DENEY DC-1a: DC MAKNALARIN MIKNATISLANMA ERS Ama: DC makinalarn armatrnde endklenen i geriliminin ( E ), sabit hzda ( n ) uyartm akmna ( I u ) kar

deiimini gsteren mknatslanma erisini elde etmek. Bu karakteristik, o makinann motor veya jeneratr durumunda uyartm sargsndan geen akma gre hangi i gerilimin endkleneceini gsterir. Baka hzlarda da orant kurularak ayn karakteristikten faydalanlabilir. Teorik Bilgi: Btn DC makinalarn mknatslanma erisi, uyartm sargs d bir kaynaktan beslenerek, yani yabanc uyartml dinamo olarak altrlrken kartlr. Armatr akmna gre deien armatr reaksiyonu ihmal edilirse bu karakteristik, o makinann motor veya jeneratr durumunda uyartm sargsndan geen akma gre hangi i gerilimin endkleneceini gsterir. Yabanc uyartm sargs olarak nt ya da seri sarg da kullanlabilir. Bu durumda nt ya da seri almada, makina ister motor ister jeneratr olsun, uyartm sargsndan geen akma gre endklenen i emk bu eriyle bilinir. Hatta alma hz farkl olsa bile, mknatslanma erisinin kartld hz ile E = Kn biiminde doru orant kurularak ayn uyartm akmnda yeni hz iin

Dinamoya hibir elektriksel yk balamaynz. Bylece u gerilimi i emkya eit olacaktr ( U 0 = E ). 3. Dinamonun uyartm akmn, varsa ayarl gerilim kaynayla ya da reostayla adm adm artrrken her admda dinamonun uyartm akmn ( I u ) ve u gerilimini ( U 0 ) kaydediniz. Bu srada uyartm akmn hi azaltmaynz; hep artrnz. nk k ksm elde edilmektedir.

U0

gerilimi, dinamo anma geriliminin %20 fazlasna ulaana kadar bu ileme devam ediniz. 4. Bundan sonra inie geiniz. Dinamo uyartm akm adm adm azaltrken I u ve U 0 deerlerini kaydetmeye devam ediniz. Bu ksmda da uyartm akmn hi artrmaynz; hep azaltnz. 5. Dinamo uyartm akmn kaydettiiniz I u lardan birine yeniden ayarlaynz. Bu defa yksz durumda hz anma hzndan byk bir deere getirerek

U 0 gerilimini ve hz kaydediniz. Ayn

ilemi bir kez de anma hzndan kk bir hz iin yapnz.

E gerilimi bulunabilir.

Mknatslanma erisi, ferromanyetik malzemelerin Histerezis dngsnn bir parasna benzer ekilde elde edilir (ekil 1). Uyartm akmnn artrlmas (k) srasnda elde edilen gerilimler, azaltlmas (ini) srasnda elde edilenden daha kktr. nk inite, nceki almadan kalan mknatslanma nedeniyle, ayn uyartm akmyla daha byk ak ( ), dolaysyla da daha byk gerilim elde edilir. Hatta uyartm akm sfrlansa bile, artk mknatsiyet aksndan dolay kk bir gerilim ( E r ) grlr. Buna artk mknatsiyet (remenans) ekil 1 gerilimi denir. Makinann imalattan sonra ilk altrlmas gibi istisnai durumlar hari, mknatslanma erisinin k ksmnda da artk mknatsiyet grlr. Yaklak olarak k ve ini ksmlarnn ortalamas kullanlabilir. Mknatslanma erisinin nemli dier bir zellii de doymadr. Doyma nedeniyle byk uyartm akmlarndaki deiimler akda, dolaysyla da gerilimde daha kk deiimler meydana getirirler. nk ferromanyetik malzemenin btn molekllerinin elektron dzenleri uyartm manyetik alann en iyi destekleyecek ekle girdikten sonra manyetik alann ( H ) artrlmas manyetik ak younluunu ( B ) ancak boluktaki kadar, artrabilir. Yani byk uyartmlarda dB dH eimi 0 katsaysna yaklar. Deneyin Yapl: 1. ekil 2deki devreyi kurunuz. Yabanc uyartm sargs olarak seri sargy kullanyorsanz byk akml, nt sargy kullanyorsanz byk gerilimli uyartm kayna kullannz. Buradaki byk, anma deeri civarna ulaabilen demektir. Reostann direnci de buna gre seilmelidir. Sonraki deneylerde de kullanlaca iin tercihen nt sargy yabanc uyartm sargs olarak kullannz. Bu deneyde dinamoyu dndrmek iin istenirse sabit hzda altrlabilecek baka bir motor da kullanlabilir. 2. Dinamo uyartm sargs ular akken ( I u = 0 ) motora yol vererek dinamonun anma hzna getiriniz. Motorun dn hz deiebileceinden deney boyunca hz sabit tutmaya dikkat ediniz.

Sonularn Deerlendirilmesi: 1. Deneyin 3. ve 4. admlarda bulduunuz deerlerle ekil 1 benzeri mknatslanma erisini iziniz. Bulduunuz eriyi yorumlaynz. 2. Artk mknatsiyet gerilimi (ini) anma geriliminin % kadr? 3. Anma gerilimini bota veren uyartm akm, anma yk veya armatr akmnn % kadr? 4. Doru orant kullanarak izdiiniz mknatslanma erisinden, 5. admdaki hzlarda ayn uyartm akmndaki E gerilimlerini bulunuz. Bu deerler, 5. admda ltnz gerilimlerle uyuuyor mu?

DENEY DC-1b: YABANCI UYARTIMLI DNAMOLARIN DI KARAKTERST Ama: Sabit hzda ve sabit uyartm akmnda yabanc uyartml dinamolarn u geriliminin ( U ) yk akmna ( I y ) gre nasl deitiini gsteren d karakteristiini elde etmek. Bu eri, dinamonun herhangi bir elektriksel yk hangi akm ve gerilim deerlerinde besleyeceini bulmaya yarar ve buna yk karakteristii de denir. Teorik Bilgi: DC makinalarda E = Kn olduundan, armatr reaksiyonu ihmal edilirse sabit hz ve sabit uyartm akmnda endklenen i emk sabit olmaldr. Ancak yk akm artarken armatr sargs direnci ve fralar zerindeki gerilim dmleri nedeniyle u gerilimi ( U ) gittike azalr. Bu azal, yk akmna gre yaklak dorusaldr. Fakat bir de armatr reaksiyonu nedeniyle armatr akm arttka toplam ak azald iin bir miktar daha gerilim dm olur.Bylece yabanc uyartml dinamolarn d karakteristii ekil 1de grld gibi bulunur. E I y erisine ise i karakteristik denir. Dinamonun elektriksel bir yk hangi akm ve gerilim deerlerinde besleyebileceini bulmak iin yke ait U I y erisi de ayn eksenlerde izilir. rnein bir diren iin ykn

admda u gerilimini ( U ) ve yk akmn ( I y ) kaydediniz. Bu ileme, yk akmnn anma deerinin %20 fazlasna kadar devam ediniz. 6. Motorun gerilimini keserek (mmknse yavaa) makinalarn almasn bitiriniz. Dinamonun armatr direncini ( Ra ) ve uyartm sargs direncini ( Ru ) lerek kaydediniz. 7. Dinamonun anma hzndaki srtnme kayb yaklak olarak biliniyorsa renerek kaydediniz.

U I y erisi ekil 1de gsterildii

Sonularn Deerlendirilmesi: 1. Deneyin her admndaki lmlerden

gibi bir dorudur. alma noktasnda dinamonun ve ykn akm ve gerilimleri ayn olaca iin, dinamonun ve ykn U I y erilerinin kesiim noktas alma akm ve gerilimini verir. Bu akm ve gerilimin arpm dinamonun k gcdr. Buna gre dinamonun ekil 1 besleyebilecei azami k gc, ayn alma artlarnda (ayn dndrlme hz ve uyartm artlarnda) kartlan U I y erisinin iine, iki kenar eksenler zerinde ve bir kesi eri zerinde olmak zere izilebilecek en byk alanl dikdrtgenin alandr. Bu yalnz dinamolarda deil, btn DC gerilim kaynaklarnda geerli bir kuraldr. Deneyin Yapl: 1. ekil 2deki devreyi kurunuz. nceki deneyde kullandnz dinamo uyartm sargsn kullannz. 2. Motoru altrarak hzn dinamonun anma hzna getiriniz. Deney boyunca hzn bu deerde sabit tutulmasna zen gsteriniz. 3. nce uyartm akmnn anma deerinin bulunmas gerekir. Bunun iin dinamoyu anma gerilimi ( U ) ve anma akmna ( I ) uygun bir yk ( R olmasn ( U
*

E = U + Ra I y i emk deerlerini hesaplaynz. Deney

sonularyla ayn tabloda gsteriniz. Hz ve

I u sabit olmasna ramen E gerilimi neden

deiiyor? 2. Yksz durumdaki gerilimi ( E 0 ) sabit bir doruyla gstererek, bulduunuz sonularla ekil 1deki gibi 3.

E0 , E , U ve Ra I a gerilimlerini yk akmna (burada I y = I a ) kar iziniz.

* Iu deeri iin nceki deneyde bulunan mknatslanma erisinden, endklenen i emky

bulunuz. Bu deer 1. sorudaki i emklardan hangisiyle uyuuyor? Neden? 4. Anma yk akm iin armatr reaksiyonunun etkisiyle oluan gerilim dm ne kadar olmaktadr? izdiiniz eriler zerinde gstererek bulunuz. 5. Bulduunuz anma uyartm akm ( I u ), nceki deneyde anma gerilimini veren uyartm akmndan % ka fazladr? Bu fazlalk nedendir? 6. Deneyin 5. admndaki her yk akm iin verimi hesaplayarak yk akmna kar iziniz. Dinamonun srtnme g kaybn yaklak olarak biliyorsanz bunu net giri gcne 2 ( EI y + Ru I u ) ekleyerek brt giri gcn bulacak ve k gcn ( UI y ) brt giri gcne oranlayarak verimi bulacaksnz. Srtnmeyi bilmiyorsanz hesaplarda ihmal ediniz.
*

* y

* y

=U

I ) ile ykleyiniz. Hz sabit tutarken

* y

uyartm akmn yavaa artrarak dinamonun u geriliminin anma hznda anma deerinde

= U * ) salaynz. Yk uygun seildii iin yk akm da anma deerinde olacaktr * * ( I y = I y ). te bu durumdaki uyartm akm anma uyartm akm ( I u ) olarak kaydedilir.

4. Bundan sonra deneyin sonuna kadar uyartm akmn ve hz anma deerlerinde tutmaya dikkat ediniz ve dinamo ularn ak devre ederek yk kaldrnz. 5. Yksz alma artlarndan balayarak her admda adm adm yk (yk akmn) artrnz. Her