[

RZGAR ENERJS

RZGARDAN ENERJ RETM VE RZGAR TRBNLERNN EVRM

Abdullah Onur KISAR Enerji Komisyonu yesi

Rzgr nasl oluur?

Yenilenebilir enerji trlerinin birou gnein sebep olduu srelerle oluur. Gne yeryzne saatte 100.000.000.000.000 kW enerjiyi gne nlar yoluyla gnderir. Gneten gelen enerjinin %1,5-2'si rzgr enerjisine dnr. Ekvator izgisi yaknndaki blgeler dnyann dier blgelerine gre daha fazla snr. Isnan hava yaklak 10km'ye ulancaya kadar gkyzne ykselir. Bu scak hava ktlesi hareket ederek Kuzey ve Gney Kutbuna yaklanca aa ker ve ekvatora geri dner. Dnya dnd iin kuzey yarkre zerindeki her hareket, kendi konumumuza gre saa doru (gney yarkre iin sola) ynelir. Bu belirgin bkc kuvvet Coriolis Kuvveti (Coriolis Force) olarak bilinir. Bu kuvveti kefeden Fransz Matematiki Gustave Gaspard Coriolis'in ismiyle anlmaktadr (1792 - 1843). Kuzey yarkre zerinde hareket eden bir paracn saa doru dnecei pek ak grnmeyebilir. Bu olay yle canlandrabiliriz. U ksm gneye doru hareket eden bir koni dnn ve dnyann dnd gereini de ekliyerek, koninin sanki saa doru kaydn grrz. Coriolis Kuvveti gzle grlebilir bir olaydr. Tren yolu hatlarnn bir taraf dierinden daha hzl anr. Nehir yataklarnn bir taraf dierinden daha derine iner (hangi taraf olduu bulunduumuz yarkreye baldr ve kuzey yarkrede hareket eden bir paracklar saa ynelir).

Kuzey yarkrede rzgr, bir alak basn alanna yaklatka saat ynnn tersine ynelir. Gney yarkrede ise rzgr, alak basn alanlar etrafnda saat ynnde dner. Rzgr hz, bir rzgr trbininin elektrie evirebilecei enerji miktar asndan nemlidir. Rzgrn enerji ierii, ortalama rzgr hznn kp orannda deiir. Yani rzgr hz 2 katna karsa, retilecek enerji 8 katna kar. Rzgr enerjisi, rzgr oluturan hava akmnn sahip olduu hareket (kinetik) enerjisidir. Bu enerjinin bir blm yararl olan mekanik veya elektrik enerjisine dntrlebilir. Konuyu biraz formle edersek; G = Enerji / Zaman Enerji = G x Zaman Kinetik Enerji = 0,5 x Ktle x Hz x Hz Ktle = Hava Younluu x Hacim ( Rzgar Hz x Alan (trbin kanatlarnn tarad alan) ) Bu alandan geen rzgarn oluturduu g; G = 0,5 x Hava Younluu x (Rzgar Hz)^3 x Alan (trbin kanatlarnn tarad alan) Rzgardan g retiminde nemli olan bir dier yasa ise Betz Kanunu dur. Rzgardan elde edilebilecek maksimum g, toplam rzgar gcnn 0.59u veya 16/27'si olarak verilir ve bu katsay Betz Kanunu olarak ifade edilir. Gnmz modern rzgar trbinleri rzgarn enerjisinin 0,53 n alabilecek teknolojidedir. Bu da (0,53 / 0,59 =

17

Mays 2009

RZGAR ENERJS

]
Rzgr arkadan alan trbinlerin yaygn bir kullanm yeri yoktur. Rzgr nden alan trbinlerin iyi taraf, kulenin oluturduu rzgr glgelenmesinden etkilenmemesidir. Kt taraf ise, trbinin srekli rzgra bakmas iin dmen sisteminin yaplmasdr. Yatay eksenli trbinlere rnek olarak pervane tipi rzgr trbinleri verilebilir. Bu tip trbinlerin kanatlar tek para olabilecei gibi iki ve daha fazla paradan da oluabilir. Gnmzde en ok kullanlan tip kanatl olanlardr. Bu trbinler elektrik retmek iin kullanlr. Gemite ok kanatl trbinler tahl tmek, su pompalamak ve aa kesmek iin kullanlmtr

0,90 ) esen rzgarn teorik olarak alnabilecek maksimum enerjisinin % 90 nn alnmas demektir.

Rzgar Trbinlerinin Evrimi ve Snflandrlmas

Rzgar enerjisi kullanm M.. 2800 yllarnda Orta Dou'da balamtr. M.. 17. yzylda Babil Kral Hammurabi dneminde sulama amacyla kullanlmtr. Daha sonra tahl tme, su pompalama, aa kesme ileri iin de rzgr gcnden yararlanlmtr. Avrupa'da rzgar enerjisinin yelkenli gemilerden sonra, karada kullanm 12. yzylda yel deirmenleri ile balamtr. 19. yzyl Buhar Devrimi'nden ve fosil yaktlarn kullanmnn hzla artmasndan dolay rzgardan faydalanarak enerji retimi, uzun seneler nemini yitirmitir. Gnmz modern rzgar trbinlerinin atas saylacak ilk modeller 19. yzyln sonlarnda Danimarka da yaplmtr. 1970'li yllarda yaanan petrol krizi ile dnya yeni enerji kaynaklar arayna girmi ve rzgar trbinleri iin uzun bir aradan sonra yeni bir evrim sreci balamtr. Amerika Birleik Devletlerinde 1970lerde yatay ve dikey (Darrieus tipi) rzgar trbinleri zerinde youn Ar-Ge almalar yaplm, ayrca 1980li yllarn balarnda Uluslararas Enerji Ajans egdmnde yrtlen Ar-Ge almalarnn katksyla ada enerji trbinlerinin ekli ortaya kmtr. Snflandrlmas

B) Dey Eksenli Trbinler

Trbin mili deydir ve rzgrn geli ynne diktir. Savonius tipi, Darrieus tipi gibi eitleri vardr. Daha ok deney amal retilmitir. Ticari kullanm ok azdr. Bu trbinlerin stnlkleri yle sralanabilir: Jeneratr ve dili kutusu yere yerletirildii iin, trbini kule zerine yerletirmek gerekmez, bylece kule masraf olmaz. Trbini rzgr ynne evirmeye, dolaysyla dmen sistemine ihtiya yoktur. Trbin mili hari dier paralarn bakm ve onarm kolaydr. Elde edilen g toprak seviyesinde ktndan, nakledilmesi daha kolaydr. Sakncalar ise yledir: Yere yakn olduklar iin alt noktalardaki rzgr hzlar dktr. Verimi dktr. almaya balamas iin bir motor tarafndan ilk hareketin verilmesi gerekir, bu yzden ilk hareket motoruna ihtiyac vardr. Ayakta durabilmesi iin tellerle yere sabitlenmesi gerekir, bu da pek pratik deildir. Trbin mili yataklarnn deimesi gerektiinde, makinenin tamamnn yere yatrlmas gerekir.

18

Rzgar trbinlerini nitelik olarak aadaki 5 ekilde gruplandrabiliriz. 1) Yatay eksenli veya dey eksenli rzgar trbinleri. 2) nden rzgarl ve arkadan rzgarl rzgar trbinleri 3) Tek, iki veya kanatl indiksiyon veya ezaman reteli rzgar trbinleri. 4) Durdurma veya kanat eimi denetimli rzgar trbinleri . 5) Deimez veya deiken hzl rzgar trbinleri. Bu gruplardan ticari olarak ne km olanlar yatay ve dey eksenli trbinlerdir. Bunlar kendi iinde inceleyecek olursak;

Darrieus tipi
Darrieus tipi dey eksenli rzgr trbininde, dey ekilde yerletirilmi iki tane kanat vardr. Kanatlar, yaklak olarak trbin mili uzun eksenli olan bir elips oluturacak biimde yerletirilmitir. Kanatlarn ibkey ve dbkey yzeyleri arasndaki ekme kuvveti fark nedeniyle dnme hareketi oluur. Yaps gerei Darrieus tipi rzgr trbinlerinde, devir bana iki kere en yksek tork elde edilir. Rzgrn tek ynden estii dnlrse; trbinin verdii g, sins eklinde bir eri oluturur.
Resim 1: Yatay Eksenli Rzgar Trbini

Mays 2009

A) Yatay Eksenli Trbinler

Bu tip trbinlerde dnme ekseni rzgr ynne paraleldir. Kanatlar ise rzgr ynyle dik a yaparlar. Rotor, rzgr en iyi alacak ekilde, dner bir tabla zerine yerletirilmitir. Yatay eksenli trbinlerin ou, rzgr nden alacak ekilde tasarlanr.

[
Resim 2: Darrieus tipi dey eksenli rzgr trbini

RZGAR ENERJS

Resim 3: Savanius tipi dey eksenli rzgr trbini

Savonius tipi
Savonius trbinleri, iki ya da adet kepeye benzer kesitin birleimi eklindedir. En yaygn iki adet kepenin bulunduu durumdur ve S eklini andran bir grnts vardr. Savonius trbininde akkan ibkey kanat zerinde trblansl bir yol izler ve burada dnel aklar meydana gelir. Bu dnel aklar Savonius trbininin performansn drr, bu nedenle elektrik retiminde pek fazla kullanlmazlar. Daha ok su pompalama amal ve rzgr lmlerinde kullanlan anemometre olarak kullanlrlar.

KAYNAKLAR
1) Elektrik leri Etd daresi http:// www.eie.gov.tr 2) Wikipedia Ansiklepedisi http:// tr.wikipedia.org 3) Rzgar ve Gne Enerjili G Sistemleri (Mudeem Tanrven) 4) Trkiye Rzgar Enerjisi Birlii http://www.ruzgarenerjisibirligi. org.tr/ 5) Global Wind Energy Outlook Global Windenergy Council

19

ekil 1: Rzgar Trbinlerinin Evrimi ve Verimlilii

Mays 2009