PLANINE I JEZERA U GACKU Planine Planinski okvir, planinska oblast koja okruuje Gacko sa sjeveroistoka i jugozapada moe se po poloaju

planinskih vijenaca podjeliti na sjeveroistonu i jugozapadnu. Sjeveroistona planinska oblast nastavlja se sjeverno na visoravan Ponikve i prua se do krajnjih sjeveroistonih granica optine.Ovu oblast ine visoki planinski vijenci, meusobno ispresijecani rijenim dolinama. Na jugu sa visoravni Ponikava diu se planine ivanj (1695 m) i Lebrnik (1895 m), a izmeu njih je prevoj emerno (1329 m). Sjevernije uporedo sa njima se pruaju planinski vijenci Zelengore (2015 m) i Volujaka (2337 m). Izmeu njih usijekla je svoj tok rijeka Sutjeska, njen izvorini dio, koja znatno disecira ovaj prostor te ga otvara prema sjeveru probojnicom Vratar izmeu Zelengore i Volujaka.Rijeka Neretva koja izvire ispod Gredelja (1410 m) otvara ovo podruje prema sjeverozapadu. Ove planine su izdignute na prelazu izmeu mezozoika i kenozoika, te su od tada bile izloene stalnom radu spoljanjih sila. Kraki reljef je slabo razvijen, a uzrok tome su vododrljive stijene, jer neposredno ispod krenjaka lee laporci, pjeari i konglomerati koji spreavaju intezivnu krastifikaciju. Mnogobrojni su ostaci pleistocene glacije, esti su glacijalni komii, mutonirane i izbrazdane povrine krenjaka i manja jezera formirana u cirkovima. Na padinama planinskih strana prisutni su brojni sipari, toila. Volujak je najvisoija planina Gacka, iji se masiv protee u vidu dugog grebena pravcem jugoistok sjeverozapad, duinom oko 12 km, s prosjenom visinom oko 2200 m i najveim vrhom Vlasulja (2336 m). Prostranstvo mu pripada trima optinama: Gacku, Pluinama u Crnoj Gori i Foi. Gataka jugozapadna strana Volujaka strmo se obruava u korito Sutjeske. Najvei vrhovi su izotreni glacijalnom erozijom u iljaste zupce, koji su ispucali mnogobrojnim pukotinama. Na vrhu Studenac (2294 m) je granica izmeu crnogorskog i hercegovakog dijela Volujaka. Zelengora je prostrana planinska oblast sa koje se diu mnogobrojni vrhovi. Na zapadu je najvei vrh Lelija (2030 m), u centralnom masivu Brego (2015m), na istoku Tovarnica sa Ugljeinim vrhom (1858 m). U reljefu Zelengore zapaeni su kanjoni Hravke,Jabunice,Sutjeske izmeu Tovarnice i Volujaka, prostrani cirkovi pod Stogom, Klekom i osam glacijalnih jezera. Cijeli kompleks Zelengore obuhvata 160 km2 povrine. Optini Gacko pripada samo manji juni dio.

Lebrnik, planinski vijenac pravca sjeverozapad-jugoistok,prua se od Dobre Vode do Knez Strana (1980 m) u duinu od oko 6 km, sa najveim vrhom Vilinom Peinom (1859 m). Najatraktivnija mu je sjeverna strana, gdje se grede okomito lome ka emernu i Izgorima, pa otuda se zovu emerske i Izgorske grede. Po predanju Lebrnik se nekada zvao Rebite. Osim tektonskog jezerca kipine , Viline peine sa nepresunom kamenicom i snijenih uvala ovaj veliki prostor je bezvodan. Jugozapadna planinska oblast se nalazi na krajnjim junim i zapadnim granicama optine. Planine ove oblasti ine: Bjelanica (1867 m), Baba (1737 m),Troglav (1554 m) i Somina (1528 m). Izmeu planina Baba i Troglav je presedlina Karaula (985 m), koja otvara vezu ka jugu niskoj Hercegovini.Ove planine su intezivno izdignute krajem pliocena, kada je izdignut juni obod Gatakog polja. Kraki reljef intezivno je razvijen, to je posledica geoloke grae. U geolokoj grai najzastupljeni su krenjaci kredne starosti. Na padinama planina nalaze se mnogobrojne krape, vrtae, uvale, a prisutna je gotovo potpuna bezvodica. Bjelanica je dobila ime po Belasici kod Strumice, a ime su joj dali doseljenici sa tih prostora. To je masivna planina pruena od sjeverozapada ka jugoistoku. Najvei vrh je Goli Vrh (1867 m). Na Bjelanicu se dalje prema jugoistoku nastavlja Baba Bjelanica i Baba su najvee planine na junom i jugozapadnom kraju Gacka i zapremaju povrinu od oko 90 km2. Bezvodne su i osim snjeanica malo planina, a izmeu njih je Vuija bara. gdje ima vode. Troglav sa ostalim susjednim planinama zatvara juni prostor Gacka. Ime mu po predanju potie od slovenskog boga Troglava koji je imao tri srebrene glave. Najvea tri vrha su: Hercegova Gradina (1275 m), Troglav (1415 m) i Bobija (1554 m). On je planina bez ive vode. Somina (1528 m), dobila ime po somini (Juniperus sabina) koja raste u krevitim nepristupanim dijelovima planine, a upotrebljav se kao lijek u narodnoj medicini. Krevitija je od Troglava, ali ima jednu pitalinu ive vode na istonom kraju planine kod Maglenog dola. Obrasla je umom i sa sjeverne i june strane, u njoj je radila pilana prije Prvog Svjetskog rata. Klanci, bezbroj tjesnaca u tvrdom krenjakom terenu nosi ime klanac, najee su bezimeni i povezuju prelaze izmeu pojedinih brda i krastnih uvala. Najpoznati klanci su Duga i Raelica. Prvim se ide u Niki, a drugim u Nevesinje i Mostar. Osim ova dva velika klanca ima i drugih u brdskim predjelima i na planinama. Od njih su najpoznati: Crveni klanac preko koga vodi put iz Jugovia u Bodeita i Bora, klanac na putu prema Ravnom, Stepenski klanac ispod Prosjenice grede kojim ide put za Bileu, Cerniki klanac iznad Makova vala i vrhova, na starom Cernikom putu
2

kojim vodi put na Ponikve i dalje u Povr, Duliki klanac poznat po drumskom putu za Trgovite, Onogot (Niki) i Dra. Manje poznati su: auvev, Mandia, Matov i drugi.18 Sedla, prelazi preko brda i planinski prevoji nazivaju se sedlima.Najpoznati prevoji su: emerno, na Dubrovakom putu, sedlo izmeu Videa i Rudog brda, kojim se prelazi iz Kule u Klju, prevoj preko Stepenskog vrha, kojim se ide iz Dulia u Sominu, sedlo izmeu Golog vrha i Orlosjedine, kojim se ide iz Samobora u planinu, sedlo kojim se prelazi izmeu Bjelasice i Babe planine u Vuiju baru i na evi kamen u ipano. Jezera Na podruju optine Gacko nalazi se nekolicina prirodnih jezera i tri vjetaka, meutim na Zelengori postoji osam glacijalnih jezera, gorskih oiju, koja se ne nalaze u okviru granica optine, ali zbog njihove izuzetne ljepote i potrebe turistike valorizacije itavog podruja pomenut u ih u ovom radu. Prirodna jezera kipina nalazi se zapadno od Knez Strane,na nadmorskoj visini oko 1640 m. Novijeg je tektonskog porijekla, duboko15 m, dugo oko 80 m i iroko 40 m. Voda izvire u samom jezeru, nivo mu neznatno oscilira. Najvie slui stoarima kao vodopojilite, u njemu nema ribe zbog dugog trajanja leda. Jezerina ,smjeteno izmeu Ravne bare i emerskih greda u odsijeku Lebrnika. Nalazi se u udolini i vee je od kipine, meutim jezero je prilino zabaeno pa osim mjetana za njega malo ko zna. Nije poribljeno i uglavnom slui za napajanje stoke. Jezero na emernu, na putu od emerna prema Dobroj vodi, istono od zaseoka Meljavci smjetena je manja vodena akumulacija nazvana jezero. Osim to slui za napajanje stoke drugih veih vrjednosti nema. Jezero na ivnju ,ispod najvieg planinskog vrha ivanj 1696 metara smjeteno je manje planinsko jezero, koje svojom bistrinom i ljepotom podsjea na gorsko oko. Inae, jedino slui u ljetnim mjesecima za napajanje stoke. Jezerina na Vuevu je manje jezerce smjeteno na Vuevskoj visoravni sjeverozapadno od Bodeita. Dosta udaljeno od svih komunikativnih pravaca i planinarsko-turistikih staza, u ljetnim mjesecima slui za napajanje stoke. Graenac, manja vodena akumulacija splivnog karaktera, smjetena na Vuevskoj visoravni na nadmorskoj visini 1350 metara. Neto je sjevernije od Jezerine prema Crvenom klancu i slui iskljuivo kao vodopojilite.

Jezero Donje Bare se nalazi u prekrasnim predjelima planine Zelengore, na nadmorskoj visini od 1550 m.Iznad se izdie Tovarnica sa vrhovima: Dobra, Ardov i Planica. Dugo je oko 200 m, iroko 140 m, sa povrinom oko 2,8 ha i dubinom do 4,1 m.Voda je zatvoreno plava pa mu se dno ne moe vidjeti. Temperatura vode, mjerena u avgustu, iznosi 17C, a u septembru 13C. Jezero je poribljeno i pored njega se nalazi lovaki dom. Jezero Gornje Bare smjeteno je sa istone strane Tovarnice i njenog Ugljeinog vrha u cirku na nadmorskoj visini oko 1600 m. Krukastog je oblika, dugo 200 m, iroko 80 m, ukupne vodene povrine oko 2,0 ha, a dubine do 3,0 m. Dno je muljevito, posuto pjeskom i osulinama, obraslim sitnom travom. Jezero ima bistru vodu. Nekoliko poribljavanja nije uspjelo, zbog ogromne snijene lavine koja se stropota sa Tovarnice, istisne vodu dno se zaledi, a riba ugine. Bijelo jezero je u umovitom kraju Zelengore ispod vrha Orlovca na nadmorskoj visini od 1500 m. Dno mu je od dolomitnog bijelog pijeska, a u sredini je veliki bijeli kamen pa je po tome dobilo ime. Krunog je oblika sa prenikom 40 m , povrine 0,72 ha i dubinom od 3 m. Voda je bistra bez boje, mirisa i okusa. U septembru temperatura je 19C. Sa istone strane (iznad jezera) izvire hladan izvor, temperatura vode 6C, koji daje vodu jezeru. Na sjevernoj strani voda iz jezera otie malim potoiem, koji se nedugo zatim gubi u ponorima. Crno jezero je smjeteno nedaleko od Bijelog na visini 1450 metara. Sa svih strana okruena je visokom umom pa ima pravi izgled gorskog oka. Jajolikog je oblika duine oko 85 m, irine oko 60 m, povrine oko 1,1 h, najvee dubine do 4m. Dno mu je prekriveno crnim muljem po kojem je i dobilo ime. Oko jezera ima vei broj izvoria koji jezero napajaju vodom. Jezero gubi vodu izvornim krakom Vrbnike rijeke, pritoke Drine. Orlovako jezero je jedno meu najljepim jezerima u srcu Zelengore, okrueno mnogobrojnim vrhovima.Sa istoka Orlovac i Orlovaa,jugoistono Brego, juno Stog, zapadno Kalelija, sjeverno Ljeljen. Ovo glacijalno jezero nalazi se na nadmorskoj visini od 1500 m, krukastog je oblika i duine oko 250 m, irine 120 m, povrine 2,45 ha, dubine 4,5 m. Hrani se vodom mnogobrojnih izvora. U avgustu temperatura vode je oko 20C. Kotlaniko jezero lei u kotlini na nadmorskoj visini od 1514 m. Zapadno od njega izdie se Dumo, jugoistono Pruta istono Gornja Kotlanica, sjeveroistono Klek i sjeverozapadno Zimovica.Krukastog je oblika, duine oko 300 m, irine 120 m, povrine 3,2 ha, dubine do 10 m , boja vode je zelenkasta, bistra i providna do 5 m. U avgustu temperatura vode pri obali je 20C. Jezero dobija vodu od otopljenih snjeanika iz cijele kotline, a gubi vodu podzemnim oticanjem rijeice Pridvorice, pritoke Neretve.
4

Borilovako jezero , koga neki zovu Jugovo a neki Maino jezro, nalazi se nedaleko od Orlovakog jezera. Smjeteno je u nekadanjem izvoritu lednika na visini oko 1550 m. Izgled mu je krunog oblika, 9 do 10 m u preniku, dubine 2 m. Boja vode je plavkastozelena, bistra i providna. tirinsko jezero je najvee na Zelengori. Jugozapadno od njega izdie se Dumo, juno Klek, istono Todora, sjeveroistono Osredak, sjeverozapadno Visoka. Lei u manjoj uvali na nadmorskoj visini od 1677 m. Krukastog je oblika duine oko 600 m, irine 350 m, povrine oko 8 ha, dubine do 2,5 m. Sa svih strana u njega se slijevaju izvorii. Gubi vodu poniranjem. Vjetaka jezera Klinje je najstarije akumulaciono vjetako jezero u Republici Srpskoj i BiH i na njemu je podignuta prva luna brana na Balkanu. Nazvano je po toponimu Klini mjestu na kome je uklinjeno. Akumulirano je od 1891. do 1896.godine izgradnjom kamene lune brane u dolinskoj pregradi ispod sastavka rijeka Vrbe, Drameine i anjevice, projektovana i graena je po instrukcijama francuskog ininjera Krantza. Brana je visoka 26 m, gornja irina joj je 4,6 m, a na temelju 16,7 m; duina joj je 104,5 metara i sadri 9504 m materijala. Za gradnju je dovoen vulkanski pepeo sa Vezuva iz Italije koji je sluio kao vezivni materijal. Povrina akumulacije je 26 ha, duina 1,5 km, a najvea irina 350 do 400 m, akumuliralo je 1 730 000 m vode. Brana je graena za potrebe meloracije i navodnjavanja Gatakog polja. U vrijeme velike poplave 13.10. 1975.god. vijenac brane je oteen. Obnovljen je 1982. i 1983.godine i tada je izvrena rekonstrukcija ureaja i postrojenja na brani. Luna brana je kulturno - istoriski spomenik i pod zatitom je drave. Jezero Desivoje formirano je 1971. godine na lokalitetu Poljana na rijeci Vrbi sa desne strane magistralnog puta Gacko - Foa. Manjom betonskom branom pregraena je Vrba ispod Boovog, s lijeve i iznad Vodenog potoka, s desne strane koji kod poljane utiu u Vrbu i obrazovana je manja akumulacija, prevashodno za potrebe ugostiteljstva. Izgradnjom jezera Vrba starije jezero Desivoje je izgubilo rani znaaj, jer je nivo novog jezera za oko 2 metra vei od starog. JezeroVrba je izgraeno 1982.god.,pregraivanjem zemljano-betonskom branom rijenog toka rijeke Vrbe u starom rukavcu jezera Klinje pod Donjim Ulinjem. Jezero se nalazi na nadmorskoj visini od oko 1040 m, akumulirano je za potrebe Termoelektrane i predstavlja najveu vodenu akumulaciju u optini Gacko. Smjeteno je izmeu Rajkove grede (1151 m), Draljevskih kosa i Prosjenice (1180 m). Kod Gornjeg Ulinja,dugo je oko 3 km, prosjene irine oko 400 do 500 metara i zahvata povrinu od 107 ha.
5

Koliina vode u akumulaciji je 14 mil. m. Jezero je poribljeno pastrmskom (kalifornijskom, jezerskom i potonom) i predstavlja izuzetno sporskoribolovno i rekreativno podruje. Cjevovodom duine 6 km je spojeno sa Termoelektranom Gacko.