve bu nedenle de benim almam onlara kar hl geerliliini koruduu Katheder-Sosyalistler[252] ve her trden yardmseverler tarafndan. te yandan, belli bir kkburjuva sosyalizmi, bizzat Sosyal-Demokrat Parti, ve hatta Reichstag
12
grubu saflarnda bile temsil edilmektedir. Bu yle yaplmaktadr: modern sosyalizmin temel grleri ve btn retim aralarnn toplumsal mlk haline dntrlmesi istemi hakl olarak kabul edilirken, bunun gereklemesinin ancak uzak gelecekte, btn pratik amalar iin grnmeyecek kadar uzak bir gelecekte mmkn olduu ileri srlmektedir. Dolaysyla, gnmz iin, ancak toplumsal yamamaya bavurulabilir, ve koullar uyarnca, szde emeki snflarn kalkndrlmasi gibi en gerici abalara dahi sempati gsterilebilir. Bylesine bir eilimin varl, zellikle sanayi devriminin iddetle ve geni apta bu eski ve kkl banazl skp att bir srada, banazln par excellence* aamasna ulat bir lkede, Almanyada, olduka kanlmazd. Bu eilim, SosyalistlereKar Yasaya[118], polise ve mahkemelere kar, tam da son sekiz yl iersinde verilen mcadelede bylesine hayranlk verici biimde sergilenmi olan iilerimizin, o muhteem saduyusu karsnda harekete pek zararl olmamaktadr. Ancak, byle bir eilimin varlnn ak-seik kavranlmas gerekir. Ve, daha ilerde bu eilim gerektii ve hatta istenildii gibi, daha kesin ve daha aka tanmlanm bir biim alrsa, programnn formlasyonu iin ardllarna geri dnmek zorunda kalacaktr, ve bunu yaparken de Proudhondan pek kanamayacaktr. Konut sorununun hem byk burjuva, hem de [sayfa 356] kk-burjuva zmlerinin esas, iinin kendi meskenine sahip olmasdr. Ancak bu, Almanyann son yirmi yldaki sanayi gelimesiyle olduka kendine zg bir grnm altnda, ortaya konmu bir noktadr. Baka hi bir lkede yalnzca kendi meskenine deil, ayn zamanda bir bahe ya da tarlaya sahip olan bylesine ok cretli ii yoktur. Bu iilerin yansra, gerekte olduka gvenli zilyetlik hakk ile ev ve bahe ya da tarlay kirac olarak elinde tutan daha pek oklar vardr. Ev gereksinmeleri iin bahecilik ya da kk tarmn yansra yrtlen krsal ev sanayii, Almanyann yeni byk sanayiinin geni tabann oluturmaktadr. Batda iiler ounlukla meskenlerinin sahibi, Douda ise esas olarak kiracdrlar. Ev sanayiinin ev gereksinmeleri iin bahecilik ve tarmla, ve dolaysyla gvenli bir meskenle bu bileimini, yalnzca hl el dokumaclnn mekanik tezgaha kar mcadele ettii yerlerde yani Aa Rhine* En yksek. -.
13
landda ve Vestefalyada Saxon Erzgebirgede ve Silezyada deil, ama ayrca, rnein Thringen Orman ve Rhn blgesi gibi, herhangi bir trden ev sanayiinin krsal bir ura haline geldii her yerde bulabiliriz. Ttn tekelinin tartld srada, puro yapmnn ne kadar yaygn biimde zaten bir krsal ev sanayii halinde yrtlmekte olduu ortaya kmt. Kk iftiler arasnda, rnein bir ka yl nce Eifel blgesinde[253] olduu gibi, skntlarn yaygnlat her yerde, burjuva basn hemen tek are olarak uygun bir ev sanayiinin balatlmas iin yaygara koparmaktadr. Ve gerekten de hem kk toprak sahibi Alman kyllerinin, giderek artan gereksinmeleri, hem de Alman sanayiinin genel durumu, krsal ev sanayiini srekli olarak genilemeye zorlamaktadr. Bu, Almanyaya zg bir durumdur. Buna benzer herhangi bir eyi .ransada ok ender buluyoruz; rnein ipek bcekilii blgelerinde. Kk iftilerin bulunmad ngilterede krsal ev sanayii gnlk tarm iilerinin karlarnn ve ocuklarnn almalarna dayanmaktadr. Ancak rlandada, krsal giyim eyas yapm ev sanayiinin, Almanyadaki gibi gerek kyl aileleri tarafndan yrtldn grebiliriz. Doal olarak, burada, dnya sanayi piyasasnda temsil edilmeyen Rusya ve dier lkelerden szetmiyoruz. [sayfa 357] Dolaysyla, sanayi asndan, Almanyann geni bir ksmnda, ilk bakta genellikle makinenin girmesinden nce varolan andran bir durum vardr. Ancak bu, yalnzca ilk bakta byledir. lk zamanlarn krsal ev sanayii, ev gereksinmeleri iin bahecilik ve tarmla birlikte, en azndan sanayinin gelimekte olduu lkelerde, ii snf iin tahamml edilebilir, ve hatta yer yer, rahat bir maddi ortamn temeli oldu, ama ayn zamanda da onun entelektel ve siyasal kreltilmesine de temel oldu. Elle yaplan rn ve onun maliyeti, piyasa fiyatn belirliyordu, ve gnmze gre ok dk olan emek verimi nedeniyle pazar, kural olarak arzdan daha hzl geniliyordu. Bu, geen yzyln ortalarnda ngiltere ve ksmen .ransa iin zellikle dokuma sanayiinde geerliydi. Oysa o sralarda Otuz Yl Savann[70] ykmndan ancak kurtulmakta olan ve en elverisiz koullar altnda ykselmeye alan Almanyada durum hi kukusuz olduka farklyd. Almanyada, dnya pazar iin retim yapan tek ev sanayii, keten dokumacl, vergiler ve feodal haralarla ylesine yklyd ki bu sanayi, kyl dokumaclar, geri kalan kyllerin ok dk dzeyinin zerine karamyordu. Gene de o sralarda
14
krsal sanayi iisi, belli bir yaama gvencesinden yararlanmaktayd. Makinenin geliiyle btn bunlar deiti. .iyatlar imdi makina-yaps rn tarafndan belirleniyordu, ve ev sanayi iisinin creti, bu fiyatla birlikte dyordu. Oysa, ii ya bunu kabul etmek, ya da baka i aramak zorundayd, ve bir proleter haline gelmeden, yani, kendi mal ya da kiralam olduu kk evi, bahesi ve tarlasndan vazgemeden bunu yapamazd. Ancak en ender durumlarda bunu yapmaya hazrd. Ve bylece eski krsal el dokumacsnn ev gereksinmeleri iin bahecilii ve tarm, el tezgahnn makine tezgahna kar mcadelesinin her yerde bylesine uzun srmesine ve Almanyada henz bir sonuca varmam olmasna yolaan bir neden haline gelmitir. Bu mcadelede, ilk kez olarak, zellikle ngilterede, nceleri iiler iin greli bir gnen temeli olan ayn koulun kendi retim ararlarna sahip olmas olgusu imdi onun iin bir engel ve bir ansszlk haline geldii ortaya kmtr. Sanayide mekanik tezgah, el tezgahn yenmi, ve tarmda byk iletmecilik [sayfa 358] kk iletmecilii mcadele alanndan srp atmtr. Ancak, her iki retim alannda da pek ounun birleik emei ve makine ve bilim uygulamas toplumsal kural haline gelmiken, ii, kk evi, bahesi, tarlas ve el tezgahyla eskimi bireysel retim yntemine ve el emeine zincirlenmiti. imdi ev ve bahe sahibi olmak mutlak hareket zgrlne (vogelfreie Beweglichkeit) sahip olmaktan ok daha az avantajlyd. Hi bir fabrika iisi yava, ama emin bir ekilde alktan len krsal el dokumacsyla yer deitirmezdi. Almanya, dnya pazarnda ge grnd. Byk sanayimiz krklarda balam; ilk hzn 1848 Devriminden alm, ve ancak 1866 ve 1870 devrimleri, en azndan, yolundaki en kt siyasal engelleri temizledikten sonra tam olarak geliebilmitir. Ancak dnya pazarn geni lde daha nceden igal edilmi olarak bulmutur. Kitle tketim mallar ngiltere, zarif lks eya ise .ransa tarafndan salanmaktayd. Almanya ilkini fiyat, ikincisini de kalite bakmndan altedemezdi. O an iin, dolaysyla, Alman retiminin o zamana kadar izledii yenik dm yolunu izleyerek, ngilizler iin ok kk, .ranszlar iinse ok adi olan mallarla dnya pazarna szmaktan baka are yoktu. Kukusuz, nce iyi rnekler, ardndan dk kaliteli mal yollama eklindeki Almanlarn nl aldatma ge-
15
lenei ksa sre sonra dnya pazarnda yeterince ciddi ekilde cezalandrlm, ve ounlukla terkedilmitir. te yandan, fazla-retimin rekabeti giderek saygdeer ngilizleri dahi kalite bozulmas yoluna itmi, ve bylece, bu alanda yenilmez olan Almanlara bir stnlk salamtr. Ve bylece sonunda byk bir sanayie sahip olduk ve dnya pazarnda bir rol oynar hale geldik. Ama byk sanayimiz (yurt-ii talep snrlarnn ok tesinde retim yapan demir sanayii dnda) hemen tamamyla yurt-ii pazar iin almakta, ve kitle halindeki ihracatmz, byk sanayiin, olsa olsa, gerekli yar-mamul rnleri salad, bizzat kk mallarn ise esas itibariyle krsal ev sanayii tarafndan arzedildii, ok byk sayda kk mallardan olumaktadr. Ve burada, modern ii iin ev ve toprak mlkiyetinin nimetleri, btn ihtiamyla grnmektedir. Hi bir yerde, rlandann ev sanayilerinde dahi Alman ev sanayilerinde [sayfa 359] olduu kadar rezilane dk cret denmemektedir. Rekabet sayesinde kapitalist igc fiyatndan ailenin kendi kk bahesi ya da tarlasndan kazand kadarn indirebilmektedir. iler kendilerine teklif edilen herhangi bir para-creti kabul etmek zorundadrlar, nk aksi takdirde hi bir ey alamazlar ve yalnzca kendi tarm rnleriyle de geinemezler, ve te yandan da, zaten onlar olduklar yere zincirleyen bu tarm ve toprak mlkiyeti baka yerde i aramalarn engellemektedir. Almanyann dnya pazarnda btn bir seri kk malda rekabet gcn koruyan temel budur. Btn kr normal cretlerden yaplan bir indirimden salanmakta ve btn art-deer alcya sunulabilmektedir. Alman ihra mallarnn ounun olaanst ucuzluunun srr budur. teki sanayi kollarnda da Alman iilerinin cretlerini ve yaam koullarn Bat Avrupa lkelerinin altnda tutan, her eyden ok bu durumdur. Geleneksel olarak igc deerinin ok altnda tutulan bu emek fiyatlarnn l arl, kent iilerinin, ve hatta byk kentlerdeki iilerin cretlerini igc deerinin altna indirmektedir; dk cret denen ev sanayii kentlerde de eski el sanatlarnn yerini ald, ve burada da genel cret dzeyini drd iin, bu daha da belirgindir. Burada aka gryoruz ki, daha nceki bir tarihsel aamada, iilerin greli gnencinin temeli olan ey, yani tarm ve sanayi bileimi, ev, bahe ve tarla, ve mesken mlkiyeti gvencesi,
16
gnmzde, byk sanayi egemenliinde, yalnzca iiler iin en kt engel deil, ama btn ii snf iin en byk ansszlk, yalnzca ayr blgelerde ve i kollarnda deil, ama btn lkede cretlerin, rnei grlmemi dklnn temeli haline gelmektedir. cretlerden yaplan bu anormal indirimle geinen ve zenginleen byk burjuvazinin ve kk-burjuvazinin, krsal sanayii ve iilerin kendi evlerinin sahibi olmalarn heyecanla savunmalarna, ve krsal skntlara tek are olarak yeni ev sanayilerinin balatlmasn grmelerine amamak gerekir! Bu sorunun bir yzdr, ama bunun bir de teki yz vardr. Ev sanayii, Alman ihracat ticaretinin ve dolaysyla [sayfa 360] btn byk sanayiin geni taban haline gelmitir. Bu nedenle Almanyann geni blgelerine yaylmtr ve her gn daha da yaylmaktadr. Kk kylnn, kendi kullanm iin ev sanayi retiminin, ucuz konfeksiyon ve makine rnleri tarafndan yklmasyla, hayvanclnn ve dolaysyla gbre retiminin, mark sisteminin dalmas, ortak markn ve zorunlu nbetlee ekimin ortadan kaldrlmas sonucu yokedilmesinden beri kanlmaz olan k bu k, tefeciye kurban den kk kyly zorla modern ev sanayiinin kollarna srklemektedir. rlandada toprak sahibinin toprak kiras gibi, Almanyada ipotek tefecisinin faizi topran rnnden deil, ancak snai kylnn cretinden denebilir. Ancak, ev sanayiinin gelimesiyle birbiri ardndan kylk blgeler gnmz sanayi hareketinin iine srklenmektedir. Almanyada sanayi devrimini ngiltere ve .ransadakinden ok daha geni blgelere yayan, krsal blgelerin ev sanayii tarafndan bu ekilde kkl bir biimde deiiklie uratlmasdr. Sanayimizin greli olarak bu dk dzeyidir ki, onun alan olarak yaylmasn daha da zorunlu klmaktadr. Bu, ngiltere ve .ransann tersine, Almanyada devrimci ii snf hareketinin yalnzca kentsel merkezlerde kstlanacak yerde, lkenin byk bir ksmnda neden byle ok byk lde yayldn aklamaktadr. Ve gene bu, hareketin sessiz, emin ve kar konmaz ilerlemesini de aklamaktadr. Besbelli ki, Almanyada, bakentte ve teki byk kentlerde baarl bir ayaklanmann, ancak daha kk kentlerin ounluu ve krsal blgelerin byk bir blm devrimci deiiklik iin olgun hale geldii zaman mmkn olabilecektir. Normale benzer herhangi bir gelimeyle hi bir zaman Parislilerin 1848 ve 1871dekilerine benzer ii snf zaferleri kazanacak durumda olma-
17
yacaz, ama ayn nedenle de Parisin her iki durumda da bana geldii gibi devrimci bakentin gerici eyaletler tarafndan uratld yenilgiye de dmeyeceiz. .ransada hareket her zaman bakentte balamtr; Almanyada byk sanayi, imalat ve ev sanayi blgelerinden balamtr; bakent ancak daha sonra ele geirilmitir. Dolaysyla, muhtemelen gelecekte de, inisiyatif .ransann elinde olacak, ancak sonu Almanyada kazanlacaktr. [sayfa 361] imdi gelimesi nedeniyle Alman retiminin belirleyici dal haline gelen ve Alman kyllerini giderek daha fazla kkl deiikliklere uratan bu krsal ev sanayii ve imalatnn kendisi de daha ileri bir devrimci deiikliin ancak hazrlk aamasdr. Marxn da tantlam olduu gibi (Kapital, Birinci Cilt, 3. bask, s. 484-95) belirli bir evrim aamasnda makine ve fabrika retimi nedeniyle onun da ykl saati gelecektir. Ve bu saat de yakn gibi grnmektedir. Ama Almanyada krsal ev sanayiinin ve imalatnn, makine ve fabrika retimiyle yokedilmesi, milyonlarca krsal reticinin, geim aracnn yokedilmesi, kk Alman kyllerinin hemen hemen yarsnn mlkszletirilmesi demektir; yalnzca ev sanayiinin, fabrika retimine deil, kyl iftiliinin de byk kapitalist tarma, ve kk toprak mlkiyetinin byk toprak mlkiyetine dnmesi kyller aleyhine, sermaye ve byk toprak mlkiyeti lehine bir sanayi ve tarm devrimidir. Bu dnm de hl eski toplumsal koullar altnda iken geirmek Almanyann yazgsnda varsa, bu, kukusuz dnm noktas olacaktr. O zamana kadar inisiyatifi baka hi bir lkenin ii snf almamsa, Almanya, kesinlikle ilk vuruu yapacak, ve anl ordunun kyl evlatlar da kahramanca yardm edecektir. Ve bununla, her iiye kendi kk evinin mlkiyetini verecek ve bylece onu, zel kapitalistine yar-feodal biimde zincirleyecek olan bur-juva ve kk-burjuva topyas ok deiik bir grnm almaktadr. Onun gereklemesi yerine btn kk krsal ev sahiplerinin ev sanayii iileri haline dnmesi; toplumsal girdaba srklenen kk kylnn eski tecridinin yokedilmesi ve onunla birlikte siyasal hiliinin yokedilmesi; sanayi devriminin krsal blgelere yaylmas ve bylece nfusun en kararl ve tutucu snfnn bir devrim yuvas haline dntrlmesi; ve btn bunlarn sonucu olarak ev sanayii ile uraan iilerin, onlar zorla ayaklanmaya iten makine tarafndan mlkszletirilmesi olacaktr.
18
Burjuva-sosyalist hayrseverlerin, kapitalistler olarak kamu grevlerini, bu arptlm biimde, toplumsal devrimin [sayfa 362] yararna ve ilerletilmesi uruna srdrdkleri srece, ideallerinin zel zevkine varmalarna seve seve izin verebiliriz. [sayfa 363] .REDRCH ENGELS
Londra, 10 Ocak 1887 15 ve 22 Ocak 1887 tarihli Der Sozialdemokrat, n 3 ve 4te, ve .. Engels, Zur Wohnungs fragen, Hotingen-Zrich, 1887de yaymlanmtr.
19
PROUDHON KONUT SORUNUNU NASIL ZYOR?
BRNC KISIM
VOLKSSTAATIN[54] n 10 ve daha sonraki saylarnda konut sorunu zerine alt makalelik bir dizi yeralmaktadr.[248] Bu makaleler krklarn baz oktan unutulmu szmona yaznsal yazlar dnda, yalnzca prudoncu okulu Almanyaya yerletirme ynndeki ilk aba olduu iin dikkate deerdir. Tam bu prudoncu dncelere daha yirmibe yl nce kararl bir darbe indirmi olan* Alman sosyalizminin tm evrim srecine kyasla, bu, ylesine byk bir geriye dn temsil etmektedir ki, bu abay hemen yantlamak yerinde olacaktr. Bugnlerde basnda ylesine byk bir rol oynayan szde konut darl, ii snfnn genellikle kt, ar kalabalk [sayfa 364] ve
* Marxn Misre le la philosophiesi, Bruxelles et Paris 1847. [Engelsin notu.] [Bkz: Karl Marx, .elsefenin Sefaleti, Sol Yaynlar, Ankara 1975. -Ed.]
20
sala aykr konutlarda yaamalarn iermemektedir. Bu darlk gnmze zg bir ey deildir; hatta, bu, daha nceki btn ezilen snflar karsnda farkl bir yere sahip olan modern proletaryaya zg bir sknt da deildir. Tam tersine, btn ezilen snflar btn dnemlerde olduka ayn biimde bu sknty ekmilerdir. Bu konut darlna son vermek iin bir tek ara vardr: ii snfnn egemen snflarca smrsne ve ezilmesine tmyle son vermek. Bu gn konut darl ile kastedilen, nfusun ani bir ekilde kentin kendine zg bir ekilde younlamasdr; kiralardaki ok byk art, tek evlerdeki daha da byk younlama, ve hatta bazlar iin, yaamak iin bir yer bulma olanakszldr. Ve bu konut darlndan bu kadar ok szedilmesi, yalnzca ii snfyla snrl kalmayp ayn zamanda kk-burjuvaziyi de etkiledii iindir. Byk modern kentlerimizde iilerin ve kk-burjuvazinin bir ksmnn skntsn ektii konut darl, gnmzdeki kapitalist retim biimi sonucu ortaya kan saysz daha kk, ikincil ktlklerden biridir. Bu, kesinlikle, iinin ii olarak kapitalist tarafndan smrlmesinin dorudan bir sonucu deildir. Bu smr, toplumsal devrimin, kapitalist retim biimini ortadan kaldrarak yoketmek istedii temel ktlktr. Ancak kapitalist retim biiminin temel direi, iinde bulunduumuz toplumsal dzenin, kapitalistin iinin igcn, deeri karl satn alp, iiyi igc iin denen fiyat yeniden yaratmas iin gerekli olandan daha uzun altrarak, ondan deerinden ok fazlasn almasn mmkn klmas olgusudur. Bylece retilen art-deer, btn kapitalistler ve toprak sahipleri snf ile birlikte onlarn paral hizmetkrlar olan Papa ve Kaiserden gece bekileri ve daha alttakiler arasnda paylalmaktadr. Burada bu dalmn nasl olduu ile ilgilenmiyoruz, ama u kadar kesindir: btn o almayanlar, bu art-deerden bir ya da dier ekilde kendilerine ulaan artklarla geinmektedirler. (Bunun ilk kez ortaya konduu Marxn Kapitali ile kyaslayn.) i snf tarafndan retilen ve ondan karlksz alnan bu art-deerin, almayan snflar arasnda dalm, son derece iddetli ibret verici kavgalar ve karlkl dalavereler [sayfa 365] arasnda yrtlmektedir. Bu dalm, alm ve satm yoluyla yapld srece, balca yntemlerinden biri, alcnn satc tarafndan aldatlmasdr; ve perakende ticarette, zellikle byk kentlerde, bu satc iin bir mutlak varolu koulu haline gelmitir. Ancak, ii, bakkal ya da
21
frncs tarafndan maln fiyat ya da kalitesi ynnden aldatld zaman, bu, ona, ii olma zellii nedeniyle yaplmamaktadr. Tam tersine, herhangi bir yerde belirli bir ortalama aldatma ls, toplumsal kural haline gelir gelmez, bunun uzun dnemde cretlerde buna uygun decek bir artla ayarlanmas gerekir. Aslnda ii, dkkan sahibinin nne hi bir ekilde bir ii, yani bir igc satcs olarak deil, bir alc, yani para ve kredi sahibi olarak kmaktadr. Bu aldatma, onu, ve btn olarak daha yoksul snf, daha zengin toplumsal snflardan daha fazla etkilemektedir, ancak, bu, yalnzca onu etkileyen, snfna zg bir ktlk deildir. Konut darl iin de durum ayndr. Byk modern kentlerin genilemesi, bu kentlerin belirli kesimlerine, zellikle merkezi konumlu blgelere yapay ve ou kez ok byk lde artan bir deer vermitir; bu blgelerde ykselen binalar, bu deeri artracak yerde drmektedirler, nk artk deien koullar karlayamamaktadrlar. Bunlar yklmakta ve yerlerini bakalar almaktadr. Bu, hepsinden ok, en byk skklk ile dahi, kiralarn hi bir zaman, ya da ancak ok yava, belli bir azaminin stne ykselebilen merkezi konumlu ii evleri iin geerlidir. Bunlar yklmakta, ve yerlerine dkkanlar, depolar ve resmi binalar dikilmektedir. Bonapartlk, bu eilimi, Haussmann kanalyla, Pariste, dalavere ve bireysel zenginleme uruna byk lde smrmtr. Ancak, Haussmann ruhu yurtdna tam, Londra, Manchester ve Liverpoolda da bulunmutur ve kendisini Berlin ve Viyanada da evinde hissetmi gibidir. Sonu olarak, iiler, kentlerin merkezinden d mahallelere srlmekte; ii meskenleri ve genel olarak kk meskenler nadir, pahal ve ou kez btnyle elde edilemez bir hale gelmekte, nk bu koullar altnda daha pahal konutlar ile ok daha iyi bir speklasyon alanna kavuan yap sanayii, ancak istisnai olarak ii konutu yapmaktadr. Dolaysyla, bu konut darl pek doaldr ki iiyi, daha [sayfa 366] bayndr herhangi bir snf etkilediinden, daha fazla etkilemektedir; ancak bu, dkkan sahibinin aldatmas kadar sadece ii snfnn srtna binen kk bir ktlktr ve ii snf asndan bu ktlk belli bir dzeye ve belli bir sreklilie eritii zaman ayn ekilde belli bir ekonomik ayarlama bulmak zorundadr. te Proudhonun dahil olduu kk-burjuva sosyalizmi, ounlukla, ii snfnn teki snflarla ve zellikle kk-burjuva-
22
zi ile ortaklaa katlanmak zorunda kald bu gibi zorluklarla uramay yelemektedir. Ve dolaysyla, bizim Alman prudoncularmzn* esas olarak, grdmz gibi, hi bir ekilde yalnzca bir ii snf sorunu olmayan konut sorununa eilmesi; ve tam tersine, onun gerek ve yalnzca ii snfna zg bir sorun olduunu ileri srmesi, hi de raslant deildir. Kiracnn ev sahibine gre durumu, cretli iinin kapitaliste gre durumununun ayndr. Bu, btnyle yanltr. Konut sorununda kar karya olan iki yan vardr: Kirac ve mal sahibi, ya da ev sahibi. lki ikincisinden bir meskenin geici kullanmn satnalmak istemektedir; para ya da bu krediyi bizzat ev sahibinden ok yksek bir bedelle kiraya bir ek eklinde satnalmak zorunda kalsa dahi para ya da kredi sahibidir. Bu, basit bir meta satdr; proleter ile burjuva, ii ile kapitalist arasndaki bir alveri deildir. Kirac bir ii dahi olsa para sahibi bir insan olarak grnmektedir; bir meskenin, kullanmn alcs olarak kazanc ile ortaya kabilmek iin, kendi maln, yalnzca kendine zg bir mal, kendi igcn daha nceden satm olmal, ya da igcnn ilerdeki satna dair bir gvence verebilecek durumda olmaldr. gcnn kapitaliste satnn kendine zg sonular burada hi bir ekilde yoktur. Kapitalist satnalnm igcnn ilk olarak kendi deerini, ancak ikinci olarak da, kapitalist snf iinde datlmak zere imdilik kendi elinde kalan bir art-deeri yaratmasna neden olmaktadr. Dolaysyla bu durumda bir fazla deer yaratlmakta, mevcut deerin toplam artrlmaktadr. [sayfa 367] Bir kiralama ileminde durum olduka farkldr. Ev sahibi kiracy ne kadar dolandrrsa dolandrsn, bu zaten varolan, nceden retilmi bir deerin aktarlmasdr, ve ev sahibi ile kiracnn birlikte sahip olduklar deerlerin toplam, nceki gibi ayn kalmaktadr. i emeinin rnnn bir ksmnda, bu emein karl kapitalist tarafndan deerinin altnda, stnde ya da tam karlnda denmi olsun, bir miktar aldatlmaktadr; kirac ise, ancak, konuta deerinden fazla vermek zorunda brakld zaman aldatlr. Dolaysyla, ev sahibi ile kirac arasndaki ilikinin ii ile kapitalist arasndaki ilikiye e tutulmas, bunun tamamyla yanl konulmasdr. Tam tersine,
* A. Mlberger. -Ed.
23
burada iki yurtta arasnda oluka sradan bir meta alveriiyle ilgiliyiz ve bu alveri genel olarak metalarn satn ve zel olarak tanmaz metan satn yneten ekonomi yasalar uyarnca yrtlmektedir. lk olarak evin ya da szkonusu evin bir blmnn yapm ve bakm masraflar hesaplanmakta; evin konumunun elverililik lsnn belirledii arsa deeri bunu izlemekte; sonucu ise o anki arz ve talep durumu belirlemektedir. Bu basit ekonomik iliki prudoncumuzun kafasnda yle ifade edilmektedir: Bir kez yapldktan sonra ev, gerek deeri sahibine ok nceden kira biiminde fazlasyla denmi olmasna karn, toplumsal emein belirli bir blm iin kalc bir yasal tasarruf hakk hizmeti grr. Dolaysyla, rnein elli yl nce yaplm olan bir ev, bu dnem iersinde kira kazancyla ilk maliyet fiyatnn iki, , be, on ve daha ok kat fazlasn karlad anlalmaktadr. te gerek Proudhon btnyle karmzda. lk olarak, kirann yalnzca bina maliyetleri zerindeki faizi demeyecei, ayn zamanda, onarmlar ile pheli alacaklar ve denmemi kiralar yansra evin bo kald zamanlarnda ortalama miktarn ve son olarak da yokolacak olan ve zamanla iinde oturulamaz ve deersiz hale gelen bir eve yatrlan yapm sermayesini yllk taksitler halinde karlamak zorunda olduu unutulmaktadr. kinci olarak, kirann binann zerinde yapld arsann artan deerinin faizini de demek zorunda olduu ve dolaysyla bir ksmnn arsa kirasndan oluturduu unutulmaktadr. Prudoncumuz, hemen bu farkn [sayfa 368] toprak sahibinin herhangi bir katks olmakszn yaratld iin adil olarak ona deil, btnyle topluma ait olduunu ileri srmektedir. Ancak bylelikle gerekte toprak mlkiyetinin kaldrlmasn talep ettiini grmezlikten gelmektedir ki, bu konu, burada girmeye kalktmz takdirde bizi ok uzaklara gtrecektir. Ve son olarak btn alveriin hi bir ekilde evin sahibinden satnalnmas deil, yalnzca belirli bir zaman iin kullanmnn satnalnmasndan ibaret olduu olgusunu unutmaktadr. Herhangi bir ekonomik olayn iinde cereyan ettii gerek, fiili koullarla hi bir zaman ilgilenmek zahmetine katlanamam olan Proudhon, doal olarak belirli koullar altnda, bir evin ilk maliyet fiyatnn elli yl boyunca kira eklinde nasl elli katndan fazla dendiini de aklayamamaktadr. Bu hi de g olmayan sorunu ekonomik
24
adan inceleyip gerekten ekonomi yasalaryla eliip elimediini, eliiyorsa nasl elitiini saptamak yerine, Proudhon, ekonomiden hukuk bilimine cretli bir atlamaya bavurmaktadr: Bir kez yapldktan sonra ev belli bir yllk demeye kalc bir yasal tasarruf hakk hizmeti grmektedir. Bunun nasl olduu, evin nasl bir yasal tasarruf hakk haline geldii konusunda Proudhon susmaktadr. Ve oysa bu onun tam aklamas gereken eydir. Bu sorunu, incelemi olsayd, ne kadar kalc olursa olsun, dnyadaki tm yasal haklarn bile bir eve 50 yl iinde maliyet bedelinin on katn kira eklinde geri almasn salayacak gc veremeyeceini, oysa ancak (yasal hak olarak toplumsal olarak kabul edilmi olan) ekonomik koullarn bunu gerekletirebileceini bulacakt. Ve bununla yeniden balang noktasna dnm olacakt. Tm prudoncu reti ekonomik gereklikten, hukuksal lafazanla, bu kurtarc atlaya dayanmaktadr. Proudhonumuz, ekonomik balantlarn yitirdii her zaman ve bu her ciddi sorunda onun bana gelmektedir yasalar alanna snmakta ve ebedi adalete bavurmaktadr. Proudhon, kafasndaki adalet idealini, Justice ternelle [ebedi adaleti] meta retimine uygun den hukuk ilikilerinden kartmakla ie balar: bylece de, hemen belirtelim, meta retimi biiminin adalet kadar ebedi olduunu btn iyi vatandalara huzur verecek ekilde tantlam olur. [sayfa 369] Ardndan, geriye dner ve yrrlkteki meta retim biimini ve buna tekabl eden hukuk sistemini bu ideale uygun olarak yeniden dzenlemenin yollarn aratrr. Maddenin bileimindeki ve ayrmndaki molekl deimelerinin yrrlkteki yasalarn inceleyerek bu temel zerinde belirli sorunlar zecei yerde, bir kimyac tutarak, maddenin bileimi ve ayrmn, ebedi ideler, tbi hal, ve yaknlk aracl ile dzenlemek iddiasnda bulunsa bu adam hakknda ne dnrdk? Tefecilik, Justice ternelle [ebedi, adalete] quite ternelle [ebedi hakkaniyete], mutualit ternelle [ebedi dayanmaya] ve teki vrits ternells [ebedi gereklere] aykrdr dediimiz zaman, kilise bababalarnn, tefeciliin, grce ternelle [ebedi inayetle], foi ternelle [ebedi inanla] ve la volont ternelle de Dieu
25
Kira anlamas, modern toplum yaantsnda, hayvan vcutlarnda kandolam kadar gerekli olan binlerce deiimden biridir. Doal olarak bu deiimlerin hak kavramnn etkisinde olmas, bir baka deyile, her yerde kesin adalet gerekleri uyarnca yaplmas bu toplumun karna olacaktr. Bir baka deyile, toplumun ekonomik yaantsnn, Proudhonun deyiiyle kendisini ekonomik hak dzeyine ykseltmesi gereklidir. Gerekte, bildiimiz gibi bunun tam tersi olmaktadr. Marxn prudonculuu tam bu adan bylesine ksa ve inandrc bir ekilde tanmlamasndan be yl sonra, birisinin Alman dilinde bylesine bo laf ynn hl yaynlyor olmas inanlr gibi mi? Bu samalar ne anlama geliyor? Yalnzca gnmz toplumunu yneten ekonomik yasalarn uygulama sonularnn yazarn adalet duygusuna ters dt, ve sorunun, bu durumu dzeltecek ekilde dzenlenmesi gibi bir dinsel istei savunduu anlamna geliyor. Evet kurbaalarn kuyruu olsayd artk kurbaa olmazlard. Ve, [sayfa 370] kapitalist retim biimi de bir hak kavramna, yani iileri smrme hakkna sahip deil midir? Ve yazar bunun kendi hak kavram olmadn sylerse, bir adl ilerlemi olur muyuz? Ama konut sorununa geri dneli. Prudoncumuz imdi hak kavramn babo brakmakta ve bize aadaki dokunakl hitab sunmaktadr: O pek yceltilen yzylmzn btn kltr iinde, byk kentlerde nfusun %90ndan fazlas benim diyebilecei bir yere sahip olmay gereinden daha korkun bir samalk olamadn ileri srebiliriz. Manevi ve ailevi varln gerek dm noktas, aile oca ve yuva, toplumsal girdapla silinip sprlmektedir. ... Bu adan, vahilerden ok gerideyiz. Maara adamnn maaras, Avustralyalnn kilden kulbesi, Hintlinin kendi oca var* A. Mlberger. -Ed.
dir:
[Tanrnn sonsuz iradesiyle] badaamayacan sylemelerinden aslnda fazla bir ey bilmi olur muyuz? (Marx, Capital, Vol. I, s. 45.) Bizim prudoncumuz* efendisi ve ustasndan daha iyi deil-
26
ken, modern proletarya pratikte havada asl durmaktadr. vb.. Bu ac yaknmada prudonculuu tm gerici biimiyle buluyoruz. Modern devrimci proleter snfn yaratlmas iin, gemiin iisini topraa balayan ban kesilmesi kesinlikle zorunluydu. Dokuma tezgahnn yansra kk evi, bahesi ve tarlasna sahip olan el dokumacs, btn aclara ve siyasal basklara karn, sessiz, halinden memnun dindar ve onurlu bir insand; zenginlere, rahiplere ve devlet yetkililerine apkasn karrd ve aslnda tam bir kleydi. nceleri topraa zincirlenmi olan iiyi tmyle mlksz bir proleter, btn geleneksel ayakbalarndan kurtarlm, bir ku kadar zgr hale dntren tam da bu modern byk sanayidir; ii snf smrsnn sonal biimi iinde, kapitalist retim iinde alaa edebilecek biricik koullar yaratan ite tam da bu ekonomik devrimdir. Ve bu gzyal prudoncu, gelerek, iilerin aile oca ve yuvalarndan uzaklatrl iin, bu sanki onlarn entelektel kurtuluunun en birinci koulu deil de byk bir gerilemeymi gibi yaknmaktadr. 27 yl nce, ngilterede i Snfnn Durumunda, 18. yzylda ngilterede gerekletii ekliyle, iilerin tam bu aile oca ve yuvalarndan uzaklatrl srecini ana izgileriyle aklamtm. Byle yapmakla toprak ve fabrika [sayfa 371] sahiplerinin sorumlu olduklar ktlkler ve bu kovulmann ilk olarak, ilgili iiler zerindeki kanlmaz, maddi ve manevi, ykc etkileri de orada gerektii gibi aklanmtr. Ancak, o koullarda kesin olarak zorunlu bir tarihsel evrim sreci olan bunu vahilerin de altnda bir gerileme olarak dnmek aklma gelir miydi? Olanaksz. 1872nin ngiliz proleteri 1772nin aile oca ve yuvasyla krsal dokumacsndan llmeyecek kadar yksek bir dzeydedir. Ve maarasyla maara adam, kilden kulbesiyle Avustralyal, ya da kendi ocayla Hintli, hi bir ekilde bir Haziran Ayaklanmasn ya da bir Paris Komnn gerekletirebilir miydi? ilerin durumunun kapitalist retimin geni apta uygulanmasndan beri btnyle maddi olarak ktletiini yalnzca burjuvazi kukuyla karlamaktadr. Yalnzca bu nedenle geriye dnerek (ayn ekilde ok yetersiz olan) Msrn zenginliklerine,[254] yalnzca kle ruhlar yaratm olan krsal kk sanayie, ya da vahilere zlemle bakmamz gerekli mi? Tam tersine yalnzca modern byk
27
sanayi tarafndan yaratlan, onu topraa zincirleyenler de dahil olmak zere miras kalan tm kstlamalardan kurtarlm ve byk kentlerde kmelenmi olan proletarya, btn snf smrsne ve snf egemenliine son verecek olan byk toplumsal dnm gerekletirebilir. Eski krsal el dokumaclar, aile ocaklar ve yuvalaryla bunu hi bir ekilde yapamaz; onu yapma isteklerinden szetmek yle dursun, byle bir fikri hi bir ekilde kavrayamazlard bile. te yandan, Proudhon iin, son yzyln tm sanayi devrimini, el emei yerile makineyi koyan ve emein retkenliini bin kat artran buhar gcnn ve byk-lekli fabrika retiminin sokulmas, gerekte hi bir zaman olmamas gereken ok knanacak bir olaydr. Kk-burjuva Proudhon, herkesin annda tketilebilen ve pazarda deiilebilen ayr ve bamsz bir rn rettii bir dnya zlemektedir. Bylece, herkes emeinin tam karln, bir baka rn cinsinden ald iin ebedi adalet yerine gelmekte, ve olabilecek en iyi dnya yaratlmaktadr. Ama, Proudhonun olabilecek bu en iyi dnyas, ok nceden, btn byk sanayi dallarnda bireysel emei yoketmi olan, daha kk ve hatta [sayfa 372] en kk dallarn her gn giderek daha ok ortadan kaldran, bunun yerine makineyle desteklenen toplumsal emei ve ilenmeye hazr doa glerini koyan, ve annda deiilebilen ya da tketilebilen sonal rn ellerinden gemek zorunda olduu pek ok bireyin ortak almas olan, snai gelimenin ilerlemesiyle daha tomurcuk iken koparlm ve ayaklar altnda ezilmitir. Ve ite tam da bu sanayi devrimi sayesinde insan emeinin retici gc insanlk tarihinde ilk kez olarak ylesine yksek bir dzeye ykselmitir ki, tm iinde rasyonel bir iblm varsaymyla, yalnzca toplumun her yesi iin bol tketim ve byk yedek fonu iin deil, ayrca her bireye yeterli bo zaman brakarak, tarihsel olarak miras kalan kltrn bilim, sanat, iliki biimleri gerekten korunmaya deer [elerinin] yalnzca korunmas deil, egemen snflarn tekeli olmaktan karlp btn toplumun ortak mal haline dntrlmesi ve daha da gelitirilmesi iin yeterli retim yaplmas olana vardr. Ve belirleyici nokta buradadr: insan emeinin retici gc bu dzeye ykseldikten sonra, bir egemen snfn varl iin tm mazeretler ortadan kalkmaktadr. Ensonu, snf farklarnn savunulmasnda sonal dayanak her zaman iin [u olmutur]: toplumun entelektel
28
almalar ile ilgilenecek zamana sahip olmas iin gnlk gereksinmenin retimi ile kendini yormayacak bir snf gereklidir. imdiye kadar byk tarihsel gerekeye sahip olan bu iddia, son yzyln sanayi devrimi ile bir darbede ve tmyle kknden kesilip atlmtr. Bir egemen snfn varl, her gn snai retim glerinin, ve ayn ekilde, bilim, sanat ve zellikle kltrel iliki biimlerinin gelimesine daha byk engel tekil etmektedir. Bizim modern burjuvamzdan daha kabasna raslanmamtr. Btn bunlar dostumuz Proudhon iin hi bir ey ifade etmiyor. O ebedi adaletten baka bir ey istemiyor. Herkes kendi rn karlnda emeinin tam karln, emeinin tam deerini alacaktr. Ancak bunu bir modern sanayi rnnde hesaplamak karmak bir itir. nk modern sanayi, eski bireysel el zanaatlarnda sonal rnde aka grnen bireyin toplam rn iindeki zel payn gizlemektedir. Ayrca modern sanayi, Proudhonun btn sisteminin [sayfa 373] zerine kurulu olduu bireysel deiimi, yani bir tekinden rnn tketmek amacyla alan iki retici arasndaki dolaysz deiimi giderek ortadan kaldrmaktadr. Dolaysyla, prudonculuun tmnde gerici bir izgi izlenmektedir; sanayi devrimine kar bir nefret ve basan ak, bazan kapal bir ekilde dile getirilen, btn modern sanayii bunlar makineleri, mekanik tezgahlar ve dier ileri aforoz ederek eski, saygdeer el emeine geri dnlmesi istei. Bu durumda, retici gcmzn binde 999unu kaybedecekmiiz, btn insanlk mmkn olan en kt emek esaretine mahkum olacakm, alk genel bir kural haline gelecekmi deiimi, herkesin emeinin tam karln alacak ekilde dzenledikten ve ebedi adalet gerekletikten sonra btn bunlarn ne nemi var? .iat Justitia, pereat mundus! Btn dnya yokolsa da adalet yerine gelsin! Ve, uygulanmas herhangi bir ekilde mmkn olsayd, bu prudoncu kar-devrimde dnya yokolacakt. Ancak, besbelli ki modern byk sanayi ile belirlenen toplumsal retimle bile, bu deyimin herhangi bir anlam varsa, herkese emeinin tam karlnn garantilenmesi mmkndr. Her ayr iinin kendi emeinin tam karlnn sahibi olmas deil de tmyle iilerden oluan toplumun btnnn, yeleri arasnda ksmen tketim iin datt, ksmen retim aralarn yenileme
29
ve oaltmak iin kulland, ve ksmen retim ve tketim iin bir yedek fon olarak biriktirdii emeklerinin toplam rnne sahip olmas eklinde geniletilmesi halinde ancak bu deyimin bir anlam olacaktr. * Yukarda sylenenlerden sonra, prudoncumuzun byk konut sorununu nasl zeceini zaten nceden biliyoruz. Bir yandan, karmzda artk vahilerden de geri olmamamz iin her iinin kendi mal olan bir eve sahip olmas istemi var. te yandan gerekte olduu gibi, bir evin ilk maliyet bedelinin kira eklinde iki, , be ya da on kat geri denmesinin bir yasal hakka dayand ve yasal tasarruf hakknn [sayfa 374] ebedi adaletle elitii gvencesine sahibiz. zm basit: yasal tasarruf hakkn ortadan kaldrr, ve ebedi adalet sayesinde denen kirann meskenin kendi maliyeti hesabna dayanan bir demenin yaplmasn iln ederiz. Eer kii ncllerini, sonucu nceden ierecek ekilde dzenlemise o zaman hi kukusuz nceden hazrlanm sonucu, kndan karp, bbrlenerek bunun sonucu olduu sarslmaz manta iaret etmek, herhangi bir arlatann sahip olduundan fazla bir beceri gerektirmez. Ve burada da yle olmaktadr. Kiralanm meskenlerin ortadan kaldrlmas bir zorunluluk olarak ileri srlmekte ve her kiracnn kendi meskeninin sahibi haline dntrlmesi bir istem eklinde ifade edilmektedir. Bunu nasl yapacaz? ok basit: Kiralanm meskenler geri satnalnacaktr. ... nceki ev sahibine evinin deeri son kuruuna kadar denecektir. Kira, nceden olduu gibi, kiracnn kalc sermaye hakk iin (dedii) harac temsil ederken, kiralanm meskenin geri satnalnaca akland gnden itibaren kirac tarafndan denen ayn sabit miktar kendi mlkiyetine gemi olan mesken iin denen yllk taksit olacaktr. ... Toplum ... bu yolla kendini zgr ve bamsz mesken sahipleri topluluuna dntrmektedir. Prudoncu, ev sahibinin almadan toprak kiras ve eve yatrd sermayeden faiz almasn ebedi adalete kar ilenmi bir su saymaktadr. Bunun sona ermesi gerektiini, artk eve yatrlan ser-
30
mayenin faiz, satnalnm tanmaz mal mlkiyetini temsil ettii iin de toprak rant getirmemesi gerektiini ne srmektedir. imdi gnmz toplumunun temeli, kapitalist retim biiminin, bundan hi bir ekilde etkilenmediini gryoruz. i smrsnn dnd eksen igcnn kapitaliste satlmas ve kapitalistin bu alverii kullan, yani iiyi denmi igcnn karl olandan ok fazla retmeye zorlamas gereidir. Daha sonra toprak kiras, ticari kr, sermaye faizi, vergi, vb., biimlerinde kapitalist ve hizmetkrlarnn eitli trleri arasnda bltrlen art-deeri yaratan ite kapitalist ve ii arasndaki bu alveritir. Ve imdi prudoncumuz gelerek, bir tek tr kapitalistin, o da, dolaysz olarak igc satnalmayan ve [sayfa 375] dolaysyla art-deer yaratlmasna da neden olmayan bir kapitalist (trnn) kr yapmasn ya da faiz almasn engelleyebilirsek, bunun bir adm ilerleme olacana inanmaktadr. Ev sahipleri, toprak kiras ve faiz alma olaslklarndan, yarn yoksun braklsalar dahi, ii snfndan alnan denmemi emek miktar kesinlikle ayn kalacaktr. Ancak, bu prudoncumuzun unu ileri srmesini engellememektedir: Dolaysyla kiralanm meskenlerin ortadan kaldrlmas devrimci fikrin dourduu en verimli ve grkemli amalardan biridir ve sosyal-demokrasinin birincil istemlerinden biri haline gelmelidir. Bu, tmyle, gdaklamalar her zaman yumurtlad yumurtalarn byklyle ters orantda olan Proudhon ustann pazar yeri rtkanlnn tpatp ayndr. Ve imdi her ii, kk-burjuva ve burjuva, yllk taksitler deyerek, meskenin nce ksmen, sonra tamamen sahibi olmaya zorlansayd, iler ne kadar gzel olurdu, dnn bir! Byk sanayi, ama kk ii evlerinin bulunduu ve her evli iinin kendisine ait kk bir evi igal ettii ngilterenin sanayi blgelerinde bunun belki de bir anlam olabilirdi. Ancak Paris ve Ktadaki byk kentlerin oundaki kk sanayi, herbirinde on, yirmi ya da otuz ailenin birarada yaad byk evlerle tamamlanmaktadr. Kiralanm meskenlerin satnalnacann akland dnyay zgrletiren karar gnnde Peterin Berlinde bir mhendislik iinde altn varsayalm. Bir yl sonra, isterseniz Hamburger Tor dolaynda bir yerde bir evin beinci katnda kk bir odadan oluan dairesinin onbete-birine sahip olsun. Ardndan iini kaybeder, ve
31
ksa bir sre sonra kendini Hannoverde Pothofta avluya bakan nefis manzarasyla bir evin nc katnda benzer bir dairede bulur. Orada be ay kaldktan sonra bu maln ancak 1/36sn ele geirmitir ki, bir grev onu Mnihe yollayarak 11 aylk bir ikmet [sonunda] Ober-Angergasse arkasnda sokak seviyesinde olduka skc bir meskenin mlkiyetinin tam olarak 11/180ine sahip olmaya zorlar. imdi iiler arasnda ok sk grnen trden daha sonraki i deitirmeler onu St. Gallende daha az cazip olmayan bir evin 7/360, Leedsdeki bir dierinin 23/180i, ve Seraingde bir nc dairenin, ebedi adaletin yaknacak [sayfa 376] hi bir eyi olmamas iin tam olarak hesaplanm olan, 347/56.223 ile donatmtr. Ve imdi, bu dairelerdeki hisselerin bizim Petere ne yarar var? Ona bu hisselerin gerek deerini kim verecek? Bir zamanlar onun olan eitli dairelerdeki dier hisselerin sahip ya da sahiplerini nerede bulacak? Ve, katlarnda diyelim ki, yirmi daire bulunan, ve satnalma dnemi sona erip kiralanm daireler ortadan kaldrldktan sonra btn dnyaya dalm olan belki de yz ksmi sahibe ait olan herhangi bir byk eve ilikin mlkiyet ilikileri tam olarak nedir? Prudoncumuz, o zaman geldiinde, herhangi birine, herhangi bir zaman, herhangi bir emek rnnn tam emek karln verecek olan prudoncu deiim bankasnn varolacan, ve dolaysyla, bir dairedeki bir hissenin de tam deerini deyeceini syleyecektir. Ancak, ilk olarak, konut sorunu zerindeki makalelerde hi deinilmedii iin burada prudoncu deiim bankasyla hi bir ekilde ilgili deiliz, ve ikinci olarak, bu, birisi bir meta satmak istediinde her zaman zorunlu olarak tam deeri karlnda bir alc bulaca gibi garip bir yanla dayanmaktadr, ve nc olarak, Proudhon onu icat etmeden nce ngilterede Labour Exchange Bazaar[255] ad altnda bir kezden fazla iflas etmitir inin konutunu satnalmas gerektii kavramnn tm, bir kez daha prudonculuun zaten belirtilmi olan temel gerici grne dayanmaktadr ki, buna gre modern byk sanayi tarafndan yaratlan koullar salksz bir bymedir, ve toplumun zorla yani, yzyldan beri izlemekte olduu eilimin tersine, eski kararl bireysel el zanaatlarnn genel kural olduu ve genel olarak yokolan ve genel olarak sylemek gerekirse halen yokolmaya devam eden kk sanayiin idealletirilmi bir restorasyonundan baka bir ey olmayan bir duruma getirilmesi gerekir. Bir kez iiler bu istikrarl
32
koullar iine itildikten ve toplumsal girdap mutlu bir ekilde ortadan kaldrldktan sonra, ii, yeniden doal olarak aile oca ve yuva mlkiyetinden yararlanabilir, ve yukardaki satnalma teorisi daha az sama grnr. Ancak Proudhon, btn bunlar gerekletirmek iin ilk olarak dnya tarihinin saatini yzyl geri almas gerektiini, ve bunu yapt takdirde gnmz iisini byk-byk-byk-babalarnn [sayfa 377] olduu gibi ylesine dargrl, srnen, gizlenen kle ruhlar haline dntreceini unutmaktadr. Ancak, konut sorununun bu prudoncu zm herhangi bir aklc ve pratikte uygulanabilir kapsam ierdii kadaryla, bugn zaten uygulanmaktadr, ama bu gerekleme devrimci fikrin rahminden deil, byk burjuvalarn kendilerinden kmaktadr. Yetkin bir spanyol gazetesini, Madridde kan 16 Mart 1872 tarihli La Emmancipacinu[256] dinleyelim: Konut sorununu zmede, Proudhon tarafndan nerildii ekliyle ilk bakta gzkamatran, ancak daha yakndan incelendiinde son derece yetersizlii ortaya kan, bir dier yol daha vardr. Proudhon, kiraclarn taksit planyla alclara dntrlmesini, ylda denen kirann belirli bir meskenin satnalma demesinin bir taksidi olarak kaydedilmesini, ve bylelikle belirli bir zaman sonra kiracnn ev sahibi haline gelmesini nermektedir. Proudhonun ok devrimci olarak kabul ettii bu yntem, btn lkelerde, kiray artrarak evlerin deerinin iki ve katn salayan speklatrlerin irketlerince uygulanmaktadr. Kuzey-Dou .ransada M. Dollfus ve dier byk imalatlar bu sistemi yalnzca para kazanmak iin deil, ayrca kafalarnn gerisindeki bir siyasal nedenle uygulamlardr. Egemen snfn en akll liderleri, kendileri iin proletaryaya kar bir ordu kurmak amacyla, her zaman iin abalarn kk mlk sahiplerinin saysn artrmaya yneltmilerdir. Son asrn burjuva devrimleri, asiller ile kilisenin byk topraklarn, spanyol cumhuriyetilerinin hl varolan byk topraklara yapmay nerdikleri gibi kk paralara blm, ve bylece o gnden beri toplumdaki en gerici unsur ve kentsel proletaryann devrimci hareketine kalc bir engel olan bir kk toprak sahip-
33
leri snf yaratmtr. Napolon III mstakil kamu bor tahvillerinin birim deerini azaltarak kentlerde benzer bir snf yaratmay amalam ve M. Dollfus ve meslektalar da, iilerine yllk taksitlerle denecek kk meskenler satarak onlardaki btn devrimci ruhu bomaya, ve ayn zamanda bu mlk sayesinde onlar iinde bir kez altklar fabrikaya balamaya almlardr. Dolaysyla, Proudhon plan ii snfna herhangi bir refah [sayfa 378] getirmekten uzak olduu gibi, hatta dorudan doruya onun aleyhine dnmtr.* O halde konut sorunu nasl zmlenecek? Gnmz toplumunda her hangi bir dier toplumsal sorunun zld gibi: arz ve talebin tedrici ekonomik ayarlanmas ile, sorunu her zaman yeniden yaratan ve dolaysyla zm olmayan bir zm ile. Bir toplumsal devrimin, bu sorunu nasl zecei, yalnzca her durumdaki zel koullara dayanmamaktadr, ama ayn zamanda, en nemlilerinden biri, kent ve kr arasndaki elikinin ortadan kaldrlmas olan, ok daha geni kapsaml sorunlarla da ilgilidir. Gelecekteki toplumun dzenlenmesi iin topik sistemler yaratlmas bizim grevimiz deildir, sorunu burada ele almak son derece bo olacaktr. Ancak bir ey kesindir; rasyonel kullanm varsaymyla, byk kentlerde, herhangi bir gerek konut darln annda giderecek mesken iin yeterli bina zaten vardr. Bu doal olarak, ancak, mevcut sahiplerin mlkszletirilmesiyle, yani onlarn evlerine evsiz iileri ya da bugnk evlerinde ar derecede kalabalk olan iileri yerletirerek olabilir. Proletarya, siyasal g kazanr kazanmaz kamu karlar uruna alnacak byle bir nlemin uygulanmas, mevcut devlete yaplan dier kamulatrmalar ve yerletirmeler kadar kolay olacaktr.
* Konut sorununun iiyi kendi evine balayarak zme yolunun nasl kendiliinden byk ya da hzla byyen Amerikan kentlerinin yaknlarnda doduu Eleanor MarxAvalingin Indianapolisten, 28 Kasm 1886 tarihli bir mektubundaki aadaki pasajlarda grlmektedir: Kansas Cityde, ya da yaknnda, herbiri yaklak olarak oda ieren, hl lde bulunan baz sefil, kk tahta kulbeler grdk; arsa bedeli 600 dolard ve ancak o kk evin byklndeydi; kulbenin bedeli de bir ikinci 600 dolard, yani birlikte, kentten bir saat uzaklkta, amurlu bir l iindeki o kk sefil ey iin 4.800 mark. Bu yolla iilerin bu meskenleri almak iin dahi ar ipotek borlar altna girmeleri gerekmekte ve bylece iverenlerin aka klesi haline gelmektedirler. Evlerine baldrlar, uzaklaamazlar, ve kendilerine sunulan alma koullar ne olursa olsun tahamml etmek zorundadrlar. [1887 basksna Engelsin notu.]
34
* Ancak, prudoncumuz konut sorunundaki nceki baarlar ile tatmin olmamtr. Sorunu yer dzeyinden, daha yksek sosyalizm alanna ykseltip, bunun, orada da [sayfa 379] toplumsal sorunun yaamsal bir kk paras olduunu tantlamak zorundadr: imdi sermaye veriminin, rnein btn sermayeler zerindeki faizi yzde-bir ile sabitletiren, ancak dikkatinizi ekerim, bu faiz haddini giderek sfr noktasna yaklatrma eilimi olan bir geici yasa ile erge olaca gibi boynuzlarndan yakalandn varsayalm, yle ki, sonu olarak sermayenin devri iin gerekli olan emekten fazla hi bir ey denmeyecektir. Btn teki rnler gibi, ev ve konutlar da doal olarak bu yasann uygulama alanna dahil edilmitir. ... Bizzat evin sahibi bir sat kabul edecek ilk kii olacaktr, nk aksi takdirde, evi kullanlmayacak ve ona yatrlan sermaye tamamyla yararsz olacaktr. Bu pasaj, prudoncu elkitabnn temel maddelerinden birini iermekte ve onun iin de etkin olan karkln arpc bir rneini sunmaktadr. Sermayenin retkenlii, Proudhonun eletirmeksizin burjuva iktisatlarndan ald bir samalktr. Gerekten, burjuva iktisatlar da, emein btn zenginliin kayna ve btn metalarn deer ls olduu nerisi ile balamaktadrlar; ama ayn ekilde, bir snai ya da el zanaatlar iine sermaye yatran kapitalistin nasl olup da bunun sonunda yalnzca yatrd sermayeyi deil, ama ayrca onun stnde bir kr geri aldn aklamak zorundadrlar. Sonu olarak, her tr elikiye bulamak ve sermayeye de belli bir retkenlik atfetmek zorunda kalrlar. Proudhonun burjuva ideolojisi ile nasl tmyle sarma dola olduunu, sermayenin retkenliine ilikin bu szleri devralmas gereinden daha aka hi bir ey tantlayamaz. Szde sermayenin retkenlii (gnmz toplumsal ilikileri altnda, onlarsz sermaye dahi olmayaca), cretli iinin denmemi emeini alabilmesi iin ona atfedilen nitelikten baka bir ey olmadn daha en banda grmtk. Ancak, Proudhonun burjuva iktisatlarndan ayrld nok-
35
ta, sermayenin retkenliini onaylamamas, ama tam tersine, onda ebedi adaletin bir ihlalini grmesidir. inin emeinin tam karln almasn engelleyen ite bu retkenliktir. Dolaysyla ortadan kaldrlmas gerekir. Ama nasl? [sayfa 380] Zorunlu bir ynetmelik ile faiz orann drerek ve sonunda sfra indirerek. Ardndan, prudoncumuza gre sermaye artk retken olmayacaktr. Bor verilmi para-sermayenin faizi, krn ancak bir ksmdr; ticari ya da snai sermayenin krn, kapitalist snf tarafndan ii snfndan denmemi emek eklinde alnan art-deerin ancak bir ksmdr. .aiz orann yneten ekonomik yasalar, art-deer orann yneten yasalardan, ayn tr bir toplumun yasalarnda olabilecei kadar bamszdr. Ancak bu art-deerin tek tek kapitalistler arasndaki dalmna gelince, ilerinde dier kapitalistler tarafndan verilmi byk miktarda sermaye bulunan sanayiciler ve tccarlar iin dier btn eyler ayn kalmak kouluyla krn, faiz orannn dt lde ykselmesi gerekir. Dolaysyla faizin azaltlmas ve sonunda ortadan kaldrlmas, gerekte hi bir ekilde, szde sermaye retkenliini boynuzlarndan yakalayamayacaktr. i snfndan alnan denmemi art-deerin tek tek kapitalistler arasndaki dalmn yeniden dzenlemekten baka bir ey yapmayacaktr. Snai kapitaliste kar iiye deil, rantiyeye kar snai kapitaliste bir stnlk verecektir. Yasal hareket noktasndan, Proudhon, btn ekonomik gerekleri olduu gibi, faiz orann toplumsal retim koullar ile deil, bu koullarn genel ifadesini bulduu devlet yasalar ile aklamaktadr. Devlet yasalar ile toplumdaki retim koullar arasndaki ilikiye dair herhangi bir seziten yoksun olan bu gr asndan, bu devlet yasalar, zorunlu olarak, herhangi bir anda tam kartlar ile ayn ekilde ikame edilebilecek tamamyla keyfi emirler olarak grlmektedir. Dolaysyla, Proudhon iin bunu yapacak gce sahip olur olmaz faiz orann yzde-bire indirecek bir kararname karmaktan kolay bir ey yoktur. Ve dier tm toplumsal koullar ayn kald takdirde, bu prudoncu kararname sadece kt zerinde var olacaktr. .aiz oran, btn kararnamelere karn, bugn bal olduu ekonomi yasalar ile ynetilmeye devam edecektir. Kredi itibar olan kiiler, eskiden olduu gibi, koullar uyarnca yzde-iki, , drt ve daha ykseine kredi almaya devam edecek ve tek fark, rantiyelerin, yalnzca davac [sayfa 381] olmas bek-
36
lenmeyen kiilere para verme konusunda ok dikkatli davranmalar olacaktr. Ayrca bu byk sermayeyi retkenliinden yoksun klma plan dalar kadar eskidir; faiz orann snrlamaktan baka bir amac olmayan, ve o zamandan buyana, uygulamada srekli olarak ihlal edildii ya da boluklarndan yararlanld iin her yerde yrrlkten kaldrlan tefecilik yasalar kadar eskidir, ve devlet toplumsal retim yasalar karsnda aresizliini itiraf etmek zorunda kalmtr. Ve bu ortaaa ait ve ilemeyen yasalarn yeniden uygulanmas sermaye retkenliini boynuzlarndan yakalamaktr? Ne kadar yakndan incelenirse prudonculuun o kadar gerici olduu grlmektedir. Ve bu yolla faiz oran bylelikle sfra indirilince, ve dolaysyla sermaye faizi ortadan kaldrlnca, sermayenin devri iin gereken emekten fazla hi bir ey denmeyecektir. Bu, szde, faizin ortadan kaldrlmasnn krn ve hatta art-deerin ortadan kaldrlmasna eit olduu anlamna gelmektedir. Ancak, faizin kararname ile ortadan kaldrlmas gerekten mmkn olsayd, sonu ne olurdu? Rantiye snfnn sermayelerini, avans olarak bor vermeleri iin artk hi bir neden kalmaz, ama bunu kendi hesaplarna kendi snai iletmelerine ya da anonim irketlere yatrrlard. i snfndan kapitalist snf tarafndan szdrlan art-deer miktar ayn kalr; yalnzca dalm, o da ok deil, deiirdi. Gerekte prudoncumuz daha imdiden, burjuva toplumunda mal almnda, ortalama olarak sermaye devri iin gerekli-emek ten (szkonusu maln retimi iin gerekli olan, eklinde okunmaldr) fazla hi bir eyin denmediini grememektedir. Emek btn metalarn deer lsdr, ve gnmz toplumunda piyasa dalgalanmalar dnda toplam olarak metalar iin onlarn retiminde gerekli-emekten fazla ortalama bir deme yaplmas kesinlikle olanakszdr. Hayr, hayr, sevgili prudoncum, glk baka yerde yatyor. Bu, (sizin karmak terminolojinizi kullanarak) sermayenin devri iin gerekli emekin tmyle denmemi olmas gereinde yatyor! Bunun nasl olduu (konusunda) Marxa bakabilirsiniz. (Capital, Vol. I, s. 128-60). Ancak bu yeterli deil. Sermaye faizi [Kapitalzins] [sayfa 382] ortadan kaldrlrsa, ev kiras [Mietzins]* onunla birlikte ortadan
* Mietzins: (szck anlam) kira faizi. -.
37
kalkar; nk btn rnler gibi, ev ve konutlar da doal olarak bu yasann uygulama alan iindedir. Bu, tam, bir yllk gnll askerini aran yal binbann u szlerini andrmaktadr: Doktor olduunuzu duydum; evime zaman zaman gelebilirsiniz; insann bir kars, yedi ocuu olursa, her zaman onaracak bir ey bulunur. Asker: zr dilerim, binba, ama ben bir felsefe doktoruyum. Binba: Benim iin farketmez; doktor doktordur. Prudoncumuz ayn ekilde davranmaktadr; ev kiralar [Mietzins] ya da sermaye faizi [Kapitalzins], onun iin hepsi ayn. .aiz faizdir; doktor doktordur. Yukarda grdk ki, genellikle ev kiras [Mietzins] denilen, kira fiyat [Mietpreis] aadakilerden olumaktadr: 1 toprak kiras olan bir ksm, 2 yap yapann kr da dahil, yap sermayesinin faizi olan bir ksm, 3 onarm ve sigortaya giden bir ksm, 4 kr ieren yap sermayesinin, evin giderek yprand orana gre yllk taksitler halinde amorti edecek bir ksm. Ve imdi bizzat evin sahibinin bir sat kabul edecek ilk kii olacan, nk aksi takdirde evin kullanlmayaca ve ona yatrlan sermayenin tamamyla yararsz olacan en kr olan bile aka grecektir. Hi kuku yok. Bor verilmi sermaye zerindeki faiz kaldrlrsa, ev kirasndan [Miete] kira faizi [Mietzins] olarak szedilebilecei ve bu tr kira faizinin gerekte sermaye faizi olan bir ksm ierdii iin, bundan byle hi bir ev sahibi evi iin bir kuruluk kira alamayacaktr. Doktor doktordur. Alelade sermaye faizine ilikin tefecilik yasalar ancak boluklarndan yararlanlarak etkisiz hale getirilebilirken, uzaktan dahi olsa ev kiras oranna deinmemilerdir. i uzatmadan yeni tefecilik yasasnn, yalnzca basit sermaye faizini deil ayn zamanda meskenlerin karmak ev kirasn [Mietzins] da dzenleyecei ve giderek ortadan kaldracan hayal etmek ise Proudhona zgdr. O halde neden bu tamamyla yararsz ev iyi bir para karlnda ev sahibinden [sayfa 383] satnalnyor ve nasl oluyor da byle koullarda ev sahibi, onarm masraflarndan kurtulmak amacyla bu tamamyla yararsz evi bandan atmak iin kendisi para vermiyor bu konuda karanlkta braklyoruz. Yksek sosyalizm (Proudhon usta buna suprasosyalizm demitir) alanndaki bu byk baardan sonra prudoncumuz daha
38
da ykseklerde umakta, kendini hakl grmektedir: imdi artk yaplmas gereken, bylesine nemli konumuza her cepheden k tutmak iin baz sonular karlmasdr. Peki bu sonular nedir? .aizin kaldrlmasyla konut evlerin yararszl kadar nceden sylenenlerle ilgisi olmayan eyler. Yazarmzn grkemli ve ciddi slubundan arndrlnca, bunlarn, yalnzca kiralanm konutlarn satnalnmas ileminin kolaylatrlmas iin aadakilerin arzuland anlamna gelmektedir: 1 konu zerinde doru istatistikler; 2 iyi bir evre sal denetleme gc; ve 3 yeni evlerin yapmn yklenecek yap iileri kooperatifleri. Btn bunlar pek doaldr ki ok iyi ve hotur, ancak bunlar, iine gizlendii gzkamatrc terimlere karn, hi bir ekilde prudoncu kafa karklnn mulaklna tmyle k saamamaktadr. Bylesine byk iler baaran kii, Alman iilerine ciddi bir tte bulunma hakkna sahiptir: Bize yle geliyor ki, bu ve benzer sorunlar, sosyaldemokrasinin ilgisine fazlasyla layktr. ... Burada konut sorununda olduu gibi, kredi, devlet borlar, zel borlar, vergiler gibi dier ve eit nemde konularda da grlerine aklk getirmeye alsn, vb.. Dolaysyla, prudoncumuz burada bizi benzer sorunlar zerine tam bir dizi makale bekleyii ile kar karya brakmaktadr, ve eer bunlarn hepsini mevcut ok nemli sorun kadar derinlemesine incelerse, Volksstaat bir yl iin yeterli sayya sahip olacaktr, ancak biz bekleme durumundayz hepsi imdiye kadar sylenenlerle ayn kapya kmaktadr: sermaye faizi kaldrlacak ve onunla kamu ve zel borlar zerindeki faiz yokolacak, kredi bedelsiz olacak vb.. Ayn sihirli forml btn konulara uygulanmakta ve her zel [sayfa 384] durumda, deimez mantkla, sermaye faizi kaldrld zaman dn paraya artk faiz denmeyecei gibi ayn artc sonuca ulalmaktadr. Bu arada, prudoncumuzun bizi tehdit ettii sorunlar iyi sorunlardr: Kredi! inin, haftadan haftaya olandan, ya da rehinciden ald krediden baka ne kredisine gereksinmesi olabilir? Bu krediyi bedelsiz ya da faizli, hatta rehincinin tahsil ettii fahi bir faizle alm olsun, bu onun iin ne kadar fark eder? Ve, genel olarak, ondan bir yarar salanmsa, yani igcnn retim maliyeti
39
azalmsa, igcnn fiyat dmeye mahkum olmayacak m? Ancak burjuva ve zellikle kk-burjuva iin kredi, nemli bir konudur, ve kredi herhangi bir zaman ve ayrca faiz demeksizin alnabilse, bu zellikle kk-burjuva iin ok ho bir ey olurdu. Devlet borlar! i snf onlar kendisinin yapmadn, ve iktidara geldii zaman onlarn denmesini onlar aktedenlere brakacan bilmektedir. zel borlar! krediye bak. Vergiler! burjuvaziyi ok fazla, ama iiyi ancak ok az ilgilendiren bir konu. inin vergi olarak dedii, uzun dnemde igcnn retim maliyetine girmekte ve dolaysyla kapitalist tarafndan telafi edilmesi gerekmektedir. Bize, burada, ii snf iin ok nemli sorunlar olarak gsterilen btn bunlar gerekte yalnzca, burjuva, ve daha da fazla kk-burjuva iin hayati nemdedir; ve Proudhona karn, bir ii snfnn, bu snflarn karlarn korumaya arlmadn savunuyoruz. Prudoncumuzun, iileri gerekten ilgilendiren byk sorun, kapitalist ve cretli ii arasndaki iliki, kapitalistin nasl olup da iilerinin emei ile kendisini zenginletirebildii sorunu zerine syleyecek tek bir sz yoktur. Efendisi ve ustasnn bu konuyla ilgilendii dorudur, ancak konuya kesinlikle hi bir aklk getirmemitir. En son yazlarnda dahi, Marxn 1847de ylesine arpc bir biimde hilie indirgedii Sefaletin .elsefesine gre, esas olarak, hi bir ilerleme kaydetmemitir. 25 yl boyunca Latin lkeleri iilerinin bu kinci mparatorluk Sosyalistinin yazlarndan baka hemen hemen, hi bir sosyalist zihni gdaya sahip olmaylar yeterince ktdr, ve prudoncu teorinin imdi Almanyay da istila [sayfa 385] etmesi iki kat bir ansszlk olacaktr. Ancak bundan korkmaya gerek yok. Alman iilerinin teorik gr noktas prudoncumuzunkinden 50 yl ileridir, ve bu tek sorunu, konut sorununu, bu konuda baka dertlerden kurtulmak iin rnek olarak almak yeterli olacaktr.
40
BURJUVAZ KONUT SORUNUNU NASIL ZYOR?
KNC KISIM
I KONUT sorununun prudoncu zmyle ilgili kesimde, kk-burjuvazinin bu sorunla nasl dolaysz bir biimde ok ilgili olduu gsterilmiti. Ancak, byk burjuvazi de, onunla, dolayl olsa dahi, ok ilgilidir. Modern doa bilimi, iilerin skk bir ekilde yaad szde yoksul semtlerin, zaman zaman kentlerimizi etkileyen btn salgnlarn reme yeri olduunu tantlamtr. Kolera, tifs, tifo, iek ve dier harap eden hastalklar, bu ii snf evrelerindeki pis havaya ve zehirli sulara mikroplarn samaktadrlar. Burada mikroplar hi bir zaman tam olarak lmemekte, ve koullar izin verir vermez salgnlar haline dnmekte ve ardndan reme yerlerinin tesine, kentin, kapitalistlerin yaad daha havadar ve salkl ksmlarna yaylmaktadr. Kapitalist ynetim, cezasn ekmeyecei, ii snf arasnda salgn hastalk yaratma zevkini ta-
41
damaz; sonular onu da etkilemekte, ve lm melei onun saflarnda da ii snf saflarnda olduu kadar acmasz hkmn srdrmektedir. Bu gerek, bilimsel olarak saptanr saptanmaz, yardmsever burjuva, ii sal iin kayglarnda soylu bir rekabet ruhuyla yanp tutumaya balamtr. Srekli yinelenen salgnlarn kaynaklarn kurutmak iin dernekler kurulmu, kitaplar yazlm, neriler hazrlanm, yasalar tartlm ve kabul edilmitir. ilerin konut koullar incelenmi ve en arpc ktlklerin iyiletirilmesi iin giriimlerde bulunulmutur. zellikle, en ok sayda byk kentin var olduu ve dolaysyla burjuvazinin en byk risk altnda bulunduu [sayfa 386] ngilterede youn almalar balamtr. i snfnn salk koullarn aratrmak zere hkmet komisyonlar kurulmutur. Kta kaynaklarndan, doruluu, btnl ve tarafszlklar ile onurlu bir ekilde ayrlan bu raporlar yeni ve azok tm kapsaml yasalara temel tekil etmitir. Mkemmel olmamakla birlikte, bu yasalar, gene de gnmze kadar Ktada bu ynde yaplan her eyden sonsuz derecede stndr. Gene de, kapitalist toplum dzeni dzeltilecek ktlkleri yeniden ve yeniden yaratmaktadr, ve bunu da ylesine kanlmaz bir zorunlulukla yapmaktadr ki, ngilterede dahi onlarn dzeltilmesinde bir adm dahi ilerlenmemitir. Her zamanki gibi Almanyada zaten varolan kronik enfeksiyon kaynaklarnn, uyuuk byk burjuvaziyi uyaracak had safhaya varabilmesi iin ok daha uzun bir zamana gereksinme vard. Ancak yava giden emin gider, ve bylece bizim aramzda da nihayet halk sal ve konut sorunu zerine, yabanc ve zellikle ngiliz ardllarnn ho sesli ve yumuak terimleri araclyla yapay olarak yksek bir kavramn grnts verilmeye allan sulandrlm alntlara dayanan bir burjuva yazn dodu. Dr. Emile Saxn i Snflarnn Konut Koullar ve Reformu, Vienna 1869[249] bu yazna dahildir. Konut sorununa burjuva yaklamnn tantlmasnda, bu kitab, yalnzca konu zerindeki burjuva yaznn elden geldiince zetleme abasnda bulunduu iin setim. Ve yazarmza kaynak olarak hizmet eden ne ho bir yazn! Esas gerek kaynaklar olan ngiliz parlamento raporlarndan yalnzca , en eskileri, ad olarak anlyor; btn kitap, yazarnn onlarn bir tekine dahi hi bir zaman gzatmadn tantlamaktadr. te yandan, btn bir dizi
42
yavan burjuvaca, iyi niyetli darkafal ve sahte insan sevgisiyle dolu yazlar yaynlanmtr: Dueptiaux Roberts, Hole, Huber, ngiliz kongrelerinin toplumsal bilimlerle (daha dorusu toplumsal samalklarla) ilgili kararlar, Prusya alan Snflarn Refah Derneinin dergisi, Paristeki Dnya Sergisiyle ilgili resmi Avusturya raporu, ayn konu zerindeki resmi bonapar raporlar, Illustrated London News,[257] ber Land und Meer[258] ve son olarak kabul edilmi bir [sayfa 387] otorite, kesin pratik anlay, ikna edici ve etkileyici konuma adam Julius .aucher! Bu kaynaklar listesine girmeyen sadece Gartenlaube,[259] Kladderadatsch[175] ve .usilier Kutschke[260] olmutur. Herr Sax, gr as konusunda hi bir yanl anlam domamas iin, 22. sayfada unlar beyan etmektedir: Toplumsal ekonomi ile biz, toplumsal sorunlara uygulamasnda ulusal ekonomi retisini; ya da daha ak bir deyile, bu bilimin, halen geerli olan toplum dzeni erevesi iinde tun yasalar uyarnca szde mlksz snf mlk sahibi snf dzeyine ykseltmek iin bize sunduu yol ve aralarn toplamn kastediyoruz. Genel olarak ulusal ekonomi retisi ya da ekonomi politiin toplumsal sorunlaryla bakalarnn urat yolundaki anlalmaz fikrin tartmasna girmeyeceiz. Hemen iin zne gireceiz. Dr. Sax, burjuva ekonomisinin tun yasalarnn, halen geerli toplum dzeni erevesinin, bir baka deyile, kapitalist retim biiminin deimeden varolmaya devam etmesini, ancak gene de szde mlksz snfn mlk sahibi dzeyine ykseltilmesini talep etmektedir. imdi, igcnden baka satacak hi bir eyi olmayan, ve dolaysyla igcn snai kapitaliste satmak zorunda olan szde deil gerek bir mlksz snfn varolmas, kapitalist retim biiminin kanlmaz bir nkouludur. Herr Sax tarafndan icat edilen yeni toplumsal ekonomi biliminin grevi, dolaysyla bir yanda btn hammaddelerin, retim aralarnn ve geim aralarnn sahibi kapitalistler ile, te yanda, kendi iglerinden baka hi bir eye benim diyemeyen mlksz cretli iiler arasndaki uzlamaz kartlk zerine kurulu bir toplum durumunda bu top-lumsal dzen iinde, btn cretli iilerin, cretli ii olmaktan kmadan, kapitalistlere dnebilecei yol ve aralar bulmaktr. Herr Sax, bu sorunu zdn sanmaktadr. Belki, bize, herbiri
43
eski Napolon gnlerinden beri srt antasnda bir mareal asas tayan btn .ransz ordusu askerlerinin, ayn zamanda er olmaya devam ederek nasl marealler haline dntrlebileceini gstermek ltfunda bulunur. Ya da, Alman mparatorluunun krk milyon tebasnn hepsinin nasl Alman kayzerleri [sayfa 388] yaplabileceini gsterir. Gnmzn toplumundaki btn ktlklerin temelini koruyup, ayn zamanda, bizzat ktlkleri yoketmeyi istemek, burjuva sosyalizminin esasdr. Komnist Manifestoda zaten belirtildii gibi, burjuva sosyalistleri burjuva toplumunun srekli varln salamak iin toplumsal dmanlklarn klk deitirmesini arzulamaktadrlar; proletaryasz bir burjuvazi istemektedirler. Herr Saxn da, sorunu, tamamyla ayn ekilde formle ettiini grdk. O, bunun zmn, konut sorununun zmnde bulmaktadr. Emeki snflarn konutlarn dzelterek, tanmlanm olan maddi ve manevi aclarn baaryla giderilmesinin, ve bylelikle yalnzca konut koullarnn kkl bir biimde dzeltilmesiyle bu snflarn byk ksmnn ounlukla hi de insanca olmayan varlk koullar bataklndan, soyut maddi ve manevi refah dzeyine ykseltilmesinin mmkn olaca kansndadr. (s. 14.) Bu arada, burjuva retim ilikilerince yaratlm olan ve bu ilikilerin srekli varln belirleyen bir proletaryann varl olgusunu geitirmek burjuvazinin karnadr. Dolaysyla Herr Sax (s. 21) de, bize, emeki snflar deyiminin, gerek iilerin yansra, btn yoksul toplumsal snflar, ve genel olarak zanaatlar, dullar, emekliler (!), alt derecedeki memurlar gibi dargelirlileri kapsayacak ekilde anlalmas gerektiini sylemektedir. Burjuva sosyalizmi, elini, kk-burjuva trlerine uzatmaktadr. O halde konut darl nereden geliyor? Nasl dodu? yi bir burjuva olarak Herr Saxn, bunun burjuva toplumsal dzeninin zorunlu bir rn olduunu, byk emeki kitlelerin yalnzca crete, yani varlklar iin ve kendi trlerinin korunmas iin gerekli geim aralarnn miktarna baml olduklar; makinelerin iyiletirilmesinin vb. srekli olarak ii kitlelerini iten att; iddetli ve dzenli olarak yinelenen snai dalgalanmalarn bir yandan, byk bir isiz iiler yedek ordusunun varln belirledii ve te yandan da zaman zaman ii kitlelerini isiz olarak sokaklara srd; iilerin kitleler halinde byk kentlerde, mevcut koullarda onlar iin doan mes-
44
kenlerden daha hzl bir oranda yldklar; dolaysyla her zaman iin, en kt [sayfa 389] domuz ahrlar iin bile kiraclarn mutlaka bulunaca; ve ensonu, ev sahibinin malndan ev kiras eklinde salayabileceinin en fazlasn salamasnn, yalnzca hakk deil kapitalist olarak rekabet nedeniyle bir dereceye kadar da grevi olduu bir toplumda zorunlu olarak varolacan bilmesi dnlemez. Byle bir toplumda konut darl bir raslant deildir; gerekli bir kurumdur, ve ancak onun kaynakland btn toplumsal dzen temelden yeniden ekillendirildii zaman salk vb. zerindeki btn etkileriyle birlikte ortadan kaldrlabilir. Ancak, burjuva sosyalizmi, bunu bilmek cesaretini gsteremez. Konut darlnn mevcut koullardan doduunu aklamaya cesaret edemez. Ve dolaysyla, konut darln, insanolunun ktlnn, deyim yerindeyse ilk gnahn bir sonucu olarak ahlkiletirmekten baka aklama yolu yoktur. Ve burada, suun ... ksmen bizzat mesken isteyen iilerde, ve ksmen, daha byk ksm, gerekten de gereksinmeyi karlamay yklenenlerde ya da emirlerinde yeterli ara olduu halde gereksinmeyi karlamak iin hi bir aba gstermeyenlerde, yani varlkl daha yksek toplumsal snflarda olduunu tanmazlktan gelemez ve sonu olarak yadsyamayz. (Cretli bir sonu!). Bu sonuncusu suludur ... nk yeterli bir iyi mesken arz salamay i edinmemilerdir. Nasl Proudhon bizi ekonomi alanndan yasal terimler alanna gtryorsa, ayn ekilde burjuva sosyalistimiz de bizi burada ekonomi alanndan ahlk alanna gtrmektedir. Ve hi bir ey bundan daha doal olamaz. Her kim kapitalist retim biiminin gnmz burjuva toplumunun tun yasalarnn bozulamaz olduunu ne srer, ve buna karlk ayn zamanda onlarn ho olmayan ama zorunlu sonularn ortadan kaldrmay isterse, kapitalistlere ahlki vaazlar, duygusal etkileri, zel karlarn ve gerekirse rekabetin etkisi altnda, annda buharlaan ahlki vaazlar vermekten baka aresi yoktur. Bu ahlki vaazlar, aslnda, havuz kylarnda kendi yumurtalarndan kan, rdek yavrularnn neeyle yzdklerini gren tavuunkilerin aynsdr. rdek yavrular, herhangi bir ekicilii olmad halde suya gitmekte, ve kapitalistler, vicdansz olmasna karn [sayfa 390] kra saldrmaktadrlar. Bu konuda Herr
45
Saxtan daha fazla ey bilen yal Hansemann daha nce para konularnda duygusalla yer yoktur demiti. yi meskenler ylesine pahaldr ki iilerin byk ounluu iin bunlardan yararlanmak tamamen olanakszdr. Byk sermaye ... ii snflarnn evleri iin yatrm yapmaktan dolay utan duymaktadr ... ve sonu olarak bu snflar ve onlarn konut gereksinmeleri ou kez speklatrler iin bir av olmaktadr. ren speklasyon doal olarak byk sermaye hi bir zaman speklasyona girimez! Ama, byk sermayenin, ii evleri [konusunda] speklasyona girimesini engelleyen ey, kt niyet deil yalnzca bilisizliktir: Ev sahipleri konut gereksinmelerinin normal bir ekilde karlanmasnn ... ne kadar byk ve nemli bir rol oynadn hi bilmiyorlar; genel kural olarak, bylesine sorumsuzca kt ve zararl meskenler sunmakla, insanlara neler yaptklarn bilmiyorlar, ve son olarak, bylelikle kendi kendilerine nasl zarar verdiklerini bilmiyorlar. (s. 27.) Ancak, bir konut darl yaratlmas iin kapitalistlerin bilisizliinin iilerin bilisizliiyle tamamlanmas gerekir. Herr Sax, iilerin en dk kesimlerinin tamamen barnaksz kalmamak iin nerede ve nasl olursa olsun bir gecelik yatacak yer bulmaya mecbur olmakta (!) ve bu arada tamamen savunmasz ve aresiz kalmaktadr diye itiraf etmekte ve yle demektedir: nk iyi bilinen bir gerektir ki, onlarn (iilerin) arasnda pekou dikkatsizlikten, ama esas olarak bilisizlikten tr, bedenlerini, ve hatta denebilir ki ustalkla, doal gelime ve salkl yaama koullarndan yoksun brakmaktadrlar, yle ki, rasyonel salk koullar ve; zellikle, bu salk koullar iinde meskenin tad byk nem konusunda hi bir fikirleri yoktur. (s. 27.) Ancak burada burjuvann eek kulaklar ortaya kmaktadr. Kapitalistler szkonusu olunca, sulama bilisizlike dnmekte, ama iiler szkonusu olduunda bilisizlik suun nedeni yaplmaktadr. Dinleyin: Dolaysyla, (esas olarak bilisizlik nedeniyle) kiradan bir miktar tasarruf edebilecekleri durumda, ksaca btn
46
[sayfa 391] salk gerekleriyle alay eder biimde, karanlk, nemli ve yetersiz konutlara tanacak ... sk sk birka aile birarada tek bir konut, ve hatta tek bir oda kiralayacaktr btn bunlar kira iin mmkn olan en az harcamay yapmak uruna, oysa te yardan gelirlerini gerekten gnahkr biimde iki ve her eit bo zevklere samaktadrlar. ilerin alkol ve ttn iin israf ettii (s. 28) para iileri l bir arlk gibi tekrar ve tekrar batakla srkleyen btn piman olunacak sonular ile meyhanelerdeki yaant gerekten de Herr Saxn midesinde l bir arlk gibi yatmaktadr. Mevcut koullar altnda iiler arasnda sarholuun, yaam koullarnn, tifo, su, haarat, icra memuru ve dier toplumsal ktlkler kadar zorunlu bir rn olduu gerekten ylesine zorunlu ki sarholua boyun eeceklerin ortalama saysnn nceden hesaplanabilecei gerei gene Herr Saxn bilmezlikten gelemeyecei bir eydir. Ayrca, benim eski ilkokul retmenim, alelade insanlar meyhaneye ve kaliteli insanlar kulplere giderler derdi. Ve her ikisinde de bulunduum iin bunu dorulayacak durumdaym. Her iki tarafn da bilisizlii zerindeki btn szler, emek ve sermaye karlarnn uyumu konusundaki eski szlerden baka bir ey deildir. Eer kapitalistler gerek karlarn bilmi olsalard, iilere iyi evler verir ve durumlarn genel, olarak dzeltirlerdi; ve. eer iiler gerek karlarn anlasalard, grev yapmaz, sosyal-demokrasiyi desteklemez, politika ile ilgilenmez, ama iyi insan olur ve kendilerinden stnleri, kapitalistleri izlerlerdi. Ne yazk ki, her iki taraf da karlarn Herr Sax ve saysz ardlnn vaazlarndan tamamyla baka yerlerde bulmaktadr. Sermaye ve emek arasndaki uyumla ilgili kutsal szler hemen hemen 50 yldan beri telkin edilmektedir, ve burjuva yardmseverlii bu uyumu tantlamak iin rnek kurumlar kurarak byk miktarlarda para harcamlardr; ne var ki, ilerde greceimiz gibi, bugn biz, tam elli yl nce olduumuz yerdeyiz. Yazarmz imdi sorunun pratik zmne gemektedir. Proudhonun, iileri meskenlerinin sahipleri yapma nerisinin ne kadar az devrimci olduu, burjuva sosyalizminin [sayfa 392] ondan nce dahi bunu uygulamada yrtmeye alt ve hl bunu yapmaya abalad gereinden anlalabilir. Herr Sax ayrca, ko-
47
nut sorununun, tmyle ancak mesken mlkiyetinin iilere devriyle zlebileceini ileri srmektedir. (s. 58 ve 59) Bunun da tesinde, bu kavram, iirsel bir vecd iinde ele almakta, duygularn aadaki gibi heyecan patlamalar ile dile getirmektedir: nsanlarn iindeki toprak sahibi olmak zleminde garip bir ey var; bu, gnmzde lgnca arpan i hayatnn bile azaltamad bir drtdr. Bu toprak mlkiyeti ile temsil edilen ekonomik baarnn neminin bilinsizce takdir edilmesidir. Bununla birey salam bir dayanak salamaktadr; sanki topraa skca kk salmtr ve her iletmenin (!) en kalc temeli onun iindedir. Ancak toprak mlkiyetinin nimetleri bu maddi avantajlarn ok tesine uzanmaktadr. Bir toprak parasna, benim diyecek kadar ansl olan her kimse o ekonomik bamszln kavranabilecek en yksek aamasna ulamtr; zerinde egemenlik gcn kullanabilecei bir topraa sahiptir; kendi kendinin efendisidir; gereksinme duyulduu zaman belli bir gce ve gvenilir bir destee sahiptir; kendine gveni gelimekte, ve bununla morali glenmektedir. Bylece, nmzdeki sorunda mlkiyetin byk nemi vardr. ... Gnmzde ekonomik yaantnn tm deimelerine aresiz bir ekilde ak olan ve srekli olarak iverenine baml bulunan ii, bylelikle bu belirsiz durumdan belli bir lde kurtulacaktr; bir kapitalist haline gelecek ve emlaknn kendisine salayaca kredi ile isizlik ya da alamama tehlikelerine kar korunacaktr. O, bylece, mlkszler saflarndan, mlk sahibi snf saflarna ykseltilecektir. (s. 63.) Herr Sax, insann esasen kyl olduunu varsayar grnmektedir, aksi takdirde, byk kentlerimizin iilerine toprak sahibi olma zlemini, onlarda hi kimsenin kefedemedii bir zlemi, hatal olarak atfetmezdi. Byk kentlerdeki iilerimiz iin hareket zgrl birincil varlk kouludur, ve toprak mlkiyeti onlar iin ancak bir ayakba olabilir. Onlara kendi evlerini verin, bir kez daha topraa zincirleyin ve fabrika sahiplerinin cret azaltmalarna [sayfa 393] direnme glerini krn. Tek tek ii kendi evini gerekirse satabilir. Ancak byk bir grev ya da genel bir snai bunalm srasnda bundan etkilenen btn iilere ait evler sata karlmak zorunda
48
kalnacak ve dolaysyla hi alc bulamayacak ya da maliyet bedellerinin ok altnda satlacaktr. Ve hepsi alc bulsa dahi Herr Saxn muazzam konut reformu tmyle sfra inecek ve yeniden batan balamak zorunda kalacaktr. Ancak, ozanlar bir hayal dnyasnda yaarlar, ve bir toprak sahibinin ekonomik bamszln en yksek aamasna ulatn, emin bir destei olduunu, bir kapitalist haline geleceini ve emlakn kendisine salayaca kredi ile isizlik ya da alamama tehlikelerine kar korunacan, vb. hayal eden Herr Sax da orada yaamaktadr. Herr Saxn .ransz ve bizim Renli kk kyllerimize bir gzatmas gerekir. Evleri ve tarlalar btn ile ipotek altndadr. Hasatlar toplanmadan alacakllarna aittir, ve arazileri zerinde egemenlik gcyle hkm sren kendileri deil, tefeci, avukat ve icra memurudur. Bu, gerekten de ekonomik bamszln kavranabilir en yksek aamasn temsil etmektedir tefeci iin! Ve iilerin de kk evlerini tefecinin ayn egemenlii altna mmkn olan en hzl ekilde sokmalar iin iyi niyetli Herr Saxmz, emlaklarnn fukara vergisi zerinde bir yk haline gelmesi yerine, isizlik ya da alamama durumlarnda salayaca krediye dikkatle iaret etmektedir. Her durum ve koulda, Herr Sax, bata ortaya atlan sorunu zmtr: ii, kendi kk evini satnalarak kapitalist olmaktadr. Sermaye, bakalarnn denmemi emekleri zerindeki egemenliktir. Dolaysyla iinin kk evi ancak onu nc bir ahsa kiralad ve bu nc ahsn emek rnnn bir ksmn kira biiminde kendine malettii takdirde sermaye olabilecektir. Nasl ki palto terziden alp giydiin anda sermaye olmaktan karsa, iinin kendi evinde yaamas ile o evin sermaye olmas kesinlikle nlenmi olur. Bin taler deerinde kk bir ev sahibi olan ii, gerekten de artk bir proleter deildir, ancak bu Herr Saxn ona kapitalist demesine neden olmaktadr. Ancak, iilerimizdeki bu kapitalist izginin bir dier [sayfa 394] yn vardr. Belli bir snai blgede her iinin kendi kk evine sahip olmasnn genel kural olduunu varsayalm. Bu durumda, o blgenin ii snf kirasz yaamaktadr; konut harcamalar, artk onun igc deerine girmemektedir. gcnn retim maliyetindeki her azalma, yani iinin geim aralarndaki her kalc fiyat d, ulusal ekonomi retisinin tun yasalar uyarnca ig-
49
cnn deerinde bir gerilemeye edeerdir ve dolaysyla sonunda cretlerde bunu karlayan bir dme ile sonulanacaktr. Bylece cretler ortalama olarak kiradan tasarruf edilen ortalama miktar kadar decek, yani iiler kendi evlerine eskiden olduu gibi ev sahibine para ile deil, ama kendisi iin alt fabrika sahibine denmemi emekle kira deyeceklerdir. Bu yolla iinin kk evine yatrlm olan tasarruflar bir anlamda sermaye olacak, ancak kendisi iin deil, kendisini istihdam eden kapitalist iin sermaye haline gelecektir. Dolaysyla Herr Sax iisini kt zerinde dahi kapitaliste dntrme yeteneinden yoksundur. Bu arada, yukarda sylenen her ey, tasarruf planlarna ya da iinin geim aralarn ucuzlatmaya indirgenebilecek btn szde toplumsal reformlar iin geerlidir. Bunlar, ya genellemekte ve o zaman cretlerde bunu karlayan bir gerileme ile izlenmekte ya da olduka tecrit edilmi deneyimler olarak kalmakta ve o zaman tecrit edilmi istisnalar olarak varolmalar dahi byk boyutlarda gereklemelerinin mevcut kapitalist retim biimiyle badamadn tantlamaktadr. Belli bir blgede genel bir tketici kooperatifleri uygulamasnn iiler iin geim aralar maliyetini %20 drmeyi baardn varsayalm. Dolaysyla, uzun vadede cretler bu blgede yaklak olarak %20, yani szkonusu geim aralarnn aynen iilerin btesine girdii oranda decektir. rnein, eer ii haftalk cretinin eyreini bu geim aralarna harcarsa, cretler sonunda 3/4 x 20 = %15 orannda decektir. Ksacas, byle bir tasarruf reformu genel hale gelir gelmez, ii cretleri, tasarruflarnn onun daha ucuz yaamasna elverdii lde azalr. Her iiye 52 talerlik tasarrufla salanm bir bamsz gelir verin ve haftalk cret! zorunlu olarak 1 taler decektir. Bylelikle, daha ok tasarruf ettike, cret olarak daha az alacaktr. [sayfa 395] Dolaysyla, kendi karna deil kapitalistin karna tasarruf etmektedir. Onda ... birincil ekonomik erdemi, tasarrufu ... en gl biimde, ... zendirmek iin (s. 64) baka ne gerekebilir? Ayrca, Herr Sax, hemen ardndan, iilerin kendi karlarndan ok, kapitalistlerin kar uruna ev sahipleri olmalar gerektiini sylemektedir: Ancak, yalnzca ii snfnn deil, tm olarak toplumun, mmkn olan en fazla sayda yesini topraa ba-
50
lanm (!) olarak grmede en byk kar vardr (bizzat Herr Sax bir kez dahi olsa bu durumda grmek isterdim) ... ayaklarmzn altnda yanan toplumsal sorun adl bu volkan, proletaryann krgnln, nefretini ... fikirlerdeki tehlikeli karmakl ateleyen btn gizli glerin ... iiler bizzat bu ekilde mlk sahibi snf saflarna katld ... zaman sabah gnei nndeki sis gibi tmyle yokolmas gerekir. (s. 65.) Bir baka deyile, Herr Sax, bir ev edinmekle, proleter durumunda meydana gelebilecek trden bir deiiklikle, iilerin proleter niteliklerini kaybedeceini ve bir kez daha, onlarn da ev sahibi olan bykbabalar gibi itaatkr dalkavuklar haline geleceklerini ummaktadr. Prudoncular bunu hi unutmamaldrlar. Herr, Sax, bylelikle toplumsal sorunu zdne inanmaktadr: Mallarn daha adil bir dalm, pekounun bo yere zmeye abalad sfenksin bulmacas, imdi nmzde somut bir gerek olarak yatmyor mu, bylelikle hayal aleminden alnp gerekler alemine getirilmemi midir? Ve uyguland takdirde, en ar eilimlerdeki sosyalistlerin teorilerinin zirve noktas olarak sunduklar en yksek amalardan birinin baarya ulamas anlamna gelmeyecek mi? (s. 66.) Buraya dek gelebildiimiz iin anslyz. nk bu zafer l Saxn kitabnn zirvesidir. Bundan sonra hayaller aleminden yaln gereklere bir kez daha yavaa inecek ve aa geldiimizde, yokluumuzda hi bir eyin, ama hi bir eyin deimediini greceiz. Klavuzumuz isi meskenlerinde iki sistem bulunduunu [sayfa 396] bildirerek bizi ilk basamaktan aa indirmektedir: Her ii snf ailesinin, ngilterede olduu gibi, kendi kk evine mmknse ayn zamanda kk bir baheye sahip olduu kulbe sistemi; ve Pariste, Viyanada, vb. olduu gibi, pek ok ii meskeni ieren byk kiralk konutlardan oluan baraka sistemi. Kuzey Almanyadaki sistem bu ikisi arasnda bulunmaktadr. Aslnda bize kulbe sisteminin tek doru sistem olduunu, ve iinin kendi evinin mlkiyetine sahip olabilecei tek sistem olduunu sylemektedir; ayrca, baraka sisteminin salk, ahlk ve i bar asndan ok byk
51
dezavantajlar olduunu savunmaktadr. Ancak, ah ne yazk!, kulbe sisteminin konut darl merkezlerinde, byk kentlerde yksek arsa maliyeti nedeniyle gereklemesi mmkn deildir. Ve dolaysyla byk barakalar yerine drt ile alt daire ieren evler yaplr ya da baraka sisteminin balca dezavantajlar eitli dahice yapm hileleriyle hafifletilirse, kiinin memnun olmas gerekir demektedir. (s. 71-92.) Daha imdiden olduka aalara indik deil mi? ilerin kapitalistlere dntrlmesi, toplumsal sorunun zm, her iiye sahip olaca bir ev btn bunlar geride, ok ykseklerdeki hayaller dnyasnda kald. Bizim yapacamz tek ey ise krlarda kulbe sistemini balatmak ve kentlerdeki ii barakalarn mmkn olan lde dayanlr hale getirmektir. Dolaysyla kendi itirafyla, konut sorununun burjuva zm iflas etmektedir kr ve kent arasndaki kartlk nedeniyle iflas etmektedir. Ve bununla sorunun zne inmi bulunuyoruz. Konut sorunu, ancak, toplum, en ar noktasna gnmz kapitalist toplumu tarafndan getirilmi olan kent ve kr arasndaki kartln ortadan kaldrlmasna doru bir balang iin yeterince deitirilebildii zaman zmlenebilir. Bu anti-tezi ortadan kaldrmak bir yana, kapitalist toplum tam tersine, onu gnbegn younlatrmak zorundadr. te yandan, ilk modern topik sosyalistler, Owen ve .ourier, daha nceden bunu doru olarak tehis etmilerdir. Onlarn rnek yaplarnda kent ve kr arasndaki kartlk artk mevcut deildir. Bunun sonucu olarak, orada Herr Saxn iddia ettiklerinin tam tersi olmaktadr: Konut sorununun zm ile ayn zamanda [sayfa 397] toplumsal sorunun zm deil, ama toplumsal sorunun zm ile, yani kapitalist retim biiminin ortadan kaldrlmas ile ancak konut sorununun zm mmkn olmaktadr. Konut sorununu zmlemeyi isterken, ayn zamanda, modern byk kentleri korumay arzulamak bir samalktr. Oysa modern byk kentler kapitalist retim biiminin ortadan kaldrlmas ile ancak ortadan kaldrlabilir. Ve bir kez bu balatldktan sonra her iiye kendi kk evini salamaktan olduka baka dier konular olacaktr. Ancak balangta her toplumsal devrim her eyi olduu gibi almak ve emrindeki aralarla en belirgin ktlklerden kurtulmak iin elinden geleni yapmak zorunda kalacaktr. Ve zaten konut darln varlkl snflara ait lks meskenlerin bir ksmn istimlk
52
ederek geri kalan ksmna zorunlu yerletirme yaparak annda dzeltilebileceini grmtk. Eer imdi Herr Sax, devamla, bir kez daha byk kentleri brakr ve kasabalarn yaknlarnda kurulacak ii snf kolonileri zerine bo szlerle dolu bir nutuk verir, bu kolonilerin ortak su, gaz, klandrma, hava ya da scak su, amarhane, kurutma odalar, banyolar vb. ile herbirinin btn saygnl ile yuvas, okulu, ibadethanesi (!), okuma odas, ktphanesi ... arap ve bira salonu, dans ve konser salonu olan retimin bir dereceye kadar fabrikadan evdeki atlyelere kadar geri devredilebilmesi her eve balanan buhar gcyle btn gzelliklerini tanmlarsa bu, durumu hi bir zaman deitirmez. Tanmlad koloni Mr. Huber tarafndan dolaysz olarak sosyalistler Owen ve .ourierden dn alnm ve sadece sosyalist olan her ey atlarak tamamyla burjuvalatrlmtr. Ancak bylelikle gerekten topik hale gelmitir. Hi bir kapitalistin byle koloniler kurmakta kar yoktur. Ve gerekten de .ransada Guisedekinin dnda dnyann hi bir yerinde byle bir ey yoktur ve o da .ouriernin bir izleyicisi tarafndan, krl speklasyon olarak deil, ama sosyalist bir deneyim olarak kurulmutu.* Herr Sax pekl dolambal burjuva projelerini desteklemek zere, Owen tarafndan Hampshireda [sayfa 398] krklarn banda kurulan ve oktan feshedilmi Harmony Hall[262] adl komnist kolonisi rneini aktarabilirdi. Her durum ve koulda, koloniler kurulmas konusundaki btn bu konumalar, yeniden hayaller dnyasna ykselmek iin yetersiz bir abadan baka bir ey deildir. Ve hemen ardndan yeniden terkedilmektedir. Yeniden hzla iniyoruz. imdi en basit zm iverenlerin, fabrika sahiplerinin, iilere, uygun meskenler edinmeleri iin ya bunlar kendileri yapacak ya da iilerin kendi yaplarn kendilerinin yapmalarn, arsa salayarak yapm sermayesi dn vererek vb. yollarla zendirerek ve destekleyerek yardm etmeleridir. (s. 106) Bylece bir kez daha buna benzer hi bir eyin szkonusu olmayaca byk kentlerin dnda ve krdayz. Herr Sax, imdi, iilerine tahamml edilebilir konutlar edinmelerine yardmn, bir
* Ve bu bile, sonunda sadece bir ii snf smr mahalli olmutur. (Bkz: Socialiste, Paris 1886.[261]) [1887 basksna Engelsin notu.]
53
yandan iyi bir yatrm olduu, te yandan da sonu olarak iilerde manevi bir ykselme ... onlarn zihinsel ve fiziksel alma kapasitelerinde bir art gerektirecei, ki bu doal olarak iveren iin ... hi de azmsanacak bir avantaj olmad iin fabrika sahiplerinin kendi karna olduunu sylemektedir. Ancak bununla iverenin konut sorununun zmne katlmasn gerektirecek doru gr as verilmektedir. Bu bir gizli birliin sonucu, iverenlerin, iilerinin fiziksel ve ekonomik, zihinsel ve manevi iyilikleri iin gsterdii zenin bir sonucu gibi grnmektedir, ki bu ounlukla insancl abalar maskesi altnda gizlenmekte ve baarl sonular alkan, becerikli, istekli, durumundan memnun ve bal bir ii snfnn yaratlmas ve kurulmas yznden kendisinin parasal dl olmaktadr. (s. 108.) Gizli Birlik[263] terimini kullanarak Huberin bu burjuva hayrsever samalna ok yksek bir nem atfetme abalar, durumu hi bir ekilde deitirmemektedir. Bu terim olmadan dahi byk krsal fabrika sahipleri, zellikle ngilterede, ii konutlar yapmann yalnzca bir zorunluluk, bizzat fabrika gerelerinin bir blm olmadn, ama ayn zamanda ok krl olduunu da ok nceden farketmilerdir. ngilterede bu yolla tm olarak kyler gelimi ve bazlar sonradan kasabalar haline gelmitir. Ancak iiler [sayfa 399] hayrsever kapitalistlere teekkr edecek yerde, bu kulbe sistemi ne her zaman nemli itirazlar ileri srmlerdir. .abrika sahibinin rakibi olmadndan, bu evlere, yalnzca tekelci fiyatlar demek zorunda braklmyorlar, ayn zamanda bir grev balar balamaz evsiz kalyorlar, nk fabrika sahibi onlar hemen evlerinden atmakta ve dolaysyla herhangi bir direnii ok gletirmektedir. Ayrntlar benim Conditions of the Working Class in Englandn 224 ve 228. sayfalarnda incelenebilir. Ancak, Herr Sax, bu itirazlarn yalanlanmasna pek gerek olmadn (s. 111) dnmektedir. Ama o iiyi kendi kk evinin sahibi yapmak istemiyor mu? Kukusuz, ama iverenin bir iiyi iten att zaman onun yerini alan ii iin yer sahibi olabilmesi amac ile her zaman meskeni elden karabilecek durumda olmas gereklidir. O halde mlkiyetin geri alnabilmesini art koarak byle durumlar iin tedbirli olmaktan (s. 113) baka yapacak bir ey yoktur. *
* Bu bakmdan da ngiliz kapitalistleri ok nceden Herr Saxn en stn amalarnn
54
Bu kez beklenmeyen bir hzla d gsterdik. lk bata iinin kendi kk evine sahip olmas gerektii sylenmiti. Daha sonra bunun kasabalarda olanaksz olduunu, ancak krlarda geerli olabileceini endik. imdi ise krlardaki mlkiyetin bile anlamayla geri alnabilir olduu syleniyor! Herr Saxn iiler iin kefettii bu yeni mlkiyet tryle, iilerin anlamayla geri alnabilir kapitalistler ekline dnmeleriyle, ayaklarmz tekrar emin bir ekilde yere basm olduk ve bu arada kapitalistler ile dier yardmseverlerin konut sorununu zmek iin gerekte ne yaptklarn inceleyeceiz. [sayfa 400] II Dr. Saxmza inanacak olursak, bu beyler, yani kapitalistler tarafndan konut darln dzeltmek iin pek ok ey daha imdiden yaplm ve konut sorununun kapitalist retim biimi temelinde zlebileceine kant salanmtr. lk olarak, Herr Sax, bize, bonapart .ransa rneini gstermektedir. Bilindii gibi Louis Bonaparte, Paris Dnya Sergisi srasnda, gya .ransada ii snfnn durumunu bildirmek, ama gerekte imparatorluun byk baarsna uygun olarak durumlarn olabilecei kadar canl gstermek zere bir komisyon atamt. Herr Saxn zellikle almasnn sonular yetkili komitenin kendi beyanna gre, .ransa iin olduka tamam olmas nedeniyle atf yapt, ite bonaparln en yozlam yelerinden oluan bu komisyonun raporudur. Ve bu sonular nedir? Bilgi veren 89 byk sanayici ya da anonim irketin 31i hi ii konutu yapmamtr. Saxn kendi tahminlerine gre yaplm olan meskenler en fazla 50.000 ila 60.000 kiiyi barndrmakta ve hemen tamamyla her aile iin 2 odadan fazlasn kapsamamaktadr. Aktr ki, kendi sanayiinin koullar su gc, kmr matmn yalnzca gerekletirmemi, ama ok amlardr da. 14 Ekim 1872 Pazartesi gn Morpethde parlamenter semen listelerini saptayacak mahkeme, adlarn parlamenter semenler listesine kaydettirmek iin 2.000 madenci adna verilen bir dilekeyi hkme balamak zorunda kalmt. Bu maden iilerinin byk ounluu, altklar madende yrrlkte olan kurallara gre, yaadklar konutlarn geici sahipleri deil, bu konutlarda izinli olarak oturan kiiler olduklar ve uyarda bulunmakszn her an evlerinden atlabilecekleri aklanmtr. (Maden sahibi ve ev sahibi, doal olarak, tek ve ayn kiiydi.) Yarg bu insanlarn geici sahip deil, uak olduklarna, ve bylece semen ktne kaydedilemeyeceklerine karar verdi. (Daily News,[199] 15 Ekim 1872.) [Engelsin notu.]
55
denleri, demir cevheri stoklar ve teki madenleri yerlerini vb. ile belirli bir krsal yreye balanan her kapitalist, iileri iin, ayet yoksa, konutlar yapmak zorundadr. Bunda bir gizli birliin bir tantn, sorunun ve byk neminin giderek daha fazla anlalmasnn gl bir tann ok mit verici bir balang (s. 115) grmek, ok gelimi bir kendini aldatma alkanl gerektirmektedir. Geri kalan iin eitli lkelerin sanayicileri bu adan da ulusal niteliklerine gre birbirlerinden ayrlmaktadrlar. rnein, Herr Sax, bize unlar bildirmektedir (s. 117): ngilterede iverenler asndan, bu ynde artan faaliyet ancak olduka yaknlarda gzlenir duruma gelmitir. Bu, zel olarak krsal blgelerdeki kk cra kyler iin dorudur. ... Aksi takdirde, iilerin ounlukla en yakn kyden fabrikaya uzun bir yol yrmek zorunda kalmalar ve oraya yeterince i karamayacak kadar bitkin varmalar durumu iverenlerin iileri iin ev yapmalarnn [sayfa 401] balca nedenidir. Ancak, koullar daha derinliine anlayanlarn ve konut reformu davas ile gizli birliin en ok tm dier elerini birletirenlerin says da artmaktadr, ve gelien bu kolonilerin kurulmasn salayanlarda ite bu kiilerdir. ... Hydede Ashton, Turtonda Ashworth, Buryde Grant, Bolingtonda Greg, Leedde Marshall, Belperde Strutt, Caltairede Salt, Copleyde Ackroyd ve dier adlar bu konuda btn Birleik Krallkta tannmaktadr. Kutsanm basitlik ve daha da kutsanm bilisizlik! ngiliz krsal fabrika sahipleri ancak son zamanlarda ii konutlar yapmaya balamlardr! Hayr, hayr, azizim Herr Sax, ngiliz kapitalistleri gerekten sadece keseleri bakmndan deil, ayn zamanda beyinleri bakmndan da byk sanayicilerdir. Almanya gerekten byk sanayie sahip olmadan ok nce, onlar krsal blgelerdeki fabrika retimi iin, ii konutlarna yaplan harcamalar, sermayenin toplam yatrmnn gerekli bir blm, ve dolayl ve dolaysz, ok krl bir blm olduunu kavram bulunuyorlard. Bismarck ile Alman burjuvazisi arasndaki mcadelenin Alman iilerine rgtsel zgrlk salamasndan ok nce, ngiliz fabrika, maden ve dkmhane sahipleri ayn zamanda iilerin ev sahipleri olduklar takdirde, grevci iiler zerinde kurabilecekleri bask konusunda
56
pratik deneyim sahibi olmulard. Bir Gregin, bir Ashtonun ve bir Ashworthun gelien kolonileri ylesine yenidir ki, 28 yl nce benim yazdm zere (ngilterede i Snfnn Durumu, s. 22830daki not), daha krk yl nce burjuvazi tarafndan model olarak karlanyordu. Marshall ve Akroydun (adam adn byle yazmaktadr) kolonileri de o kadar eskidir, hatta balangc geen yzyla kadar uzanan Struttun kolonisi daha da eskidir. ngilterede bir ii konutunun ortalama dayanma sresi krk yl olarak hesaplandna gre, Herr Sax, bu gelien kolonilerin, bugnk harap durumlarn parmaklar ile bile sayarak anlayabilir. Ayrca bu kolonilerin byk ounluu artk krsal blgelerde deildir. Sanayiin dev gelimesi ile bu koloniler, fabrika ve evlerle ylesine sarlmtr ki, bugn artk 20.000-30.000 [sayfa 402] ya da daha fazla nfuslu pis, dumanl kasabalarn ortasnda bulunmaktadr. Ama btn bunlar Herr Sax tarafndan temsil edilen Alman burjuva bilimini artk uygulama olana olmayan 1840taki eski ngiliz kran ilahilerini bugn sadakatle yinelemekten alkoymuyor. Ve bize yal Akroydu rnek gstermek! Bu deerli kii, gerekten en lsndan bir hayrseverdi. ilerini ve zellikle kadn iilerini severdi. ylesine severdi ki, Yorkshiredaki daha az hayrsever rakipleri onun hakknda fabrikalarn sadece kendi ocuklaryla altrdn sylyorlard. Doru, Herr Sax bu gelien kolonilerde gayrmeru ocuklarn gittike daha azaldn (s. 118) iddia etmektedir. Evet, evlilikten doan gayrmeru ocuklar, nk ngiliz sanayi blgesinde gzel kzlar ok gen evlenirler. ngilterede her byk krsal fabrikann yaknna ve fabrika ile ayn zamanda ii meskenlerinin kurulmas 60 yl akn bir sreden beri gelenek olmutur. Daha nce de deinildii gibi, bu fabrika kylerinin pek ou daha sonralar evresinde, beraberinde getirdii btn ktlklerle birlikte btn bir fabrika kasabasnn gelitii bir ekirdek haline gelmitir. Dolaysyla, bu koloniler konut sorununu zmlememi, tam tersine kendi yrelerinde ilk kez gerekten yaratmlardr. te yandan, byk sanayi alannda ngilterenin ardndan ancak aksayarak gelen ve byk sanayiin ne olduunu ancak 1848 den sonra gerekten renen lkelerde, .ransada ve zellikle Almanyada durum olduka farkldr. Burada ancak dev dkmhane ve fabrikalar pek ok duraksamalardan sonra belirli bir sayda
57
ii meskeni kurmaya karar vermilerdir rnein, Creusotdaki Schneider tesisleri, Essendeki Krupp tesisleri. Krsal sanayicilerin byk ounluu iilerinin her sabah scak, kar ve yamurdan millerce mesafeleri yorgun-argn yrmelerine ve her akam da evlerine yeniden geri dnmelerine izin veriyorlard. Bu, zellikle dalk blgeler, .ransz ve Alsas Vosges blgelerinde, Wupper, Sieg, Agger, Lenne, ve dier Rhineland-Westphalian nehirlerinin vadileri iin dorudur. Erzgebirgede durum belki de daha iyi deildir. Ayn kk cimrilik .ransz ve Almanlarda da ortaya kmaktadr. [sayfa
403]
Herr Sax, ok umut verici balangcn yansra, hzla gelien kolonilerin hi bir ey ifade etmediini ok iyi bilir. Dolaysyla imdi kapitalistlere ii konutlar yaparak pek byk kiralar alabileceklerini tantlamaya almaktadr. Bir baka deyile, onlara iileri aldatabilecekleri yeni bir yol gstermeye almaktadr. lk olarak onlara yzde-drt ve alt arasnda ve daha fazla net kr salanm olan ksmen hayrsever ve ksmen speklatif Londra yapm irketleri rneini gstermektedir. Herr Saxn bize ii konutlarna yatrlan sermayenin iyi bir kr saladn tantlamasna hi bir ekilde gerek yoktur. Kapitalistlerin ii konutlarna yaptklarndan daha da fazla yatrm yapmamalarnn nedeni, daha pahal konutlarn sahiplerine ok daha fazla kr getirmesidir. Dolaysyla, Herr Saxn kapitalistlere tleri, bir kez daha ahlki bir vaazdan ileri gidememektedir. imdi Herr Saxn parlak baarlarn ylesine grlt ile iln ettii bu Londra yap irketine gelince, kendi rakamlarna gre ve bunlara her trl bina speklasyonu dahildir 2.132 aileye ve 706 bekra, yani 15.000 kiiden azna. konut salamlardr! Ve yalnzca Londrann dou yakasnda bir milyon ii en sefil konut koullar altnda yaarken, Almanyada bu tr ocukluun byk bir baar olarak sunulmas ciddi olarak dnlmekte midir? Bu hayrsever abalarn tm ylesine acnacak derecede botur ki, ngiliz parlamentosunun iilerin koullar ile ilgili raporlar bunlara hi deinmemektedir bile. Burada Londrann btn bu blm boyunca tehir edilen gln bilisizliinden szetmeyeceiz. Ancak, yalnzca bir noktaya deinelim. Herr Sax, Sohodaki Bekr Erkekler Pansiyonunun, bu evrede, geni bir mteri salama umudu olmad iin ie son
58
verdii kansndadr. Herr Sax, Londrann btn bat yakasnn byk bir lks kent olduunu hayal etmekte, ve en kibar sokaklarn hemen gerisinde en pis ii mahallelerinin, rnein Sohonun bulunduunu bilmemektedir. Onun deindii, ve benim daha yirmi yl nce bildiim, Sohodaki model pansiyon, balangta ok ziyaret edilmekteydi, ancak en iyilerinden biri olmasna karn, hi kimse dayanamad iin kapatld. [sayfa 404] Ama Alsastaki ii kasabas Mlhausen o kesinlikle bir baardr, deil mi? Nasl ki, bir zamanlarn gelien kolonileri Ashton, Ashworth, Greg ve Ortaklar, ngiliz burjuvasnn gstermelii ise, Mlhausen deki i Kenti de Kta burjuvasnn byk gstermeliidir. Ne yazk ki, Mlhausen rnei gizli birliin rn deil, kinci .ransz mparatorluu ve Alsas kapitalistleri arasndaki ak birliin rndr. Bu, Louis Bonaparten, te-bir sermayesini devletin verdii, sosyalist deneyimlerden biridir. On-drt yl iinde, 1867ye kadar bu ilerin daha iyi anlald ngilterede olanaksz olan yanl bir sistem uyarnca, 800 kk ev yapld, ve on ile onbe yl artan bir aylk kira demesi ardndan kendi mlkleri olmak zere iilere devredildi. Alsas bonapalarnn bu mlk edinme yolunu icat etmeleri gerekli deildi; greceimiz zere, ok nceden ngiliz yapm irketleri bunu ortaya atmlard. ngilteredekilerle karlatrldnda, bu evlerin satnalnmas iin denen fazla kira olduka yksektir. rnein on-be yl boyunca taksitler eklinde 4.500 frank dedikten sonra, ii onbe yl nce 3.300 frank deerindeki bir eve sahip olmaktadr. Eer ii kp gitmek isterse ya da sadece bir tek aylk taksit borcu kalmsa (ki bu durumda evinden kartlabilir) evin ilk deerinin %6,67si yllk kira olarak dlr (rnein, 3.000 frank deerindeki bir ev iin ayda 17 frank) ve arta kalan ona, bir kuruluk faiz vermeksizin geri denir. Bylesine koullar altnda, irketlerin devlet yardm olmakszn da semirebilecei aktr. Bu koullar altnda salanan evlerin, yalnzca kent dnda yar-krsal bir evrede yaplm olmalar nedeniyle dahi, kentin iindeki kiralk apartmanlardan daha iyi olduu da ayn ekilde aktr. Almanyada yaplan birka acnacak deneyimden szetmemize gerek yok; Herr Sax bile, 157. sayfada, bunlarn sefaletini itiraf etmektedir. O halde btn bu rnekler neyi tantlyor? Btn salk kural-
59
lar ayaklar altnda inenmedii zaman dahi, ii konutlar yapmnn kapitalistler asndan krl olduunu. Ama bu, hi bir zaman yadsnlmamtr; bunu ok nceden hepimiz biliyorduk. Rasyonel ynetilirse, mevcut bir [sayfa 405] gereksinmeyi karlayan her sermaye yatrm krldr. Ancak sorun, tam olarak konut darlnn neden ayn ekilde devam ettii, kapitalistlerin ayn ekilde neden iilere yeterince salkl konutlar salamadklardr. Ve burada Herr Saxn yeniden sermayeye verecek tten baka bir eyi yoktur, ve bize bir yant getirememektedir. Bu soruya gerek yant biz yukarda vermitik. Sermaye, elinden gelse bile, konut darln ortadan kaldrmak istemez; bu artk kesin olarak belirlenmitir. Dolaysyla, geriye, yalnzca iki yol kalyor: iiler asndan kendine yardm, ve devlet yardm. Kendine yardmn heyecanl bir savunucusu olan Herr Sax, bu konuda, konut sorununa ilikin olarak da mucizevi eyler syleyebilmektedir. Ne yazk ki, daha en banda, kendine yardmn, ancak kulbe sisteminin ya zaten varolduu, ya da mmkn olduu, yani bir kez daha yalnzca krsal blgelerde herhangi bir ekilde etkin olabileceini itiraf etmek zorunda kalmaktadr. Byk kentlerde, ngilterede bile, ancak ok kstl bir lde etkin olabilir. Herr Sax, ardndan i geiriyor: Bu yolla (kendine yardm ile) reform ancak dolambal bir yoldan ve dolaysyla ancak her zaman kusurlu olarak, yani ancak zel mlkiyet ilkesi, meskenin kalitesine tepki gsterecek kadar glendii lde gerekletirilebilir. Bu da kukuludur; her halkarda, zel mlkiyet ilkesi yazarn slubunun nitelii zerinde hi bir reformcu etki yapamamtr. Btn bunlara karn, kendine yardm ngilterede ylesine harikalar yaratmtr ki, bylece konut sorununun zmlenmesi iin dier yollardan yaplan her ey ok almtr. Herr Sax, ngiliz yapm irketlerine atf yapmakta ve onlarla zel olarak uzun uzadya uramaktadr, nk, genel olarak onlarn nitelii ve faaliyetleri konusunda ok yetersiz ya da hatal grler geerlidir. ngiliz yapm irketleri hi bir ekilde ... ev yapm iin birlikler ya da yapm kooperatifleri deildir; Almancada daha ok Hauserwerbvereine [konut edinme kurumlar] ... olarak tanmlanabilir. Amac, yelerinin devirli katklarndan fon biriktirerek, bu fonlardan ve byklklerine gre yelerine ev satnalmalar iin kredi vermek olan kurumlardr. ... Dolaysyla yapm irketi yelerinin bir ksm iin bir tasarruf
60
bankas, dier ksm [sayfa 406] iinse bir kredi bankasdr. Dolaysyla, yapm irketleri, esas olarak ... yatrman (mudi) ile ayn toplumsal statdeki insanlara bir e satnalmalar ya da yapmalarna yardm etmek iin ... iilerin tasarruflarn kullanan, iilerin gereksinmelerini karlamak zere hazrlanm ipotek karl kredi kurumlardr. Tahmin edilecei gibi, byle krediler, szkonusu tanmaz mal ipotek edilerek, ve faiz ve amortisman da kapsayan ksa sreli taksitlerle geri denmesi kaydyla verilmektedir. ... .aiz, yatrmanlara denmemekte, ama her zaman onlara alacak kaydedilmekte ve birletirilmektedir. ... yeler, dedikleri miktar, art faizin geri denmesini ... bir aylk bir ihbarla her zaman ... talep edebilirler. (s. 170-172.) ngilterede byle 2.000i akn irket var;... biriktirdikleri toplam sermaye tutar 15.000.000 dolaylarndadr. Bu yolla yaklak olarak ii snfndan 100.000 aile imdiden kendi aile oca ve yuvalarnn zilyetliine sahip oldular kesinlikle kyaslanmas g bir toplumsal baar. (s. 174.) Ne yazk ki, burada da, hemen ardndan aksayarak ama gelmektedir: Ama sorun iin en mkemmel zme bu yolla hi bir ekilde ulalamaz, nk, dier nedenler yansra, bir eve sahip olmak daha iyi durumdaki iilerin ... karlayabilecekleri bir eydir. ... zellikle, salk koullar ounlukla yeterince ele alnmamtr. (s. 176.) Ktada byle irketler ... gelime iin ok dar bir alan bulmaktadrlar. Burada yalnzca krlarda bulunan kulbe sisteminin varln ngrmektedirler; ve krlarda iiler, kendine-yardm iin henz yeterince gelimemilerdir. te yandan, gerek yap kooperatiflerinin kurulabilecei kasabalarda her trden ok nemli ve ciddi zorluklarla (s. 179) kar karyadrlar. Yalnzca kulbeler yapabilirler ve oysa bu, byk kentlerde geerli deildir. Ksaca, Bu trden kendine-yardm kooperatifinin, mevcut koullar iinde ve yakn gelecekte bile nmzdeki sorunun zmnde balca rol oynamas mmkn deildir. Bu yapm irketleri grdnz gibi, hl balangtaki, gelimemi durumlarnda bulunmaktadrlar. Bu ngiltere iin bile dorudur. (s. 181.) [sayfa 407] Dolaysyla, kapitalistler yapmayacaklar, iiler ise yapamayacaklardr. Ve eer Shulze-Delitzsch tr burjuvazinin daima iilerimize mek olarak verdikleri ngiliz yapm irketleri hakknda
61
kk bir bilgi vermek mutlak gerekli olmasa idi, bu blm burada bitirebilirdik. Bu yap irketleri ii irketleri olmad gibi, esas amalar da iilere kendi evlerini salamak da deildir. Tam tersine, bunun sadece ok istisnai durumlarda byle olduunu greceiz. Yapm irketleri, esas olarak, speklatif bir nitelik tarlar, ilk kurulan irketler olan kkleri de byk taklitilerinden fazla farkl deildir. Daha sonraki haftalk toplantlarn yer alaca bir meyhanede ou zaman mal sahibinin nayak olmasyla birka devaml mteri ve onlarn arkadalar, dkknclar, memurlar, gezgin tccarlar, zanaat erbab ve dier kk-burjuvalar belki bazan, snfnn aristokrasisine mensup bir makine ustas ya da baka bir ii biraraya gelir ve bir yapm irketi kurarlar. Genellikle hemen ardndan mal sahibi o mahallede ya da baka bir yerde olduka ucuz bir arsa kefeder. yelerin birou meslekleri dolaysyla belirli bir yere bal deillerdir. Dkknclarn ve zanaatlarn bile ounun evleri deil, iyerleri kasabada bulunmaktadr. Yapabilecek durumda olan herkes dumanl bir kasabann ortasnda yaamaktansa, varolarda yaamay yeler. Arsa satnalnr ve zerine mmkn olduu kadar ok kulbe yaplr. Daha zengin yelerin kredileri satnalmay mmkn klar ve haftalk aidatlarla birlikte birka ufak bor, inaatn haftalk masraflarn karlar. Kendi mstakil evlerine sahip olmay amalayan yeler, yapm bittike kura ekerek kulbelerini alrlar, ve alm masraflarnn amortisman uygun bir fazla kira ile karlanr. Kulbelerin geri kalan ksm da daha sonra, ya kiraya verilir ya da satlr. Oysa eer iyi i yapmsa yapm irketi olduka ykl bir mebla toplar. yeler aidatlarn dzenli olarak demilerse bu mebla onlarn olur ve zaman zaman, ya da irket dald zaman aralarnda paylatrlr. ngiliz yapm irketlerinin onda-dokuzunun yaam yks byledir. Dierleri bazan siyasal ya da hayrseverce bahanelerle kurulan byk irketlerdir. Ama sonunda bunlarn esas amac, her zaman kk-burjuvazinin tasarruflarna, iyi bir [sayfa 408] faiz haddi ve tanmaz mallardaki speklasyondan pay bekleyileriyle daha krl bir ipotek yatrm salamaktr. Bu irketlerin hangi tr mteriler zerine speklasyon yapt en by deilse bile, en byklerinden birinin brornden anlalabilir. Kuruluundan bu yana toplam gayri-safi hasla 10.500. 000 (70.000.000 taler) zerinde olan bankada ya da devlet tahville-
62
rindeki yatrm 416.000 i am bulunan ve u anda 21.441 yesi ve yatrman olan 29 ve 30 Southampton Buildings, Chancery Lane, Londra adresindeki Birkbeck Yapm irketi kendisini halka u ekilde tantmaktadr: yl boyunca bir piyano kiralayan bir kiinin bu sresinin bitiminde piyanonun sahibi olmasn ngren ve piyano imalatlarnn -yl denilen sistemini pek ok kii bilir. Bu sistemin kndan nce, dargelirlilerin bir piyano edinmesi en az kendi evine sahip olmas kadar gt. Bu kiiler yllar yl piyanonun kirasn dediler ve piyanonun deerinin iki kat ya da kat para harcadlar. Bir piyano iin geerli olan, bir ev iin de geerlidir. ... Oysa, bir ev bir piyanodan daha pahal olduu iin, ... sat deerini kira olarak demek daha uzun zaman alr. Sonu olarak, yneticiler, Londrann ve varolarnn eitli yerlerindeki ev sahipleriyle bir anlamaya girdiler ve bylece Birbeck Yapm irketi yeleri ve dier kiiler iin kentin ok eitli semtlerinde geni ev seenekleri sunma olanan elde ettiler. Ynetim Kurulunun yrrle koymay dnd sistem u ekildedir: irket bu evleri oniki-buuk yl sreyle kiraya verecek ve bu srenin sonunda, kira dzenli olarak dendii takdirde, kirac, hi bir ekilde daha fazla bir deme yapmakszn, evin mutlak sahibi olacaktr. ... Kirac ayrca daha ksa bir sre iin daha yksek bir kira denmesini ya da daha uzun bir sre iin daha dk bir kira denmesini ngren bir mukavele yaplabilir. ... Dargelirliler, ktipler, tezgahtarlar ve dier kiiler derhal Birbeck Yapm irketine ye olarak, kendilerini, mlk sahiplerinden bamsz hale getirebilirler. Bu, yeterince aktr. ilere hi deinilmezken dargelirlilerden, ktiplerden tezgahtarlardan vb. szedilmektedir ve ayrca bir kural olarak adaylarn nceden bir piyanoya [sayfa 409] sahip olduklar varsaylmaktadr. Aslnda burada iilerle deil, kk-burjuvayla, ve onlar gibi olmak isteyen ve olabilecek kiilerle ilgiliyiz; ktipler, vb. ilerde alanlar gibi belirli snrlar iinde kalsa bile, kural olarak gelirleri zamanla artan kiiler. Buna karlk, iinin geliri ise, en iyi durumda ayn miktarda kalr, gerekte ailesinin genilemesi ve ar-
63
tan gereksinmeleriyle orantl olarak azalr. Aslnda, sadece birka ii, o da istisna olarak, bu irketlere katlabilir. Bir yandan gelirleri ok dktr, te yandan da, oniki-buuk yl nceden sorumluluk altna girebilmeleri iin bu ok belirsiz bir niteliktir. Bunun geerli olmad birka istisna ise, ya yksek cretli iiler ya da ustabalardr.* Geri kalanna gelince, Mlhausen ii kenti, bonapartlarn bu kk-burjuva ngiliz Yapm irketlerinin sefil kopyalarndan baka bir ey olmadklar herkese anlalmtr. Aralarndaki tek fark, salanan devlet yardmlarna karn, birincilerin mterilerini yapm irketlerinden ok daha fazla dolandrmalardr. Btn olarak, bonapatlarn koullar, ngilteredeki mevcut ortalama koullardan daha az liberaldir, ve ngilterede faiz ve birleik faiz her mevduat iin hesaplanp ve bir aylk ihbarla ekilebilirken, Mlhausenin fabrika sahipleri, faiz ve birleik faizi kendi ceplerine atmlar ve iilerin nakit olarak beer franklk paralar halinde dedikleri miktardan bir kuru fazlasn geri dememilerdir. Ve [sayfa 410] bu farka herkesten ok aran da, btn bunlar bilmeden kitabna alan Herr Sax olacaktr. Bylece, iilerin kendilerine yardmnn da yarar yoktur. Geriye devlet yardm kalmaktadr. Bu konuda Herr Sax bize ne sunabilir? ey: lk olarak, devlet yasal ve ynetsel olarak herhangi
* Bu yapm irketleri ve zellikle Londra Yapm irketlerinin nasl ynetildii konusunda burada kk bir katkda bulunalm. Bilindii zere Londrann zerinde kurulduu arazinin hemen hemen tm, en nde gelenleri Westminster Dk, Bedford Dk, Portland Dk vb. gibi, bir dzine aristokrata aittir. Bunlar ilk bata ayr ayr yapm alanlarn doksandokuz yl sre ile kiraladlar ve bu srenin sonunda da, zerlerindeki her ey ile birlikte bu arazilerin zilyetliini ele geirdiler. Daha sonra evleri, daha ksa srelerle, rnein otuzdokuz yl gibi kiracy evi iyi bir ekilde onarmak ve bu ekliyle korumak zorunda brakan szde onarm szlemeleriyle kiraya verildiler. Szleme bu ekliyle ilemeye balar balamaz da, ev sahibi evi incelemek ve gerekli onarmlar saptamak zere mimarn ve blge kadastro memurunu gndermektedir. ou zaman bu onarmlar ok byklekli olabilir ve btn n cephenin ve atnn vb. yenilenmesini kapsayabilir. Bu durumda kirac szlemesini pey akesi olarak bir yapm irketine yatrr ve bu irketten masraf kendisine ait onarmlar iin gerekli paray 130-150 sterlin aras yllk kiralar iin 1.000 sterlin ya da daha fazlasna kadar yiikselebilir bor alrlar. Bu yapm irketleri bylece, toprak sahibi aristokratlara ait olan Londra evlerinin devaml yenilenmesini ve iinde yaanr durumda korunmasn, aristokratlara hi sknt vermeden ve halkn srtndan gvence altna almay amalayan bu sistem iinde nemli bir ara halka clmulardr. Ve bu da gya konut sorununun iiler iin zmlenmesidir. [1877 basksna Engelsin notu.]
64
bir ekilde alan snflar arasndaki konut darln vurgulamaya yolaacak btn her eyi ortadan kaldrmaya ya da uygun areler bulmaya dikkat etmelidir. (s. 187.) Sonu olarak yapm yasalarnn gzden geirilmesi ve yaplarn ucuzlamas iin yapm ticaretine zgrlk. Ama ngilterede yapm yasalar asgariye indirilmitir, yap ticareti havada uan kular kadar zgrdr, buna karn konut darl vardr. Ayrca ngilterede yapm, imdi ylesine ucuza kmaktadr ki, bir araba getii zaman evler sallanr ve her gn bir ksm ker. Daha dn (25 Ekim 1872) Manchesterde alts birarada ykld ve alt ii ar yaraland. Dolaysyla, bu da bir are deildir. kinci olarak devlet gc bireylerin dar grl bireycilikleri ile ktl yaymalarn ya da yeniden balatmalarn nlemelidir. Sonu olarak, ii konutlarnn salk ve yapm-zabtas denetimi; ngilterede 1857den beri olduu gibi yetkililere harap ve sala aykr evlerin iskannn yasaklanmas iin otorite devri. Ama, bu orada nasl gerekleti? 1855teki ilk yasa, (huzur bozucular uzaklatrma yasas) Herr Saxn da itiraf ettii zere ikinci yasa 1858 yasas (yerel idareler-yasas) gibi hkmsz bir yasayd. (s. 197.) te yandan, Herr Sax, 10.000in zerinde nfuslu kasabalarda geerli olan nc yasann esnaf meskenleri yasasnn pek doaldr ki ngiliz Parlamentosunun toplumsal konulardaki byk anlaynn olumlu kantn sunmakta (s. 199) olduuna inanmaktadr. Ancak, gerekte bu iddia Herr Saxn ngilizlerin sorunlarna olan had safhadaki bilisizliinin olumlu kantn sunmaktan baka bir ey deildir. ngilterenin genel olarak ktadan Toplumsal Konularda ok ileri olmas doaldr. ngiltere modern byk sanayinin ana vatandr; kapitalist retim biimi en zgr ve yaygn biimde orada gelimi, sonular en belirgin olarak orada kendini gstermi [sayfa 411] ve dolaysyla yasal alanda ilk tepkiyi de orada yaratmtr, bunun en iyi kant fabrika yasasdr. Ancak, eer Herr Sax, bir parlamento kararnn hemen yrrle konmas iin yalnzca yasal geerlilie gereksinmesi olduunu dnyorsa, feci ekilde yanlyor. Ve bu, her karardan ok (pek doaldr ki atlyeler yasas hari) Local Gouvemment Act iin dorudur. Bu yasann ynetimi ngilterede hemen her yerde her tr yozlamann, akraba kayrmann ve dalavereciliin bilinen merkezleri olan yerel idarelere veril-
65
miti.* Bu yerel idarelerin mevkilerini her eit ailevi hesaplara borlu olan temsilcileri byle toplumsal reformlar gerekletirmekten ya aciz ya da bunu yapmaya isteksizdirler. te yandan, zellikle de ngilterede, toplumsal yasalarn hazrlanmas ve yrtlmesiyle grevli kamu yetkilileri genellikle her ne kadar yirmi ya da otuz yl ncesine gre bu gn daha az derecede olsa da kesin bir grev anlayyla ayrdedilirler. Belediye meclislerinde rk ve harap mesken sahipleri, ya dolaysz, ya da dolayl olarak hemen her yerde gl bir ekilde temsil edilmektedir. Bu belediye meclislerini kk semtlere gre seme sistemi, seilen yeleri en kk yerel kar ve etkilere baml klmaktadr; yeniden seilmek isteyen hi bir belediye meclisi yesi, kendi seim blgesinde bu yasann uygulanmas iin oy kullanmaya cesaret edemez. Dolaysyla, bu yasann hemen her yerde yerel idarelerce nasl bir nefretle karlandn ve gnmze kadar ancak en rezilane durumlarda bu durumda dahi, genel bir kural olarak, ancak geen yl Manchester ve Salford taki iek salgn durumlarnda olduu gibi ancak bar salgn hastalk kt zaman uygulandn anlamak mmkndr. ileri Bakanlna gnmze kadar yaplan bavurular ancak byle durumlarda etkili olmutur, nk ancak zorunlu olduu zaman toplumsal reform yasalar nermek eer mmknse, zaten varolanlar yrrle koymaktan kanmak [sayfa 412] ngilterede her liberal hkmetin ilkesidir. Szkonusu yasa, ngilteredeki pekou gibi yalnzca iilerin egemenlii ya da basks altndaki bir hkmetin sonunda, onu gerekten uygulayacak bir hkmetin elinde mevcut toplumsal durumda bir deiiklik yapma yolunda gl bir silah olaca iin nemlidir. nc olarak devlet gc, Herr Saxa gre mevcut konut darln gidermek iin emrindeki btn olumlu aralar mmkn olan en yaygn biimde kullanmaldr. Yani, emrindeki memur ve hizmetkrlar iin (ancak bu durumda bunlar ii deildir!) barakalar, gerekten rnek yaplar
* Dalaverecilik, kamu yetkilerinin, yetkilinin kiisel ya da kendi ailesinin karna kullanmasdr. Eer, rnein, bir lkenin devlet-telgraf idaresinin mdr bir kt fabrikasnn sessiz bir orta olursa, kendi ormanlarndan bu fabrikaya kereste salar, ve ardndan bu fabrikaya telgraf idaresine kt ikmal siparii verirse dalaverecilik ilkesinin tam bir anlayn gsterdii kadar ile, bu gerekten kk, ama olduka sevimli bir itir nasl olsa bunlar Bismarck gnlerinde olaand ve beklenirdi. [Engelsin notu.]
66
yapmal ngilterede kamu ileri kredi yasas uyarnca, ve Louis Bonaparten Paris ve Mlhausende yapt gibi. i snfnn konut koullarn dzeltmek amacyla belediyelere, derneklere, ve ayrca zel kiilere ... kredi vermelidir. (s. 203.) Ancak kamu ileri kredi yasas da, yalnzca kt zerinde bulunmaktadr. Hkmet, komisyon yelerinin emrine azami 50.000 , yani en fazla 400 kulbe, ya da krk ylda toplam olarak en fazla seksenbin kiiye onaltbin kulbe ya da konut yapabilecek bir miktar vermektedir kovada bir damla! Yirmi yl sonunda komisyonun emrindeki fonlarn geri demeler nedeniyle iki katna ktn, dolaysyla, son yirmi yl iinde ek krkbin kiiye daha konut yapldn varsaysak bile, bu, yine kovada bir damladr. Ve kulbeler ortalama olarak krk yl dayandna gre, krk yl sonra en harap durumdakilerinin, en eski kulbelerin yenilenmesi iin her yl 50.000 ya da 100.000 likit aktifin kullanlmas gerekir. Bu Herr Sax, 203. sayfada iddia etmektedir ki, ilkeyi doru olarak ve snrsz bir boyutta uygulamaya koymaktadr! Ve Herr Sax, ngilterede bile, devletin snrsz bir boyutta hi bir ey gerekletiremedii itirafyla kitabn bitirmekte ancak ilknce tm ilgililere bir vaaz vermekten kendini alamamaktadr.* [sayfa 413] Bugn varolan ekliyle devletin, konut felaketini dzeltmek iin bir ey yapmaya ne muktedir ne de istekli olduu kesinlikle aktr. Devlet, mlk sahibi snflarn, yani toprak sahipleri ve kapitalistlerin, smrlen snflara, yani kyllere ve iilere kar rgtl birleik gcnden baka bir ey deildir. Tek tek kapitalistlerin (ve burada sorun yalnzca onlar ilgilendirmektedir, nk bu konuda, ilgili olan toprak sahibi esas olarak bir kapitalist olarak davranmaktadr) istemediini, onlarn devleti de istemez. Dolaysyla eer bireysel kapitalistler konut darlna zlyor, ancak onun en feci sonu* Londra yapm yetkililerine, yeni sokak yapm amac ile istimlak hakk veren son ngiliz parlamentosu kararnda bylece evlerinden karlan iiler bir lde dikkate alnmaktadr. Yaplacak yeni binalarn nfusun nceden orada yaayan snflarn barndrmaya elverili olmas hkm getirilmitir. Dolaysyla en az deerli yerlerde iiler iin 5 ya da 6 katl kiralk apartmanlar dikilmi ve bu yolla yasalara uyum salanmtr. Bu dzenlemenin nasl ileyeceini bekleyip grmek gerekir. nk iiler buna olduka yabancdrlar. Ve Londrada eski koullarn ortasnda bu binalar, tamamyla yabanc bir gelimeyi temsil etmektedir. Oysa, en iyi olaslkla yapm faaliyetleri ile gerekte evlerinden karlan icilerin ancak bir eyreine yeni konut salayacaklardr. [1887 basksna Engelsin notu.]
67
larn yzeysel olarak dahi hafifletmek iin kprdatlamyorlarsa, birleik kapitalist, yani devlet, bundan pek fazlasn yapmayacaktr. En fazla yapaca geleneksel hale gelmi olan yzeysel hafifletme lsnn her yerde ayn ekilde uygulanmasn salamaktr. Ve durumun byle olduunu da grdk. Ancak, denebilir ki, Almanyada henz burjuvazi egemen deildir; Almanyada devlet bir dereceye kadar hl toplumun zerinde bamszca dolanan bir gtr ki, tam bu nedenle toplumun birleik karn temsil etmektedir. Ve tek bir snfnkini deil. Bylesine bir devlet kukusuz, bir burjuva devletinin yapamayaca pek ok eyi yapabilir, toplumsal alanda da ondan olduka farkl eyler beklenmesi gerekir. Bu gericilerin dilidir. Gerekte ise Almanyada varolduu ekliyle devlet ayn ekilde iinden gelitii toplumsal tabann zorunlu bir rndr. Prusyada ve Prusya imdi belirleyicidir hl gl bir toprak sahibi aristokrasisi ile, bugne kadar ne .ransadaki gibi dolaysz siyasal egemenlik kazanm, ne de ngilteredeki gibi azok dolayl bir egemenlik kazanm olan olduka gen ve son derece korkak bir burjuvazi birarada bulunmaktadr. Ancak entelektel ynden ok gelimi, ve gnbegn giderek daha fazla rgtl hale gelen, hzla oalan bir proletarya bu iki snfla birarada bulunmaktadr. Biz, dolaysyla, burada, eski mutlakyeti temel koulunun yansra toprak sahibi [sayfa 414] aristokrasi ve burjuvazi arasnda bir denge yansra modern bonapartln temel koulunu da burjuvazi ve proletarya arasnda bir denge buluyoruz. Ama gerek eski mutlakyeti, gerek modern bonapart monaride gerek hkmet yetkisi, zel bir ordu subaylar ve devlet memurlar kastnn elindedir. Prusyada bu kast ksmen kendi saflarndan ksmen daha az kkenli aristokrasiden daha ender olarak yksek aristokrasiden ve en az da burjuvaziden beslenmektedir. Toplumun dnda, ve szde stnde bir konum igal eder grnen bu kastn bamszl, devlete, toplumun karsnda bir bamszlk grnm vermektedir. Bu eliik toplumsal koullardan zorunlu bir tutarllkla Prusyada (ve Prusya rneini izleyerek Almanyann yeni Reich anayasasnda) gelien devlet biimi, ayn zamanda, hem eski mutlakyetiliin gnmzdeki yok olma biimi ve hem de bunapart monarinin varolma biimi olan sahte-anayasaclktr. Prus-
68
yada sahte-anayasaclk 1848den 1866ya kadar mutlakyeti monarinin ar ar yryn yalnzca gizlemi ve kolaylatrmtr. Ancak, 1866dan, ve daha da belirgin olarak 1870den beri toplumsal koullardaki karklk, ve bununla eski devletin zl herkesin gz nnde ve muazzam bir ekilde genileyen bir boyutta ilerlemitir. Hzl snai gelimesi ve zellikle borsa dolandrcl, btn egemen snflar speklasyon girdabna srklemitir. 1870 ylnda .ransadan ithal edilen topyekn yozlama grlmemi bir hzla gelimektedir. Strousberg ve Pereire birbirlerine apkalarn kartmaktadrlar. Bakanlar, generaller, prensler ve kontlar, en kurnaz borsa kurtlaryla rekabet halinde tahvillerle kumar oynamakta, ve devlet bu borsa kurtlarna topyekn baronluk payesi bahederek eitliklerini tanmaktadr. ekerpancar reticisi ve konyak imalats olarak uzun sreden beri sanayici olan krsal soylular ok nceden eski onurlu gnleri geride brakmlardr ve imdi adlar her eit gvenilir olan ya da olmayan anonim irketin ynetici listelerini iirmektedir. Brokrasi tek gelirini artrma yolu olarak zimmete geirmeyi gittike daha fazla hakir grmeye balamtr; devlete srtn dnmekte ve snai irketlerin idaresindeki ok daha krl mevkiler peinde komaya balamaktadr. Grevde [sayfa 415] kalanlar ise stlerinin rneini izlemekte ve tahvil speklasyonu yapmakta, ya da demiryollar ve benzerinde hisse satnalmaktadr. Temenlerin de baz speklasyonlara el attn varsaymak bile hakl grlebilir. Ksacas eski devletin tm unsurlarnn zlmesi ve mutlakyeti monariden bonapart monariye gei en canl dnemindedir. Bir sonraki byk ticari ve snai bunalmla yalnzca mevcut karklk deil, ama eski Prusya devleti de kecektir.* Ve burjuva olmayan unsurlarn her geen gn daha burjuva hale geldii bu devlet, toplumsal sorunu ya da en azndan konut sorununu zebilecek mi? Tam tersine. Tm ekonomik sorunlarda Prusya devleti giderek daha fazla burjuvazinin eline gemektedir. Ve eer 1866dan beri ekonomik alandaki yasalar gerek durumda olduundan daha da fazla burjuvazinin karna uydurulmadysa bu kimin hatasdr? Esas olarak bizzat burjuvazi sorumludur, nk,
* Gnmzde bile, 1866da eski Prusya devletini ve onun temelini, yani koruyucu gmrk vergileriyle mhrlenen byk toprak mlkiyeti ve snai sermaye ittifakn, birarada tutan, 1872den bu yana sayca ve snf bilinci asndan muazzam bir gelime gsteren, proletarya korkusudur. [1887 basksna Engelsin notu.]
69
ilk olarak kendi istemlerini enerjik olarak bastrmak iin ok korkaktr, ve ikinci olarak ayn zamanda tehditkr proletaryaya yeni silahlar salayan her dne kar kmaktadr. Ve eer siyasal g, yani Bismarck, burjuvazinin siyasal faaliyetlerini denetim altnda tutmak amac ile kendi koruyucusu proletaryay rgtlemeye abalyorsa, bu, iiler asndan, devleti, birka yardmsever terime, ve en ok la Louis Bonaparte yapm irketlerine en asgari dzeyde bir devlet yardmna indirgeyen zorunlu ve olduka tandk bir bonapart reeteden baka nedir? ilerin Prusya devletinden ne beklemesi gerektiinin en iyi kant, Prusya devleti mekanizmasnn topluma gre .ransz milyarlarnn kullanmnda yatmaktadr. Bu milyarlarn tek bir taleri dahi sokaa atlm o Berlin ii snf ailelerine barnak salamak iin kullanlm mdr? Tam tersine gz yaklatka devlet, yaz boyunca balar zerinde geici bir tavan salayan o sefil kulbeciklerin bile yklmasna neden oldu. Be milyar, yeterince hzl bir ekilde, insanlk uruna harcanmaktadr: kaleler, toplar ve askerler iin, [sayfa 416] ve Wagnerin eekliklerine[264] ve Stieberin Avusturya ile grmelerine[265] karn, bu milyarlardan, Louis Bonaparten .ransadan ald milyonlardan .ransz iilerine ayrlandan daha az, Alman iisine ayrlacaktr. III Gerekte, burjuvazinin, konut sorununu kendi modeliyle zmek yani sorunu srekli olarak yeniden ortaya karacak bir ekilde zmek iin yalnzca bir yntemi vardr. Bu ynteme Haussmann denmektedir. Haussmann deyimiyle yalnzca Parisli Haussmannn zellikle bonapart slubunu kastetmiyorum stste ina edilmi ii mahallelerinin tam ortasnda, uzun, dz ve geni yollar amaktaki ve onlarn her iki yanna byk lks binalar sralamaktaki ama, barikat savan stratejik olarak gletirme amacnn yansra hkmete baml, zellikle bonapart bir inaat kesimi proletaryas yaratmak ve kenti tam anlam ile bir lks kenti haline dntrmektir. Haussmann derken ben, byk kentlerimizden, ve zellikle merkezi konumlu olanlarda, bu uygulama, ister kamu sal ve gzelletirme kayglar, ister byk merkezi konumlu i yeri is-
70
temi, ya da ister demiryollar, sokaklar vb. yapm gibi trafik gereksinmeleri nedeniyle ortaya km olmasndan bamsz olarak, imdi genellemi olan ii snf mahallelerinde gedikler almas uygulanmasn kastediyorum. Nedenler ne kadar farkl olursa olsun, sonu her yerde ayndr: Bu pek byk baarsndan dolay burjuvazinin her frsatta kendini yceltmesine refakat eder biimde en rezilane ara sokaklar ve dar yollar ortadan kalkar, ama hemen baka bir yerde, ve ounlukla en yakn mahallede tekrar ortaya karlar. ngilterede i Snfnn Durumunda Manchesterin 1843 ve 1844 teki durumuyla bir grnmn vermitim. O zamandan bu yana kentin merkezinden geen demiryolunun yapm, yeni yollar yapm ve byk kamu ve zel binalarn dikilmesi orada tanmlanm olan en kt mahallelerden bazlarn ortasndan blm, ortaya karm, ve dzeltmi, ve dierlerini tmyle ortadan kaldrmtr; her ne kadar [sayfa 417] dar salk-inzibat denetimi o zamandan bu yana daha sertlemise de, onlarn pek ou hl ayn durumda, ya da o srada olduklarndan daha da beter harap olmu bir durumdadr. te yandan, nfusunda o zamandan bu yana yardan fazla bir art grlen kentin muazzam gelimesi sayesinde, o zamanlar hl havadar ve temiz olan mahalleler, imdi, kentin en kt tannan mahallelerinin eski durumlar kadar skk, kirli ve imi bir durumdadr. te size yalnzca bir rnek: kitabmn 80. sayfas ve devamnda,* yllardr Kk rlanda ad altnda Manchesterin yzkaras olan Medlick Nehri vadisinin dibinde yerlemi bir grup evi anlatmtm. Kk rlanda oktan yokolmu ve imdi yerinde yksek bir temel zerine kurulu bir tren istasyonu bulunmaktadr. Burjuvazi, Kk rlandann mutlu ve sonal bir ekilde ortadan kalkn byk bir zafermicesine bbrlenerek gstermektedir. Byk kentlerimizde setler iine alnan byk nehirlerin, genellikle her geen yl kolayca aklanabilecek nedenlerle daha yaygn sellere yolatklar gibi, geen yaz da byk bir sel baskn oldu. Ve o zaman, Kk rlandann hi bir ekilde ortadan kalkmad, ama yalnzca Oxford Caddesinin Gney yakasndan Kuzey yakasna kayd ve gelimeye devam ettii ortaya kmt. Manchesterdeki radikal burjuvazinin organ olan Manchester Weekly Timesn 20 Temmuz 1872 saysnda neler yazdn grelim:
* Bkz: K. Marx and .. Engels, On Britain, s. 94. -Ed.
71
Medlockun aa vadisi sakinlerinin geen cumartesi bana gelen felaketin, iyi bir sonucu olaca, yani halkn dikkatinin belediye yetkililerimizin ve belediye salk komitemizin burnunun dibinde oktan beri msamaha edilen tm salk yasalarnn bu aka inenmesine ynelecei umulmaktadr. Dn sabah baskmzda kan iddetli bir makale, selin eritii Charles Street ve Brook Street yaknlarndaki baz bodrum konutlarnn rezilane durumlarn, yeterince gl olmamakla birlikte aa karmtr. Bu makalede deinilen bir avlunun ayrntl incelemesi onlar hakknda yaplan btn beyanlar dorulamamz, ve bu avludaki bodrum kat konutlarnn ok nceden kapatlm olmas ya [sayfa 418] da insan barna olarak hi bir zaman msamaha edilmemi olmas gerektiini ileri srmemizi mmkn klmtr. Squires Court, Charles Street ve Brook Streetin kesinde yedi ya da sekiz evden olumaktadr. Bir yaya Brook Streetin en aa ksmndan demiryolu geitinin altndan her gn dahi geebilir ve hi bir zaman ok aalarda, ayaklarnn altnda, maaralarda insanolunun yaadn hayal edemez. Avlunun kendisi halkn gznden saklanmtr ve ancak yoksulluklar nedeniyle bu mezar sszlnda barnak aramak zorunda olanlar iin eriilebilir niteliktedir. Medlockun havuzlar arasna kapatlm olan genellikle durgun sular normal dzeyini amasa bile bu konutlarn zeminleri nehir yzeyinin ancak birka santim zerindedir. Byk bir sanak ya, pis, iren sular drenajlardan yukar karp, odalar, her selin gerisinde armaan olarak brakt ekilde ldrc gazlarla doldurabilir. ... Squires Court, Brook Streetteki evlerin oturulmayan bodrumlarndan da daha dk bir dzeydedir ... ve sokak dzeyinin 20 fit altndadr, ve cumartesi gn drenajlardan ykselen zararl sular atlara erimitir. Bunu biliyorduk ve dolaysyla oray ya bo ya da yalnzca pis duvarlar ykayan ve evi dezenfekte eden salk yetkililerinin igalinde bulacamz umuyorduk. Bunun tersine, bir berberin bodrum evinde ... bir kede yatan bir yn ryen pislii bir tekerlekli elarabasna kreklemeye
72
uraan bir adam grdk. Bodrumu azok temizlenmi olan berber bizi daha da aada elinden gelse basna haber vereceini, ve kapatlmalarn talep edeceini ileri srd baz meskenlere gnderdi. Ve bylece sonunda amar teknesinde uraan gl ve salkl grnl bir rlandal kadn bulduumuz Squires Courta geldik. O ve bir gece bekisi olan kocas, bu avluda alt yl yaamlard ve kalabalk bir aileleri vard. ... Yeni terkettikleri evde su hemen hemen tavana kadar ykselmiti. Pencereler krlm ve mobilyalar tamamyla harap olmutu. Adam, evde yaayann, her iki ayda bir kire badana yaparak, kokunun dayanlmaz hale gelmesini nlediini syledi. ... Daha sonra gittii i avluda, muhabirimiz, arka duvarlar, imdi tanmlanan evlerin arka duvarlarna bitiik ev buldu. Bu evden ikisinde oturuluyordu. Oradaki pis koku ylesine korkutucuydu [sayfa 419] ki, en salkl insan bile ok ksa bir zamanda midesinden rahatszlanabilirdi. ... Bu iren delikte, perembe gecesi (suyun ykseldii ilk gn) burada uyumu olan yedi kiilik bir aile yayordu. Ya da, kadnn hemen dzelttii gibi, uyumamlard, nk o ve kocas berbat koku nedeniyle gecenin byk ksmnda srekli olarak kusmulard. Cumartesi gn ocuklarn dar tamak iin gs hizasndaki su iinde yrmek zorunda kalmlard. Ayrca kadn, orann, domuzlarn yaamasna dahi elverili olmad kansndadr, ancak dk kira nedeniyle haftada bir sterlin alt peni ve kocas son zamanlarda hastalk yznden ok isiz kald iin onu tutmutur. Bu avlunun ve vakitsiz bir mezardaymcasna iine dolumu olan sakinlerinin gzlemci zerindeki grnm mutlak bir aresizlikti. Bu arada, belirtmek zorundayz ki, gzlemlerimize gre, Squires Court muhtemelen ar bir rnek olmakla birlikte o mahalde, sregelen varlklarn salk komitemizin izin vermekte kendini hakl gsteremeyecei dier pek ok yerin tipik rneinden baka bir ey deildir. Bu yerler ileride kiralanrsa, komite bir sorumluluk yklenmekte ve btn evre, ciddiyetini artk tartmayacamz bir salgn hastalk tehlikesine maruz bra-
73
klacaktr. Bu, burjuvazinin konut sorununu uygulamada nasl zmlediinin arpc bir rneidir. Kapitalist retim biiminin iilerimizi her gece iine kapatt hastalklarn reme yeri, rezilane delik ve bodrumlar ortadan kaldrlmamtr; yalnzca baka yere kaydrlmtr! Onlar ilk yerinde yaratm olan ayn ekonomik zorunluluk daha sonraki yerinde de yaratmaktadr. Kapitalist retim biimi varolmaya devam ettii srece, konut sorununun, ya da iilerin yazgsn etkileyen herhangi bir baka toplumsal sorunun tek bana zmleneceini ummak budalalktr. zm, kapitalist retim biiminin ortadan kaldrlmasnda ve btn geim aralarna ve i aralarna bizzat ii snfnn elkoymasnda yatmaktadr. [sayfa 420]
74
PROUDHON VE KONUT SORUNU ZERNE EK
NC KISIM
I VOLKSTAATN 86. saysnda A. Mlberger, benim tarafmdan gazetenin 51. saysnda ve daha sonraki saylarnda eletirilen makalelerin yazar olduunu aklamaktadr.* Yantnda[250] beni ylesine bir seri sulamaya bomakta ve ayn zamanda btn sorunlar ylesine birbirine kartrmaktadr ki, ister-istemez onu yantlamak zorunda kalyorum. Ne yazk ki, byk lde bizzat Mlbergerin beni zorla soktuu kiisel polemik alannda verilecek olan yantma genel bir ilgi salamak zere, Mlbergerin bir kez daha btn bunlarn ne kendisi, ne de Volkstaatn teki okurlar iin esas olarak yeni bir ey iermediini sylemesi tehlikesini de gze alarak, esas noktalar bir kez daha ve mmknse ncekinden daha
* Bkz: Bu cildin 364-386. sayfalar. -Ed.
75
ak bir ekilde sunacam. Mlberger eletirimin biim ve kapsamndan yaknmaktadr. Biim asndan o srada szkonusu makaleyi kimin yazdn dahi bilmediimi syleyerek yantlamak yeterlidir. Dolaysyla, yazarlarna kar herhangi bir kiisel nyarg szkonusu olamaz; makalelerde ortaya konan konut sorunu zmne kar ise, uzun sre nce onu Proudhondan tandm, ve o konudaki kanm kesinlikle belirlenmi olduu iin kukusuz nyarglydm. Dostum Mlberger ile eletirimin tonu zerine tartacak deilim. Benim kadar uzun sre hareket iinde olunca, saldrlara kar olduka kaln bir deri gelitirilir, ve dolaysyla kolaylkla dierlerinde de aynsnn varolduu varsaylr. Mlbergerin zararn telafi edebilmek iin bu kez tonumu derisinin duyarlna uygun biimde ayarlamaya alacam. Mlberger, onun bir prudoncu olduunu sylediim iin zel bir aclkta yaknmakta ve prudoncu olmadn ileri srmektedir. Doal olarak ona inanmam gerekir, ama szkonusu makalelerin yalnzca onlarla yetinmek zorundaydm [sayfa 421] katksz prudonculuktan baka bir ey iermediini tantlayacam. Ama Mlbergere gre, Proudhonu da hafiflikle eletirmi ve ona ciddi bir hakszlk yapmm. Kk-burjuva Proudhonun retisi, Almanyada, ondan bir satr dahi okumam, pek oklar tarafndan dahi benimsenen, genel kabul grm bir dogma haline gelmitir. Yirmi yldan beri Latince kkenli dilleri konuan iilerin Proudhonun eserlerinden baka zihinsel gdalar olmamasndan zntlerimi dile getirdiim zaman, Mlberger, bunu, Latin iileri asndan, Proudhon tarafndan formle edilen ilkeler hemen her yerde hareketin itici ruhudur, diye yantlamaktadr. Bunu reddetmek zorundaym. lk olarak, ii snf hareketinin itici ruhu hi bir yerde ilkelerde deil, her yerde byk sanayiin gelimesinde, ve onun etkilerinde, yani bir yandan sermaye, te yandan da proletarya birikimi ve younlamasnda yatmaktadr. kinci olarak, Latin lkelerinde Proudhonun szde ilkelerinin Mlbergerin onlara atfettii belirleyici rol oynadn; anarizm, forces conomiques* rgtlenmesi, liquidation sociale** vb. lkelerinin orada ... devrimci hareketin gerek tayclar haline geldiini sylemek doru
76
olmaz. Her derde deva prudoncu ilacn, Bakunin tarafndan sunulan daha acemice bir biiminde ancak bir miktar etkinlik kazand spanya ve talya hari, uluslararas ii snf hareketini bilen, herhangi bir kimsenin .ransada prudoncular sayca olduka nemsiz bir mezhep olutururken ii snfnn ounluu Proudhon tarafndan Liquidation sociale ve Organisation des forces conomiques*** balklar altnda hazrlanan toplumsal reform plan ile herhangi bir ilikiyi reddettikleri pek nl bir olgudur. Bu, teki eyler yansra, Komnde gsterilmitir. Her ne kadar prudoncular Komnde gl bir ekilde temsil edilmilerse de, eski toplumun tasfiye edilmesi ya da ekonomik glerin Proudhonun nerileri uyarnca rgtlenmesi yolunda en ufak bir aba gsterilmemitir. Tam tersine, btn ekonomik nlemlerinde itice [sayfa 422] ruhun herhangi bir ilkeler grubu deil, ama basit, pratik gereksinmeler olmas Komne byk onur verir. Ve dolaysyla bu nlemler frnlarda gece almasnn kaldrlmas, fabrikalarda para cezalarnn yasaklanmas, kapatlm fabrikalar ve atlyelere elkonmas ve ii birliklerine devredilmesi hi bir ekilde prudonculuk ruhuna deil, ama kesinlikle Alman Bilimsel Sosyalizminin ruhuna uygundur. Prudoncularn uygulayabildii tek toplumsal nlem, .ransz Bankasna elkonmamas kararyd, ve bu da Komnn ykl nedenlerinden biridir. Ayn ekilde blankici olarak adlandrlanlar da yalnzca siyasal devrimciler olmaktan kp blankici gmenlerin Londrada bildirileri**** Internationale et Rvolutionda yaptklar gibi belirli bir programla sosyalist ii gurubu haline dnmek iin bir abada bulunduklar zaman toplumun kurtuluu iin prudoncu plann ilkelerini ileri srmemiler, ama, Alman bilimsel sosyalizminin proletaryann siyasal eyleminin ve snflarn ve onlarla birlikte devletin ortadan kaldrlmasna gei olarak [proletarya] diktatrlnn gereklilii zerine gr1erini Komnist Manifestoda***** ve o zamandan bu yana saysz vesileyle zaten dile getirilmi olanlar gibi grleri
* Ekonomik gler. -. ** Toplumsal tasfiye. -. *** Ekonomik glerin rgtlenmesi. -. **** Engels, bu bildiriyi Programm der blanquistischen Komunne .lchtlinse (Blankici Komn Gmenleri Program), Internationels aus dem, Volksstaat, s. 40-46, Berlin 1894 adl makalesinde incelemitir. -Ed. *** ** Bkz: Seme Yaptlar, 1, s. 142-145, 153-155. -Ed.
77
hemen hemen aynen benimsemilerdir. Ve eer Mlberger Almanlarn Proudhonu kmsemelerinden hareketin Latin lkelerinde Paris Komnne kadar bir kavray eksiklii iinde olduu sonucunu karrsa, bu eksikliin kant olarak bize Latin tarafndan hangi yaptn, Komn, Alman Marx tarafndan yazlm olan Address of the General Council of the International on the Civil War in .rance kadar yaklak olarak dahi olsun doru anlayp tanmlandn sylesin. i snf hareketinin dolaysz olarak prudoncu ilkelerin etkisi altnda olduu tek lke Belikadr ve tam bunun sonucu olarak Belika hareketi, Hegelin diyecei gibi, hi bir eyden, hi bir ey yoluyla hi bir eye[266] varmaktadr. [sayfa 423] Yirmi yl boyunca Latin lkeleri iilerinin dolayl ya da dolaysz olarak kafaca, yalnzca Proudhon ile beslenmelerini bir ansszlk saydm zaman, Proudhonun Mlbergerin ilkeler olarak adlandrd reform reetesinin tmyle mitsel egemenliini deil, ama onlarn mevcut topluma ynelik ekonomik eletirilerinin tmyle yanl prudoncu deyimler ile bozulduunu ve siyasal eylemlerinin prudoncu etkilerle acemiletirildiini kastetmitim. Bylece prudonlatrlm Latin lkeleri iilerinin, her durum ve koulda, Alman bilimsel sosyalizminin kesinlikle Latinlerin Proudhonu anladndan daha iyi anlayan Alman iilerinden daha fazla devrim yolunda olup olmadklarn ancak devrim yolunda olmann gerekte ne anlama geldiini rendikten sonra yantlayabileceiz. Hristiyanlk, gerek inan, Tanrnn merhameti yolunda olan kiilerden szedildiini duyduk. Ama btn hareketlerin en iddetlisi olan devrimin yolunda olmak? O halde, devrim bir dogmatik din midir ki, kii ona inansn? Ardndan, Mlberger, beni, makalesinin ak ifadesine karn, konut sorununun yalnzca ii snfna zg bir sorun olduunu iddia etmekle suluyor. Bu kez Mlberger gerekten hakl. Szkonusu pasaj gzden kardm. Onu gzden karmak benim sorumsuzluumdu, nk bu, tezimin esas eiliminin en belirgin bir zellii idi. Mlberger ak szcklerle gerekte unu yazmaktadr: ok sk ve yaygn bir biimde snf politikas izlemek, snf egemenlii iin aba gstermek ve benzeri
78
gibi gln samalamalarla kar karya kaldmz iin, ilk olarak ve aka konut sorununun hi bir ekilde yalnz proletaryay etkileyen bir sorun olmadn, ama, tam tersine, olduka nemli lde asl orta snflar, kk tccar, kk-burjuvaziyi, tm brokrasiyi ilgilendirdiini nemle belirtmek isteriz. ... Konut sorunu toplumsal reformun, bir yandan proletaryann karlar, te yandan da toplumun asl orta snflarnn karlarnn mutlak i zdeliini aa karan bir husustur, orta snflar da kiralanm meskenin ezici balar altnda en az proletarya kadar, ve muhtemelen daha fazla sknt ekmektedirler. ... Bugn toplumun asl [sayfa 424] orta snflar, gen, canl ve enerjik ii partisi ile ittifak halinde, toplumun deitirilmesi srecine, nimetlerinden en bata onlarn yararlanaca bir deiime, katlmak iin ... yeterli g toplayabilme sorunu ile kar karyadrlar. Dolaysyla dostumuz Mlberger burada aadaki hususlar belirtmektedir: 1. Biz herhangi bir snf politikas izlemiyoruz ve snf egemenlii iin abalamyoruz. Ama Alman Sosyal-Demokrat i Partisi, yalnzca bir ii partisi olduu iin, zorunlu olarak. bir snf politikas, ii snfnn politikasn, izlemektedir. Herbir siyasal parti de, devlette kendi ynetimini kurmaya yneldii iin, ayn nedenle Alman Sosyal-Demokrat i Partisi de zorunlu olarak kendi ynetimini, ii snfnn ynetimini, dolaysyla snf egemenliini, kurmaya abalamaktadr. Ayrca, ngiliz artistlerden bu yana, her gerek proletarya partisi, bir snf politikasn, proletaryann bamsz bir siyasal parti olarak rgtlenmesini mcadelesinin birincil koulu, ve proletarya diktatrln, mcadelenin en yakn amac olarak ne srmtr. Bunu sama olarak niteleyerek Mlberger, kendisini, proletarya hareketinin dna ve kk-burjuva sosyalizmi kamp iine sokmaktadr. 2. Konut sorunu, yalnzca bir ii snf sorunu deil, ama asl orta snflar, ondan en az proletarya kadar ve muhtemelen daha fazla sknt ektii iin kk-burjuvaziyi de olduka nemli lde ilgilendirmektedir. Herhangi bir kimse, eer kk-burjuvazinin bir adan dahi olsa, proletaryadan belki de daha fazla sknt ektiini iddia ederse, kk-burjuva sosyalistleri arasnda
79
sayldndan tr yaknmaya hakk yoktur. Dolaysyla, unlar dediim zaman Mlbergerin yaknmaya hakk var m: Proudhonun da dahil olduu kk-burjuva sosyalizmi, ite ounlukla, ii snfnn teki snflarla ve zellikle kk-burjuvazi ile birlikle katlanmak zorunda kald bu gibi zorluklarla uramay yelemektedir. Ve dolaysyla, Alman, prudoncularmzn esas olarak grdmz gibi hi bir ekilde yalnzca bir ii snf sorunu olmayan konut sorununa eilmesi hi de raslant deildir. 3. Toplumun asl orta snflarnn karlar ile [sayfa 425] proletaryann karlar arasnda bir mutlak i zdelik vardr, ve toplumun gelecekteki deitirilmesi srecinin nimetlerinden her eyden nce yararlanacak olan proletarya deil, asl bu orta snflardr. Dolaysyla iiler gelecekteki toplumsal devrimi her eyden nce kk-burjuvazinin karlar iin yapacaklardr, ve, ayrca, kk-burjuvazinin karlar ile proletaryannkiler arasnda mutlak bir i zdelik vardr. Eer kk-burjuvazinin karlar iilerinkiyle bir i zdelie sahipse, o halde iilerinki de kk-burjuvazininkilerle bir i zdelie sahiptir. Kk-burjuva gr as dolaysyla, hareket iinde, proletarya, gr as kadar varolma hakkna sahiptir ve ite kk-burjuva sosyalizmi olarak adlandrlan da bu hak eitlii iddiasdr. Dolaysyla, ayr basmn 25. Sayfasnda[248] Mlbergerin bizzat kendi nitelii uyarnca bnyesinde etmeni: emek-edinmemlk [etmenini] biletirdii iin, ve bu etmenin bileiminde, bireyin gelime kapasitesine hi bir engel koymad iin kk sanayii toplumun gerek dayana olarak vmesi; ve modern sanayii, zellikle normal insanolunun yetitirildii bu bakm yurdunu ykmak ve srekli olarak kendini yenileyen mert bir snftan, kaygl baklarn nereye evireceini bilemeyen bilinsiz bir insan srs yaratmakla sulamas pekl tutarldr. Kk-burjuvazi, dolaysyla Mlberger iin rnek insanolu, ve kk sanayi, Mlbergerin rnek retim biimidir. O halde onu kk-burjuva sosyalistleri arasna soktuum zaman ona iftira m etmi oldum? Mlberger, Proudhon iin tm sorumluluu reddettiinden, burada Proudhonun reform plannn nasl toplumun btn yelerini kk-burjuva ve kk kyllere dntrmeyi amaladn daha fazla tartma anlamsz olacaktr. Kk-burjuvazi ve iilerin karlar arasndaki iddia edilen zdelikle uramak da ayn ekilde
80
gereksiz olacaktr. Gerekli olan ise zaten Komnist Manifestoda bulunabilir. (Leipzig basks, 1872, s. 12 ve 21.) ncelememizin sonucu, dolaysyla, kk-burjuva [sayfa 426] Proudhon miti ile kk-burjuva Mlberger gereinin yanyana grnmesidir. II imdi esas noktalardan birine geliyoruz. Mlbergerin makalelerini ekonomik ilikileri Proudhon tarznda yasal terminolojiye evirerek tahrif etmekle sulamtm. Bunun bir rnei olarak, Mlbergerin aadaki szlerini almtm: Bir kez yapldktan sonra, ev, gerek deeri, sahibine, ok nceden kira biiminde fazlasyla denmi olmasna karn, toplumsal emein belirli bir blm iin bir kalc yasal tasarruf hakk hizmeti grr. Dolaysyla, rnein elli yl nce yaplm olan bir ev, bu dnem iersinde, kira kazancyla, ilk maliyet fiyatnn iki, , be, on ve daha ok kat fazlasn karlad anlalmaktadr. Mlberger imdi yle yaknyor: Bu basit, ciddi olgunun dile getirilii, Engelsin beni evin nasl yasal tasarruf hakk haline geldiini anlatmam gerektii ki bu benim grev kapsammn olduka dnda kalyordu konusunda uyarmasna neden oluyor. ... Tanmlama bir eydir, aklama baka bir ey. Proudhon ile birlikte toplumun ekonomik yaamndan bir adalet kavramnn etkisi altnda olmas gerektiini sylediim zaman, gnmz toplumunu, btn adalet kavramlarnn deil, ama devrimin adalet kavramnn eksik olduu bir toplum olarak tanmlyorum ki, bu olguyu, Engelsin kendisi de itiraf edecektir. imdilik yaplm olan evden ayrlmayalm. Ev, bir kez kiraya verildikten sonra onun zerinden yaplan kr da dahil olmak zere, arsa kiras, onarm masraflar, ve yatrlan yapm sermayesinin faizini, kira eklinde karlamaktadr; ve koullara bal olarak tedricen denen kira ilk maliyet bedelinin iki, , be kat ya da on katna varmaktadr. Bu, dostum Mlberger, basit, ciddi olgunun, bir ekonomik olgunun dile getirilmesidir; ve eer biz, onun nasl olup da varolduunu renmek istersek, aratrmamz ekonomik alan-
81
da yapmalyz. Dolaysyla, bu olguya biraz daha yakndan bakalm ki, artk bir ocuk dahi onu yanl [sayfa 427] anlamasn. Bilindii gibi, meta sat, sahibinin kullanm-deerinden vazgemesi ve deiimdeerini cebine atmas gereinden olumaktadr. Metalarn kullanm-deeri, dier eyler yansra, tketimleri iin gerekli deiik dnemler bakmndan da birbirinden farkl olmaktadr. Bir somun ekmek bir gnde tketilmekte, bir pantolon bir ylda, ve bir ev yz ylda eskimektedir. Bu nedenle, dayankl metalar asndan, bunlarn kullanm-deerini para para ve her seferinde belirli bir dnem iin satma, yani kiralama olana dourmaktadr. Dolaysyla para para sat, deiim-deerini ancak tedricen gerekletirmektedir. Yatrlan sermayenin geri denmesi ve ona tahakkuk etmi faizden vazgemenin bir tazminat olarak satc, hi bir ekilde keyfi biimde deil, ekonomi politik yasalar uyarnca belirlenen, daha yksek bir fiyat, faiz almaktadr. Yz yln sonunda ev tkenmi, eskimi, ve artk oturulamaz haldedir. imdi, ev iin denen toplam kiradan aadakileri karalm: 1) szkonusu dnemde kaydetmi olabilecei herhangi bir artla birlikte arsa kiras, ve 2) cari onarmlar iin harcanan miktar karrsak, bakiyenin ortalama olarak aadakilerden olutuunu grrz: 1 ilk olarak eve yatrlm olan yapm sermayesi, 2 bunun kr, ve 3 tedricen vadesi gelen sermaye ve kr faizi. imdi, bu dnemin sonunda kiracnn evi olmad dorudur, ama ev sahibinin de yoktur. Ev sahibi yalnzca (ona ait olmas kouluyla) arsaya ve onun zerindeki, artk bir ev olmayan yapm malzemesine sahiptir. Ve her ne kadar bu arada ev ilk maliyetini be ya da on kat karlayan bir miktar yaratmsa da, bunun yalnzca arsa kirasndaki arttan ileri geldiini greceiz. Bu, Londra gibi ev sahibi ile arsa sahibinin ounlukla ayr kiiler olduu byk kentler iin dorudur. Bylesine muazzam kira artlar, yapm mahallerindeki arsa kiralarnn hemen hemen ayn kald iftilikle uraan bir kyde deil, hzla byyen kentlerde ortaya kmaktadr. Gerekten de ok bilinen bir olgudur ki, arsa kirasndaki artlar dnda, ev kiralar ortalama olarak ev sahibine ylda yatrlm sermayenin (kr dahil) yzdeyedisinden fazlasn salamamaktadr, ve bu miktardan onarm giderlerinin, vb. denmesi gerekir. Ksaca, uygulamada iiler kira anlamas ile, ayr basmn 4. sayfasnda* ele aldn, [sayfa 428] burjuva aldatmacasnn binlerce biiminden biri olarak yzyze gelir-
82
ken, bir kira anlamas, teorik olarak ii asndan emek-gcnn alm ve satmn ilgilendirenler istisna edilirse herhangi bir dier meta alveriinden daha az ya da fazla nemli olmayan alelade bir meta alveriidir. Ama orada tantlad gibi bu biimde ekonomik dzenlemeye tbidir. te yandan Mlberger kira anlamasn (ayr basmn 19. sayfasnda) yaln keyfilikten baka bir ey deilmi gibi dnmekte, ve ona tersini tantladm zaman ne yazk ki yalnzca zaten bildii eyleri sylediimden yaknmaktadr. Ancak ev kiras zerine yaplan btn ekonomik aratrmalar kiralanm meskenlerin ortadan kaldrlmasn devrimci dncenin dourduu en verimli ve grkemli amalardan biri haline dntrmemizi mmkn klmaz. Bunu gerekletirmek iin ciddi ekonominin bu basit olgusunu gerekten ok daha ideolojik olan hukuk bilimi alanna aktarmalyz. Ev, ev kirasna kalc bir yasal tasarruf hakk hizmeti grmekte, ve dolaysyla bunun sonucu olarak bir evin deeri kira ile iki, , be ya da on misli geri denebilmektedir. Yasal tasarruf hakk bunun gerekten nasl olduunu kefetmemize zerre kadar yardmc olmamaktadr, ve dolaysyla ben de demitim ki, Mlberger, bunun gerekten nasl olduunu ancak evin nasl bir yasal tasarruf hakk haline geldiini aratrarak bulabilir. Bunu, ancak, egemen snfn onu onaylad yasal ifade erevesinde tartacak yerde, benim yaptm gibi, ev kirasnn ekonomik niteliini inceledikten sonra ancak kefediyor. Kirann kaldrlmas iin ekonomik nlemlerin alnmasn neren herkesin ilknce ev kiras hakknda, onun, kiracnn sermayesi kalc tasarruf hakk iin dedii harac temsil ettiinden biraz daha fazla bir eyler bilmesi gerekir. Bunu Mlberger Tanmlama bir eydir, aklama baka bir eydir diye yantlamaktadr. Bylece evi, hi bir ekilde sonsuz olmamakla birlikte, ev kirasna, kalc ve yasal tasarruf hakk ekline dntrdk. [sayfa 429] Nasl oluursa olusun, bu yasal tasarruf hakk sayesinde evin ilk deerinin birka katn kira biiminde saladn grdk. Yasal terminolojiye gei sayesinde ekonomiden mutlu bir ekilde ylesine uzaklatk ki, bir evin gayrisafi kira ile deerinin tedricen birka katnn denmesi olgusundan baka bir ey gremiyoruz. Yasal terimler iinde dnp konutuumuzda, bu olguya, hak, adalet l birimi uyguluyor ve onun haksz olduunu, o her ne ise dev-
83
rimin hak kavram ile badamadn ve dolaysyla yasal tasarruf hakknn bir ie yaramadn kefediyoruz. Ayrca ayn eyin faiz getiren sermaye ve kiralanm tarmsal toprak iin de geerli olduunu kefediyoruz, ve artk bu mlk sahibi snflar, tekilerden ayrmak ve ayrcalkl muameleye tbi tutmak iin mazerete sahibiz. Bu, u istemleri iermektedir: 1 sahibinin vazgeme ihbar verme hakkndan, malnn geri verilmesini isteme hakkndan yoksun braklmas; 2 kiralayana, yani borlu ya da kiracya, kendisine ait olmayan, ancak ona devredilen nesnenin bedelsiz kullanmnn verilmesi, 3 sahibine uygun bir dnem iinde faizsiz deme yaplmas. Ve bununla prudoncu ilkeleri bu adan tamamlam oluyoruz. Bu Proudhonun toplumsal tasfiyesidir. Bu arada, btn bu reform plannn, onlarn kk-burjuva ve kk kyl durumlarn pekitirdii iin, hemen hemen yalnzca kk-burjuva ve kk kyllere yarayaca aktr. Dolaysyla, Mlbergere gre efsanevi bir kiilik olan kk-burjuva Proudhon, burada birdenbire ok somut bir tarihsel varlk haline gelmektedir. Mlberger devam ediyor: Proudhon ile birlikte toplumun ekonomik yaamnn bir adalet kavramnn etkisi altnda olmas gerektiini sylediim zaman, gnmz toplumunu, btn adalet kavramlarnn deil, ama devrimin adalet kavramnn eksik olduu bir toplum olarak tanmlyorum ki, bu olguyu, Engelsin kendisi de itiraf edecektir. Ne yazk ki Mlbergere bu iyilii yapacak durumda deilim. Mlberger toplumun bir adalet kavramnn etkisi altna girmesi gerektiini talep etmekte ve buna tanmlama demektedir. Bir mahkeme bana bir borcun denmesini talep eden bir ihbarname ile bir icra memuru yollarsa, Mlbergere [sayfa 430] gre, beni borcunu demeyen bir adam olarak tanmlamaktan baka bir ey yapm olmuyor! Tanmlama bir eydir, kstaha bir istem baka bir ey. Ve bilimsel sosyalizmi ile Proudhon arasndaki temel fark, ite tam da burada yatmaktadr. Biz ekonomik ilikileri olduklar gibi ve gelitikleri gibi tanmlyoruz ve Mlbergerin tersine, bir eyin her gerek tanm, ayn zamanda onun bir aklamasdr, ve kesinlikle ekonomik olarak, onlarn gelimelerinin ayn zamanda bir toplumsal devrimin unsurlarnn gelimesi olduunu tantladk: bir
84
yandan yaam koullarn zorunlu olarak toplumsal devrime ynelten bir snfn, proletaryann ve te yandan da kapitalist toplum erevesi tesinde bym olduu iin bu ereveyi zorunlu olarak atlatacak olan, ve ayn zamanda bizzat toplumsal ilerlemenin kar uyarnca snf farklarn ilk ve son kez ortadan kaldracak aralar sunan retim glerinin gelimesi. Proudhon, tam tersine, gnmz toplumundan kendi ekonomik gelime yasalar uyarnca deil, ama adalet hkmleri uyarnca kendini deitirmesini istemektedir (hak kavram ona deil Mlbergere aittir). Proudhon ve onunla birlikte Mlbergerin vaaz verdiini ve yas tuttuunu bylece tantlyoruz. Devrimin adalet kavramnn nasl bir ey olduunu kesinlikle tahmin edecek durumda deilim. Dorudur, Proudhon, kendi adaletinin taycs ve uygulaycs olan devrimden bir eit tanra yapyor, ve bylelikle de 1789-94 burjuva devrimi ile gelecekteki proletarya devrimini birbirine kartrmak gibi garip bir yanla dyor. zellikle 1848den beri bunu hemen her almasnda yapyor; yalnzca birini, yani Devrimin Genel .ikrini 1868 basksnn 39 ve 40. sayfalarn aktaracam.* Ancak Mlberger, Proudhon iin tm sorumluluu reddettii iin, devrimin hak kavramn Proudhondan aklamama izin verilmiyor, ve dolaysyla Msr karanlnda kalyoruz. Mlberger devamla yle diyor: Ama ne Proudhon, ne de ben, mevcut haksz koullar bylelikle aklamak iin sonsuz adalete bavurmuyor ve hatta, Engelsin bana atfettii gibi bu koullarn bu adalete [sayfa 431] bavurularak dzeltilmesini dahi beklemiyoruz. Mulberger, Proucthonun Almanyada genellikle pek iyi bilinmedii fikrine gvenmi olmal. Btn almalarnda, Proudhon, tm toplumsal, yasal, siyasal ve dinsel nermeleri, adalet lsyle lmekte ve adalet adn verdii eye uyup uymamasna bakarak reddetmekte ya da kabul etmektedir. Ekonomik elikilerinde** bu adalet hl sonsuz adalet, justice ternele olarak
* P. J. Proudhon, Ide gnrale de la rvolution du XIX sicle, Paris 1868. -Ed. ** Proudhonun Systme des contradictions conomiques ou philosophie de misreine atf yaplmaktadr. -Ed.
85
adlandrlmaktadr. Daha sonra, sonsuzluk hakknda hi bir ey sylememekte, ama bu anlam, sorunun zn oluturmaktadr. rnein, Devrimde ve Kilisede Adalet* 1858 basksndaki aadaki pasaj btn ciltlik vaazn metnidir. (c. I, s. 42): Esas ilke, toplumlarn organik, dzenleyen, egemen ilkesi, btn dierlerini kendine tbi klan, koruyan, zapteden, cezalandran, ve hatta gereksinme annda btn isyankr unsurlar bastran ilke nedir? Bu, din mi, ideal mi, yoksa kar m? ... Benim fikrime gre bu ilke adalettir. Adalet nedir? nsanln esas zdr. Dnyann balangcndan beri ne olmutur? Hi bir ey. Ne olmaldr? Her ey. nsanln z olan, adalet, sonsuz adalet deilse nedir? imdiye kadar gene de bir ey olmayan, ama her ey olmas gereken, toplumlarn organik, dzenleyici, egemen temel ilkesi, bu btn insanlk ilerinin llecei l birimi, btn anlamazlklarda bavurulacak hakem deilse nedir? Ve ben, Proudhonun ekonomik bilisizlii ve aresizliini, btn ekonomik ilikileri, ekonomik yasalar uyarnca deil, ama bu sonsuz adalet kavramna uyup uymamasyla deerlendirerek gizlediinden baka bir ey ileri srdm m? Ve eer Mlberger modern toplumun yaantsndaki btn bu deiikliin bir hak kavramnn etkisi altnda olmasn, yani her yerde kesin adalet gerekleri uyarnca yrtlmesini talep ederse, Mlberger ile Proudhon arasndaki fark nedir? Ben mi okuyamyorum, Mlberger mi yazamyor? Mlberger yle devam ediyor: Proudhon, insan toplumundaki itici esas ruhun, yasal [sayfa 432] deil, ekonomik ilikiler olduunu Marx ve Engels kadar bilmektedir; ayrca, bir halk arasndaki belirli hak kavramlarnn ekonomik ilikilerin ve zellikle retim ilikilerinin ancak ifadesi, grnts ve rn olduunu da bilmektedir. ... Bir deyile, Proudhon iin hak, tarihsel olarak gelien bir ekonomik rndr. Proudhon btn bunlar biliyorsa (Mlberger tarafndan kullanlan ak olmayan ifadeleri grmezden gelmeye ve iyi niyetini kabul etmeye hazrm), Proudhon hepsini Marx ve Engels kadar
* P. J. Proudhon, De Ja Justice dans la rvolution et dans lglise, t. 1-3, Paris 1858, -
Ed.
86
biliyorsa zerinde tartacak ne kalr? Sorun odur ki, Proudhonun bilgisine ilikin durum biraz deiik. Belli bir toplumun ekonomik ilikileri ilk olarak kendilerini karlar olarak gstermektedir. imdi, yaptnda biraz nce aktarlm olan blmde Proudhon o kadar szck ile toplumlarn dzenleyici, organik, egemen temel ilkesinin, dier hepsini kendine baml klan ilkenin kar deil, adalet olduunu sylyor. Ve ayn eyi btn almalarnn btn nemli blmlerinde yineliyorsa da bu Mlbergerin yle devam etmesini engellemiyor: ... Proudhon tarafndan ok derinlemesine Sava ve Barta* gelitirilmi olan ekonomik hak kavram, Lassallen Kazanlm Haklar Sisteminin nsznde ylesine yetkin bir biimde dile getirilmi olan o temel fikriyle tamamyla akmaktadr. Sava ve Bar, Proudhonun pek ok ocuka yaptnn hepsinin belki de en ocukasdr, ama bunun, Proudhonun, tm tarihsel olay ve fikirleri, tm politikay, felsefe ve dini, szkonusu tarihsel dnemin maddi, ekonomik yaam koullaryla aklayan Alman materyalist tarih kavramn szde anlaynn bir kant olarak ileri srlmesini beklemezdim. Kitap ylesine az materyalisttir ki, sava kavramn bile, yaratcnn yardmna bavurmadan kuramyor: Ancak, bizim iin bu yaam biimini seen yaratcnn, kendi amalar vard. (c. II, s. 100, 1869 basks.) Kitabn hangi tarihsel bilgi zerine dayand, Altn an tarihsel olarak varolduuna inanmas gereinden anlalmaktadr:
[sayfa 433]
nsan soyunun dnya yzeyine seyrek dald ilk balarda, doa onun gereksinmelerini glk ekmeden karlyordu. O Altn ayd, bar ve bolluk a. (Ibid., s. 102.) Ekonomik gr as en koyu bir maltusuluktur: retim iki misline kt zaman nfus da ksa zamanda iki misline kacaktr. (s. 105.) O halde bu kitabn materyalizmi nerede? Sava nedeninin imdiye kadar ve bundan byle de yoksulluk olduunu ileri srmesindedir. (rnein, s. 143). Brsig Amca,** 1848 konumasnda,
* P. J. Proudhon, La guerre et la paix, t. 1-2, Paris 1869. -Ed.
87
skunetle u pek byk szleri syledii zaman en az onun kadar yetkin bir materyalistti: byk yoksulluun nedeni byk pauvretdir.*** Lassallen Kazanlm Haklar Sistemi, yalnzca hukuk bilimcisinin deil, ayn zamanda eski-hegelcilerin hayallerinin damgasn tamaktadr. Sayfa VIIde, Lassalle, aka ekonomide kazanlm hak kavramnn btn gelimenin itici gc olduunu ileri srmekte, ve hakkn kendi iinden [ve, dolaysyla, ekonomik nkoullardan deil] gelien bir rasyonel organizma olduunu tantlamaya almaktadr. (s. IX.) Lassalle iin bu, hakk, ekonomik ilikilerden deil, hukuk felsefesinin yalnzca gelimesi ve ifadesi olduu, irade kavramnn kendisinden karma sorunudur. (s. X.) O halde, bu kitabn yeri neresidir? Proudhon ile Lassalle arasndaki tek fark, Lassallen gerek bir hukuku ve hegelci iken, Proudhonun btn teki konularda olduu gibi hukuk ve felsefede de, yalnzca bir amatr olmasndadr. Srekli olarak kendisiyle elime iersine dmekle n yapan bu adamn, Proudhonun, arada bir fikirleri gereklere dayanarak aklad grnm veren beyanlarda bulunduunu ok iyi biliyorum. Ancak, bu tr beyanlar, dncesinin temel eilimi ile karlatrld zaman nemli olmaktan uzaktr ve, ayrca gerekletikleri zaman had safhada kark ve doutan tutarszdrlar. Toplumun gelimesinin ok ilkel, belirli bir aamasnda herkesin ortak retim ve deiim koullarna bal klnmasn salamak ve rnlerin, her gn yinelenen retim, [sayfa 434] datm ve deiim ilemlerini ortak bir kural altnda toplamak gerei duyulmutur Balangta det olan bu kural ksa zamanda yasa haline gelmektedir. Yasa ile birlikte, onun korunmasyla ykml organlar kamu yetkesi, devlet zorunlu olarak doar. Daha ileri toplumsal gelime ile, bu yasalar olduka geni kapsaml bir yasal sistem haline dnmektedir. Bu yasal sistem daha kark hale geldike ifade biimi toplumun olaan ekonomik yaam koullarnn dile getirildii ifade biiminden uzaklamaktadr. O, varlk nedenini ve daha ileri evriminin gereklemesini ekonomik ilikilerden deil,
** Brsig Amca, Alman burjuva mizahcs ve romancs .ritz Reuterin yaptlarnda yer alan bir komik karakter. -Ed. *** Yoksulluk. -.
88
ama kendi i dayanaklarndan, ya da isterseniz irade kavramndan alan bamsz bir unsur gibi grnmektedir. nsanlar kendilerinin hayvanlar dnyasndan geldiklerini unuttuklar gibi, haklarnn kendi ekonomik yaam koullarndan geldiini de unutmaktadrlar. Yasal sistemin kark, geni kapsaml bir btn haline gelimesiyle, yeni bir toplumsal iblm zorunlu hale gelir; bir profesyonel hukukular rgt gelimekte ve bunlarla hukuk bilimi domaktadr. Daha ileri gelimesinde bu bilim eitli halklarn ve eitli zamanlarn yasal sistemlerini belli ekonomik ilikilerin bir yansmas olarak deil, ama kendi gereklemelerini, kendi ilerinde bulan sistemler olarak kyaslamaktadr. Kyaslama, ortak noktalar varsaymakta, ve bunlar btn bu yasal sistemlerde aayukar ortak olan eyleri toplayan ve bunu doal hak olarak adlandran hukukular tarafndan bulunmaktadr. Ve neyin doal hak olup, neyin olmadn lmek iin kullanlan birim, bizzat hakkn en soyut ifadesi olan, adalettir. Dolaysyla, bundan byle, hakkn gelimesi, hukukular iin ve her konuda onlarn szne gvenenler iin insan koullarn yasal terimlerle ifade edildii srece, adalet, sonsuz adalet idealine daha da yaklatrma abasndan baka bir ey deildir. Ve her zaman iin bu adalet, bazan tutucu, bazan devrimci adan, mevcut ekonomik ilikilerin ideolojiletirilmi, yceltilmi ifadesinden baka bir ey olmamtr. Yunan ve Romallarn adaleti, klelii hakl sayyordu; 1789 burjuvasnn adaleti feodalizmin haksz olduu gerekesiyle ortadan kaldrlmasn talep ediyordu. Prusyal yunker iin acnacak blgelerin rgtlenmesi bile (District Ordinance) sonsuz adaletin bir inenmesidir.[267] Dolaysyla, [sayfa 435] sonsuz adalet kavram, yalnzca zaman ve yere gre deil, ilgili kiiye gre de deimekte, ve Mlbergerin doru olarak herkes farkl bir ey anlyor dedii eyler arasna girmektedir. Gnlk yaantda tartlan ilikilerin basitlii gznne alndnda, doru, yanl, adalet ve hak duygusu gibi kavramlar toplumsal konulara ilikin olarak bile yanl anlama olmakszn kabul edilirken, grdmz gibi, ekonomik ilikilerin herhangi bir bilimsel incelemesinde rnein modern kimyada filojiston teorisinin terminolojisi korunmu olsayd doacak olan aresiz karkln aynsn yaratmaktadrlar. Proudhon gibi biri, bu toplumsal filojistona, adalete, inand ya da Mlberger gibi biri, filojiston teorisinin oksijen teorisi* kadar doru olduunu iddia ettii zaman, bu karklk daha da kt bir hale gelmektedir.
89
III Mlberger, ayrca, onun u nemli szlerini, alklanan yzylmzn tm kltr iin byk kentlerde yaayan nfusun %90 ya da fazlasnn benim diyebilecekleri bir yere sahip olmamalarndan daha korkun bir olay olamaz. szlerini, gerici bir feryat olarak nitelememden dolay yaknyor. Gerekten de. Eer Mlberger, iddia ettii zere, zamanmzn korkularn tanmlamakla yetinseydi, o ve onun mtevaz szleri hakknda kukusuz bir tek kt sz sylemezdim. Oysa, aslnda, olduka farkl bir ey yapmtr. Bu korkular, iilerin benim diyebilecekleri bir yere sahip olmamalar gereinin bir sonucu olarak tanmlamaktadr. Bir insan, ister iiler evlerinin mlkiyetini kaybettikleri iin zamanmzn korkular diye kederlensin, ya da ister, [sayfa 436] yunkerlerin yapt gibi feodalizm ve loncalar ortadan kalktklar iin kederlensin, her iki durumda da, bundan, gerici bir feryattan baka bir ey, tarihsel gerekliliin kanlmaz geliine yaplan bir attan baka bir ey kmaz. Bu feryadn gerici nitelii tamamen Mlbergerin iilerin mstakil ev mlkiyetini yeniden tesis etme arzusuna tarih bu konuda ok nceden son szn sylemitir; iilerin kurtuluu iin herkesi tekrar kendi evinin sahibi yapmaktan baka yol olmadna inanabilmesine dayanmaktadr. En ok zerinde durarak aklyorum ki, gerek mcadele kapitalist retim tarzna kar verilmelidir, ancak onun deitirilmesiyle konut koullarnda bir dzelme umulabilir. Engels, btn bunlar grmemektedir. ... Kiralanm konutun ortadan kaldrlmas aamasna varabilmek iin toplumsal sorunun tmyle zmn ngrmekteyim.
* Oksijen kefedilmeden nce kimyaclar maddenin hava iinde yanmasn, yanma srasnda uan bir zel yanc maddenin, filojistonun, varln varsayarak aklyorlard. Yanc basit maddelerin yandktan sonra ncekine kyasla daha arlatn kefettikleri iin, filojistonun negatif bir arl olduunu, yle ki, filojiston olmayan bir maddenin, olan bir maddeden daha ar olduunu akladlar. Bu yolla oksijenin btn ana zellikleri giderek filojistona, ama btnyle tersyz edilmi bir biimde, atfedilmektedir. Bu varsaym, yanmay, yanc bir maddeyle baka bir maddenin, oksijenin, birleiminin oluturduunun kefedilmesi ve oksijenin kefedilmesi ile, ama ancak yal kimyaclarn uzun direnilerinden sonra, ortadan kaldrlmtr. [Engelsin notu.]
90
Ne yazk ki, imdi bile btn bunlar gremiyorum. Adn hi duymadm birisinin beyninin gizli girintilerinde neleri ngrdn bilmeme kukusuz olanak yoktur. Yapabileceim tek ey, Mlbergerin yaynlanm makalelerine bal kalmakt. Ve bunlardan bugn bile (yeni basmn 15. ve 16. Sayfalar[248]) Mlbergerin kiralanm konutun ortadan kalkmas aamasna varabilmek iin ngrd tek eyin kiralanm konut olduunu anlamaktaym. Sadece 17. sayfada sermayenin retkenliini boynuzlarndan yakalyor ki, bu konuya daha sonra deineceiz. Verdii yantta bile yle diyerek bunu dorulamaktadr: Bu daha ok, mevcut koullardan, konut sorununda tam bir dnmn nasl salanabileceini gstermek sorunudur. Mevcut koullardan ya da kapitalist retim tarznn deitirilmesinden (siz, bunu, ortadan kaldrma diye okuyunuz) birbirlerinden 180 derece farkl eylerdir. Herr Dollfus ve dier imalatlarn, iilerin kendi evlerine sahip olmalarna yardm etmek iin gsterdikleri hayrsever abalar, onun prudoncu tasarlarnn mmkn olan tek pratik uygulamas olarak grmemden dolay Mlbergerin yaknmasna amamak gerek. Proudhonun toplumun kurtuluu plannn, tmyle burjuva toplumunu temel alan bir fantazi olduunun farkna varsayd, doal olarak, buna [sayfa 437] inanmazd. Hi bir zaman onun iyi niyetini kukuyla karlamadm. Ama yleyse neden Viyana Belediye Meclisine Dollfusun tasarlarn yknmeyi neren Dr. Reschaueri vmektedir? Mlberger ardndan unlar ileri srmektedir: zellikle kent ile kr arasndaki kartlk szkonusu olduunda, onu ortadan kaldrmak topiktir. Bu kartlk doaldr ya da daha dorusu, tarihsel olarak ortaya kmtr... Sorun bu kartl ortadan kaldrmak deil, onun zararsz hatta gerekten verimli hale gelebilecei politik ve toplumsal ekilleri bulmaktr. Bu yolla ayarlamay, karlarn kerteli bir dengelenmesini ummak mmkn olacaktr. Bu yzden, kent ile kr arasndaki kartln ortadan kaldrlmas topiktir, nk bu doal bir kartlktr, ya da daha dorusu, tarihsel olarak ortaya kan bir kartlktr. Ayn mant modern
91
toplumun dier kartlklarna uygulayalm ve nereye vardmz grelim. rnein: zellikle kapitalistler ile cretli iiler arasndaki kartlk szkonusu olduunda onu ortadan kaldrmak istemek topiktir. Bu kartlk, doaldr, ya da daha dorusu, tarihsel olarak ortaya kmtr. Sorun, bu kartl ortadan kaldrmak deil, onun zararsz, hatta gerekten verimli hale gelebilecei siyasal ve toplumsal ekilleri bulmaktr. Bu yolla bar bir ayarlamay, karlarn kerteli bir dengelenmesini ummak mmkn olacaktr. Ve bununla bir kez daha Schulze-Delitzsche ulam olduk. Kent ile kr arasnda kartln ortadan kaldrlmas, kapitalistler ile cretli iiler arasndaki kartln ortadan kaldrlmasndan ne daha fazla, ne de daha az topiktir. Bu, gnden gne, hem snai hem de tarmsal retimin gittike artan bir pratik istemi haline gelmektedir. Hi kimse, bunu, insann topraktan aldn geri vereceini her zaman ilk talep olarak ne srd, ve sadece kentlerin ve zellikle byk kentlerin varlnn bunun nleyeceini tantlad tarm kimyas konusundaki yazlarnda, Liebig kadar evkle talep etmemitir. nsan sadece Londrada btn Saksonya kralnn rettii gbre miktarndan daha fazlasnn her gn ne byk harcamalarla denize dkldn ve bu gbrenin tm Londray zehirlemesini nlemek iin ne muazzam yaplarn [sayfa 438] gerekli olduunu gzlediinde, kent ile kr arasndaki ayrmn ortadan kaldrlmas yolundaki topik neri nemli bir pratik gereke kazanm olur. Ve Londraya oranla daha az nemli olan Berlin bile, en az 30 yldr kendi pisliinin kt kokular iinde boulmaktadr. te yandan Proudhon gibi, gnmzdeki burjuva toplumu yceltirken kylleri bulunduu durumda tutmak istemek tamamen topiktir. Ancak btn lkedeki nfusun mmkn olduu kadar eit dalm, ancak snai ve tarmsal retim arasndaki yakn bir bant ile birlikte, bylelikle gerekli hale gelmi, iletiim aralarnn genilemesi kapitalist retim tarznn ortadan kaldrlmas kaydyla krsal nfusu, binlerce yldr hemen hemen deimeden, iinde bir bitki gibi yaad yalnzlk ve uyuukluktan kurtarabilecektir. topik olmak, insanln tarihsel gemiinin ekillendirdii zincirlerden kurtuluunun ancak kent ve kr arasndaki kartlk ortadan kaldrldktan sonra tamamlanacan savunmak deildir; topya, ancak,
92
kii, mevcut koullardan, gnmz toplumunun bu ya da herhangi bir dier kartlnn zmleni biimini belirlemeye cret ettii zaman balar. Ve, konut sorununun zm iin prudoncu forml benimseyerek Mlbergerin yapt da budur. Mlberger, ardndan onu Proudhonun sermaye ve faiz ile ilgili korkun fikirlerinden bir dereceye kadar ortak sorumlusu addettiimden dolay yaknmakta ve unu ileri srmektedir: retim ilikilerinin deimesini gereklemi bir olgu olarak varsayyorum ve faiz haddini dzenleyen gei yasas, retim ilikileri ile deil, toplumsal devredilile dolam ilikileri ile uramaktadr. ... retim ilikilerinin deitirilmesi, ya da Alman ekolnn daha aka syledii gibi, kapitalist retim tarznn ortadan kaldrlmas kukusuz Engelsin bana syletmeye alt gibi, faizi ortadan kaldran bir gei yasasnn deil, btn i aralarna gerekten elkonmas, sanayie btn olarak ii snf tarafndan elkonmasnn sonucudur. O durumda ii snfnn annda kamulatrmadan daha nce geri satnalmaya hrmet edip etmemesi (!) Engelsin ya da benim kararma kalm bir ey deildir. [sayfa 439] aknlkla gzlerimi outuruyorum. Kiralanm konutlarn satnalnmasnn btn i aralarna gerekten elkonmas, sanayie btn olarak emeki halk tarafndan elkonmasn gerekletirilmi bir olgu olarak varsaydn syledii pasaj bulmak iin Mlbergerin yazsn batan sona bir kez daha okuyorum, ama byle bir pasaj bulamyorum. Byle bir yer yok. Hi bir yerde gerekten elkonmasndan vb. bahis yok, ama sayfa 17de u szler yer alyor: imdi sermayenin retkenliinin, rnein btn sermayeler zerindeki faizi yzde-bir ile sabitletiren, ancak dikkatinizi ekerim, bu faiz haddini giderek sfr noktasna yaklatrma eilimi olan bir geici yasa ile erge olaca gibi boynuzlarndan yakalandn varsayalm, yle ki, sonu olarak sermayenin devri iin gerekli olan emekten fazla hi bir ey denmeyecektir. Dolaysyla burada, ak szcklerle, Mlbergerin en son fikir deiikliine olduka kart bir ekilde sermayenin retkenliinin, ki bu karmak deyimle kapitalist retim tarzn kastettiini itiraf etmektedir, faizi ortadan kaldran bir yasa ile gerekten boynuz-
93
larndan yakaland, ve tam olarak byle bir yasa sonucu kiralanm konutlarn geri satnalnmasnn genel olarak sermayenin retkenliinin ortadan kaldrlmasnn zorunlu bir sonucu olduu sylenmektedir. imdi Mlberger, hi de deil demektedir. O gei yasas retim ilikileri ile deil, dolam ilikileri ile ilgilidir. Gthenin diyecei gibi aptallar kadar aklllar iin de ayn lde esrarengiz* olan bu kaba eliki karsnda, benim yapabileceim tek ey, birinin baslmasna neden olduu eyi dierinin hakl olarak ona syletmi olmamdan yaknd birbirinden farkl ve birbirinden ayr iki Mlberger ile uratm varsaymaktr. Gerek elkoyma durumunda alan insanlarn annda kamulatrmadan nce geri satnalmaya hrmet edip etmeyeceklerini ne bana, ne de Mlbergere sormayacaklar kesinlikle dorudur. En byk olaslkla hrmet etmemeyi yeleyeceklerdir. Ancak sorun emeki halk tarafndan btn i aralarna gerekten elkonmasnda deil, yalnzca [sayfa 440] Mlbergerin (s. 17deki) konut sorununun zmnn tm kapsam geri satnalma szcnde zetlenmitir yolundaki iddiasndadr. Eer imdi bu geri satnalmann son derece kukulu olduunu ileri sryorsa, hem ikimize, hem de okurlarmza btn bu gereksiz zahmeti vermenin ne gerei vard? Ayrca, btn i aralarna gerekten elkonmas, sanayie btn olarak emeki halk tarafndan elkonmasnn prudoncu geri satnalmann tam kart olduunu da belirtmek gerekir. kincisine gre, her ii, konutun, iftliin, i aralarnn sahibi olur; birincisine gre, emeki halk evlerin, fabrikalarn ve i aralarnn ortaklaa sahipleri olarak kalrlar, ve onlarn maliyeti tazmin edilmeksizin en azndan gei dneminde bireyler ya da birlikler tarafndan kullanlmalarna pek izin vermezler. Tpk, toprak mlkiyetinin ortadan kaldrlmas toprak rantnn ortadan kaldrlmas deil, ama daha deiik bir biimde olmakla birlikte, topluma devredilmesi gibi. Btn i aralarna emeki halk tarafndan elkonmas, dolaysyla, hi bir ekilde kira ilikisinin alkonmasn dtalamaz. Genel olarak sorun, iktidara geldii zaman proletaryann i aralarna, hammaddelere ve geim aralarna zor kullanarak elkoyup koymamas, ya da tazminat deyip dememesi, ya da sz* Goethe, .aust, Ksm I,. sahne 6 (Hexenkche) (ksaltlm). -Ed.
94
konusu mlk kk taksit demeleriyle geri satnalp almamas sorunu deildir. Bylesine bir sorunu nceden ve btn durumlar iin yantlamaya abalamak topyaclk olacaktr; ve ben bunu bakalarna brakyorum. IV Mlbergerin eitli dolamba ve dnemelerinden geip, sorunun, Mlbergerin yantnda dikkatle deinmekten kand esasna varacak bir yol aabilmek iin pek ok mrekkep ve kt tketmek zorunda kald. Bu makalede Mlbergerin olumlu nerileri nelerdi? Birincisi: Evin yapm alannn ve benzerinin ilk maliyet bedeliyle mevcut deeri arasndaki farkn hak olarak topluma ait olduudur. Ekonomi terimleri iinde, bu fark, toprak rant olarak adlandrlmaktadr. Proudhon da, [sayfa 441] Devrimin Genel .ikri adl yaptnn 1868 basksnn 219. sayfasnda grlecei gibi bunu topluma maletmeyi istemektedir. kincisi: Konut sorununun zm, herkesin kendi konutunun kiracs deil, sahibi olmasndan ibarettir. ncs: Bu zmn, kira demelerini, konutun alm fiyat zerinden taksit demelerine dntren bir yasann kabulyle uygulamaya konmasdr. 203. sayfasnda szkonusu yasaya ait bir tasarnn zaten hazrlanm olduu, Devrimin Genel .ikri adl yaptn sayfa 199 ve devamnda herkesin grebilecei gibi, iki ve nc maddeler Proudhondan alnmtr. Drdncs: Sermayenin retkenliinin, faiz orann, ileride yeni indirimlere tbi olmak kaydyla, geici olarak yzde-bire indiren bir gei yasas ile boynuzlarndan yakalanmasdr. Bu madde de, ayrntl biimde Genel .ikirin 182. ve 186. sayfalarnda okunabilecei gibi, Proudhondan alnmtr. Her madde iin Proudhonda Mlberger kopyasnn aslnn bulunabilecei bir pasaj gsterdim, ve imdi btnyle prudoncu grleri, sadece prudoncu grleri ieren bir makalenin yazarn prudoncu olarak nitelemekte hakl olup olmadm soruyorum. Buna karn, Mlberger, en ok Proudhona zg birka deyime rasladm iin, onu prudoncu olarak nitelememden yaknmaktadr. Tam tersine. Deyimler tmyle Mlbergere, ierii ise Proud-
95
hona aittir. Ve .ardndan, ben, bu prudoncu yazy Proudhon ile tamamladm zaman, Mlberger, kendisine Proudhonun korkun grlerini yaktrmamdan yaknmaktadr! Bu prudoncu plan ben nasl yantladm? Birincisi: Toprak rantnn devlete devredilmesi, zel toprak mlkiyetinin ortadan kaldrlmasyla eanlaml olduudur. kincisi: Kiralanm konutlarn geri satnalnmasnn ve o konutlardaki mlkiyet hakknn o zamana kadar kirac olan tarafa devredilmesinin kapitalist retim tarzn hi bir ekilde etkileyemeyeceidir. ncs: Byk sanayi ve kentlerin gnmzdeki gelimesi karsnda bu nerinin gerici olduu kadar sama da olduu, ve her birey tarafndan konutu zerinde bireysel [sayfa 442] mlkiyetin yeniden getirilmesinin, geriye doru bir adm olacadr. Drdncs: Sermaye zerindeki faiz orannn zorunlu olarak indirilmesinin hi bir ekilde kapitalist retim biimine bir saldr olmayaca; ve tam tersine, tefecilik yasalarnn tantlad gibi olanaksz olduu kadar eski de olduudur. Beincisi: Sermaye faizinin ortadan kaldrlmasnn hi bir ekilde evler iin kira denmesini ortadan kaldrmayacadr. Mlberger, imdi, 2. ve 4. maddeleri kabul etmitir. teki maddelere ise herhangi bir yant vermemektedir. Oysa bunlar tm tartmann evresinde olutuu maddelerdir. Ancak Mlbergerin yantlar bir tekzip deildir: Belirleyici nitelikte olan tm ekonomik konularla uramaktan titizlikle kanmaktadr. Bu yalnzca bir kiisel yaknmadr. Baka bir ey deildir. rnein, devlet borlar, zel borlar ve kredi gibi aklanm zm yollarn tahmin ettiim ve zmnn konut sorununda olduu gibi faizin ortadan kaldrlmas, faiz demelerinin, sermaye toplamnn zerinden yaplan taksit demeleri haline dnmesi, ve bedelsiz kredide olduu gibi her yerde ayn olduunu sylediim zaman yaknmaktadr. Gene de, Mlbergerin bu makalelerinin gn na karld zaman, esas ieriinin Proudhonun Genel .ikri ile akacana bahse girmeye hl hazrm; konut sorunu zerine olan makaleleri ayn kitaptan aldm pasajlarla nasl akyorsa, kredi de sayfa 182, devlet borlar da sayfa 186, zel borlar da 196 ile yle akmaktadr. Mlberger, bu frsattan yararlanarak, imdi aralarna bir de
96
idari zerklik sorununun katld vergilendirme, devlet borlar, zel borlar ve kredi gibi sorunlarn kyl iin ve krsal blgede propaganda asndan ok byk nem tad konusunda beni aydnlatmaktadr. Buna byk lde katlyorum, ancak 1) imdiye kadar kylye ait hi bar tartma olmad, ve 2) btn bu sorunlarn prudoncu zmleri, konut sorununa getirdii zmde olduu gibi, ekonomik adan sama olduu kadar esas olarak da burjuva niteliktedir. Mlbergerin kylleri harekete ekmek gereini deerlendiremediim ynndeki imasna kar [sayfa 443] kendimi savunma gereini duymuyorum. Ancak, onlara bu amala prudoncu arlatanlklar tlemeyi de aptallk sayarm. Almanyada hl ok byk toprak mlkiyeti vardr. Proudhonun teorisi uyarnca, btn bunlarn, mevcut tarmsal teknoloji ile ve .ransa ve Bat Almanyann kk toprak mlkiyeti ile olan deneyleri karsnda, kesinlikle gerici olacak olan kk kyl iftliklerine blnmesi gerekir. Mevcut olan byk iftlikler, daha ok bize, btn modern kolaylklardan, makineden vb. yararlanabilen tek tarm sistemi olan tarmn birlemi iiler tarafndan byk lekte uygulanmas, ve bylece kk kylye birleme yolu ile byk lekli faaliyette bulunmann yararlarnn gsterilmesi iin elverili bir temel oluturacaktr. Bu adan btn tekilerden ilerde olan Danimarkal sosyalistler, bunu ok uzun zaman nce grmlerdi. ilerin mevcut rezilce konut koullarn nemsiz bir ayrnt saydm eklindeki imay da yantlamay ayn lde gereksiz gryorum. Bildiim kadaryla, Almanyada ilk kez bu koullar ngilterede varolan klasik biimiyle tanmlayan bendim; ve bunu Mlbergerin sand gibi adalet duygularm zedeledii iin adalet duygusunu zedeleyen her olgu zerine kitap yazmakta srar edenlerin yapacak pek ok ii olur deil, ama kitabmn* nsznde de oku-nabilecei gibi, modern byk sanayi tarafndan yaratlan toplumsal koullar tanmlayarak, o sralarda bo terimlerle gelimekte ve yaylmakta olan Alman sosyalizmi iin gereki bir temel salamak zere yapmtm. Ancak, hi bir zaman ok daha nemli gda sorununun ayrntlar ile megul olmadm gibi, szde konut sorununu da zmlemeye almak aklma gelmemiti. Modern toplumumuz retiminin btn yelerine yetecek yiyecek salamaya
* .riedrich Engels, The Condition of the Working Class in England. -Ed.
97
yeterli olduunu, ve alan kitlelere, imdilik geni ve havadar yaama yeri salamaya yetecek ev bulunduunu tantlayabilirsem bu bana yeter. Gelecekteki bir toplumun gda ve mesken datmn nasl rgtleyebilecei zerine speklasyonda bulunmak dorudan doruya topyaya gtrr. En ok, imdiye kadarki btn retim biimlerinin temel koullarna ilikin [sayfa 444] kavraymzdan kapitalist retim biiminn yklmasyla imdiye kadar toplumda varolmu olan belirli maledinme biimlerinin olanaksz hale geleceini syleyebiliriz. Gei nlemleri bile, her yerde o an varolan ilikilerle uyum halinde olmak zorundadr. Kk toprak mlkiyeti olan lkelerde, bunlar, byk toprak mlkiyetinin yrrlkte olduu lkelerden ok farkl olacaktr, vb.. Konut sorunu gibi szde pratik sorunlara ayr zmler bulmaya abalad takdirde kiinin nereye varacan, bizzat Mlberger herkesten iyi gstermektedir. lknce 28. sayfada konut sorununa zmn tm kapsamnn geri satnalma szcnde zetlendiini aklamakta, ve ardndan, bask altnda kalnca, utan iinde kekeleyerek evlerin gerekten zilyetliini ele geirdikleri zaman alan insanlarn geri satnalmay dier herhangi bir mlkszletirme biimine yeleyip yelemeyeceklerinin kukulu olduunu sylemektedir. Mlberger pratik olmamz, gerek pratik ilikilerle karlanca yalnzca l ve soyut formllerle ortaya kmamamz, soyut sosyalizmin tesine geerek toplumun belirli somut ilikilerine yaklamamz talep etmektedir. Eer Mlberger bunu yapm olsayd, belki de harekete byk bir hizmette bulunmu olacakt. Toplumun belirli somut ilikilerine yaklamada ilk adm kesinlikle onlarn ne olduunun renilmesi, onlarn mevcut karlkl balantlar uyarnca incelenmesidir. Oysa Mlbergerin makalelerinde ne buluyoruz? Btn iki tmce, yani: 1. Kiracnn ev sahibine gre durumu, cretli iinin kapitaliste gre durumunun ayndr. Yeni basknn 6. Sayfasnda bunun tamamyla yanl olduunu tantladm, ve Mlberger yant olarak tek szck bile syleyemedi. 2. Ancak (toplumsal reformda) boynuzlarndan yakalanmas gereken boa, gerekte varolmayan, ancak grnteki varlyla gnmz toplumuna yk olan tm eitsizlikler iin bir rt grevi gren, liberal ekonomi politik okulunun deyiiyle, sermaye-
98
nin retkenliidir. Bylece, boynuzlarndan yakalanmas gereken boa [sayfa 445] gerekte mevcut deildir ve bu yzden de boynuzlar yoktur. Kt olan, boann kendisi deil, ama uyduruk varldr. Buna karn, varl grnten baka bir ey olmayan szde (sermayenin) retkenlii, byyle evler ve kasabalar meydana getirmeye muktedirdir (s. 12). Ve, sermaye ile emek ilikisi konusunda bu mitsizce kark tarzn iinde samalayan bir adam, Marxn Kapitali onun iin yabanc deil ise de, Alman iilerine yeni ve daha iyi bir yol gstermeye giriir, ve kendisini gelecekteki toplumun mimari yaps konusunda en azndan genel izgileriyle ak bir gre sahip olan usta yapc olarak sunar! Toplumun belirli ve somut ilikilerine hi kimse Marxn Kapital de yaklat kadar yaklaamamtr. Bunlar her adan incelemek iin yirmibe yl harcam, ve eletirilerinin sonular, bugn iin mmkn olduu kadaryla, zmler denen tohumlar iermitir. Ama bu, dostum Mlberger iin yeterli deildir. Btn hepsi, soyut sosyalizm, l ve soyut formllerdir. Toplumun belirli somut ilikilerini inceleyecek yerde, dostum Mlberger, kendisine toplumun belirli somut ilikileri konusunda hemen hi bir ey sunmayan, tam tersine, btn toplumsal ktlkler iin somut mucizevi areler sunan, Proudhonun birka cildini okumakla yetinmitir. Daha sonra, sistemlere elveda demek istediini syleyerek, bu prudoncu sistemi, toplumsal kurtulu iin bu hazr plan, Alman iilerine takdim etmektedir! Ben ise aksi yolu seiyorum. Bunu anlamak iin benim kr, Mlbergerin de sar olduunu varsaymam gerekir, yle ki, ikimiz arasnda bir anlama kesinlikle olanakszdr. Ama yeter. Bu polemik baka hi bir ie yaramasa bile, her ne olursa olsun, kendilerine zg pratik sosyalistlerin uygulamalarnn ne olduunu tantlad iin deer tar. Btn toplumsal ktlklerin ortadan kaldrlmas iin bu pratik neriler, bu evrensel toplumsal her derde deva ilalar, her zaman ve her yerde proletarya hareketinin hl ocukluk dneminde olduu bir zamanda ortaya kan mezheplerin kurucularnn uralar olmutur. Proudhon da bunlarn arasna girmektedir. Proletaryann gelimesi ksa bir sre sonra bu kundak bezlerini bir yana atar ve, nceden icat edilmi ve her yere uygulanabilir bu pratik zmlerden [sayfa 446]
99
daha az pratik hi bir eyin olmayacan ve pratik sosyalizmin kapitalist retim biimini eitli ynlerden olduka doru bir ekilde bilmeyi ierdiini bizzat ii snf iinde anlalr duruma getirir. Bu konuda neyin ne olduunu bilen bir ii snf, her durumda, esas saldrlarn yneltecei toplumsal kurumlarn neler olduu ve bu saldrlarn hangi yolla yaplaca konusunda hi bir zaman kuku iinde olmayacaktr. [sayfa 447]
.. Engels tarafndan Haziran 1872-ubat 1873 arasnda yazlmtr Der Volksstaatn 26 Haziran, 3 Temmuz, 25 ve 28 Aralk 1872 tarihli 51., 52., 53., 103., ve 104. saylarnda; 4 ve 8 Ocak, 8, 12, 19 ve 22 ubat 1873 tarihli 2., 3., 12., 13., 15. ve 16. saylarnda; ve 1872/1873te de Leipzigde ayr blm halinde yaynlanmtr. mza: .riedrich Engels
100
AIKLAYICI NOTLAR
[54] Der Volksstaat. Alman Sosyal-Demokrat i Partisinin (ayzenahlar) merkez organ; 2 Ekim 1869dan 27 Eyll 1876ya kadar Leipzigde yaynlanmtr. Wilhelm Liebknecht gazeteye genel dorultusunu veriyor, August Bebel de, gazeteyi ynetiyordu. Marx ve Engels bu gazeteye yaz yazmlar ve kartlmasna yardmc olmulardr. 1869a kadar bu gazete Demokratisches Wochenblatt ad altnda kmtr. [70] Otuz Yl Savalar. Protestanlar ile katolikler arasndaki mcadelenin yolat genel bir Avrupa sava. Sava esas olarak Almanya topraklar zerinde yeralm ve savaa katlm olan lkelerin askeri yamalarnn ve genileme isteklerinin hedefi olmutur. -358. [118] Sosyalistlere kar olaanst yasa, Almanyada 21 Ekim 1878de kabul edildi. Tm sosyal-demokrat rgtler, ii yn rgtleri, ii basn yasakland, sosyalist yaynlara elkondu, sosyal-demokratlar bask altna alnd. i hareketinin basks altnda, 1 Ekim 1890 gn bu yasa kaldrld. -356. [175] Kladderadatsch Berlinde 1848den sonra yaymlanan, haftalk resimli gldr dergisi. -388. [199] The Daily News 1846-1930 arasnda Londrada yaymlanan sanayici burjuvazinin organ, ngiliz liberal gazetesi. -400. [247] Engelsin Konut Sorunu adl yapt, burjuva toplumun ktlklerini gizlemeye alan kk-burjuva ve burjuva toplumsal-reformculara kar yneltilmitir. Engels, konut sorununu zme iddiasnda olan prodoncu planla-
101
r eletirmekte ve bu sorunun kapitalizm altnda zlemeyeceini tantlamaktadr. Engels, muzaffer proletaryann, sosyalizmin kurulmasna ilikin dirimsel sorunlar zmekle konut sorununu da zecek tek g olduunu sylemektedir. Bu yaptta Engelsin zellikle nemli olan dnceleri, krn sosyalist dnmne ve kent ile kr kartlnn kaldrlmasna ilikin dnceleridir. 352. [248] Mlbergerin Die Wohnungsfrage baln tayan alt makalesi, 3, 7, 10, 14 ve 21 ubat ve 6 Mart 1872 tarihli Der Volksstaatta imzasz olarak yaymlanmtr. Daha sonra bu makaleler Die Wohnungfrage. Eine socrale Skizze, Separot-Abdruck aus dem Volksstaat, Leipzig 1872, bal ile ayr bir bror olarak yaymlanmtr. -353. [249] E. Sax, Die Wohnungszustnde der arbeitenden Classen und ihre Reform, Wien 1869. -353. [250] Mlbergerin Engelsin makalelerine verdii yant, Zur Wohnung .rage (Antwort an .riedrich Engels Von A. Mlberger) bal altnda 26 Ekim 1872 tarihli Der Volksstaatta yaymland. -354. [251] Yeni Madrid .ederasyonu, Enternasyonal yeleri ve Sosyalist Demokrasi ttifaknn spanyadaki gizli faaliyetlerini aa vurmak gerekesiyle anarist bir ounluk tarafndan Madrid .ederasyonundan atlm olan La Emancipacion gazetesinin editrleri tarafndan Temmuz 1872de kuruldu. Yeni Madrid .ederasyonu, spanyadaki anarist etkilere kar gl bir kampanyaya girimi, bilimsel sosyalizmin dncelerini yaym ve spanyada bamsz bir ii partisinin kurulmas iin mcadele etmitir. Engels, bu .ederasyonun yayn organ La Emancipaciona yazlar yazmtr. Yeni Madrid .ederasyonu yelerinden bazlarnn 1879da spanya Sosyalist i Partisinin kurulmasnda byk emekleri vardr. -355. [252] Katheder-Sosyalizm (Krs Sosyalizmi). 1870lerde ve 1890larda burjuva ideolojisinde bir akm. Esas temsilcileri Alman niversitesindeki profesrlerdi ve bunlar niversite krslerinden, sosyalizm klf altnda, burjuva reformizmi vaazediyorlard. Bunlar (A. Wagner, G. Schomeller, L. Brentano, W. Sombart ve tekiler), devletin dman snflar uzlatrabilecek ve kapitalistlerin karlarna dokunmadan yava yava sosyalizmi getirebilecek snflar-st bir kurum olduunu iddia ediyorlard. Bunlarn amac, hastala ve kazalara kar sigortalar kurarak ve fabrika yasalar kartarak iilerin koullarn iyiletirmekti. Bunlar iyi rgtlenmi sendikalarn siyasal mcadeleyi ve ii snf partisini gereksiz klacan savunuyorlard. Bu akm, revizyonizmin ideolojik ncllerinden biriydi. -356. [253] Burada, Eifel (Prusyann Ren Eyaleti) kyllerine ar darbe indiren 1882 alna deiniliyor. -357. [254] Engels alayl bir biimde ncildeki bir efsaneye dayanan Msrn zenginliklerini zlemek deyimine atfta bulunuyor; bu efsaneye gre, srailoullarnn Msrdan getmeleri srasnda, dayanlmaz olanlar bu yolculuun zorluklar ve alk yznden hi deilse karnlarnn doyduu eski tutsaklk gnlerini zlemeye balamlard. -372.
102
[255] Engels burada ovenci kooperatif ii derneklerinin ngilterenin eitli kentlerinde kurduklar pazarlara deiniyor. Buralarda rnler, deer birimi bir saatlik emek olan emek bonolar araclyla alnp satlyordu. Ama bu kurulular ok gemeden iflas ettiler. -377. [256] La Emancipacion. 1871den 1873e kadar Madridde, haftalk olarak yaynlanan spanyolca ii gazetesi, spanyol .ederal Konseyinin organ; spanyadaki anarist etkilere kar bir kampanya amtr. 1872de ve 1873de Marks ve Engelsin yaptlarn basmtr. -378. [257] Illustrated London News 1842den beri kmakta olan bir ngilizce haftalk gazete. -387. [258] Ueber Land und Meer. 1858den 1923e kadar Stuttgartda yaynlanan resimli bir haftalk Almanca gazete. -387. [259] Gartenlaube Yaznla ilgilenen haftalk Almanca kk-burjuva bir dergi; 1853ten 1903e kadar Leipzigde ve 1903-04te de Berlinde yaynlanmtr. -388. [260] .usilier August Kutschke 1870-71 .ransz-Prusya Sava dneminin milliyeti asker marlarnn gftecisi Alman ozan Gotthelf Hoffmannn takma ad. -388. [261] Le Socialiste .ranszca haftalk gazete, i Partisi organ (18851902); .ransa Sosyalist Parti organ (1902-1905); 1905ten sonra .ransz Sosyalist Parti organ. Engels bu gazeteye yazlar yazmtr. -398. [262] Harmony Hall 1839un sonlarnda Robert Owenn ban ektii ngiliz topyac sosyalistlerin kurduklar komnist koloni; 1845e kadar yaamtr. -399. [263] Bkz. V. A. Huber, Sociale .ragen. IV. Die Latente Association, Nordhausen 1866. -399. [264] Engels, Wagnerin baz kitaplarndaki ve konumalarnda syledii eylere deiniyor. Wagner, Almanyada .ransz-Prusya sava srasndaki konjonktrn getirdii canlln ve zellikle 5.000 milyonluk sava tazminatnn ii snfnn koullarn olduka iyiletireceini sylyordu. -417. [265] Burada Alman ve Avusturya imparatorlarnn ve anslyelerinin Austos 1871de Gasteinde ve ayn yln Eyll aynda da Salzburgda yaptklar grmelere deiniliyor. Engels bu konferanslara, Prusya polis rgtnn ba Stieberin adna izafeten Stieberci konferanslar adn vermekte ve bylelikle bunlarn gerici polis niteliini vurgulamaktadr. -417. [266] Bkz. Hegel, Wissenschaft der Logik, Ksm I, Kesim 2. -423. [267] Burada, 1872de Prusyada yaplan ve krsal kesimlerde toprak sahiplerinin babadan oula geen glerini kaldran ve seimle gelen topluluk nderleri, Landtaglardaki blge konseyleri vb. gibi yerel zynetim unsurlar getiren idari reforma deiniliyor. -435.
103

Engels Konut Sorunu PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Engels Konut Sorunu PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KONUT SORUNU

KNC BASKIYA NSZ

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

PROUDHON KONUT SORUNUNU NASIL ZYOR?

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

BURJUVAZ KONUT SORUNUNU NASIL ZYOR?

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu

.riedrich Engels Konut Sorunu