SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi

Aralk 2008, Say:18, ss.47-64.

II.Merutiyeti Hazrlayan Bir Merkez: Ohri

Emine GMSOY*
ZET II.Merutiyet mcadelesinde Makedonyann nemli merkezlerinden birisi de Ohridir. Makedonyann ok uluslu kark yaps ve sorunlar Ohri iinde geerlidir. Ohri brahim Temo ve Eyp Sabrinin anavatan olduu gibi ttihat ve Terakki Cemiyetinin en kuvvetli ve gvenilir merkezi olmutur. Resneli Niyazi ve Eyp Sabri Beyler daa karak eyleme getiklerinde en byk destei de yine Ohri halk vermitir. etelerin giyecek-yiyecek btn ihtiyalar karland gibi emsi Paay vuran Atf Beyde burada saklanmtr. Merutiyet iln edildiinde Ohri mcadeleye verdii destekle bunun hakl gururunu Manastr ile birlikte hatta daha fazla yaamtr. Anahtar Kelimeler: Ohri, II.Merutiyet, ttihat ve Terakki Cemiyeti, Eyp Sabri, ete.

A Centre That Prepare the Constitution II: Ohrid

ABSTRACT Ohrid is one of the important centers of Macedonia during the struggle for the II. Constitution. The multi-national structure and problems of Macedonia do also apply for Ohri. It is both the homeland of Ibrahim Temo and Eyp Sabri and the strongest and most reliable headquarter of the Committee of Union and Progress. Ohrid, with its townsmen, supported the activities of Eyp Sabri and Resne bitterly when they took to the hills and revolted, too. Ohrid supplied all the costumes and the foodstuffs needed by the bands in the region and gave protection to Shemsi Pasha who had shot death Atf Bey, as well. Once the proclamation of the Constitution was declared, Ohri, together with Manastr, came to be ranked first among those which felt the due pride of the event satisfactorily. Key Words: Ohrid, II.Constitution, Committee of Union and Progress, Eyp Sabri, band.

Giri II. Merutiyetin dinamik unsurlar, eitli din ve uluslarn karma olarak yaad Rumelide ortaya kmtr. Bulgarlar, Rumlar, Arnavutlar, Srplar ve Trkler uzun yllar bir arada yaam iken 19.yzyln ilk eyreinden itibaren milliyetilik akmnn etkisi ve yabanc devletlerin kkrtmalaryla blgede bir kargaa ortam yaanmaya balamtr. Makedonyada nce ihtill komiteleri eklinde balayan gizli rgtlenmeler sonra kilise, okul ve eteler vastasyla ilerlik ve yaygnlk kazanmtr. eteler, propagandann yan sra kazanlmak istenen evreyi koruma ve harekete kar olanlar sindirme grevini de stlenmilerdi. Bu ortamda faaliyet gstermeye
Dr, Osman Gazi niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, egumussoy@ogu.edu.tr

48

II. Merutiyeti Hazrlayan Bir Merkez: Ohri

balayan Srp ve Bulgar eteleri rgtlenme ve alma biimleriyle, bir sre sonra zgrlk mcadelesine girien Osmanl asker ve sivil aydnlarna da rnek olmutu.1 Rumeli kentleri arasnda nemli bir ticaret ve kltr merkezi olan Selanik ehrinin geliimi de yeni oluum zerinde etkiliydi.2 Selanikin sahip olduu avantajlar ve konumundan dolay, Makedonya adeta onun hinterland olarak kalmtr. 19.yzylda Selanikde okullama artarken burjuva olarak nitelendirebileceimiz bir ticaret kesimi ve brokratik snf da ortaya kmt. Bunlar kendileri gibi dnen gen subaylarla birlikte stanbuldaki ynetime kar kma cesaretini gsterecek ve bu hareket daha sonra tm Makedonyaya yaylacaktr.3 Nitekim 1906 da Selanikde kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyeti bu tarz bir harekettir. Gizli bir hareket olarak hcre4 esasna gre rgtlenen cemiyet ksa srede Manastr kolunu oluturarak Resne, Ohri, skp, Gevgeli, Serez, Edirne ve Drama ubelerini amtr. Hzla byyen Osmanl Hrriyet Cemiyeti 1907 ylnda Avrupa koluyla birleerek Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti adn alm ve hzla rgtlenmeye devam etmitir. 10 Haziran 1908de gerekleen Reval Bulumas5 ve Ocak 1908de AvusturyaMacaristana Selanikte demiryolu balants yapma hakk verilmesi cemiyetin eylem planlarn hzlandrmtr.6 Eyleme gei Resneli Niyazi rneinde olduu gibi bamsz tepkiler eklinde olacaktr ki, Ramsaur bu durumu u ekilde aklamaktadr: Aslnda ihtillin balamas iin Selanikten emir gelmesi gibi bir durum hibir zaman olmad. Haberler bir gruptan dierine ulatka ayaklanma kendiliinden byd. nk Makedonyadaki Jn Trk komiteleri kendilerini Selanikten aldklar emirle hareket etmekle ykml grmyorlard.7 yle ki, eylemlerin bu ekilde balam olmas ttihat ve Terakki merkezini d mdahale konusunda endielendirmi ve konsolosluklara bir mektup yollayarak din ve mezhep ayrm gzetmeksizin tm imparatorluk halknn haklar iin despotik ynetime kar mcadele verdiklerini ve anayasann ilan ile kurtuluun salanacan belirtmilerdi.8 ttihat ve Terakki yneticileri hedeflerine ulamak iin bir yandan da Makedonyada yaayan milletlerle
Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, C.I, stanbul: Arba Yaynlar, 1952, s. 51-52. Selanikin etkileri konusunda ayrntl bilgi iin bkz. lhan Tekeli-Selim lkin, ttihat ve Terakki Hareketinin Oluumunda Selanikin Toplumsal Yapsnn Belirleyicilii, Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920) Birinci Uluslararas Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Teblileri, Ankara,1980, s. 351-382. 3 Tekeli-lkin, a.g.m, s.352. 4 talyan Carborani rgtn rnek alan hcre yoluyla rgtlenme ordu, mason cemiyetleri ve Melmi tarikat gibi mevcut ve birbirini tanyan kurum ve kurulular kullanmalar nedeniyle hzl olmutur. Tekelilkin, a.g.m, s.373-374; Kemalettin Apak, Ana izgileriyle Trkiyedeki Masonluk Tarihi, stanbul,1958, s. 3438. 55 Reval (Bugnk Estonyann bakenti Tallin) de biraraya gelen ngiltere Kral VII. Edward ile Rus ar Nikola, Almanya, Avusturya yaylmas ile Makedonya ve Boazlar konusunu grmler sonuta Makedonyaya uygulanacak reform projeleri konusunda tam mutabakata varlmtr. ngiltere ve Rusya Almanyay rktmemeye ve Reval grmelerinin Almanyaya ynelik olmadna dair bir izlenim vermeye almlar, Makedonyada yaplacak reformu n plna karmlardr. Makedonyann n plna karlmas bu kez Osmanl Devletinde Avrupa devletlerinin devleti paylamaya karar verdikleri dncesiyle endie ve korkuya sebep olmu, ttihat ve Terakki Cemiyeti harekete geme zamannn geldiini dnmlerdi. Fahir Armaolu, 19.Yzyl Siyas Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar,1997, s. 600-601. 6 Tekeli-lkin, a.g.m, s.375. 7 E.E. Ramsaur, Jn Trkler ve 1908 htilli, ev.Nuran lken, stanbul: Sander Yaynevi, 1972, s. 154. 8 Tekeli-lkin, a.g.m, s.375-376.
1 2

Emine GMSOY

49

ibirlii yapmaya almlar ve Bulgar htillci rgtnden Trk etelerine misafirperverlik gsterilecei szn almlard.9 Rumelideki hrstiyan halk kendilerine para veren ve tehdit eden Bulgar reisleri yannda Bulgar, ayn yola bavuran Rumlarn yannda Rum olduklarn syleyen bir durumdayd. Bask, tehdit ve geerli artlara gre taraf deitirme sk rastlanan bir durum haline gelmiti.10 Rumlar, Srplar ve Ulahlar ikiyzl bir siyaset izleyerek Bulgarlara kar Mslmanlarn yanndaym gibi grnseler de gl olduklar yerlerde istediklerini yapmaktan geri kalmyorlard. 11 Bir i mesele olmasna ramen yabanc devletlerin mdahaleleri yznden bu zelliini kaybeden Makedonyada fesat kayna haline gelen kiliseler12 ve vergi toplamak dahil kendi ilerini kendisi grmeye kalkan eteler devleti ok uratrmt.13 Kamuoyu oluturmak iin yazl basndan faydalanmaktan ve karlar gerei gerek olmayan haberler yaymaktan bile ekinmemilerdi. rnein Atinada Fransetya Uryan isimli gazete Ohri ve Kroavada Arnavutlar ve Mslmanlardan kurulan bir etenin Hristiyan kylerine saldrarak 20 Bulgar katl ettikleri gibi doru olmayan bir habere yer vererek kamuoyunu Mslmanlara kar kkrtmtr.14 Osmanl Devleti Atina dnda Paris gazetelerinde de yer verilen bu iddialar karsnda konuyu inceledikten sonra yanll kamuoyuna duyurmutur.15 Makedonyada Bulgar, Rum, Srp ve Ulah komiteleri kendi karlar dorultusunda nfuzlarn arttrmaya alrken Avrupann mdahalesi de kanlmaz hale gelmiti. ngilizler, Avusturyallar, Ruslar, Franszlar ve talyanlar blgeye incelemelerde bulunmak ve bu blgenin slahn salamak zere maal sivil memurlar gndermi16 ve bunlar pek ok yerde Bulgarlarn sevin gsterileriyle karlanmlard. Zaten Rusya sivil memurlar Bulgar metropolidine misafir olmu ve onun yrngesinden kamamtr. Ohri ve kylerinde Bulgarlarn alktan lmekte olduklar gibi propagandalarla Avusturyal sivil memurlar da kendi taraflarna ekmeye almlardr.17 Mslman halk ise bu saldrlar karsnda ynetimden ve dzensizlikten kaynaklanan sorunlar altnda ezilmekte olup komite korkusundan kendi iftliklerine bile gidemez olmulard. Hatta bir ksm Amerika18ya giderek zenginleen Bulgarlara bu iftlikleri satmaya balamlard.19 Bu dnemde 1858 Arazi Kanunnamesinin toprak dzeni zerindeki snrlamalar kaldrmasndan sonra lkenin pek ok yerinde olduu gibi Makedonyada da tarmda kapitalist ilikiler glenmi ve iftliklerin says artmtr. Halkn en fazla
9 Tekeli-lkin, a.g.m, s.376. l10 Hseyin Cahid Siyasiyt-MakedonyaTanin, numro 351, 14 aban 1327/17 Austos 1325 11 rtem, a.g.e, s.383. 12Kiliselerin oynad aktif rol ve verdii destei ariv belgelerinde de aka grmek mmkndr. rnein olaylar srasnda zarar gren Bulgarlara, Manastr Bulgar Metropolidi tarafndan datlmak zere Eksarhhaneden Selanik Bankasna 11 bin ksur lira gnderilmitir. BOA, TFR.1.A 21/2025. 13 Hseyin Cahid Siyasiyt-MakedonyaTanin, numro 350, 7 aban 1327 /11Austos 1325. 14 BOA, TFR, 1.A 18/1758. 15 BOA, TFR 1.A. 18/1758. 16 Ahmed Refik, nklb- Azm, (11 Temmuz 1324), stanbul: Asr Matbaas, 1324-1326, s.15. 17 BOA, TFR.1.A 19/1829. 18 Konsolosluk kaytlarna gre 1904 ylnda 3000, 1905 ylnda 7000, 1906 ylnn ilk yarsnda 15000 kii Makedonyadan ABDye getmitir. Tekeli-lkin, a.g.m, 362. 19 rtem, a.g.e, s.383-384.

50

II. Merutiyeti Hazrlayan Bir Merkez: Ohri

megul olduu i tarm sektr olup daha sonra zanaatlk, ticaret ve hayvanclk gelmektedir. Amerikann pazara girmesi, dk fiyatl rn srm karsnda rekabet etmekte zorlanan Makedonya bir de Amerikaya g vermeye balaynca altracak ii bulmakta zorlanr olmutur. Orada zengin olup geri dnenler ise daha nce belirttiimiz gibi byk iftliklere sahip olmaya balamlar ve bu srete blge ekonomisinde cidd dnmler meydana gelmitir. Bu arada brokrasi, eitim gibi dier alanlarda da deiimler yaanm, ehirleme ile birlikte siyasal hareketlilik de artmtr.20 1900l yllarn banda Makedonya ve Ohride bu gelimeler yaanrken TrkMslman unsurun iinden kan ttihat ve Terakki Cemiyetinin giritii hrriyet mcadelesi mevcut hkmete byk bir yk getirecek bu kez onlarn faaliyetlerini aratrp engellemek iin Rumeliye kuvvet sevkedilecektir. ttihat ve Terakkiye dolaysyla merutiyet mcadelesine en youn destek veren bu anlamda devleti uratran yerlerden birisi de Ohridir. Makalemizde Ohrinin verdii destek ve merutiyete katklar incelenecektir. 1. Ohri ve ttihat Terakki Ohri Makedonyann Arnavutluk snrnda ve kendisiyle ayn ismi tayan gl kenarnda kurulu bir ehirdir. ehirde Trkler, Makedonlar, Arnavutlar, Romanlar, Srplar ve Ulahlar yaamaktadr. 1385den 1912 ylna kadar Osmanl hakimiyetinde kalan Ohri, Slavlarn kulland Kril alfabesinin de doum yeridir. Alfabenin mucitleri Ortodoks din adamlar Kril ve Metodi kardelerden dolay buras ayn zamanda Ortodoksluun merkezi olarak da kabul edilmitir.21 Mslman halk Trk ve Arnavutlardan, gayri Mslim halk da Ulah ve Srplarla Bulgarca konuan ekzarist ve patriaristlerden -Bulgar ekzarhn ve Rum patriini tanyanlardan- oluan Ohri kazasnn merkezinde bir Bulgar metropolidi de yaamaktayd. Ayrca kaza snrlarnda iinde zaman zaman Mslman Arnavutlar tarafndan da ziyaret edilen Rum papazlarn yaad bir Saltk Manastr bulunmaktayd.22 Anlalaca zere Ohri farkl unsurlarn oluturduu ve birbirine ters den menfaatler yznden de zaman zaman sorunlarn yaand bir yerdi. Makedonya iin geerli olan artlar ve sorunlar, Ohri iinde sonuna kadar geerliydi. Konumuz asndan Ohri ile ttihat ve Terakki Cemiyetinin ilikilerine gemeden nce burada yaanan baz gelimelerden bahsetmek gerekir. Ohri Kaymakaml yapm olan Sleyman Kni Bey23 kendisinin kaymakaml srasnda

Tekeli-lkin, a.g.m, 362-365. Aydemir Yaar-Hayber Abdlkadir, Makedonya Ohri Arivinde Trke Yazmalar Katalou, Trk Kltr ve Hac Bekta Aratrma Merkezi Dergisi, Say 41, Bahar 2007. 22 Sleyman Kni rtem, Yldz ve Jn Trkler, haz. Osman Selim Kocahanolu, stanbul: Temel Yaynlar, 1999, s.385. 23 Sleyman Kni rtem, imparatorluun en sancl dneminde Manastr, Menlik, Ustrumca, Rupoz, Vodine ve Ohri gibi kazalarda kaymakamlk yapmtr. Ayn zamanda ttihat ve Terakki Cemiyetinin gizli yesidir. Daha sonra da stanbul ehreminlii ve valilii yapmtr. Cemiyetin faaliyetlerini grmezden gelmesi ve merkezden gnderilen beyannameleri Eyp Sabri ile birlikte sadeletirerek aslmasn salamas cemiyet yesi olduunun sadece birka gstergesidir. Hayat hikyesi ve faaliyetleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Sleyman Kni rtem, Abdlhamid Devrinde Hafiyelik ve Sansr, stanbul: Temel Yaynlar, 1999.
20 21

Emine GMSOY

51

Yzba Msrl Aziz Beyin Ohride bir Cemiyet-i slamiye24 kurduunu ve Enver Beyin bu cemiyetin otuzdan fazla yesini 1905 yl sonbaharnda ttihat ve Terakki Cemiyetine katmay baardn kaydetmitir. Bu cemiyet Ohride uzunca bir sre ttihat ve Terakki Cemiyetinin geliimini gizlemeye yaramtr. Daha sonra nitelikleri ve almalar ile takdir edilen yelerinin ttihat ve Terakki Cemiyetine dahil edilmesiyle bir anlamda n eleme yaplm bylece Ohrideki ttihat ve Terakki rgtlenmesi daha salam ve kuvvetli olmutur. Sleyman Kni Bey de bu cemiyeti saraya dorudan bilgi ulatran ikinci snf redif alay kumandan Rza Beye kar Mslmanlarn Bulgarlara karlk vermek zere byle bir rgtlenme iinde olmalarn hakl gstermek iin kullanmtr. Ohrideki bu slam Cemiyeti Nisan 1908e kadar faaliyetlerine devam etmi, bu tarihten sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti perde arkasndan karak ileri dorudan ele almtr.25 ttihat ve Terakki tekiltlanma aamasn Ohride bu ekilde takibata uramadan rahat geirmitir. Ohri reji memuru Nufel Aa, Ohrili Sinan, Hac Yahya, smail Aazade Sabri burada ttihat ve Terakki Cemiyetine ilk kaydolan kiiler olmutu. Annesi Ohrili olan Eyp Sabri Bey26de bu sralar Ohriye gelmi ve Nufel Aa, Ltf Efendi ve Halil Efendi27 kendisini Dalyan mesiresinde arlayarak gr alveriinde bulunmulard. Eyp Sabri Beyin Ohrideki ttihat ve Terakki mensuplar ile tam kaynamas ise Enver Beyin Ohriye gelii srasnda olmutu. Enver Bey ve Eyp Sabri bugnleri gndz Bulgar komitesi ile ilgili bilgi toplayp geceleri de cemiyete ye katmaya alarak geirmilerdi. Enver Beyin geliine kadar Ohriden cemiyete yemin ederek katlmak isteyenler Manastra ynlendirilirken bu tarihten sonra Enver, Eyp Sabri ve Sinan efendilerden oluan bir tahlif (yemin) heyeti oluturulmu ve Enver Beyin Ohriden ayrlna kadar yaklak krk kii cemiyete katlmtr. Enver Bey gitmeden Eyp Sabri, Nufel Beyler ve Nimetullah Aadan oluan bir kaza merkez heyeti de kurulmutu. Sandk eminlii ve katiplie Eyp Sabri, ummi rehberlie Sinan Efendi, ye mlazmlklarna da Cemil Efendi ve Halil Efendi getirilmilerdi.28 Ohride ttihat ve Terakki Cemiyeti Enver ve Eyp Sabri Beyin almalaryla bu ekilde kurulmutu. Gizli bir ekilde cemiyet mensubu olan Sleyman Kni Bey ve Kumandan Miralay

Yzba Aziz Bey Bulgar komitecilerinin verdikleri zararlara Mslmanlarn da ayn ekilde karlk vermeye haklar olduunu her frsatta dile getiriyor ve ortak bir tavr iin tevikte bulunuyordu. Halkn sabr tam olduundan eraftan baz kiilerle Aziz Bey arasnda zarara zarar, kana kan esasna dayal bir Cemiyet-i Hususiye-i slamiye kurulmas konusunda anlama salanmt. Mays 1907'de kurulan ve idare heyetini Yzba Aziz Bey, Debreli Muharrem Aa, Ohrili Sami, aban Aazade Ltfi, smail Aazade, Sabri Efendilerin oluturduu bu cemiyet nce icraat iin be kiilik bir slam etesi tekil etmi daha sonra bu say yediye karlmtr. lk icraat olarak 22 Temmuz 1907 gn bir Mslman iftliine saldran Bulgar pusuya drlerek ldrlmtr. Daha sonra da bu tarz eylemler devam etmitir. Bulgarlar verilen karlk zerine Merutiyetin ilanndan ay nce saldrlarn brakmak zorunda kalmlardr. rtem, a.g.e, s 387. 25 rtem, a.g.e, s.296-297. 26 Eyp Sabri (Akgl) 1878de Manastrda domutur. Askerlik grevinin byk ksmn Rumelide resneli Niyazi Bey gibi Bulgar ve Srp gerillaclar ile arparak geirmitir. ttihat ve Terakkinin II. Merutiyet mcadelesinde byk hizmeti grlmtr. 27 Ohride Ziraat Bankas ktibi olan Halil Bey buraya ilk geldiinde Cemiyet-i slamiyeye ketlmaya davet edildiinde ttihad ve terakki ile ayn cemiyet olduunu zannederek Manastrda yemin ederek cemiyete katldn sylemitir. rtem, a.g.e, s.388. 28 rtem, a.g.e, s.389-390.
24

52

II. Merutiyeti Hazrlayan Bir Merkez: Ohri

Hamid Beylerin ou eyi grmezden gelmeleri de onlarn iini kolaylatrmt.29 Eyp Sabri Beyin ahs zellikleriyle halk arasnda sevilip saylan bir kii haline gelmesi de cemiyetin Ohrideki geliiminde etkili olmutu. Bu arada Sleyman Kani Bey Bulgar komiteleri30 ile slam etesi arasndaki kavgaya son vermi ve iki taraf arasnda bir yaknlk kurmay baarmt. Ancak bu kez de cemiyetin aka propagandaya girimesi Bulgarlar tedirgin etmeye balamt. Ohri Metropolidi Metodi Efendi bir problem yaanmamas iin byk aba harcamt. Bulgarlar hkmet aleyhinde sylenen kt eylerden dzenin bozulaca, kargaalk yaanaca endiesini yaamaya balamlard. Metropolidin bu konudaki endielerini gidermek iin cemiyet onlara da ittifak teklif etmeyi kararlatrm, mderris Hac Mustafa, Belediye Bakan eyh Yunus, reji memuru Nufel, yzba Mehmed Ali ve svari mlazm Ziya Efendilerden oluturulan bir heyet bu i iin grevlendirilmiti. Metropolit, heyeti ve tekliflerini iyi karlayp ilgi gstermekle birlikte kesin bir yant vermemi ancak Bulgarlardan 17 kii yemin ederek cemiyete katlmt.31 Niyazi Bey de daha sonra Struga Bulgarlarn cemiyete davet iin bir mektup yazm ancak mektup Bulgarcaya evrilirken ikiyz vatan fedaisi namna Niyazi yerine iki yz anarist adna Niyazi denilmesi cemiyete bak deitirmi ve bu yanll dzeltmek iin ok uramak gerekmiti. Ohri ile ttihat ve Terakki Cemiyeti ilikileri erevesinde Ohrili olan ve yaptklar ilerle n plna kan brahim Temo (dier adyla Ethem)dan da bahsetmek gerekir. brahim Temo, Ohrinin Struga kasabasnda domutur. Arnavut32 bir aileye mensup olan brahim Temo tp eitimi alm ve Mekteb-i Tbbiyeden arkadalar shak Skti, Mehmed Reid ve Abdullah Cevdet ile birlikte 3 Haziran 1889da ttihd- Osman Cemiyetini kurmutur. Kurulutan bir nceki yaz tatilinde Brindisi ve Napolideki mason loncalarn gezen brahim Temo, talyan Carbonari rgt hakknda bilgi sahibi olmutu. ttihat ve Terakki zerindeki Carbonari etkisi buradan gelmekteydi ve hcre tipi rgtlenme eklinin bir gstergesi olarak brahim Temonn cemiyetteki kod numaras 1/1 yani birinci hcrenin birinci yesiydi.33 Paris`teki Jn Trklerle iliki kurulduktan sonra cemiyetin ismi Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti

Ohride kaymakam ve kumandann da cemiyete ball nedeniyle bir serbestlik hakimdi. Eyp Sabri Bey Ohri kylerinde rahata dolap faaliyetlerine devam etmi, yanndakiler de Ohri hkmet konana gelerek tandklarn ziyaret etme cesaretini gstermilerdi. Cemiyet hakknda hayli bilgi sahibi olmu olan bir jandarma yzbas ve bir polis komiseri zarar vermelerine imkan kalmadan Ohriden uzaklatrlmt. Cemiyet aleyhinde stanbula ihbarda bulunmaya kalkan bir avukatn telgrafn da telgrafhane mdr selim bey gndermeyerek cemiyet merkezini de haberdar etmiti. rtem, a.g.e, s.411-412. 30 Ohrideki Bulgar komitelerinin faaliyetleri iin bkz. BOA TFR. 1.A 6/566, 7/ 654, 19/1837, 21/2025, 21/2067, 31/3014, 31 rtem, a.g.e, s.420. 32 II. Merutiyet dneminde Arnavut ulusuluu ve ttihat ve Terakki ile ilikileri iin bkz. Bilgin Celik, ttihatlar ve Arnavutlar, stanbul, Bke Yaynlar, 2004; Nuray Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusuluunun Geliimi, , stanbul: Boyut Kitaplar,1997. 33 E.E. Ramsaur, Jn Trkler ve 1908 htilli, ev. Nuran lken, stanbul, 1972, s.31-32, M.Skr Haniolu, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk,C.I, stanbul: letiim Yaynlar, 1985, s.7; brahim Temo, brahim Temonun ttihat ve Terakki Anlar, stanbul: Arba Yaynlar, 2000, s.17; Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, stanbul: Gerek Yaynevi 1980, s.17; P. Bartl, Mill Bamszlk Esnasnda Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), stanbul: Bedir Yaynlar,1998, s.260.
29

Emine GMSOY

53

olarak deitirilmitir.34 ounluunu nc ordudan subaylarn35 oluturduu cemiyete daha sonra bakalar da alnmt Merkezi Pariste olan ttihat ve Terakki Cemiyeti ile merkezi Selanikte olan Osmanl Hrriyet Cemiyeti 27 Eyll 1907 tarihinden itibaren Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ad altnda birlemiti.36 brahim Temo cemiyete ye kazanmna alt gibi Paris Kongresi sonrasnda Ahmed Rza Beyin dzenledii toplantlara da katlarak 8 maddelik bir program sunmutur. lkretimin nemine iaret edilen bu programda ocuk says krk geen ky ve semtlerde gnde 2 saat kendi dillerinde eitim imknnn salanmas ve alfabede slahat gibi olduka radikal deiiklikler ngrlmtr. brahim Temoya bu nedenle Latinci ismi taklmtr.37 brahim Temo Musavver Cihan dergisine yazd makaleler yznden yaz tatili iin gittii Ohride tutuklanarak stanbula getirilmi, Yldz Saraynda sorgulanarak serbest braklmtr. Daha sonra da birka kez tutuklanarak sorgulanan brahim Temonun katld en nemli eylemlerinden birisi 5 Ekim 1895de stanbulda bir beyanname hazrlayarak datmakt. Bu beyannamede skntlarn istibdattan kaynakland ve hrriyet istekleri yer almaktayd. Ayrca Franszca bir mektup kaleme alarak byk devletlere ve saraya gnderen brahim Temo, yabanclarn dikkatlerini bu mesele zerine ekmek istemiti. Bir sre sorgulandktan sonra delil yetersizliinden serbest braklan brahim Temo Erganiye tayin edilince Romanyaya kam ve bir sre sonra cemiyetin Balkanlardaki lideri durumuna gelmiti. Avrupa ehirlerindeki Jn Trk liderleri ile grmeler gerekletiren brahim Temo cemiyetin II. Abdlhamide kar dzenledii suikastlerde aktif rol alm38, 1906 ylnda Romanya merkez ubesinin bana getii gibi Filibe, Sofya bata olmak zere yeni ubeler almasna nclk etmiti. Kstencede bir gazete karlmas dnlm ise de Osmanl ynetiminin kar koymas zerine vazgeilmiti.39 Grld zere istibdada kar merutiyet mcadelesini yurt dnda da srdren brahim Temo ancak merutiyetin ilanndan sonra stanbula geri dnmt.40 Bir sre sonra cemiyetle yollar ayrlmasna ramen brahim Temo Ohrili bir merutiyet fedaisi olarak tarihteki yerini almtr. Kendisi de bu mcadelesini ttihad ve Terakki Cemiyetinin Teekkl ve Hidemt- Vataniyye ve nklb- Millye Dair Hatrtm41 bal altnda anlatmtr.
Tunaya, a.g.e, s.19. Trk subaylarnn cemiyete bu kadar ilgi gstermesinin sebepleri arasnda milliyeti duygularn yan sra kiisel, acil nedenler ve kendilerine dzeltme teklifiyle gelenleri can kulayla dinlemeleri de vard. Ramsaur, 134. 36 Ramsaur, a.g.e, s.142. 37 elik, a.g.e, s.91; Temo, a.g.e, s.158-159. 38 ran ah Nasreddinin ldrlmesi zerine brahim Temo Dars Abdlhamidin Bana balkl bir kaside hazrlatarak bunu ttihat ve Terakki adna astrm bylece padiah kartln aka gstermi ve 1896-1897 yllarndaki suikast giriimlerinin aktr olarak yer almtr. kr Haniolu, Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk(1889-1902), c.I, stanbul: letiim Yaynlar, s. 123, 262. 39 brahim Temo, ttihat ve Terakki Cemiyetinin Teekkl ve Hidemt- Milliyeye Dair Hatrtm, Mecidiye, 1939, 112. 40 kr Haniolu, brahim Temo Diyanet slam Ansiklopedisi, c.21, stanbul, 2000, s.354-355. 41 Hatrt ilk olarak 1939 ylnda Mecidiyede orijinal adyla daha sonra 1987 ylnda stanbulda ttihad ve Terakki Cemiyetinin Kurucusu ve 1/1 Nolu yesi brahim Temonun ttihat ve Terakki Anlar ismiyle tekrar baslmtr.
34 35

54

II. Merutiyeti Hazrlayan Bir Merkez: Ohri

brahim Temo sadece merutiyet fedaisi deil ayn zamanda Ohrili bir Arnavut milliyetisiydi.42 Arnavut komiteleriyle irtibat halinde olup onlara yardmda bulunduu, kongrelerine katld gibi onlar adna otonomi isteyen beyannameler hazrlamaktan da geri kalmamt.43 brahim Temonun Arnavut kimliiyle yapt bu iler cemiyeti rahatsz etmemi, cemiyetin kurucusu ve fedaisi olma zelliini korumutur. ttihat ve Terakki Rumelide Arnavut, Bonak, Hrvat gibi unsurlarn blnmesini deil Osmanl potasnda birleip hrriyet ve meruti idare altnda yaamalarn amalamt. Ohri, Resne ve Manastrda ttihat ve Terakki Cemiyetine girmek iin gelen Arnavutlar cemiyetin kurallar gerei baz artlara tabi tutulmular ancak dlanmamlard.44 Resneli Niyazi Beyin hatralarnda da belirttii gibi Resneliler ve Ohrililer Rumelide vatanperverlik ve kahramanlklaryla nldr. zellikle ileride merutiyet mcadelesine de deineceimiz Ohri Redif Taburu 1877-1878 Rus Savanda dillere destan bir kahramanlk gstererek birka nemli nian kazanmtr. 45 Eyp Sabri Beyin nclnde iinden kard birliklerle de ttihat ve Terakkinin en gvenilir merkezlerinden biri olduunu gstermitir. 2. Merutiyet Mcadelesi 19. yzyla gelindiinde Ohri ve Resne Trk ve Mslman nfusa sahip olmakla birlikte Bulgar ve Arnavut etelerinin en fazla faaliyet gsterdii yerler arasndayd.46 1908 inklbndan nce ilk isyan dzenleyen ve 1897 Yunan Muharebesindeki cesaretiyle tannan Resneli Niyazi Beyin ttihat Terakkinin oluumu srasnda Enver Paa tarafndan cemiyete kayd yaplmt. Cemiyet Resnede sevilmesi ve etkili olaca dncesiyle onu desteklemi ve Resne Kumandanlna tayini kartlmt. Niyazi Bey Resneye tayin edilirken Eyp Sabri Beyin de Ohriye tayini karlmt ki o da blgesinde sevilen bir kiiydi. Niyazi Bey 1319 Makedonya Bulgar ihtilaline kadar Ohride asker debboy47 grevindeydi. Niyazi ve Eyp Sabri Beylerin kendi memleketlerinde grev yapmalar ttihat Terakki ve memleket iin byk anst. Hem blgelerini Bulgar etelerinin zulmnden koruyacak hem de cemiyetin tekilatlanmasna katk salayacaklard. Niyazi Bey etelerle mcadeleye daha fazla nem verirken Eyp Sabri Beyin cemiyetin tekilatlanmasna alt grlm ve bir sre sonra Ohri Manastr vilayetinde en gvenilir ve tekiltl bir merkez haline gelmiti.48 ttihat ve Terakki Cemiyeti giritii merutiyet mcadelesinde Reval bulumasndan sonra derhal harekete geerek mcadele karar almt. Bylece memleketin paralanmasnn nne geilecek ve istibdada kar da mcadele edilecekti. Gerek bir zm araynda olan ve Reval bulumasndan sonra gn uyuyamayacak49 kadar rahatsz olan Niyazi Bey bir sre dndkten sonra bir ete
Berkes, a.g.e, s.202,424. Haniolu, a.g.e, s.628. 44 Uzunarl, a.g.e, s.173. 45 Uzunarl, a.g.e, s.172-173. 46 Mustafa Ragp, Manastrda Patlayan Tabanca, Haz. Rahan Akta, stanbul: Bengi Yaynlar, 2007, s.131. 47 Debboy, Franszca kkenli bir kelime olup depo anlamndadr. Osmanl Devletinde asker bir tabir olarak kullanlmtr. Mustafa Ragp, a.g.e, s.131, 11.dipnot. 48 Mustafa Ragp, a.g.e, s.132. 49 Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki(1908-1914), ev. Nuran lken, stanbul: Sander Yaynlar, 1971, s.17.
42 43

Emine GMSOY

55

tertip ederek daa kma karar almtr. Niyazi Bey bu karar alrken ayn zamanda tek bana hareket etme sorumluluunu da zerine alyordu nk bu artlarda cemiyetten hemen yardm almak zordu.50 Niyazi Bey merkezi ynetime muhalefetin en youn olduu Ohriye yakn bir blgede daa kmt. Ohride muhalefetin askerlerin sabah itimanda yaasn padiah yerine yaasn millet diye baracak kadar gl olduu bilinmekteydi. Olayn bu boyutlara varmasndan hkmet son derece rahatszlk duymakta ve are aramaktayd51 Niyazi Beyin isyan ederek daa kmasndan nce Makedonyada eitli unsurlarn oluturduu eteler Mslman halka zor gnler yaatmt zellikle Ohrililer bu zulm ve kt davranlardan ok zarar grmlerdi. Srf bu zulmlere son vermek iin hibir siyasi gr olmayan ve zellikle asker kaaklarnn katlmyla Ohrili Emin isimli kiinin etrafnda bir ete kurulmutu. Ama Ohrinin Mslman kylerini saldrdan ve yamadan korumakt. Bir anlamda jandarmalk yapan bu ete daa karak faaliyete gemiti. ttihat ve Terakki gerektiinde gvenilir bir snak olabilecei dncesiyle eteye yaknlamaya alrken hkmet dier etelerde olduu gibi Manastr jandarma taburu kumandan Rfat Bey eliyle bunu da takibata almt. Rfat Beyin sk takibi cemiyeti rahatsz etmi ve Manastr merkezi tarafndan idama mahkm edilmiti. Aslnda Rfat Paa sadece ald resmi emri uygulayan, padiaha ok ball olmayan bir kiiydi ve enitesi Fuat Bey onu cemiyete katarak idamdan kurtarmaya almt. Selanik merkezi Rfat Paann durumunu incelemek zere Erkn- Harp Binbas Enver Beyi bu i iin grevlendirmiti. Enver Bey onu cemiyete kazandrmann daha doru olacan dnm ve hakkndaki idam karar kaldrldktan sonra cemiyete yeminle kayd yaplmt. Rfat Paann bu ekilde bertaraf edilmesiyle Ohrili Emin etesi de takibattan kurtulmutu.52 Niyazi Bey Reval bulumasndan 5 gn sonra 28 Haziran 1908de harekete geme dncesini belediye bakan Cemal ve Polis komiseri Tahir Efendilerle paylam ve onlardan ald destekle yoluna devam etmiti.53 3 Temmuzda hazrlklarn tamamlayan Niyazi Bey daa kmaktaki amacn ve istibdatla mcadelesini belirtmek zere bir beyanname yaynlayarak hkmet ve padiaha kar isyan bayra aldn ve inklp uruna yaamak yada lmek iin alacaklarn aklamt. 4 Temmuzda Ohri halkna hitaben yazd bir bildiride de hkmete dedikleri vergiyi bundan sonra kendi adamlarna demelerini istemi ve karlnda mal ve namuslarn koruma sz vermiti. 54 Btn bunlar da Ohri halknn merutiyet mcadelesine verdii destek asndan nemliydi. Niyazi Beyin stile istikametinde daa kt haberini Manastr mntkas kumandan Osman Hidayet Paa nc ordu miri brahim Paaya bildirmiti. 55 Olayn haber alnmasndan sonra hkmetin emirlerini uygulamak zere emsi Paann blgeye gnderilmesi kararlatrlmt. Alayl bir subay olan ve harbiyeli subaylara kin besleyen emsi Paa kendisini seven Arnavutlardan bir fedai birlii
Mustafa Ragp, a.g.e, s.154, Ahmed Refik, a.g.e, s.38. Tevfik avdar, Talt Paa, stanbul: mge Kitabevi, 2001, s.109. 52 Mustafa Ragp, a.g.e, s.365-366. 53 Mustafa Ragp, a.g.e, s.156-157. 54 Ahmad, a.g.e, s.22, Mustafa Ragp, a.g.e, s.162. 55 smail Hakk Uzunarl, Resneli Niyazi Hatrat, , stanbul: rgn Yaynevi, 2003, s.13.
50 51

56

II. Merutiyeti Hazrlayan Bir Merkez: Ohri

oluturarak Niyazi Beyin peine dmt. stanbul Hkmeti daa kan Niyazi, Eyp Sabri ve Enver Bey etelerinin ortadan kaldrlmas, Firzovikde toplanan 30 bin Arnavutun ve Anadolu redif taburlarnn kazanlmasn istemiti ancak bunlarn hemen hi birisinin gerekletirilemeyecei ksa bir sre sonra grlecekti. 56 Bu durumda cemiyet daha nce deindiimiz Ohrili Emin olaynda gizlice cemiyete kayd yaplan Rfat Paadan Manastra gelecek olan emsi Paay ikna etmesi istenmitir. emsi Paa, Rfat Paann kaynpederi olduundan bu i ona havale edilmitir. emsi Paa ok iyi tanmad Rfat Paaya ihtiyatl yaklatndan gizli bilgileri vermekten kanmtr. Rfat Paa isyann her yana yayldn syleyerek kendisini vazgeirmeye alsa da baarl olamamtr.57 Yannda getirdii kuvvetlerle dzeni salamaya kararl olan emsi Paa mevcut durumu renmeye alrken Ohri Kumandan Miralay Hamid Beyi telgraf bana armtr. Hamid Beyden Niyazi Bey etesinin son durumunu renen emsi Paa bakente bir telgraf gndererek Niyazi Bey etesinin starova, ermenika ve Lefote karyeleri58 olmak zere 3 kola ayrlm olduklarn tespit ettiklerini ve kendisinin Resneye gideceini bildirmitir.59 Bu arada Niyazi Beye destek vermek iin Manastr etesinin yan sra Yzba Resneli Osman Beyin idaresinde Filorinadan, Jandarma binbas Naid Beyin idaresinde Serfieden ve Eyp Sabrinin idaresinde Ohriden eteler toplanmas kararlatrlmtr. Florine ve Serfie eteleri asl olarak Niyazi Beyi takviye etmek, Manastr etesi ise emsi Paaya pusu kurarak etkisiz hale getirmek iin alma karar almlard.60 Btn bunlar yaanrken yoluna devam eden Niyazi Bey Resneden ayrldktan sonra etesini girite bulunan kirazlk bahelerinde brakarak gizlice Ohriye girmi ve Ohrili Mahmud Aann evine misafir olmutu. Burada Arnavut Toska komitesi reisi erise bir mektup yazarak birlemeleri gerektii dncesiyle grme teklif etmiti. Ancak kendilerini takip etmek zere Resneden bir kuvvetin yola ktn duyunca cevab beklemeden etesini alarak Kroite kyne gitmeye karar vermiti.61 Ohrililer sizin gibi vatan yolunda cann vermeye gidenlere her eyimizi vermeyi bir vazife biliriz diyerek ballklarn bildirdikleri gibi matara bata olmak zere yiyecek-giyecek ihtiyalarn da gidermilerdi. Eyp Sabri Bey, Niyazi Beye bir gn dinlenmesini, birliklerini gvenli bir yer olan Deirmenlikde arlayabilecekleri teklifini getirmise de Niyazi Bey bu nazik teklifi kabul etmemi ve sorumlu bir kumandan olarak birliinin bana dnmek istemiti. Kirazlk mevkiinde beklerken iki kiinin kaarak izlerini kaybettirmesi de onlar aceleye sevk etmiti. Resneli Niyazi Bey bugnleri anarken Ohri gibi btn halk ve mnevverleri ttihat ve Terakki Cemiyeti iinde vazife alm bir yerde, bizim iin yapacak bir i yoktu. Burada Kolaas Eyp Bey gibi etrafn ve tekilatmzn itimadn kazanm bir dayanamzn bulunmas bize kfi geliyordu62 diyerek Ohri halkna ve Eyp Sabri Beye duyduu gven ve sevgiyi dile getirmitir.

avdar, a.g.e, s.109-110 ; Ahmed Refik, a.g.e, s.40-42. Mustafa Ragp, a.g.e., s.379-385. 58 Bunlar Ohri kazasna bal kylerdir. 59 Mustafa Ragp, a.g.e, s.393-394. 60 Mustafa Ragp, a.g.e, s.360-362. 61 Ahmed Ziya, Merutiyet Urunda, stanbul, 1327, s. 10; Mustafa Ragp, a.g.e, s.612. 62 Uzunarl, a.g.e, s.232-233.
56 57

Emine GMSOY

57

Ohriden ayrlarak yoluna devam eden Niyazi Beye Bulgar komitelerinin ve Toska komitesinin kendisine katlacaklar ynnde haberler gelmeye balam bylece en azl etelerin bile inklp uruna kendisiyle birleecekleri grlmt. 24 Haziranda Ohri ile Debre arasndaki Mesih Bey Karakoluna gelen Niyazi Beye iki asker ile ekya takibi iin Manastra gelen ve geici olarak bu karakolun mfreze kumandanlna tayin edilen Mlazm evki Bey de katlmt. 63 Bu arada Ohriden Eyp Sabri Bey, emsi Paann Manastra geldiini ve 3 tabur askerle Niyazi Beyi takip iin hazrland haberini ulatrmt. Bu haber endielere, korku ve mitsizlie sebep olmu ve are olarak Debre malisyasna ilticaya karar verilmiti. Selim Demann bakanlndaki Dema kabilesi 4000e yakn silahl adamyla onlar koruyabilecei dnlmt. Bu hesaplar yapld srada Eyp Sabri Beyin Ohriden Niyazi Beyin Manastrda ldrld haberini ulatrmas eteyi ok rahatlatmt.64 Resneli Niyazi yoluna devam ederken Ohri Kaymakam ve Resne Nahiye mdrne gnderdii telgraflarda hakszlklarn artk sona erecei ve merut idarenin eitlii salayaca teminat verilmiti. Ayrca kylere vergilerine karlk olmak zere senet braklm ve bunlar kabul etmeyecek tahsildar ve memurlarn lm cezasna arptrlaca bildirilmiti.65 Niyazi Bey kendisi de stroga nahiyesi ve Ohri kazas kylerinde derebeyliin srdn, zulm ve geimsizliklerin yaandn grdklerini ve durumun dzelmesine altklarn ayrca belirtmitir. Ohri, Resne ve Prespedeki hrstiyanlarn da kendilerini iyi karladklarn ilave etmitir. 66 emsi Paann 7 Temmuz sabah Manastra gelii cemiyet mensuplar zerinde gerekten byk korku yaratmt. Bu korku ve tedirginlii ortadan kaldrmak isteyen Mlazm Atf Bey emsi Paay vurarak ldrmtr.67 emsi Paann ldrlmesinden sonra nc ordu-yu hmayun miri brahim Beyden gelen telgrafta Ohri ve Resne taraflarna bir an nce kuvvet gnderilerek sululara cezalarnn verilmesi istenmitir.68 Buna ramen emsi Paann ldrlmesiyle Niyazi Bey ve etesi takip edilmekten kurtulmu ve cemiyet rahat bir nefes almtr. Niyazi Bey bu haberle ok rahatlam iken Ohriden kan Kolaas Bekir Aann maiyetiyle beraber kendisini takip edecei haberini alm ve bu tarz mfrezelerle uramak zorunda olmak cann skmt. Kendisi gibi Bonak olan emsi Paaya yaranmak iin byle bir ie kalkan Kolaas Bekir Aa emsi Paann ldn duyunca takip iinden vazgemiti.69 Ohri dare Heyeti Niyazi Beye bir mektup ulatrarak baz konular grmek zere kendilerini Ohriye beklediklerini bildirdikten sonra bu tarafa ynelen Niyazi Bey, yol dolambal ve uzun olduundan stroga kynde bir gece kalp dinlendikten sonra sevin gsterileriyle karlandklar Ohriye varmtr.70
Mustafa Ragp, a.g.e, s.614-616; Uzunarl, a.g.e, s.233. Mustafa Ragp, a.g.e, 618-621. 65 Bu telgraflarn ciddiye alnd valinin Mir Osman Paaya yazd 18 Temmuz 1908 tarihli bir telgraftan anlalmaktadr ki burada Niyazi Bey ve adamlarnn sktrp korkutmasyla kan davas gdenler barmlard. Uzunarl, a.g.e, s.259-260. 66 Uzunarl, a.g.e, s.285. 67 Uzunarl, a.g.e, s.16. 68 Mustafa Ragp, a.g.e, s.514. 69 Mustafa Ragp, a.g.e, s.623. 70 Mustafa Ragp, a.g.e, s.637.
63 64

58

II. Merutiyeti Hazrlayan Bir Merkez: Ohri

Ohri gen-yal pek ok kiinin katlmyla cemiyetin en kuvvetli merkezlerinden biri olmutu. Gnlerdir zor koullarda gezen Niyazi Bey ve adamlarn bu bilinle byk bir misafirperverlikle karlayarak iftliklerde arlamlard. Niyazi Bey, Eyp Sabri ve Ohri idare heyeti hkmete, kyllere, Arnavut, Srp, Bulgar, Rum gibi aznlklara ve kar gelenlere kar alnacak nlemleri grmlerdi. Grmeler devam ederken Manastr merkezinden gelen bir mektup ile kendilerine talimatlar da verilmitir. Niyazi Beyin tuttuu yolun Bulgar eteleri zerinde olumlu etki yapt, Manastrdaki btn konsoloslarn cemiyetin faaliyetlerini tasvip ettikleri, Yldzn byk bir tela iinde bulunduu, etenin faaliyetlerinin Avrupa gazetelerinde neredilecei ve Mir Osman Paann Manastr havalisine kumandan tayin edildii de bildirilmitir. Ayrca merutiyet mcadelesinde baarl olmak iin btn etelerin birlemesi ve halka son derece iyi, adilane muamele edilmesi de istenmitir.71 Eyp Sabri ve Niyazi Bey mektuba uygun bir yol izleme karar almlar ve Niyazi Bey etesini Ohri ovasnda brakarak gizlice Ohri ilerine girmitir. te yandan emsi Paay ldrerek cemiyetin gznde hrriyet fedisi olan ve kendisi de ayandan yaralanan Atf Bey arafa brnerek gizli bir ekilde Ohriye getirilmitir. Eyp Sabri ve arkadalar Niyazi Bey ve etesini olduu gibi onu da sevin gsterileriyle karlamlar hatta Ohrinin ileri gelenleri onu evlerinde saklamak iin adeta yar etmilerdi.72 Atf Bey Ohrideki ilk gecesinde Niyazi Beyin aabeyi Mlazm Murtaza Efendinin evinde Niyazi Bey, Eyp Sabri ve Ohri idare heyetinden iki kii ile grm ancak bir sre sonra hepsinin ayn yerde bulunmasnn sakncal olacan Eyp Sabrinin ihtaryla Atf Bey eraftan Nevfel Aann evine gtrlmt. Bu grmede Atf Beye cemiyetin kranlar iletilmi ve gvenlik gerekesiyle kendisinin Ohride her akam baka bir evde arlanmas karalatrlmt. Ohri Hkmet Tabibi Enver Beyin tedavi ve abalaryla Atf Bey bir hafta da ayaa kalkmtr.73 Niyazi Bey henz Ohride iken cemiyetten Eyp Sabri ile birlikte silahlandrlan iki bin kiiyle Manastr zerine gitmelerinin istendiini renmi ve birlikte Manastr zerine yrme fikrini konumulard. Henz silahlarn brakmayan Ohri redif taburu Deirmenlik mntkasnda toplanmaya arlrken Ostraga, Brezite ve strovaya da haber gnderilerek cemiyete kaytl olanlarn silahlanarak kendilerine katlmlar istenmiti.74 Eyp Sabri Bey Ohri ikinci snf redif kumandan vekili sfatyla asker ve ahaliden oluturduu Ohri Mill Alay75nn bana geerek 20 Temmuz 1908de depoyu atrp 900 mavzerle 95 sandk cephaneyi kendi kuvvetlerine datmt. Ayrca Ohri Kumandan Miralay Hamid Hamdi ve Ohri Kaymakam Sleyman Kani Beylere, 10 subay ve 1000 fedai ile hrriyete kavumak, meclisin al ve Kanun- Esasinin
Mustafa Ragp, s.627; Uzunarl, a.g.e, s.289. Ahmed Ziya, a.g.e, s.14; Mustafa Ragp, a.g.e, s.630. 73 Mustafa Ragp, a.g.e, s.638-639. 74 Uzunarl, a.g.e, s.337. 75 18 Temmuzda Sleyman Kni Bey, oluturulacak kuvvetlere Milliye Taburu ismi verilmesini ve Ohrinin bir Milliye Alay merkezi seilmesini teklif etmi ve teklifi kabul olmutur. Oluturulan miliye taburlar iin mavi atlastan zerinde Allah, Vatan, Osmanl Terakki ve ttihad Cemiyeti ve meali Allah zalimleri sevmez olan bir ayet yazl sancak yaplm ve bu sancan tfek namlusuna taklarak tanmas kararlatrlmtr. Hazrlklar yaplan Ohri Birinci Milliye Taburunun toplanma gn olarak da 20 Temmuz belirlenmitir. rtem, a.g.e, s.392-393.
71 72

Emine GMSOY

59

ilan iin Ohri Milli Alayn tekil ettiklerini ve bu yolda mcadeleye atldklarn belirten bir tezkere gndererek bunun ilgili makamlara ulatrlmasn yoksa hayatlarnn tehlikede olduunu belirtmiti. Hamid Hamdi ve Sleyman Kani Beyler 8 Temmuz 1324 (21 Temmuz 1908) de seraskerlie Eyp Sabri Beyin yannda 900 kiiyle cephaneden silahlar zorla alarak firar ettiini ve zor durumu dtklerini olaylardan habersizmi gibi bildirmilerdir. Eyp Sabri Bey ise kendilerine bir tahrirat gndererek milletin hakk olan cephaneyi alarak dattklarn ve durumun herkese bildirilmesini bunu yapmadklar takdirde vatan haini olacaklarn belirtmitir.76 Eyp Sabri Bey hkmeti yanltmak iin istibdat aleyhinde bulunan Arnavut eteleriyle birlemek zere o tarafa gideceini de kastl olarak ilave etmitir. Eyp Sabrinin kastl olarak yapt bir baka i de Ohri Milli Alaynn Birinci Taburu Kumandan ibaresini kullanmaktr ki bunu da asker kuvvetlerin sadece bununla snrl olmadn anlatmak iin yapmtr.77 Eyp Sabri Bey hedefleri dnldnde yaptklarnn doal haklar olduunu grnn herkes tarafndan kabul grmesini beklentisindeydi. Sleyman Kni Bey ve Hamid Hamdi Beyler ise kaymakam ve kumandan sfatyla devletin grevlisi gibi davranp cemiyetin ilerini kolaylatrma yolunu izlemekteydiler. Deirmenlikte birliinin toplanmasn tamamlayan Eyp Sabri, Niyazi Bey gibi Laha`ya doru ilerlemiti. Ancak gece karanlndan ve yolun zorluundan iki birlik birleememi Eyp Sabri Bey zevor`a ulanca Niyazi Beyi de buraya davet etmiti. Niyazi Bey yollarn bulamadklarndan dolay ok yorulduklarn ve gelemeyeceklerini belirttiinde Eyp Sabri kendilerinin de ayn ekilde ok yorgun olduklarn kendilerine yeni katlan 439 kisiyi yerletirmeye altn, yeni katlmlar da beklediklerini dile getirmistir. (21 Temmuz 1908) Ertesi gn iki grup bulumay baarms ve Eyp Sabri Beyin birlii 1200 kiiye ulamt. Eyp Sabri Bey Ohri, Niyazi Bey de Resne taburuna yaptklar iin nemini anlatan birer konuma yapmlard. Manastra giderek Mir Osman Paay klna zarar vermeden alacaklarn ve ii sonuna kadar gtreceklerini syleyip askerlerine iltifatlarla konumalarna son vermilerdi.78 Mir Tatar Osman Paa, emsi Paann katlinden sonra Niyazi Bey isyann bastrmak zere hkmet tarafndan grevlendirilerek Manastra gelmiti. Greve baladnda iddet gstermeyerek af ilan ederek cemiyeti datmay dnmt. Ayrca kendisinden gelen istek zerine Rumeliye sevkedilen Anadolu kuvvetlerinin terhisine ve silahlarnn toplanarak depolara konulmasna karar verilmiti. Terhis karar Ohri redif taburunu da balamaktayd. Ancak Ohride cemiyet mensubu subaylar bu frsat karmak istememiler ve Bu gelimeler zerine Hamid Hamdi ve Sleyman Kani Beyler ellerindeki kuvvetlerin Eyp Sabri ve Niyazi Beylerin kuvvetlerine kar kmaya yetmeyeceini bildirerek yardm istemilerdi.79 Tatar Osman Paa ise Kolaas Eyp Sabrinin yannda Mlazm Mazhar, brahim ve Eczac Sadk ile baz Bulgar asker ve jandarmann da bulunduu ve birlikte Galia dalarna doru gittikleri ve Usturugadan 300 kiinin onlara katlmak zere olduklar haberini ulatrmt.80 Eyp Sabrinin kuvvetlerine Manastrda bulunan rediflerle Metrovieden gelen nizamiye
Uzunarl, a.g.e, s.85-86. rtem, a.g.e, s.393. 78 Uzunarl, a.g.e, s.342-343. 79 Uzunarl, a.g.e, s.89; Ahmed Ziya, a.g.e, s.21-22. 80 Uzunarl, a.g.e, s.24.
76 77

60

II. Merutiyeti Hazrlayan Bir Merkez: Ohri

taburlarndan baz subaylarn katld da Manastr Valisi Hfz Paa tarafndan bildirilmiti. Hfz Paa ayrca Eyp Sabrinin kendi taburundan hari 125.alayn 3.taburunun 10 sandk mavzer cephanesiyle 25 uval peksimedi Ohri redif taburu inaat sandnda bulunan 112 liray ve Mlazm Cemil Efendinin 1 yk hayvann da beraberinde gtrdn nakletmiti.81 te yandan Osman Paa zmir ve Tire taburlarn gizlice Ohriye doru yola karacan saraya bildirmesine ramen pln ilememi ve bu taburlar gitmemek iin direnmilerdi.82 Bu durumda Osman Paa taburlarn Selanik veya uygun mahallerde tutulmas iin nc ordu mirliine emir verilmesini istemiti.83 Bylece blgede hkmete kar askerler de dahil olmak zere cemiyetin katklaryla cidd bir direni olutuu bir kez daha grlmtr. 3.Merutiyetin ln Ohriye her gn Manastr merkezinden gizli bir kurye gelmekte ve merutiyet iin cemiyetin yeni faaliyetlerini bildirmekteydi. Telgraf memurlarndan ou da cemiyete katldklar iin gelimeleri gizlice birbirlerine aktaryorlard.84 Cemiyet son olarak Mir Tatar Osman Paann daa kaldrlmasn Ohri ubesinden istemiti.85 Bu istei alan Eyp Sabri Bey ve Niyazi Beyin kuvvetleri birleerek Manastra doru hareket edip gece iki bin kiilik kuvvetle ehre girmilerdi. Eyp Sabri Beye Mir Osman Paaya verilecek mektup da teslim edilmiti. lk i olarak telgraf telleri kesilmi ve Tatar Osman Paann evine gidilmiti. Osman Paa uyandrlnca gelenlerin kim olduunu sorduunda emsi Paann bana gelenlerin kendisinin bana da gelmesinden korkarak -Ohrililer benim Yunan muharebesinde Gabrovada Ohri redif taburunu nasl kurtardm unuttunuz mu? diyerek kendisini savunmaya gemi bu srada Eyp Sabri cemiyetin mektubunu86 kendisine ulatrm ve Ohride misafir edileceini bildirmitir. Osman Paa mektubu okuduktan sonra Ohriye deil Resneye gitmek istediini belirtmi, Eyp Sabri de bunu Manastr merkezine sormas gerektiini bildirmitir. Manastrdan Resne iin izin knca Osman Paa yaverleriyle birlikte Resnede Rza Aann evine gtrlmt.87 Eyp Sabri Bey gelimeleri padiaha bir telgrafla bildirmi ve ertesi gn (10 Temmuz) Ohri Mill Alay Manastrda asker kuvvetler ve halk tarafndan cokuyla karlanmt. ttihat ve Terakki Cemiyeti Manastr ubesi 21 pare top atyla merutiyeti ilan etmi ve Mabeyn Bakatiplii araclyla Harbiye Nezaretine de

Uzunarl, a.g.e, s.25. Bu birliklerin ou cemiyete dahil olduklar gibi bir yere gitmemek ii direnmekteydiler. Hasan Babacan, Mehmed Talat Paa(1874-1921), Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2005, s.28. 83 Uzunarl, a.g.e, s.19-20, Mustafa Ragp, a.g.e, s.654. 84 Mustafa Ragp, a.g.e, s.639. 85 Uzunarl, a.g.e, s.18-19. 86 9 Temmuz 324 tarihli bu mektupta Osman Paann gemi hizmet ve baarlarndan bahsedildikten sonra bundan sonra kendisinden beklenilenlere geilerek, geici bir sre misafir edilecei, kendisini almaya gelenlere zorluk karlmamas ve emrindeki askerlere de bunun aklanmas istendikten sonra cemiyetin bu konuda teminat verdii ve kararll bir kez daha vurgulanmtr. rtem, a.g.e, s.397, Uzunarl, a.g.e, s. 347. 87 rtem, a.g.e, s.398; Ahmed Refik, a.g.e, s.77; Ahmed Ziya, a.g.e, s.31-33.
81 82

Emine GMSOY

61

bildirmiti.88 Bylece Eyp Sabri ve Niyazi Beylerin ete kurarak daa kmalaryla somut hale gelen merutiyet mcadelesi baaryla tamamlanmtr. Ayn gn Manastr Valisi Hfz Paa Kolaas Ohrili Eyp Sabri ve Niyazi Beylerin gece halktan ve askerden 2000 kiilik bir grupla Manastra gelerek kendisi bata olmak zere baz evleri sardklarn ve 800 kiinin Mir Paann evini sarp kendisini koruyan askerlerin silahlarn topladklarn Manastrdan 3500 kiinin kendilerine katldn bildirmiti.89 Merutiyet iin ok mcadele veren Ohride de Manastr ile ayn heyecan yaanmt. Cemiyet merkezi tarafndan gnderilen ve istibdadn ktlkleriyle meclisin alnn gerekliliini anlatan beyannameler 12 Temmuz sabah Ohri sokaklarna aslmt. Bu beyannameleri gren talyan yzbas Manera, Ohrinin dier yerlerden farkl bir yer olduunu burada kaymakam, kumandan ve polis komiseri gibi kiilerin yalnz gezebildiklerini ve hrriyetperver isteklerin gzel bir ekilde yaandn dile getirmitir.90 Merutiyet mjdesini burada alan Atf Bey iki gn sonra sevgi gsterileri ile Manastra gitmek zere yola km ve mrnn sonuna kadar 1908 nklbnn banisi olarak anlmt.91 Niyazi Bey, Eyp Sabri Beyler ve ttihat ve Terakki Cemiyeti gibi nderlerin yansra onlara inanan halk, asker ve subaylar da byk bir mcadele vermilerdi. Enver Bey 1908 htilli srasnda Rumelide 2000 kadar subayn cemiyet mensubu olduunu bildirmitir. 92 ttihat ve Terakki Katib-i Ummisi Mithat kr Bleda cemiyetimiz ksa zamanda Rumelinin her tarafna yaylmt ve ilerimiz gelimiti dedikten sonra Manastrda Resneli Niyazinin, skpte Necip Dragann, Ohride de Eyp Sabrinin asker gibi altklarn ve yava yava valilerin de kendi yanlarna ekildiini kaydetmitir.93 stanbulun Manastrda ilan edilen merutiyeti kabul etmek istemeyeceini bilen cemiyetin Manastr ubesi gerekirse bir veliaht tayin edilip ona biat edileceini ve stanbula askerle gelineceini bildiren tehditkr bir telgraf gndermiti.94 Mfetti-i Ummi Hseyin Hilmi Paa durumun esasn ve alnacak tedbirleri kararlatrmak zere padiahn uygun grecei birka kiinin gnderilmesini istemiti. Bu arada Saraya Selanik, Manastr, skp, Resne, Ohri ve Kosovadan srekli telgraflar gelmekte ve padiah bunlar okuduktan sonra grlerini almak zere Said ve Kmil Paalara gndermekteydi.95 Ayrca Sarayda Meclis-i Vkelnn katlmyla bir toplant yaplarak gelen telgraflar okunmu ve meclisin geici olarak kapatld artk alma vaktinin geldii, asayiin temini ve cemiyetlerin datlmas grlerek karara balanmt.96 Bylece Manastrda merutiyetin ilnndan bir gn sonra stanbulda merutiyeti iln etmek zorunda kalmtr.
Uzunarl, a.g.e, s.27, Mustafa Ragp, a.g.e, s.650. Aydemir, a.g.e, s.560. 90 rtem, a.g.e, s.415-416. 91 Mustafa Ragp, a.g.e, s.652-653. 92 evket Sreyya Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, C.I, stanbul: Remzi Kitabevi, 1970, s.505. 93 Mithat kr Bleda, mparatorluun k, stanbul: Remzi Kitabevi, 1979, s.33. 94 Uzunarl, a.g.e, s.32. 95 Uzunarl, a.g.e, s.51-53, Bleda, a.g.e, s.48. 96 Toplantda zellikle Sadrazam Sait Paann tereddtl tavr gzlerden kamamt. Uzunarl, a.g.e, s.60-61,63.
88 89

62

II. Merutiyeti Hazrlayan Bir Merkez: Ohri

Merutiyetin ilanndan sonra Manastr ve Ohride siysi sulular da dahil olmak zere mahkumlar iin genel af ilan edilmesi Bulgarlar arasnda byk honutiyetle karlanmt. Ohri Bulgar Metropolidi Eyp Sabri Bey ile birlikte fedilere Bulgarca hitabettii gibi af ile serbest kalan Ohri Bulgar mektebi direktr Yovan Nelinof da cemiyetin farkl unsurlar birbirine yaklatrdn ve bundan duyduklar memnuniyeti dile getirmitir. Bulgarlar aftan sonra silahlarn braktklar gibi merutiyetin iln zerine yaplan enliklere onlar da katlmlardr. Manastra gelen tebrik heyetleri Ohriye de uramakta dolaysyla burada da kalabalk gruplar ortaya kmaktayd. Bulgarlarn mehur bomba imalats Resneli Naum Tfekiyefde gelenler arasndayd ve grd ilgiden etkilenmi ve cemiyete dahil olmutu. 97 Meclisin alarak seimlere gidilecei haberi Ohriye ulatnda da byk bir kalabalk toplanarak sevin gsterilerinde bulunmutu.98 Ohri bu mcadeleye verdii destekten dolay hakl bir gurur ierisindeydi ve bunu sonuna kadar yaamt. Hrriyet kahraman olarak Enver Paa ve Niyazi Beyin ismi gemekle birlikte Ohri ve Eyp Sabri bu mcadelenin isimsiz kahramanlaryd. Sonu Makedonyada kendisiyle ayn ad tayan gl kysnda kurulu bir kent olan Ohri ok uluslu yapsyla Makedonyann prototipi gibiydi. 19. yzyldan itibaren Makedonya iin geerli olan sorunlar aynen Ohri iin de geerliydi. Asayiin bozulup komite ve ete gibi gizli rgtlenmelerin hkm srmeye balad dnemde zellikle Bulgarlar TrkMslman nfusa ve devlete zor anlar yaatmlard. Giderek karan ortamda gizli rgt gelenei bu kez Trklere gemi ve istibdada kar hrriyet mcadelesine giriilmiti. ttihat ve Terakki Cemiyetinin nclnde balayan bu mcadelede Ohri en nemli merkezlerden birisi olmutu. Ohrinin bu kadar ne kmasnn nedenleri arasnda brahim Temo ve Eyp Sabri gibi nderleri karmasnn yan sra halkn cemiyet ve merutiyet uuna btn varln ortaya koymas ve sonuna kadar direnmesi saylabilir. ttihat ve Terakki Cemiyeti en zor ileri onlara havale ettii gibi en byk destei de onlardan almtr. Ohri Redif Taburu silahlarn teslim etmeyerek sonuna kadar direnmi ve Ohri Mill Alayna dnerek merutiyet mcadelesine bizzat girimiti. Resneli Niyazinin kuvvetleri ile birleerek cemiyet merkezinden aldklar emir zerine Manastra giderek Mir Tatar Osman Paay aldktan sonra merutiyetin ilnna zemin hazrlayan da Eyp Sabrinin nderliinde onlar olmutu. II. Merutiyet mcadelesinde genellikle Manastr, Enver Paa ve Resneli Niyazinin isimleri en bata anlmaktadr. Ancak Ohri ve Eyp Sabrinin pay da azmsanmayacak lde byktr. Ohri askeriyle, halkyla elinden gelenin fazlasn yapm bir kent, Eyp Sabride bir hrriyet fedaisidir.

97 98

rtem, a.g.e, s.421-422. BOA TFR.1.MN 174/17369.

Emine GMSOY

63

Kaynaka
AHMAD Feroz, ttihat ve Terakki (1908-1914), ev. Nuran lken, stanbul:Sander Yaynevi, 1971. AHMED ZYA, Merutiyet Urunda, stanbul: Yeni Osmanl Matbaas, 1327. AKN Sina, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, stanbul: Gerek Yaynevi, 1980. AYDEMR Yaar-Hayber Abdlkadir, Makedonya Ohri Arivinde Trke Yazmalar Katalou, Trk Kltr ve Hac Bekta Aratrma Merkezi Dergisi, Say 41, Bahar 2007. AHMED REFK, nklb- Azm (11 Temmuz 1324), stanbul: Asr Matbaas, 1324-1326. APAK Kemalettin, Ana izgileriyle Trkiyede Masonluk Tarihi, stanbul, 1958. ARMAOLU Fahir, 19.Yzyl Siyas Tarihi, Ankara:Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1997 AYDEMR evket Sreyya, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, C.I, stanbul: Remzi Kitabevi, 1970. BABACAN Hasan, Mehmed Talat Paa (1874-1921), Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2005. BARTL P. Mill Bamszlk Esnasnda Arnavutluk Mslmanlar (1878-1912), stanbul: Bedir Yaynevi, 1988. BLEDA Mithat kr, mparatorluun k, stanbul: Remzi Kitabevi, 1979. BOZBORA Nuray, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusuluunun Geliimi, stanbul: Boyut Kitaplar, 1997. AVDAR, Tevfik, Talt Paa, stanbul: mge Kitabevi, 2001. ELK, Bilgin, ttihatlar ve Arnavutlar, stanbul: Bke Yaynlar, 2004. HANOLU M.kr, Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk, C.I, stanbul: letiim Yaynlar, 1985. HANOLU kr, brahim Temo, Diyanet slm Ansiklopedisi, C.21, stanbul, 2000. HSEYN CAHD, Siyasiyt-Makedonya, Tanin, numro 351, 7 aban 1327/ 11 Austos 1325. HSEYN CAHD, Siyasiyt-Makedonya, Tanin, numro 351, 14 aban 1327/ 17 Austos 1325. BRAHM TEMO, brahim Temonun ttihat ve Terakki Anlar, stanbul: Arba Yaynlar, 2000. RTEM Sleyman Kni, Yldz ve Jn Trkler, Haz. Osman Kocabaolu, stanbul, 1999. MUSTAFA RAGIP, Manastrda Patlayan Tabanca, Haz. Rahan Akta, stanbul: Bengi Yayunlar, 2007. RAMSAUR, E.E, Jn Trkler ve 1908 htilli, ev. Nuran lken, stanbul: Sander Yaynevi, 1972. TEKEL lhan-Selim lkin, ttihat ve Terakki Hareketinin Oluumunda Selanikin Toplumsal Yapsnn Belirleyicilii, Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920) Birinci Uluslararas Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Teblileri, Ankara, 1980. TUNAYA Zafer Tark, Trkiyede Siysi Partiler, C.I, stanbul: Arba Yaynlar, 1952. UZUNARILI smail Hakk, Resneli Niyazi Hatrat, stanbul: rgn Yaynevi, 2003. Ariv Belgeleri Babakanlk Osmanl Arivi (BOA) Rumeli Mfettilii Sadaret Evrak (TFR 1.A) 6/566, 7/654, 18/1758, 19/1829, 19/1837, 21/2025, 21/2067, 31/3014. Rumeli Mfettilii Manastr Evrak (TFR.1.MN) 174/17369

64

II. Merutiyeti Hazrlayan Bir Merkez: Ohri