UNIVERZITET U SARAJEVU

FAKULTET KRIMINALISTIČKIH NAUKA

SARAJEVO

BOSANSKA SREDNJEVEKOVNA DRŽAVA

KAO TEMELJ BH. DRŽAVNOSTI
(seminarski rad)

Predmet: Državno i društveno uređenje Bosne i Hercegovine

Mentor:

Sarajevo, novembar 2008. godine

 1.Sadržaj

1. Sadržaj........................................................................................................................3.
2.Uvod............................................................................................................................4.
3.Nastanak i razvoj bosanske države.............................................................................5.
4.Crkva bosanska...........................................................................................................7.
5. Feudalna rasjepkanost i propast bosanske države......................................................9.
6. Zaključak..................................................................................................................10.
7. Literatura..................................................................................................................11.

2
 2.Uvod

Prvi istorijski izvori koji govore o Bosni potiču još iz X vijeka. Tako vizantijski car
Konstantin Porfirogenit 949. godine, u svom spisu „De administrando imperio“ pominje
Bosnu kao oblast u gornjem i srednjem toku rijeke Bosne. Njen razvoj kao oblasti u sastavu
drugih država, zatim kao poluzavisne teritorije, može se pratiti do XII vijeka od 1180. do
1453. je period razvoja i procvata srednjovjekovne bosanske državnosti. Padom pod tursku
vlast i u sastavu drugih država Bosna i Hercegovina nikad nije izgubila svoju geopolitičku i
teritorijalnu cjelovitost i poseban državnopravni status. Jedini izuzetak je period koji je počeo
sa šestojanuarskom diktaturom, 1929. godine i trajao do početka drugog svetskog rata 1941.
godine.

3.Nastanak i razvoj Bosne

3
 Teritorija Bosne, odnosno plemena koja su je naseljavala pominju se u izvorima prvi
put u Ajnhardovoj Franačkoj hronici 822. godine. Posle ugušenja protivfranačkog ustanka
hrvatski knez Ljudevit Pasavski se sklonio kod Srba, koji „drže najveći deo Dalmacije“, tj.
bivše rimske provincije, koja se najvećim dijelom poklapala sa teritorijom današnje Bosne.
Bosnu prvi put u istoriji pominje Konstantin VII Porfirogenit sredinom X vijeka, kao
„malu zemlju Bosnu“, deo Srbije u vreme kneza Časlava, a ne kao posebnu državnu celinu.
Ova teritorija obuhvatala je tada samo dolinu istoimene rijeke i na njoj car pisar pominje i dva
grada: Katera i Desnik. I pop Dukljanin, kao i vizantijski pisac Jovan Kinam (1150) navode
da rijeka Drina dijeli Bosnu i Rašku, odnosno Bosnu od ostale Srbije. Narod u Bosni po
Kinamu nije podčinjen arhižupanu srba, nego ima poseban način života i upravljanja.
Bosna se verovatno osamostalila posle pogibije kneza Časlava, a u sledećim
vijekovima je podpadala pod vlast raznih susednih država. U X vijeku bila je pokorena od
hrvatskog kralja Krešimira, a u drugoj polovini desetog vijeka Mađari preuzimaju pljačkaške
pohode i prema Bosni. Bosna je možda neko vrjeme pripadala i Samuilovoj državi, a posle
njegovog pada Vizantiji. Jedno vrijeme je bila i u sastavu Zete. Zetski kralj Bodin je upravljao
Bosnom preko kneza Stefana.
Od X do XII vijeka jedini izvor o unutrašnjem odnosima u Bosni su nepouzdani
podatci popa Dukljanina. Titula vladaoca bila je ban. U političkim događajima u Bosni važnu
ulogu imaju magnates Bosnae, vjerovatno rodovski prvaci i istaknuti članovi banove vojne
družine, koji i u drugim državama Južnih Slovena predstavljaju najstariji aristokratskiji sloj.
Veliki sukob između Ugarske i Vizantije u toku XII vijeka odrazio se i na Bosnu, kao i
na Srbiju. Njen položaj zavisio je od uspeha jedne ili druge države. U prvoj polovini XII
vijeka pojavljuje se Bosna u titulaturi ugarskih kraljeva, u čemu se ispoljavaju pretenzije na
Bosnu (1138), a 1139. kralj Bela II je dao „herceštvo bosansko“ svom maloljetnom sinu
Ladislavu. Prvi bosanski ban čije je ime poznato, bio je Borić koji je imao posed u Slavoniji, a
pominje se 1154. kao ugarski vazal.
Vizantija je za vrijeme Manojla I Komnina, 1166. godine, zagospodarila Dalmacijom,
znatnim dijelom Hrvatske, Sremom i Bosnom, ali ne za dugo. Posle smrti cara Manojla I
Komnina, počinje naglo opadanje Vizantije, što je omogućivalo stvaranje nezavisne srpske
države Stefana Nemanje. I Bosna se tada oslobodila Vizantijske vlasti, ali je tako ostala i van
snažnog uticaja vizantijske kulture. Posle 1180. Bosna se osamostalila pod vladavinom bana

4
Kulina. Povrativši uskoro od Vizantije Hrvatsku, Dalmaciju i Srem, ugarski kralj se početkom
XII vijeka navodi kao Kulinov vrhovni gospodar.
I pored vazalnog odnosa prema ugarskom kralju, Bosna je sačuvala unutrašnju
samostalnost. Vazalni položaj bosanskih vladalaca prema ugarskoj kruni ostao je za sve
vrjeme njenog državnog postojanja u srednjem vjeku. Međutim, i pored stalnih pokušaja
ugarskih kraljeva da bosansku državu potčine potpuno svojoj vlasti, samostalnost Bosne je
ostala očuvana. Ugarska nastojanja da podčine Bosnu, nekada i oružanim phodima,
obrazlagana su nužnošću da se suzbije i izkoreni jeretička vijera kojoj je pripadala većina
bosanskog stanovništva. Postojanje ove jeretičke „crkve bosanske“ je činjenica koja je u
najvećoj mjeri obilježila istoriju srednjovijekovne bosanske države. Ona je uticala i na
strukturu bosanskog društva, državno uređenje Bosne i političke odnose u njoj i na
cijelokupni kulturni razvitak, zbog čega će joj u ovom radu biti posvećeno malo više pažnje.
„Crkva bosanska“ je bila istovremeno i svojevrsna koheziona snaga, ali i faktor koji je
onemogućio stvaranje čvršćeg političkog jedinstva bosanskod društva i države.
Posle perioda uspona, velikog teritorijalnog proširenja, snažnog privrednog razvitka i
političke stabilnosti u XIV vijeku, nastupio je period opadanja i slabljenja države, krajem XIV
vijeka. Nakon ponovnog kratkotrajnog uspona u prvoj polovini XV vijeka bosanska država je
postala poprište stalnih razdora krupne vlastele, velmoža, što je državu konačno pocijepalo i
oslabilo. Već krajem XIV vijeka Turci su počeli da krča sebi put stupajući u službu ili savez sa
nekom od zavađenih strana u sukobima balkanskih država i velikaša. Posle konačnog pada
Srbije, Bosna je osvojena 1463. godine, bez nekog ozbiljnijeg otpora koji nesložni velikaši
nisu bili u stanju ni da pruže. Hercegovina se održala nešto duže i Novi, kao poslednje
uporište je pao pod tursku vlast 1472. godine. U toku nekoliko sledećih godina su Mađari
pokušavali da od Turka preotmu Bosnu, pa su postavili i novog kralja, ugarskog velikaša.
Poslije nekoliko pobjeda nad mađarskom vojskom, Turci su osvojili i njegovo uporište Jajce,
1528. i konačno se učvrstili u Bosni.

4.Crkva bosanska

5
 U bosanskoj državi je postojala osobena crkvena organizacija, koja je u velikoj mjeri
uticala ne samo na neke bitne karakteristike njenog društvenog i političkog uteđenja, nego na
celokupnu sudbinu države. Hrišćanstvo je u Bosni imalo dugu tradiciju, hrišćanska episkopija
je postojala još u kasnoantičko doba. Ta episkopija je verovatno dio najranije hrišćanske
crkvene organizacije, koja je bila zajednička za Srbiju i Bosnu, da bi u drugoj polovini XII
vijeka bosanski biskup bio sufragan1 dubrovačkog nadbiskupa, u čije sjedište je dolazio radi
posvećenja. Vjerovatno zbog svoje udaljenosti od metropole i slabijeg uticaja važnijih
crkvenih središta, bosanska biskupija je pokazivala izvesne osobenosti. Jezik bogosluženja
bio je slovenski, a sveštenici u biskupiji su nosili slovenska imena.2 Vrlo je vjerovatno da se
držala istočnog obreda. O vjerskom životu u Bosni do kraja XII vijeka nije poznato gotovo
ništa.
U XII vijeku, za vrijeme vladavine bana Kulina javlja se u Bosni jedan novi religiozni
element, dualistički, jeretički pokret, čiji je uticaj na dalji crkveni razvoj zemlje bio presudan.
Pokret je nastao neposredno iz bogumilske jeresi3, koja se poslije pada Samuilove države
proširila i u Vizantiju i iz koje je nastao masovni jeretički pokret koji je prodro i u zapadne
države: Italiju, Francusku i Njemačku, našavši tamo osnove u brojnim jeresima XI vijeka.
Bogumilska jeres je bila raširena u Srbiji i Dalmaciji, zemljama koje su Bosni bile najbliže.
Moguće je da su jeretici koji su prognani iz Srbije našli utočište u Bosni, i ako o tome nema
izričite potvrde u izvorima. Pouzdano je pak, da iz Dalmacije krajem XII vijeka jeretici
prodrli u Bosnu.
Masovno širenje jeresi u Bosni izazvalo je snažnu reakciju papske kurije i ugarskih
kraljeva, pa je već krajem XII vijeka počelo pripremanje krstaških pohoda protiv bosanskih
jeretika. Ban Kulin je bio primoran da se aprila 1203. godine, zajedno sa narodom, na
Bilinom polju svečano odrekne jeresi. Dalji tok borbe protiv jeresi nije poznat, ali je
vjerovatno bio uspešn, jer je ban Mateja Ninoslav, koji se prvi put pominje1232. godine bio
ugarski vazal i katolik, koji se javno odricao jeretičkih zabluda svojih prethodnika.
U Bosni je došlo do jedne sudbonosne promjene na vjerskom i crkvenom planu. Došlo
je do spajanja stare biskupije sa slovenskim bogosluženjem i jeretičke zajednice. Iako su

1
Biskup koji je podređen nadbiskupu, zastupnik nadbiskupov
2
Poznat je slučaj jednog biskupa koji je dolazio na posvećenje u Dubrovnik, a koji nije znao latinski jezik
3
Ime je dobila po nekom, vjerovatno legendarnom, popu Bogumilu, svom osnivaču. Koreni jeresi u teološkom
pogledu nalaze se u dualističkom učenju Persijanca Manija – manihejizmu i sekte pavlićana. Oni su oštro
napadali crkveno ustrojstvo, sveštenstvo i episkope i poricali im svaku vlast nad vjernicima. Svoje pristalice
podsticali su na nepokornost prema onima koji su na vlasti.

6
postojale razlike između stare bosanske crkve i dualističkih jeretika, oni nisu bili u sukobi.
Zbližili su ih napadi zajedničkog neprijatelja, predstavnika borbene katoličke crkve u licu
dominikanskih episkopa i ugarskih krstaša. Posljednji domaći biskup je bio brat „herezijarhe“,
poglavara jeretičke zajednice. Crkvena organizacija nastala ovim spajanjem dobila je obilježja
obeju vjerskih zajednica. Preuzela je ime stare crkvene organizacije, bosanske biskupije, ali je
prihvatila dualističku doktrinu, kult i jerarhiju. Njeno službeno ime, koje će nositi u XIV i XV
vijeku bilo je „crkva bosanska“.4
Na čelu crkve bosanske se nalazio starešina koji je smatran za istinitog naslednika
apostola Petra5 i nosio je titulu „jepiskopa crkve bosanske“, a u običnom govoru je nazivan
djed. Ispod njega se nalaze gosti, a na najnižem stepenu hijerarhije nalaze se starci. Jednim
imenom su se ovi članovi jerarhije bosanske crkve nazivali strojnici, a oslovljavani su u znak
poštovanja i uvažavanja sa „gospodin“. Veći dio strojnika je živio u hižama, kućama koje su
predstavljale središta vjerskog i crkvenog života u Bosni.
Bosanska crkva je svoj oslonac nalazila u plemstvu, a poveremno i u vladaocima.
Opstanak crkve bosanske bio je vezan za očuvanje bosanske državne samostalnosti. Iako u
XIV vijeku crkva bosanska nije više jedina crkva, njene veze sa vlastelom ostale su snažne. U
odnosima između vladaoca i staleža ona je bila arbitar, što je od nje načinilo značajan faktor u
političom životu.

5. Feudalna rascjepkanost i propast bosanske države

4
Što je u stvari prevod sa latinskog naziva katoličke biskupije ecclesia Bosnensis
5
Prema ktaločkom učenju papa (pontifex maximus) je smatran za pravog naslednika apostola Petra

7
 Krajem XIV vijeka feudalni gospodari postaju sve moćniji. Velmože su u pojedinim
područima bosanske države imale teritorijalna jezgra na kojima počiva njihova snaga. Tokom
prve decenije XV vijeka bilo je već završeno formiranje oblasti pojedinih feudalnih porodica.
Bosna je bila podeljena na četiri dijela, od kojih je svaki imao punu samostalnost i u
unutrašnjem razvoju i u vezama sa spoljnim svijetom. Vladalac je punu vlast imao samo u
centralnim dijelovima države.
Velmože su u svojim oblastima imale vlast koja se po svom sadržaju nije razlikovala
od kraljevske. Imaju svoje dvorove i službenike. Uzimali su dukat od ognjišta od zavisnog
stanovništva, carine na putevima, trgovima i prelazima rijeka, prisvajali su pravo na rudnu
regaliju. Držali su u svojim rukama i najviše sudstvo, a raspravljaju i sporove između svojih
ljudi i stranaca.
Česti sukobi između oblasnih gospodara, međusobom, ali i sa kraljem dovodili su do
nestabilnosti i rastrojstva državne cjeline: često su u međusobne sukobe uvlačili i Turke, u
vidu najmničkih vojnih odreda. S druge strane i po red svoje samostalnosti, oblasni gospodari
su ipak do kraja ostali „rusaška gospoda“, smatrali su svoje zemlje dijelom bosanske države.
U odakvim prilikama krajem XIV i početkom XV vijeka bosanska crkva je poslednji
put odigrala ulogu kohezionog faktora u očuvanju jedinstva i samostalne Bosne. U zategnutim
odnosima između vladaoca i velikaša, djed i crkva bosanska igrali su ulogu arbitra. Na
dvorovima oblasnih gospodara bio je krstjana koji su postali njihovi dvorjani. Oni su bili
svještenici i posrednici izneđu pojedinih oblasnih gospodara i njih i vladara. U povelji Stefana
Tomaša iz 1446. godine braći Dragišićima je utvrđeno da se baština ne može uzeti ni za jednu
krivicu koja ne bi bila ogledana od dida i crkve bosanske i stanka6.
Pokazalo se kao pogibeljno odsustvo crkvene organizacije i nedostatak čvršće
povezanosti sa širokim masama vijernika. Početkom XVI vijeka putopisci na teritoriji Bosne,
osim islamskih osvajača nailaze samo na katolike i pravoslavne.

6.Zaključak

6
Drugi organ centralne vlasti u srednjevjekovnoj bosanskoj državi bio je stanak. Sabor je donosio odluke o
najvažnijim pitanjima unutrašnje i spoljne politike.

8
 Tokom više od sedam vijekova bosanskohercegovačke državnosti i teritorijalno–
političke cjelovitosti mjenjalo se društveno i državno uređenje, mjenjali su se sistemi i
institucije, ali je nekoliko bitnih karakteristika obilježilo cijeli taj razvoj. Na ovom prostoru su
od uvijek živjeli različiti narodi, ispovjedali različite vjere, njegovale različite kulture i
običaje živjeći jedni sa drugima, a ne jedni pored drugih, razvijali su duh međusobnog
uvažavanja i tolerancije i stvarali kulturu i običaje zajednice. svi nezavisni istorijski izvori
potvrđuju da ratovi i sukobi, kojih je na žalost bilo na ovim prostorima nikada svoje uzroke
nisu imali u pomenutim odnosima u Bosni i Hercegovini. Uzroci su uvijek bili u interesima i
pretenzijama koje su dolazile izvan Bosne i Hercegovine.

9
 7.Lliteratura

1. Abid Hodžič, SOCIJOLOŠKO UREDJENJE BiH, Beograd

2. Omer Ibrahimović, DRŽAVNO I DRUŠTVENO UREĐENJE BIH, Sarajevo
2005.godina
3. Ljubomirka Krkljuš, PRAVNA ISTORIJA BiH, Sarajevo 2007
4. Nusret E. Agić, DRŽAVNO I DRUŠTVENO UREDŽENJE BiH, Sarajevo
2006.godina

10