Faz dnmleri

Faz dnmlerini ikiye ayrlr: 1. Yaynmal dnmler: Atomlar en kararl halin (min.enerji) gerektirdii fazlar oluturmada yeterli sreye sahiptirler. Bu fazlar faz diyagramlarnda yer alan fazlardr.
a) b) c) d) Kaba perlit (coarse pearlite) nce perlit (fine pearlite) st beynit (upper bainite) Alt beynit (lower bainite)

2. Yaynmasz dnmler: Atomlar dk enerjili kararl fazlar oluturacak yeterli srelere sahip deillerdir. Bu nedenle faz diyagramlarnda rastlanmayan yar kararl veya kararsz fazlar olutururlar.
a) Martenzit

elik iin nemli scaklklar

A1 scakl: tektoid reaksiyon scakl A2 scakl: Kri scakl (769oC). Bu scaklkta manyetiklik kaybolur. A3 scakl: tektoid alt eliklerde tam ostenit alanna gei scakl (C oranna bal olarak deiir) Acm scakl: tektoid st eliklerde tam ostenit alanna gei scakl (C oranna bal olarak deiir)

A1, A3 ve Acm scaklklar

A3 Acm

+Fe3C
A1

+Fe3C

A2: Manyetikliin kaybolduu Curie scakldr: 769oC.

tektoit elik
T Ostenit Kaba perlit Dengesiz ostenit nce Perlit

+ +Fe3C

+Fe3C
st Beynit Alt Beynit Martenzit Ms Mf

t (logaritmik skala)

Su verme
Yapda baka bir faz oluumuna imkan vermeden %100 martenzit oluturmak amacyla uygulanr. Ostenit blgesinden ani olarak soutma ile elde edilebilir. Souma hznn kritik souma hz olarak adlandrlan kritik deerden daha byk olmas gerekir. Kullanm iin temperlenmesi gerekebilir.
Su verme eliin ostenit blgeden kritik souma scaklklarnn zerindeki hzlarda ani olarak soutulmas ilemidir. Eer Mf in altndaki scaklklara ani soutma sz konusu ise yap tamamen martenzite dnr. Aksi halde ani soutma srasnda eer ZDS erileri kesilmiyorsa yap dengesiz ostenit halinde bulunuz.

Bu amala nce elik ostenit blgesinde en az 1 saat stlr: tektoid alt elikler iin: A3 + 30-50oC tektoid st elikler iin: A1 + 30-50oC Daha sonra, Mf in altndaki scaklklara, kritik souma hzlarnn zerindeki deerlerde hzl soutma yaplrsa yap tamamen martenzite dnr (quenching).

Menevileme (Temperleme)
T
merkez yzey

Temperleme scakl

Krlgan Martenzit i yapnn, daha tok ve hala yksek dayanml i yapya dntrlmesi sl ilemidir. Ostenit scaklktan su verilen i yapda martenzitler oluur. Daha sonra bu malzeme temper scaklna stlarak martenzit temper yapya yani ince taneli ferritik-perlitik bir yap dntrlr.

t (logaritmik skala)

Temperleme
Temperleme srasnda, sl aktivasyon ile yar kararl martenzit ierisinde skm bulunan C atomlar kafesi terketmeye balar ve yap ince dalml ferrit-sementitten oluan daha kararl bir yapya dnr. Bylece, kafes arplmas ve dislokasyon younluu azalr ve yap yumuar. Yapda tavlama scaklna ve sresine bal olarak sertlikte azalma yani yumuama olur. Bu deiim parametrelerin kontrol ile kontrol edilebilir. Dolaysyla eliin sertlii istenilen deerlere ayarlanabilir. Temperleme ile su vererek elde edilen gevrek ve yksek dayanml yap, daha dk dayanml ve yksek toklukta malzemeye dntrlebilir.

Havada
Sertlik Suda Yada

Scaklk (oC)

Baz alam elementleri ikincil temper sertlemesine sebep olabilirler. Sebebi belirli scaklkta karbrlerin kelmesidir.

elie ait sl ilemler

1. Srekli souma ile uygulanan sl ilemler
Yumuatma Normalizasyon Temperleme Martemperleme

2. zotermal dnm ile uygulanan sl ilemler

Ostemperleme zotermal tavlama

Yumuatma (Annealing)
elikte, en yumuak durumu elde etmek amacyla uygulanan sl ilemdir. Bu ilemde ama, tamamen kaba perlite dntrmektir. Kaba taneli yap ostenit blgesinden frn ierisinde kontroll olarak soutma ile elde edilebilir.

Normalizasyon (Normalization)
yapda ince taneli perlit oluturarak dayanm ve tokluk artn birlikte salamak amacyla (eliklere) uygulanr. nce taneli yap, ostenit blgesinden havada soutma ile elde edilebilir.

Kritik souma hz

Yumuatma Tav
Normalizasyon

Ms
Su Verme

nce perlit

Mf

Martenzit

Perlit + Martenzit

Kaba perlit

 Ostenit scaklnda ne kadar uzunlukta tutmak gerekir?

Su vermede atlak oluumu

Yapda %100 martenzit oluturmak ostenit blgesinden kritik souma hz deerinden daha hzl olarak soutulmas. Yzey ve i blgelerdeki yksek scaklk fark oluur. Daha souk olan yzey kendini eker fakat halen scak olan i blgeler daha hala yksek hacme sahiptir. Bu nedenle yzeyde ekme gerilmeleri oluur. arplma veya atlama/krlmalar meydana gelebilir. Eer..............................ise atlamalar ve krlmalar olur.

Su verme atlaklar (Quench cracks)

Genleme Martenzit Martenzit atlaklar

Martenzit

ekme Gerilmesi

ekme Gerilmesi

Martemperleme (Martempering)
T
yzey merkez

Temperleme scakl

Martenzit oluumu srasnda atlama ve krlma risklerini azaltmak amacyla ostenit blgesinden martenzit balang scaklnn hemen zerinde ani olarak soutulur. Bu scaklkta i ve yzey scaklklar eitlenecek ve beynit oluum scaklna girmeyecek ekilde bekletilir ve sonra tekrar su verilir.

t (logaritmik skala)

Ostemperleme (Austempering)
T

yzey merkez

Yapnn %100 alt beynite dntrlmesi iin yaplan sl ilemdir. Ostenit scaklna stlan malzeme martenzit oluum scaklnn zerinde bir scakla su verilir. Daha sonra yeterince uzun sre bekletileren dengesiz ostenit %100 beynite dntrlr.

t (logaritmik skala)

Not: Karbonlu eliklerde beynit, srekli soutma ile elde edilemez. Beynit elde etmek iin izotermal soutma gereklidir.

Martenzit: Genel kltr

(a) Lath martensite in low-carbon steel ( 80). (b) Plate martensite in high-carbon steel ( 400).

Tempered martensite in steel ( 500).

 yaplar: Genel kltr

(a) perlit, (b) beynit, (c) temperlenmi martenzit

(a) st beynit, (b) Alt beynit

Uygulama

(a) White cast iron prior to heat treatment. (b) Ferritic malleable iron with graphite nodules and small MnS inclusions. (c) Pearlitic malleable iron drawn to produce a tempered martensite matrix. (d) Annealed ferritic ductile (nodular) iron. (e) As-cast ferritic-pearlitic ductile iron. (f) Normalized pearlitic ductile iron.

TTT Diagrams

Srekli soutma erisi boyunca dnm

zotermal eri boyunca dnm

Isothermal annealing for fully pearlitic structure. Ferrite + Perlite for hypoeutectoid steels or Perlite + Cementite for hypereutectoid steels

zotermal tavlama (Isothermal annealing)

T

eliin tamamen kaba perlitik bir yapya dntrlmesi iin yaplan izotermal ilemdir. nce ostenit blgesinden zotermal dnm scaklna ani tavlama soutma yaplr ve bu scaklkta eriyi kesecek ekilde beklenir. Ostemperleme Dnm sonras oda scaklna soutulur.
t (logaritmik skala)

Osforming
Bir tr termomekanik sl ilemdir. Malzeme A1 scaklnn altnda ostenit blgesinde plastik deformasyon ile ekillendirilir. Daha sonra beynit veya martenzit oluacak ekilde soutulur.
The bay area obtained by alloying
lk ncw gwni dengesiz ostenit alanna kadar ani olarak soutulur, Daha sonra bu blgede perlit oluumuna izin vermeyecek srede plastik deformasyona maruz braklr.

En sonunda
Oda scaklna ani olarak soutulursa martenzit oluur. Yava soutulursa beynit oluur.

Sertleebilirlik (Sertleme kabiliyeti) (hardenability)

eliklerde souma hz (su verme-quenching) arttka, sertlik artar. Paralar kalnlk arttka, i ksmlar martenzit oluumu iin gereken kritik souma hzlarna ulalamayabilir. Sadece kritik souma hzndan daha yksek hzlarda souyan blgelerde martenzit oluur. Bu nedenle i ve d ksmlarda nemli sertlik farklar olabilir. Sertleme kabiliyeti, malzemenin sertletirme ilemi esnasnda ne kadar derine sertleebildiinin gsteren bir kavramdr.

Sertleebilirlik
C oran dtke burun sola kayar ve belli bir deerde martenzit oluumu iin gereken hza pratik olarak ulamak mmkn olmaz.

Pratikte %0.25 tan az olan eliklere su verilmez.

nk, orta ksmlar hale yumuak kalma problemi yaanr.

Byk paralarn orta ksmlarnn dahi sertleebilmesi iin eliin kritik souma hznn drlmesi dier bir deile erinin saa doru kaydrlmas gerekir. Bu, eliin Cr, Mo, V vs, gibi alam elementleri ile alamlandrlmas sonucu salanabilir.

Jominy deneyi
Sertleme kabiliyeti Jominy deneyi ile llr. Ostenit scaklna kadar stlan numune bir ucundan souk su ile soutulur. Ucundan itibaren souma hz mesafeye bal olarak azalr. Numune, u ksmndan itibaren sertlik deerleri llr.

Jominy numunesi

Su

Souma hz-mesafe deiimi

Souma hz 0

Jominy mesafesi (Su verilen utan mesafe)

Rockwell sertlii

Jominy mesafesi (Su verilen utan mesafe)

Sertleebilirlik
Mesafeye bal olarak sertlik deerinde azalma grlr. Mesafenin artmas ile yksek sertlik deerleri gsteren malzemelerin sertleme kabiliyetleri daha iyidir. Souma hz ok arttrldnda ise atlama riski doar. Bu nedenle Cr, Mo, V, gibi baz alam elementleri katlarak sertleebilme kabiliyetleri arttrlr. En iyi sertleebilirlii 4340 gstermektedir.

Rockwell sertlii

deal durum

Jominy mesafesi (1/16 inch)

Souk ekil verme

Scakln Tb<0.2 olduu scaklklarda plastik ekil deiimi ilemidir.(haddeleme, ekstrzyon, vs.) Souk .ds dislokasyon younluu nemli miktarda artar. (metal en yumuak halinde iken yapsnda 1010 m/m3, souk ekil deitirmi haldeyken ise yapsnda 1016m/m3) Taneler souk .d. ynnde uzama gsterirler.

% SD

Ao A f Ao

x % 100

Souk .d. Srasnda pekleme ile dayanm ve sertlik artar sneklik ve elektrik iletkenlii azalr, i gerilmeler artar. Belirli bir orann zerine klmas ile mikro atlak oluumu ve hasar meydana gelebilir.

 Malzemeyi hasara uratmadan daha fazla plastik ekil deiimi yapabilmek iin deformasyon ncesi dk dislokasyon younluuna sahip yumuak yapya dnlmek isteniyorsa......

Yumuatma tav (Process Annealing)

Souk ekil deitirme (Tb < 0.2) ile dayanm ve sertlii artm, sneklii ve elektrik iletkenlii azalm metalin souk ekil deiiminden nceki yapsn tekrar kazandrmak iin uygulanan sl ileme yumuatma tavlamas ad verilir.

Yumuatma Tavnda
Yumuatma Tav srasnda tav scaklklarna bal olarak farkl aamalar grlebilir:
Toparlanma Yeniden kristalleme Tane irilemesi

Yumuatma tav (ProcessAnnealing)

Tane bykl

Tb

0.2

0.4

0.6

Toparlanma
yapda nemli lde deiiklikler olmaz. (0.2 < Tb < 0.4) Tane ilerinde noktasal kusurlarn azalmas ve dislokasyonlarn daha dk i enerji oluturacak ekilde yeniden dizilmesi (poliganizasyon) iin termal aktivasyon iin yeterli scaklk vardr. Dislokasyonlarn dizilmesi ile alt taneler oluur. Bu alt taneler YK srasnda oluan gerek taneler iin ekirdekler grevi grr. Mekanik zelliklerden nemli bir deime olmaz. Fakat elektrik iletkenlii nemli lde artar.

Dislokasyonlarn dzenlenmesi ile oluan Alt taneler

Yeniden kristalleme
Scakln atomsal hareketler iin gereken aktivasyonu salayacak ekilde olmas ile (0.4 < Tb < 0.6) gerekleir. Artan scaklk ile atomlar daha dk enerjili blgelere hareket etme imkan bulur. Souk D ile oluan i yapda yeni e eksenli ve i gerilmesiz kk tanelerin ekirdeklenip bymesi ile btn yap kk yeni taneler ile kaplanr. Yeniden kristalleme scakl: Malzemenin en az yarsnn 1 saat iinde Y.K.si iin gereken scaklktr.

Souk .D. miktar (%CW) arttka yeniden kristalleme ile oluan tane boyutu klr. Souk .D. miktar (%CW) arttka yeniden kristalleme scakl azalr. Bunun sebebi; YK iin gereken enerjinin bir blmnn depolanan mekanik enerji tarafndan salanmasdr. Dolaysyla sl enerji katks bylece azalr, YK daha dk scaklklarda gerekleebilir. YK nn gerekleebilmesi iin malzeme kesitinde mutlaka souk ekil deitirmenin bulunmas gerekir (%5-10).

Tane bymesi
Yeniden kristalleme ile oluan ve souk .D. ye nazaran daha kararl (dk enerjili) i yapnn, yksek scaklkta tutulmaya devam etmesi tanelerde zamanla bymesine denir.

Tane bymesine sebep olan itici g: yksek enerji blgeleri olan tane snrlarnn azaltlp i enerjini drlmesi eilimidir. Malzeme sonuta sadece bir byk tane eklinde olup min enerjiye sahip olmak eilimi gsterir.

rnek: Genel kltr

Printe; (a) souk .d. Yap, (b) yeni tanelerin grlmesi, (c) yeni tanelerin oluumu, (d) Y.K tamamlanmas, (e) Tane bymesi

kelme sertlemesi
yapda, dislokasyon hareketlerini engelleyerek dayanmn artmasna sebep olan ok kk ve sert ikinci fazlarn keltilmesi ilemidir.

keltme sertlemesinde admlar

1. zndrme ilemi (solution treatment): Malzeme tek faz blgesine stlarak kelecek olan sert 2. faz, tek faz ierisinde tamamen zlr. Ani soutma (Quenching): Oda scaklna ani soutma ile 2. fazn kelmesi engellenir ve ar doymu kat zelti elde edilir. Yalandrma ileminde; ar doymu kat zelti, zndrme scaklndan daha dk olan yalandrma scaklna tekrar stlarak ok kk badak (koherent) 2. faz tanecikleri keltilir. (Bu keltiler dislokasyonlara engel tekil ederek malzemenin dayanmn arttrr). Ar yalanma: kelmelerin ok byyerek badakln (koherentliin ) kaybolmas (bu durum istenmez).

2.

3.

T
Tek faz; blegesinde tamamen zme ilemi

Yap ierisinde kk keltiler oluturulur

tyalandrma +

Zaman Bileim

 Yalandrma ileminde; yalandrma scakl oda scaklnda gerekleiyorsa, buna doal yalandrma (natural aging), seilen bir scaklkta frn ierisinde gerekleiyorsa yapay yalandrma (artificial aging) ad verilir.

 yap
keltmenin ilk aamasnda, ok kk koherentGP blgeler (Guinier preston zones) oluur, GP blgeleri genelde dislokasyon altndaki boluklarda ekirdeklenir (sistemin enerjisini drmek iin) ve dislokasyon hareketlerini engeller. Bu blgeler, daha byk badak (koherent) keltilere dnr. Badak keltiler kafesi ar gererek dayanm art olutururlar. Daha sonra scakln veya zamann gerekenden yksek tutulmas halinde tane bymesi gerekleir. Dayanm dmeye balar.

Yava soutma
T
%100 (tek faz) Yava soutma + Denge mikroyaps erisinde taneleri

Bileim

Zaman

Scaklk

tyalandrma

Sertlik

tyalandrma(saat)

 Yalandrma sl ileminde srenin i yapya ve dolaysyla malzeme zelliklerine etkisinin ematik gsterimi.

Badak tane oluumu

Sertlik

Ar yalanma

GP Blgesi oluumu

Badak kelti

Badakln kaybolmas

Zaman

 Yalandrma sl ileminde scakln malzeme zelliklerine etkisinin ematik gsterimi.

Sertlik

T3 T4

T2

T1

Ar yalanma

T1 < T2 < T3 < T4 Zaman

Ar yalanma
Ar byme: keltilerin ok bymesi ile oluan gerilmeler artk tanamaz ve badaklk sona erer. keltinin sertletirme etkisi azaltr. Yeterince uzun sre beklendiinde ilk yapya geri dnlr.

 Tipik bir yapay yalandrma sl ileminin ematik gsterimi.

,
(1) (1)

max 0.2

Scaklk

(2)

(2)

(3)

(3)

%B

Zaman

Zaman

Homojenletirme
Dkm sonras tane ierisinde nispeten hzl soumann sebep olduu kimyasal bileim farkllklar olabilir. Bu farkllklarn ortaya kard blgelere segregasyonlar denir. Bu durum malzemelerin mekanik zelliklerini olumsuz olarak etkileyebilir. Bu durumu ortadan kaldrmak iin malzemeyi erime scaklnn altnda uzun sre tavlamak ve bylece yaynma mekanizmas ile kimyasal bileim homojen hale getirme ilemi- homojenletirme uygulanr. Fazlarla segregasyonlar ayr eylerdir. Fazlar etkilenmez sadece faz ilerindeki segregasyonlar ortadan kalkar.

Gerilme giderme
Kaynak, dkm, ksmi plastik ekil verme gibi baz retim yntemleri sonras yapda artk gerilmeler oluur. Bunlar mekanik zellikleri olumsuz etkileyebilir. Bunu azaltmak iin Al da 400oC, ve elikte 500oC civarnda stlarak (scaklk arttka akma dayanm der) yap iindeki elastik atrk gerilmelerin oluturduu elastik ekil deiimi plastik ekil deiimine dntrlr. Bylece artk gerilme seviyesi zararsz dzeylere indirilebilir.