TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 217

Osmanl mparatorluu Dneminde Anadoluda Meyve ve Sebze retimi

Production Of Fruit And Vegetable In Anatolia In The Period Of Ottoman Empire
brahim SOLAK * ZET Osmanllar dneminde Anadoluda ziraat yaplan tarm rnlerinin ierisinde meyve-sebze retiminin nemli bir yeri bulunmaktadr. Meyveler ierisinde en fazla retimi yaplan rnler, zm ve ceviz iken, sebzeler ierisinde ise soan ve sarmsak dier rnlere gre ne kmaktadr. ncelenen dnem ierisinde, badem, kays, erik, elma, armut, kiraz, dut, nar, kestane, fndk, kavun, karpuz, bezelye gibi rnlerin de ziraat yaplmaktadr. ANAHTAR KELMELER Osmanl Devleti, Anadolu, Meyvecilik, Sebzecilik, Baclk. ABSTRACT In the Ottoman Period fruit and vegetable-fruit growing had an important place among/within the Anatolian agricultural production. Among the fruits, grape and walnut production were more than the other fruit production and among the vegetable products onion and garlic productions were considerable. Furthermore, there was agriculture of products like as almond, apricot, plum, apple, pear, cherry, mulberry, pomegranate, chestnut, nut, melon, watermelon and pea in this period. KEY WORDS Ottoman State, Anatolia, Fruit Growing, Vegetable Growing, Viniculture.

Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi.

218 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Giri nsanolunun hayatn devam ettirebilmesi iin en temel ihtiyalarndan birisi kukusuz yemektir. Tkettiimiz temel gdalarn haricinde mutfak kltrmzde sebze ve meyvelerin hatr saylr bir yeri bulunmaktadr. Bugn Trkiye tarmnn nemli bir blmn meyve ve sebze ziraat oluturmaktadr. Gelien tarm teknolojisi sayesinde baz mevsimlere has olan rnler farkl mevsimlerde retilebilmekte ve tketicinin hizmetine sunulabilmektedir. Bu erevede Trkiyenin farkl zelliklerinin yannda meyve-sebze cenneti olduunu sylemek abart olmaz. Osmanl insannn meyve sebze ile ilikisine baktmz zaman, 1682 tarihinde stanbulda 97 sebzeci dkkannn bulunmas (Kazc, 1989:239-249) 1755 tarihli Matbah- mire esnaf maa defteri ierisinde 31 sebzecinin ba ekmesi (Uzunarl, 1984:460) bu gruba giren rnlerin saray ve toplum tarafndan tketiminin hayli yksek olduunun gstergesi olsa gerek. zerinde yaadmz corafyada yetien birok sebze ve meyve trlerinin retim, tketim durumu acaba Osmanl Devleti ynetimindeki Anadoluda nasld? Ne tr rnler yetitirilmekteydi, bunlarn retim durumu nasld ve bunlardan ne kadar vergi alnmaktayd? Bu almada XV-XIX. yzyllar arasnda Osmanl Devletinin Anadolu corafyasnda retilen meyve ve sebze trleri ve bunlarn retim miktarlar ve bunlardan ne kadar vergi alnd ortaya karlmaya allacaktr. Aratrma konusunun kaynaklar Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan baz meyve defterleri, tahrir ve temettuat defterleri, bu defterlerden hareketle (sancak, kaza ve baz nahiyeler ile ilgili) yksek lisans, doktora, kitap veya makale formatnda yaplan almalar, Osmanl saraylarnn mutfak muhasebe defterleri (Barkan, 1979: 72) ve konu ile ilgili dier almalar olacaktr. Temettuat Defterleri, Tanzimatn uyguland yerlerde uyguland iin Osmanl Devletinin btnn kapsamamaktadr. (ztrk, 2003: 292) Bundan dolay tahrir ve temettuat defterlerinden hareketle yaplan sancak ve kaza almalarndaki XVI-XIX. Yzyl kyaslamas tam anlamyla yaplamamtr. Baz yerler her iki yzylda da var olduu iin (hem tahrir hem de temettuat defteri) istenilen mukayese yaplabilmi, dierlerinde ise zikredilen durumdan dolay kyaslama yaplamam, ancak ilgili yerlerin tahrir ve temettuat verileri, birbirinden bamsz olarak var olan retim durumlar verilebilmitir.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 219

Balarken baz hususlar hatrlatmak sanrm yerinde olacaktr. Evvela tahrir ve temettuat defterlerinden hareketle yaplan almalardan yola karak Osmanl mparatorluunun geneline ynelik farkl konularda almalar yapabilmenin hayli zor ve skntl olduunu belirtmek gerekir. Bunda ilgili kaynaklarda verilen bilgilerin eitlilii ve karkl birinci dereceden etkendir, r oranlar, l birimleri vb. durumlarn ayn kaza ierisinde bile farkllklar gstermesi gibi hususlar rnek gsterilebilir. Bu defterlerde verilen r deerlerinin gerek retimi ne kadar yanstt gibi konular zerinde de farkl grler ileri srlmektedir. Gnmzde, tahrir defterlerindeki rn rlerinin son yln ortalamasnn esas alnarak oluturulduu bilinmektedir (z, 2007:112). Burada dikkat edilmesi gereken husus, bu verileri kesin veriler olarak alglamamaktr. Meyve-sebze retiminde ise, devlet, bu rnlerden ancak pazara sunulduu takdirde vergi almaktadr. Bir dier nemli unsur, bu defterler zerinde alma yapan aratrmaclarn ounluunun farkl yntemler kullanmasdr. Bu erevede bazlar yetitirilen rnlerin adlarn belirtirken, bazlarnn bunu yapmamas, toplam retim veya r miktarlarnn ksmen verilmesi ya da verilmemesi veya sadece yzde olarak verilmesi gibi deiik metotlar, ciddi skntlar dourmaktadr. Ama btn bu eksikliklere ramen sz konusu kaynaklardan hareketle bir takm genel almalar yaplabileceini de gzden uzak tutmamak gerekir1. 1- Osmanl Kyls Osmanl toplumunun nemli bir kesimi tarmla uramakta ve bu alanda faaliyet gsterenlerin byk ounluu kylerde yaamaktadr. Osmanl Devletinde timar sisteminin uyguland topraklarda kyl hane reisi, tapu bedeli karlnda plak mlkiyeti devlete ait olan miri arazinin, iftlik tabir edilen ksmnn kullanm hakkna sahiptir (Barkan, 1993:392;nalck, 1993:313). Bu araziyi bo brakmamak ve gerekli vergilerini demek artyla lnceye kadar kullanabilmekte ve tasarruf hakkn ld zaman ocuklarna devredebilmekteydi. Kyl ailesi tasarrufunda olan arazisinde genellikle hububat tr budayarpa vb. rnleri yetitirmektedir. Mehmet z, Anadolu platosunda retimin yaklak % 90nnn hububat olmasndan dolay bunun bir mono-kltr oluturduunu sylemektedir (z, 2007:118). Bunlarn haricinde blgenin toprak, iklim genel anlamda corafi yapsna gre yetitirilebilecek rnlerin ziraatn

Bu tr almalara rnek olarak baknz: Mehmet z, 15-16. Yzyllarda Anadolunun Sosyal Tarihine Dair Aratrmalar: Genel bir Deerlendirme, Uluslar Aras Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi, Konya 2000, s.525-532; Ayn yazar, XVXVI. Yzyllar Anadolusunda Tarm ve Tarm rnleri, Kebike, S.23, 2007, s.11-128.

220 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

da yapabilmekte ve kanunnamelerde belirlenen llerde retimle ilgili vergilerini devlete demektedir. ifti kyl ailesinin vergi verebilmesinin temel artlarndan birisi elindeki arazide retim yapmasdr. Bu anlamda da arazinin bo kalmamas ve retim dkl ile karlalmamas iin devlet gerek merkezden atad grevlileri, gerekse timarl sipahileri araclyla sistemi sk bir ekilde denetleyerek kontrol altnda tutmaktadr. ncelenen dnemde Anadoluda en ok retimi yaplan hububatn dnda meyve ve sebzenin yetitirildii bilinmektedir. Devlet, ba ve bahe rnlerinin retiminden ancak pazara sunulduu takdirde vergi almaktadr. Yani iftikyl ailesi kendi asli ihtiyac iin evinin bahesinde veya tarlasnn bir kenarnda yapt retim iin vergiye tabi deildir. Bu durum Osmanl kanunnamelerinde sebzeden ve meyveden kendi maietleri iin olmayub, bazara getrb satlursa, sahib-i arza defterde r-i bostan ve meyve hasl kaydolunan r-i sebze ve meyve alnur(Akgndz, 1990:178) eklinde ifade edilmektedir. Bundan dolay bu rn grubunda tam anlamyla ne kadar retim yapldn bunun ne kadarnn vergi olduunu bilebilmemizin, tespitini yapabilmemizin eldeki kaynaklar erevesinde imkan bulunmamaktadr. Ancak tahrir ve temettuat defterlerine yazlan ve pazar iin olduu bilinen rnlerden hareketle retim durumu ve eidi belirlenebilmektedir. Meyve ve sebze ile ilgili rnler tahrir defterlerinde ve bu defterlerden hareketle yaplan almalarda farkl balklar altnda yazlm olup, bunlarn genel anlamda yazm ile ilgili tek dzelik olmad grlmtr. Bazen r-i meyve, r-i bostan, r-i sebze, veya r-i meyve ve sebze eklinde kaydedilmitir. Bunun da meyve ve sebze trlerinin isimlerini belirlemede ciddi skntlar kardn belirtmek gerekir. Meyve sebze ile ilgili tahrir defterlerinde tespit edilen kaytlardan bazlar unlardr: r-i sebzevat, ecar- cevz, badem, mal-i sayfi, r-i piyaz, harac- baat, ba- krm, mukataa-i baat, resm-i krm, resm-i baat, rimeyve, r-i bostan, r-i piyaz ve sebze, r-i bezelye, r-i cevz, r-i girdekan velmeyve, resm-i meyve ve bae, r-i baat, mive, resm-i meyve, resm-i besatin, r-i ba, bae-i narence, bae-i turun, harac- krm, r-i ba ve bahe, r-i emrud, emrud ve zeytn, incir ve enar, r-i bostan ve meyve, r-i bostan ve cevz, r-i harnub, r-i havu, r-i incir, r-i ba- meviz, resm-i bostan, mukataa-i ba ve bahe, resm-i bostan ve piyaz, ra- baat ve ecar, zemin-i bae, zemin-i ba, bostan ve ba, ba, bostan, ra-i baat ve cevz, mahsul-i kelek, ra-i krm vb (zdeer, 1982:16; Yinan-Elibyk,1983:16; Yediyldz, 1985: 121; Emecen, 1989:260;nal,1989:103). Temettuat defterlerinde ise bu rnler iin genellikle,

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 221

r-i ba, ba, krm, asma, zeytin, bae, bostan vb. tabirler kullanlmaktadr (Akgndz-ztrk, 2000:95; Akgndz-ztrk,2002:289). Grld gibi incelenen kaynaklarda meyve ve sebze ile ilgili isimler ounlukla genel ifadelerle belirtilmi, bazen de tek tek rnlerin isimleri ve bunlardan alnan vergi miktarlar yazlmtr. ncelenen dnem ierisinde Osmanl Anadolusunda yaklak 80 eit meyve ve sebzenin retildii tespit edilmitir. Yetitirilen bu rnlerin trleri ise unlardr: Meyveler; al, armut, ayva, badem trleri, brtlen, erik, can erii, ceviz, ilek, dut, elma, fndk, fstk, harnub (kei boynuzu), hurma, incir, karpuz, kavun, kays, mandalin, eftali, kestane, kiraz, koruk, limon, muz, nar, palamut, portakal, turun, eftali, zm, vine, mumula, vez (mumulaya benzer), zerdali ve zeytin, sebzeler; asma kaba, asma yapra, bakla, bal kaba, balk, bezelye, brlce, al fasulyesi, dere otu, ebe gmeci, enginar, fasulye, havu, hyar, hindiba, hisarcuk kurusu, spanak, kabak, karnabahar, kereviz, kzlck, kini (ku zm), kuzu kula, lahana, marul, maydanoz, nane, pancar, patlcan, prasa, sakz kaba, salatalk, sarmsak, semizotu, soan, taze bamya, turp, yeil biber (BOA HH 1062:1,81-82; BOA HH 5223; BOA, 1998:18-33; BOA,1996:16-36; BOA,2000:35-91; Ktkolu, 1983:91-99; Emecen,1989:197-230; Arkan,1991:279-306; Bilgin,2000:233-241). Bu rnlerin bazlarnn tahrir ve temettuat defterlerinde bizzat retimi ile ilgili bilgilere sahip iken, bazlarnn ise bilhassa eriye sicilleri ve bunlardan hareketle yaplan almalarda, saraya alnan meyve-sebze listelerinde sadece isimlerine ve ne miktarda alndklarna rastlanlmaktadr. Sz konusu kaynaklarda ise retim durumu ile ilgili bilgi bulunmamaktadr. 2- Meyve retimi a- Baclk Anadoluda retimi yaplan meyve trleri ierisinde zm retiminin ve bacln bir hayli ne kt grlmektedir. Baclk baz blgelerin haricinde hemen hemen her yerde yaplmaktadr. Tahrir defterlerinde bu rn ve bundan alnan vergi, harac- baat, ba- krm, mukataa-i baat, resm-i krm, resm-i baat, r-i baat, r-i ba, harac- krm, balklar altnda kaydedilmitir. Temettuat defterlerine ise genellikle ba, zm ve asma krm bal altnda yazlmtr. Baclktan alnan verginin l birimi sancaktan sancaa deimektedir, genellikle r alnrken, baz yerlerde ise reayaya ar gelmemesi iin, r miktarna karlk tahmini bir bedel olarak harac alnmaktadr (Emecen,1989:262; Bulduk,1993:261). Kanuni dnemi umumi Osmanl Kanunnmesinde baclktan alnacak rle ilgili yle denilmektedir; Ba dnmne

222 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

baz vilayetde on ake ve baz vilayetde be ake alnr. Ve hadikdan ve harmlerden dahi rlerine gre kesim alnr. Amma baz yerlerde ban dnmne yedier ve baz yerlerde sekizer ve baz yerlerde onar ake alnr. Badan ve baeden r-i hsl alnmak kanuna ve era mutabkdr. Amma reyaya tahls-i rde muzyaka olub def-i muzyaka iin r mikdarna bedel mebla tahmin olunub harc itibar olunmudur (Akgndz,1992:381) Kanunnmede de belirtildii gibi alnacak verginin miktarnn belirlenmesinde farkl yollar izlenmitir. Baz sancaklarda kk bana, bazlarnda dnm bana, bazlarnda ise kta bana r alnmaktadr. Mesela Adyamanda (Hsn- mansur) 1519da her 100 tevekten (ubuktan) 2 (Tatemir,1999:146), Harputta 1518de 2, 1566da 5 (nal,1989:127), emigezekte mslmanlardan 100 kk iin 5, gayrimslimlerden 6 (nal,1999:108), Vanda 100 kkten 4-6 (Kl,1997:278), Antepte 1536da 1000 kkten 20, 1574de 40 (zdeer,1982:77-78), Marata (Solak,2004:152) 1526da 1000 kkten 50, 1563de ise 40, Birecikte 1536da 25 ubuktan 1 (Ylmaz,1996:153), Ruhada 1518de 100 kk iin 2, 1540ta 3 (Turan,1993:109) ake alnmaktadr. Eskiehir (Doru, 1992:158), Teke Sanca (Karaca, 2002:256) gibi yerlerde her dnm iin 10 ake, Denizli Kazsnda al dnmden 10, edndan 5 (Gke,2000:377), Geliboluda dnmden 4-6 (Sezgin,1998:232), Akehirde 30 (Ertrk,2007:306), Karahisar- Sahibde 20 (Bulduk,1993:262), elde (elik,1994:298) 1 men 1500de 5, 1518de 8-10 ake, Tarsus Sancanda (Bilgili,2001:438) ise 1 kta badan 25 ake r alnmaktadr. Tanzimattan sonra yaplan yeni mali dzenleme ile ziraat yaplan rnlerden 1/10 orannda r alnaca, her blgenin verim gc dikkate alnarak deiik oranlarda tahsil edilen rn lafz ve manasna uygun olarak her tarafta onda bir hesabyla alnmas(Akgndz-ztrk,2000:25) eklinde belirtildiinden, incelenen blgelerde baz istisnalar hari genellikle bu minval zere alnmtr. Aada tablo Ide gsterilen blgelerdeki zm retiminden, baclktan alnan vergi miktarlarnn genel durumu verilmitir. Bu amala farkl blgelerdeki baclk retiminin birbirine yakn tarihlerdeki durumunu ortaya karabilmek ve alnan vergi miktarn birbirleriyle kyaslayabilmek amacyla bunlar alt tarih bal altnda topland. zm retiminin XVI. yzyln ilk eyreinde el, Ayasulu (Aydn), Menemen, Mula ve Malatyada, yzyln ortalarna doru, Antep, el, emigezek, Adyaman ve Bitlis, yzyln sonlarna doru ise Malatya, Antep, Harput ve Geliboluda nemli lde yapld grlmektedir. Gnmzde baclk ve zm retiminde, bilhassa ekirdeksiz zm yetitirilmesinde Manisann nemli yerinin olduu bilinmektedir. Fakat incelenen dnem ierisinde alnan vergi miktarlar erevesinde Manisa, retim sralamasnda ancak ortalarda yer almaktadr. Genel anlamda bakld zaman,

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 223

gnmzde zm retiminde ne kan Menemen, Mula, Aydn, Antep ve Malatyann gemi yzyllarda da baclk ziraatnda hatr saylr yerinin olduu grlmektedir. Tablo I: XV.-XVI. Yzylda Anadoluda Baclktan Alnan r Yekunlar
Baclk Adana Adyaman Aksaray Alaiye Amasya Amid Antep Ayasulu Balat Beyehir Bitlis ankr emigezek orum Darende Denizli Edirne Elbistan Ergani Erzincan Gelibolu Hamit Harput Homa Hdavendigar el Karaman 10928 68695 3059 6228 13212 15594 15713 17136 7284 33205 101248 36735 158876 5232 135444 11900 136962 11766 77346 196900 50900 13986 31011 1414 16217 28827 45936 104079 71721 30389 4200 103976 13599 40718 43150 131516 56002 9248 392800 395440 57209 16441 10256 70907 20836 5175 1467-1487 1500-1510 1515-1535 13842 2040 22515 29232 60112 1540-1555 4470 60705 1560-1579 2300 23519 37432 1583-1591

Buradaki asl rakam 3460 halebi akasdr. Bunu Osmanl akasna evirdim. 1 Osmanl akas 2.5 halebi akasna eittir. Kurt, Adana, s.115.

224 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Kayseri Kelkit Kemah Kulp Malatya Manisa Mara Menemen Mula Ruha Tarsus Teke Tokat Uak 2556 52150

28212 366 -

23050 22691

11962

43638 26659 30690 80614 64131 3600 1528 21840 5923

177686 22759 88261 90446 80566

89164

11650 19079 3296

38186 31082 84467 43081 10515 -

XIX. yzyl kaytlarna bakld zaman zm retiminin ve bacln daha nceki yzyllarda olduu gibi Anadoluda ok yaygn olduu ve birok blgede yetitirilen meyveler ierisinde ne kt sylenebilir. Bacln ne kmasnda en nemli faktrler arasnda zmn ya olarak tketilmesinin yannda, daha ok kurutulup klk yiyecek olarak saklanmas, zmn kaynatlarak pekmez, pestil, sirke vb. rnlerin yaplmas ve bu yiyeceklerin Anadolu insann vazgeemedii temel gdalar arasnda olmasn sayabiliriz. Temettuat defterlerinden hareketle yaplan almalarda da baclk dier meyvelerle kyasland zaman ne kmaktadr. Bu almalarn bazlarnda bahe ile beraber verilmi, bazlarnda toplam haslat verilirken, r miktarlar verilmemi, bazlarnda ise r miktarlar belirtilirken toplam haslatlar belirtilmemitir. Bundan dolay aadaki tabloyu (tablo II) olutururken retim ve r miktarlarn belirleyebilmek amacyla r olarak verilen deerleri 10 ile arparak yeknlerini, toplam haslat olarak verilenlerin ise 1/10 oranna gre rlerini belirledim. XIX. yzyln ortalarnda da baclk faaliyetinin Anadolunun birok yerinde yapld ve bunlar ierisinde de en fazla retimin ise Kartal, Nif, Menemen, Beyehir, Mula ve Alanyada yapld grlmektedir. Tablo I ve II incelendiinde XVI. yzyldan XIX. yzyla gelindiinde; Alaiye, Aydn (Beyda, Bozdoan, Buldan), Beyehir, Bursa, orum, Darende, Denizli, el, Menemen ve Mula gibi yerlerde baclk faaliyetlerinin ayn ekilde devam ettii anlalmaktadr. XVI. yzylda ne kan baz sancak ve kazalarn temettuat kaytla-

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 225

r olmad iin kyaslama yaplamad, ama aradan geen birka yzyl ierisinde bu yerlerde bacln devam etmi olabilecei sylenebilir. Tablo II: XIX. Yzylda Anadoluda Baclktan Alnan r ve Toplam Haslat Miktar
1840 r Akehir Alanya Ankara Atabey Bayndr Bayrami Beyda Beyehir Bozdoan Buldan Burdur Bursa ay orum Darende Denizli Eirdir Glnar Havza Honaz Karamrsel Kartal Keiborlu Menemen Mula Mut Nif Pasinler Safranbolu 1020 6980 1972 1532 2651 14378.6 29352.5 4761.7 21400 16052.5 17 26242.6 2776 1172.5 10200 62824 19720 15320 26510 143786 293525 47617 214000 160525 170 262426 27760 11725 27.5 275 6092.5 60925 TH. r 114.5 15975.8 8293.4 10408.6 4704.5 7644.6 3004 17560.4 3406 1266.5 6901 6224 2100 1844 TH. 1145 159758 82934 104086 47045 76446 30040 175604 34060 12665 69010 62240 21000 210 13504.5 4 2100 135045 40 17644.9 176449 r 1845 TH.

226 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Silifke Sivrihisar Tire

1809 2798 4233.6

18090 27980 42336.5 2690.3 26903

Yukarda tabloda verilen r miktarlarnn haricinde zikredilen blgelerde zmn ilenerek ra yaplmasndan dolay da vergi alnmaktadr. zm ya olarak tketildii gibi genellikle ra yaplarak, pekmez, sirke, turu yapmnda ve kurutularak da tketilmektedir (Emecen, 1989:263;Gke,2000:378). Baz sancak ve kazalarda baclkla ilgili r veya harac kaydna rastlanmaz iken, ra kaydnn olmas ilgili yerlerden devletin rn zerinden deil de rnden elde edilen radan vergi aldn gstermektedir. Buradaki ama, retimin az olduu dnemlerde reayann madur olmamasdr, bu da Osmanllarn reayann deme gcne gre vergi koymay kendilerine prensip edinmelerinden kaynaklanmaktadr (lhan,2000:101). Harput, Ergani, Bilecik, Tarsus ve Malatya gibi yerlerde ise ayn tarihte hem r-i ba hem de ra kayd bulunmaktadr (nal,1989:164; Erpolat,1993:67; Doru,1992:158; Bilgili, 2001:437;YinanElibyk,1983:16). emigezek, Kemah ve Erzincann ise 1516-18de yaplan tahrirlerinde ra kayd var iken, daha sonra yaplan tahrirlerinde rann olmad, bunun yerine r-i ba kaydnn olduu grlmektedir (nal,1999:109; Mirolu,1990:193). Ordu, orum ve Trabzon gibi sancak ve kazalarn tahrirlerinde ise sadece ra kayd bulunmakta, r-i ba veya harac- baat gibi kaytlar yer almamaktadr (Yediyldz,1985:108;nan-slamolu,1991:190; Bostan,2002:505). radan alnan vergi iin men, batman, md l birimi olarak kullanlmakta, oran da blgeden blgeye deiiklik gstermektedir. Kemahta 1516da 1 men ra 20, 1591de 60, Erzincanda 1516da 5, 1530da 2.5, 1591de 3.5 (Mirolu,1990:193), Koyulhisarda 1569da 3, Amidde 1518de 5 (lhan,2000:100) Harputta 1 batman 5, emigezekte 1 batman 5 (nal,1989:155;nal,1999:101), Tarsusun baz yerlerinde men, baz yerlerinde ise md l birimi olarak kullanlmakta ve 1 md radan 6 (Bilgili,2001:437438) ake alnmaktadr. Trabzonda ise ra sabur ile llmektedir (Bostan,2002:506). XIX. yzyl Temettuat defterleri zerinde yaplan almalarn vergi ve rn kalemleri ierisinde ba haricinde ra kaydna rastlamadk. Buradan hareketle baclkla ilgili rn toplanmasnda defterlere sadece ba veya zm kaydnn yazldn syleyebiliriz.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 227

Tablo III. XIV-XVII. Yzyl radan Alnan Vergi Miktar

1485 Canik Amid Harput emigezek Ergani orum Koyulhisar Ordu Kemah Erzincan Malatya Bilecik Tarsus Tokat Trabzon TOPLAM 297161 307819 397913 4000 4090 55886 134 102240 153710 30 55760 75030 261399 14160 480 41860 60450 180015 26430 1515-1520 10575 123575 63125 109010 5183 4090 7527 660 1525-1530 1545-1555 1560-1576 7581 1583-1591 1613

Osmanl Devletinin gayri mslim tebas da baclk ziraat yapmaktadr. Bunlar baclktan elde ettii zm daha ok arap yapmnda kullanmaktadrlar. Fakat hkmetin bunu ho karlamad, bunun yerine taze zmn kurutulmasn, pekmez ya da turu yapmnda kullanlmasn istedii de bilinmektedir (Emecen,1989:263). b- Dier Meyveler Anadoluda zmden baka birok meyve eidinin ziraat yaplmaktadr. Bacln haricindeki meyve grubuna giren rnler tahrir ve temettuat defterlerine r-i badem, r-i yemi, r-i emrud, r-i cevz, draht- cevz, draht- kesdane, ecar- kiras, gibi bazen tek tek, rnlerin isimleri ve bunlardan ne kadar vergi alnd, bazen de r-i meyve, r-i meyve ve bostan, ecar- cevz ve armud, koz ve kesdane, ecar- meyve ya da bahe vb. eklinde yazlmtr. Byle birlikte yazlan rnlerin ayrmn yapmak veya alnan vergi miktarnn hangisine ait olduunu tespit etmek mmkn deildir. Fakat beraber yazlan rnlerle ilgili olarak genel kanaat ilk sraya konan rnn daha fazla retiminin yapld ve daha fazla vergi alnd ynndedir. rnein ecar- cevz ve armud ve kiras eklinde

228 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

verilen kayttan burada ncelikli olarak ceviz, dier rnlerin ise cevize gre daha az yetitirildiidir. ncelenen blgelerde en ok rastlanlan ve kaytlarda ismi geen meyvelerin elma, nar, armut, harnup, kiraz, ceviz, badem, kestane, incir, zeytin, kavun, karpuz, turun, portakal, limon, narenciye, dut, palamud, fndk, kzlck, zerdali, erik olduu grlmektedir. Bu meyveler ierisinde birok yerde yetitirilen rn ise cevizdir. Ceviz Afyon, Edirne, Darende, ankr, Amasya, Divrii, Alaiye, Adana, Akehir, Koyulhisar, Bitlis, Aydn, Ktahya, Uak, Mula, Bolu, Adyaman, Canik, Kemah, Erzincan, Kayseri, Tarsus, Beyehir, Bilecik, Manisa, Denizli, Tavas, Karaman, Teke, el, Trabzon, Zamantu ve Mara gibi yerlerde yetitirilmektedir. Bu rnden alnan r bazen tek, bazen de dier meyve trleri ile birlikte yazlmtr. Cevizden sonra Anadoluda en ok karlalan meyve trlerinin ise armut, incir (yemi), badem, zeytin ve kavun-karpuz olduu sylenebilir. Meyvelerden alnan vergi tr ve oran blgeden blgeye ya da rnn trne gre deimektedir. Bazen bu rnlerin mahsulnden r alnrken, bazen de aa bana ya da dnm miktarna gre vergi alnmtr. Mesela Birecikte (Ylmaz,1996:153) 1536da 1 ceviz aacna 2, 4 incir aacna 1, dier meyve aalarnn 5ine 2 ake, Alaiyede (Akgl,1989:XLVII) meyve aalarnn her birine 2, ankrda (Kankal,1993:168) ise 1521de 1 ceviz aacndan 2 ake alnmaktadr. Bu rnlerden alnan vergi miktarlar ve bazlarnn retim durumlar tablo IV de gsterilmitir. Tablo hazrlanrken baz meyvelerin tek tek trleri ve bunlardan alnan vergi miktar, bazlarnda ise sadece meyve bal altnda vergi ve retim miktarlar verilmitir. Meyvelerin isimlerine ve retiminin yapld yerlere baktmz zaman bazlarnn bugn olduu gibi gemite de ayn yerlerde yetitirildikleri grlmektedir. Fndk, Giresun, Canik ve Trabzonda, narenciye ve turungiller Alaiyye, el, Tarsus ve Teke sancaklarnda, kavun karpuz daha ok Tarsus ve Adanada yetitirilmektedir. Gnmzde Giresun ile zdelemi olan fndk retimi ile ilgili olarak Hanifi Bostan XVI. yzyl kaytlarnda burada yetitirildiine dair herhangi bir vergi kayd bulunmadn sylese de (Bostan,2002:499), 1580lerde ekonomik bir deer olarak ne kmamasna ramen yetitirildii bilinmektedir (Emecen,1996:81; Fatsa,2005:321-322). XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren ise fndk retimi Giresunda bir hayli ne kar, yllk retim 200000 ile 400000 kantar arasnda deimektedir. retimin artmasnda yabanc lkelerden gelen youn talebin etkili olduu grlmektedir. Romanya, Rusya, Belika ve ngiltere Osmanl Devletinden fndk ithal eden lkelerin banda gelmektedir (Karaman,1999:143-145). retim ve ihracat miktarna ba-

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 229

kld zaman fndn yre insan iin hayati nem sahip olduu anlalmaktadr. Bugn eftali retimi ile mehur Bursa ile kays retiminde ne kan Malatyann gemi yzyllarda bu rnleri yetitirmedikleri veya retseler bile kaytlara gemedii grlmektedir. eftaliye XIX. yzyln ikinci yarsnda sadece Diyarbakrda rastlanlmaktadr. Fakat retim durumu hakknda bilgi verilmemektedir (Palal,1999:218). Belki bu rnler tek tek isimleri ile deil de, r-i meyve ya da ecar- meyve bal altnda verilmi olabilirler. Osmanllar dneminde yetitirdikleri rnler asndan ne kan sancak ve kazalar unlardr: XVI. yzylda ncir Kiliste, harnup el ve Alaiyede, karpuz Adanada daha fazla yetitirilir. XIX. yzylda ise incir, Bozdoan (Aydn), Beyda (Aydn) ve Alanyada, limon Alanyada, dut Bursa, Beyda (Aydn) ve Karamrselde, zeytin, Karamrsel, Bayndr ve Silifkede, kestane, Beyda ve Karamrselde, kiraz ise Nifte (Kemal Paa) yetitirilmektedir. ncelenen kaynaklardan yetitirilen meyvelerin tahrir kymetleri ile ilgili bilgiler de renilebilmektedir. Mesela Trabzonda 1554l yllarda cevizin, fndn, kestanenin ve elmann kantar (1 kantar:56.4kg, nalck,2003:251) 7, kiraz 9, armud 10, zeytin ise 50 ake civarndadr. Ayn rnlerin 1583te kantar 10 ake olur (Bostan,2002:500). Karamanda ise 1584te 1 kile armutun 5 ake olduu grlmektedir (Akz,1992:175). ankrda 1521de 1 kile badem 10 (Kankal,1993:168), Mulada 1500 tarihinde 1 kile incir 20-30 (Mete,2004:264), Koyulhisarda 1 kile ceviz 1485te 3, 1569da 6 akedir (Kaya,1999:96). 159192de kuru zmn 1 kantar 122, siyah zmn 62 ake, 1602-1604te kzl zmn 1 kantar 200-206, siyah zmn 120-200, 1623de kzl zmn 1 kantar 360-420, siyah zmn 240 akedir (Emecen,1989a:210). Afyonda 1 kyye incir 1798de 40, kuru zm 21, 1806da incir 48, kuru zm 30 ake (Gk,1998:58), Silifkede 1844te (Yaln,2001:93) 1 okka (1 okka 1.28 kg, nalck 2003:253) incir 0.75 kuru, 1 okka karpuz 0.25. kurutur. Soan, kiraz, ya zerdali, ya erik, armut, elma, eftali, nar, incir, kzlck, limon, narenciye, kestane, zeytin, fndk, mumula, marul, kavun, karpuz, hyar, bakla, kabak, patlcan ve havu gibi meyve sebzelerin sat fiyatlar ise 1502 tarihli Bursa htisab Kanunnmesinde ayrntl olarak verilmektedir (Akgndz,1990:191-201).

230 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

3- Sebze retimi Yukarda incelenen blgelerin hemen hemen tamamnda meyve retiminin yan sra, youn olarak sebze retimi de yaplmaktadr. Sebzeler ierisinde en ok retimi yaplan ve birok yerde karmza kan rn, dnemin kaynaklarnda piyaz ve sir olarak belirtilen soan ve sarmsaktr. Sebzeler tahrir defterlerine r-i piyaz ya da r-i sir eklinde ayr ayr yazld gibi, r-i bostan ve piyaz, r-i bostan ve sebze, veya r-i meyve ve sebze eklinde genel balklar altnda da kaydedildiinden dier rnlerde olduu gibi bunlarn da hangi trlere ait olduunu tespit etmemiz zorlamaktadr. Bu yzden sebze tr rnlerin tek tek verilenleri yaplan tablolarda gsterilirken, genel balk altnda verilenleri de sebze ya da bostan bal altnda gsterildi. Soan ve sarmsaktan sonra karlalan sebze trleri ise fasulye, havu, bakla, patates, patlcan, bamya, kabak, bakla, hyar, spanak, marul, pancar, turp, domates, patates, nane, maydanoz, prasa, lahana, enginar, hindiba, semizotu ve yerelmasdr. Sebzelerin baz blgelerdeki tahrir kymetleri hakknda da kaynaklar bize bilgi vermektedir. XVI. yzyl ierisinde Karamanda (Akz,1992:175) fasulye ve baklann kilesi 5, Homada (Kpeli,2000:83) kuru soan 3-5, Ruhada (Turan,1993:113) soann md 2 akedir. XIX. yzylda ise Bursada (Arsoy, 2002:57) fasulyenin kilesi 76, Sivrihisarda (Becerik, 2002:71) kyyesi 14, Silifkede (Yaln,2001:93) kutusu (3.2. kg) 2 kuru, Kastamonuda (Ylmaz,1994:31) piyazn kilesi 2-3, sebzenin kilesi 2-4 kuru, Demircide (Gkmen,2000:210) 1907 ylnda fasulyenin kyyesi 1, bakla ve patatesinki ise 0.5 kurutur. Tespit edilebilen sebze eitlerine baktmz zaman, bugn olduu gibi Osmanllar dneminde de Anadoluda bu rnlerin yetitirilmesine nem verildii sylenebilir. Sonu almann sonucunda, bugn olduu gibi Osmanllar dneminde de birok meyve ve sebze trnn Anadoluda yetitirildii sylenebilir. Meyve ve sebzelerin kendi isimleriyle deil de r-i meyve ve bostan, r-i meyve ve sebze gibi genel balklar altnda kaydedilmi olmalar, bu rnlerin hangi blgelerde ve ne kadar retildiini tespit etmeyi zorlatrmaktadr. Bundan dolay rnlerin ayr ayr yetitirildii yerler ve retim durumlar belirlenememitir. Fakat ziraat yaplan meyve trlerinden, zm retiminin birok yerde ayr yazlmas, bu rnn durumunu ak bir ekilde ortaya karmamz kolaylatrmaktadr. Bylece zm retiminin dierlerine gre bir hayli ne kt ve Anadolunun birok yerinde yetitirildii sylenebilir. kinci srada yetitirilebilen di-

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 231

er meyve tr ise cevizdir. Ceviz de Anadoluda birok yerde yetitirilmektedir. Sebzeler ierisinde ise soan ve sarmsak en fazla yetitirilen rnlerdir. Narenciye tr rnlerin bugn olduu gibi Osmanl dneminde de Alanya, el, Tarsus ve Teke sancanda, fndk ise Giresun, Ordu ve Trabzonda yetitirilmektedir. Yaplan incelemede meyve sebze grubuna giren rnlerin retim miktar ve orannn sancak-kazalarn genel retimi ierisinde % 2-10 arasnda bir yerinin olduu grlmtr. XVI. ve XVII. yzyllarda incelenen kaza ve sancaklar ierisinde meyve sebze retiminde en bata gelenler, Kilis, Antep, Trabzon, Malatya, ankr, Erzincan, Edirne, Amasya, Harput, Mula, Gelibolu ve Adana iken, XIX. yzylda ise Karamrsel, Nif, Kastamonu, Beyda, Kartal, Beyehir, Alanya, Bursa, Mula ve Burdur olmutur. Tablo IV: XV-XVII. Yzylda Anadoluda Baz Sancak, Kaz ve Nhiyelerde Meyve-Sebze retiminden Alnan r Miktar (Ake) Tablo IV: XV-XVII. Yzylda Anadoluda Baz Sancak, Kaz ve Nhiyelerde Meyve-Sebze retiminden Alnan r Miktar (Ake)
dari Birim rnler 14671487 ADANA-S. Bostan Ceviz-armud Ba- portakal Piyaz Bostan-piyaz Bakla Ba-bahe Portakal Mal- sayfi Meyve Toplam ADIYAMAN-Y. Bostan Meyve Ceviz Zeytin Toplam AKSARAY-S. Meyve-sebze 180 8716 29012 180 276 h 3550 h 9620 34111 3284 59793 7025 4050 290 300 11665 13384 823 131991 3675 919 74 30 4698 19681 23000 1200 1140 738 1180 336 1420 15001510 15151531 22846 15361555 10860 15601579 93028 15831591

232 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Toplam AKEHR-S. Bostan Ba-bahe Meyve-ceviz Toplam ALAYE-S. Harnub Ba-meyve Bostan Piyaz-sebze Ggez-piyaz Ceviz Badem ncir Toplam AMASYA-S. Bostan Meyve Ceviz Badem Piyaz Sir Toplam AMD-S. Bostan Bellud Zeytun Toplam ANTEP-S. Meyve- sebze Toplam AYASULU-K. Bakla Palamud Dut Bostan Zeytin Armud Ceviz Kestane Badem 573 147 110 446 3324 4549 53468 1125 59142 990 508 1535 55 176 50 10

8716 8924 103370 1480 113774 7021 58442 975 66438 7370 2736 8889 1162 814 1146 286 350 22753 15301 92534 5278 2610 2062 3189 120974 1100 600 1000 2700 119836 119836 400 855 150 6834 2833 1002 255 2200 20 661 12 6853 9110 305 105 1520 75 155653 155653

19681 8784 68448 2268 80500

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 233

Havu Piyaz ncir Meyve Toplam BALAT-K. Bostan Meyve Zeytin Soan Sarmsak Kknar Palamut Badem Toplam BERGAMA-K. Ba-bahe Bakla Soan Bostan Meyve Toplam BEYEHR-S. Bostan- mive Piyaz Ceviz-badem Bakla Armud Toplam BLECK-Y. Piyaz Ceviz Bostan Armud Toplam BRECK-S. Ba-bahe Meyve Bostan-sayf Toplam BTLS-S. Meyve-ceviz17000 17000 1483.5 131.5 76

10 3739 3207 8380 21505 4665 400 30207 7957 400 9027 400 58 1187 20 1043 30 700 50 20 6272 20370 150 1167 4843 1624 20520 14421 1930 1630 70 70 60363 20370 23611 1826 1939 70 99937 15 612 1837 77 2541 1500 105742 73067 1500 178809 8299 10900 201521 294240 506661 28004 23611 1826 1939 70 99937 20370 10200 20370 250 30 11426 1621 40 3186

234 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

piyaz Toplam BOLU-S. Meyve Ceviz Kestane Piyaz Bostan Ba-bahe Toplam CANK-S. Meyve Bahe Toplam ANKIRI-S. Bostan Meyve Armud Ceviz Badem Soan Sarmsak Toplam EMGEZEKS. Toplam ORUM-S. Sebze-meyve Toplam DARENDE-K. Bostan Piyaz-sir Ceviz Meyve Toplam DENZL-K. Bostan Kestane Ceviz Armud Zeytin de (keylce) 4074 4074 1541 20 285 20 1866 8250 385 415 465 254 4 4117 7403 806 114 590 530 60 4117 32009 27565 19753 19753 Bostan-meyve 85034 20242 105276 5492 14462 182 3027 240 562 5 23970 32009 3968 425 953 802 60465 27565 76353 8542 4974 3090 3660 5383 102002 8299 97346 7693 261 4886 3445 11808 125439 83175 20242 103417 17345 36972

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 235

Toplam DVR-K. Ba-bahe Bostan-sebze Ceviz Armud Meyve Bakla Toplam EDRNE-K. Meyve Bostan Piyaz Bahe Toplam ELBSTAN-K. Bostan Meyve Emrud Ceviz Toplam ERZNCAN-K. Bostan-meyve Ceviz Toplam ERZURUM-K. Bostan Toplam HAMT-S. Bostan Meyve-sebze Toplam HARPUT-S. Meyve Bostan Toplam HOMA-K. Piyaz Palamud Bostan Meyve Ceviz Kzlck Armud 30 443 789 544

9773 16617 1393 580 50 10 940 19590 50 29380 24234 4870 226

9503

4577 24601 414 1927 78569 20482 3520 2000 1535 27537 32716 32716 7753 7753 2370 7400 7400 10316 10316 582 2370 21004 18706 39710 799 300 1657 1932 825 372 40 30 526 75 59435 210 59645

236 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Toplam HDAVENDG AR-S. Soan Sebze-piyaz Toplam EL-S. Bahe Meyve Ceviz Harnup Nar Bostan Piyaz Toplam KARAHSAR-I SAHB-S Bostan Meyve Piyaz Toplam KARAMAN-K. Bostan-meyveceviz Piyaz Argun Fasulye Bakla Toplam KAYSER-K. Meyve Ceviz Bostan Sebze Badem Piyaz Bahe Toplam KELKT-K. Bostan Ba-bahe 26 4782 Bostan 4756

1806

2681 21521

4457 33141

4483

5619 2110

26004 3182 3669 264 2569 2998 3911 1765 18358 2800 7094 589 3324 3460 9387 2882 29536 30291 784 5525 2847 7520 3702 22493 5554 48425

40870 16600 10522 3752 15815 4482 12689 5953 69813 47050

23846 4425 286 58848 8326

35445 6720 376 89591 17621

8326 8993 3298 8928 438 30 202 1400 23289 318

300 50 225 300 18496

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 237

Bakla Toplam KEMAH-S. Bostan-meyve Ceviz Toplam KLS-S. Ba-incir M.SayfiBostan Zeytin Toplam KOCAEL-S. Meyve Ba-bahe Bostan Sir-piyaz Toplam KOYULHSARK. Ceviz Meyve Toplam KULP-S. Meyve Soan Bostan Ceviz Toplam MALATYA-S. Sebze-meyve Toplam MANSA-K. Bostan ncir-nar Armud de Bdem Kestane Ceviz Sarmsak Zeytin 930 350 2390 Ba-bahe 1110

12 330 13000 13000 44360 15015 62929 65733 24424 1210 25634 106809 136665 27030 2975 30005 393627 374726

10385 69760 10535 2748 4778 75 18136

61241 189903

122891 366365 10062 8821 3553 2625 25061 7180

143906 912259

2346 2168 11694 2211 92 553 5405 8261 9883 9883 8117 240 1153 21 340 2562 54 627 185 50896 50896 7059 425 1014 35 320 2542 58 458 38

238 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Toplam MARA-K. Bostan Meyve- ceviz Bostan-piyaz Bostan-penbe Piyaz Toplam MENEMEN-K. Piyaz Bakla Bostan Zeytin ncir Badem Meyve Dut Toplam MULA-Y. Bakla Bostan Bahe Sebze Soan Sarmsak ncir Badem Armud Elma Nar Kiraz Ceviz Gynar Meyve Zeytin Toplam ORDU-K. Piyaz Bostan Bahe 50 150 99815.7 665 92226.7 3021 329 50 686 3 2350 245 40

13299 10194 4400 3020 8921 4325 30860 2736 890 2765 195 407 440

11949 14374 20382 34756 4432 1360 5211 535 3771 604 1238

259 7692 56321.8 2471 340 497 784

297 17448 2548.9 2625 245 771 1040 71196 4304 300 555 1755

667 120 379

808 130 448

2528 890 418 96

75 115 146 352

56 120 155 70

110 150 760 50

545 62812.8 250 455 120

2000 11016.9

3730 86842

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 239

Toplam RUHA-S. Bostan Meyve Bahe Piyaz Toplam TARSUS-S. Turun Bostan Ml- sayf Ceviz Meyve Narenciye Piyaz Toplam TAVAS-K. Meyve Armud Badem Ceviz Toplam TEKE-S. Turun Ceviz Bostan Harnub Havu Piyaz ncir Zeytin Toplam TOKAT-Y. Sebze-meyve Toplam TRABZON-S. Zeytinya Ceviz Fndk Kestane Armud Kiraz 23954 23486 7046 2836 417 394 12711 12711 8835 27291 5651 3184 2750 90 7643 1978 79 452 800 11242 15 472 120 100 707 2750

825 10466 18976 5004 30000 1991 12437 10228 3118 2834 5873 22053 100 518 540 1158 4794 808 23794 1164 483 665 175 250 32133 13420 13420 21892 48739 6113 6997 770 160 46720 46720 9112 4547 1213 7544 61524 15451 4423 2405 2102 530 24911 100 515 1051 55 1721

240 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Elma ncir vez Hyar Bostan Muhtelif Meyveler Piyaz Sarmsak Toplam UAK-K. Bostan Bahe Ceviz Meyve Piyaz-sir Bakla Palamud Toplam ZAMANTU-K. Bostan- piyaz Meyve -ceviz Toplam

30 30 45 28278 15622

585

110

2616

41171 48797

37237 86079

10419 12168

3712 5 105855 2071.5 154 3108 95 162 85 815 6490.5

7886

7664

8688

143400 3550 855 2836 249 41

215761 4055 1335 2442 273 1161 273

48763

1033 8564

458 9997 3846 20 3866

S. Sancak, K. Kaz, Y. Yre. Tablo V: XIX. Yzylda Anadoluda Baz Sancak, Kaz ve Nhiyelerde Meyve-Sebze retiminden Alnan r Miktar (Kuru)
dari Birim ACIPAYAM-Y. rnler Bostan Soan Toplam AKEHR-Kasaba Bahe Bostan Toplam ALANYA-K. ncir Limon Harnub 1840 1844 27.4 69 86.4 1265 772.5 2037.5 2956.2 2911.2 782 1845 1856

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 241

Dut Zeytun Portakal Badem Ceviz Toplam ATABEY-K. Bahe Bostan Soan Toplam BAYINDIR-K. Zeytin Zeytin ya Dut Ceviz Bostan Toplam BAYRAM-K. Palamut Ceviz Erik Elma Armut Toplam BEYDA-K. Bahe ncir Kestane Palamut Elma Kiraz Zeytin Dut Ceviz Toplam BEYEHR-Y. BOZDOAN-K. Bahe Toplam Bostan Zeytin

507 325 4.2 1.4 3.6 7490.6 2101 2513 2888.9 7502.9 878 2400 243 10.5 5 3536.5 7684 1250 1250 630 2666 13480 67 10237.5 7839.3 1599.5 92 236.5 2517 7400.6 534.5 30523.9 12622.2 12622.2 798 2533.5 12103.5 12103.5

242 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

ncir Soan Havu Palamut Bakla Armut Toplam BULDAN-K. Bahe Bostan Toplam BURDUR-K. BURSA-K. Bahe Toplam Harir Bostan Sebzevat Bakla Kestane Kiraz Ceviz Fasulye Elma Zeytin Soan Toplam AY-K. Bahe Sebze Toplam ORUM-S. Soan Bostan Fasulye Toplam DARENDE-K. Bahe Bostan Toplam DENZL-K. Bostan Bahe 1668 1421.5 105 3194.5

18287 92 3 120.5 5 12 21851 3134 263 3397 6898.8 6898.8 7522 2040.5 375 175 108.5 28.2 8 38.5 5 65 7 10372.7 3965.5 5 3970.5 3980.5 5 3985.5 292 1155 1447 4371.4 32.5 4403.9 410 210

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 243

Toplam ERDR-Y. Soan Bahe Toplam GLNAR-K. HONAZ-K. Harnup Toplam Bostan Bahe Toplam KARAMRSEL-K. Bahe Dut Zeytin Kestane Bostan Toplam KARTAL-K Bahe Bostan Sebze Toplam KASTAMONU-S. KEBORLU-K. Ba-bahe Toplam Bahe Bostan Toplam KTAHYA-K. MENEMEN-K. Bahe Toplam Bostan Zeytin Yemi(incir) Toplam MUT-K. NF-K. Bahe Toplam Kiraz Armut Zeytin Ceviz

620 1980 14246 16226 126.9 126.9 99.5 1461 1560.5 26333 45910 9481.4 8271.8 75 90071.2 2174 72 489 2735 36409.5 36409.5 348.1 2141.6 2489.7 1732.5 1732.5 2741 1780 513 5034 101.5 101.5 10199.7 1049.1 1331.7 454.5 74.5 74.5

244 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Sebze Toplam DEM-Kasaba SAFRANBOLU-K Ba-bahe Toplam Piyaz Meyve Sebze Bahe Toplam SLFKE-K. Zeytin ncir Karpuz Fasulye Soan Toplam SVRHSAR-K. Fasulye Bahe Bostan Toplam TRE-K. Zeytin Zeytin ya Toplam

230 13265 909.6 909.6 897 852 158.5 98.5 2006 3915 1177 748 1660 440 7940 70 37 1985.25 2092.25 224.5 602.5 827 17.3 2312.6 2329.9

S. Sancak, K. Kaz, Y. Yre.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 245

246 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

KAYNAKLAR BOA HH 1062 BOA HH 5223 BOA (1996),387 Numaral Muhsebe-i Vilyet-i Karaman ve Rm Defteri (937/1530) I-II, Ankara. BOA (1998), 998 Numaral Muhsebe-i Vilayet-i Diyr-i Bekr ve Arab ve Zl-kadiriyye Defteri (937/1530) I, Ankara. BOA, (2000), 373 Numaral Ayntab Livas Mufassal Tahrir Defteri (950-1543) Ankara. Acpnar, M. (2005) XVI. Yzylda Balat Kazas, (Yksek Lisans Tezi=YLT), Ege niversitesi SBE= SBE, zmir. Akgl, M. (1989), 16. Yzyl Ariv Kaytlarna Gre Aliyyenin Sosyal ve Ekonomik Hayat le Nfus ve dari Taksimat, (Doktora Tezi=DT) SBE, stanbul. Akgndz, A. (1990), Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuk Tahlilleri, C.1-2,5. stanbul. Akgndz, A.ztrk, S. (2000), Yozgat Temettuat Defterleri, C.1, stanbul. Akgndz, A.ztrk, S. (2002), Darende Temettuat Defterleri, C.1, stanbul. Akgnl,V.L. (2001), Temettat Defterlerine Gre XIX. Yzyln Ortalarnda Mulann Sosyo-Ekonomik Yaps, YLT SBE, stanbul. Akis, M. (2002), XVI. Yzylda Kilis ve Azez Sancanda Sosyal ve ktisadi Hayat, DT A SBE, Ankara. Akz, A. (1992), XVI. Asrda Karaman Kazs, DT S SBE, Konya. Akyldz, A. (1997), XIX. Yzyln Ortalarnda Pasinler Kazasnn Sosyal ve ktisadi Durumu, YLY A SBE, Erzurum. Altunay, E. (1994), 1540 (H.947) Tarihli Tahrir Defterine Gre Bitlis Sanca, YLT OM SBE, Samsun. Arkan, Z.(1998), XV-XVI. Yzyllarda Hamit Sanca, zmir. Arkan, Z. (1991), Osmanl mparatorluunda hrac Yasak Mallar (Memnu Meta), Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul: 279-306. Arsoy, C.(2002), Bursa Kazasna Bal aran, Panaar, Deirmenli Kazk, Dobruca, Ahvat, Cambazlar, Gynkl, Dimboz, Conkara, Soanl Kylerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps (1844-1845), YLT N SBE, Nide. Arslan, .F (2006), Temettuat Defterlerine Gre (1844-1845) Havzann Sosyal ve Ekonomik Yaps, YLT G SBE, Ankara. Ataman, R. (2006), XIX. Yzyl Ortalarnda Bozdoan Kazas Kylerinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, YLT E SBE, zmir. Ate, . (2002), Bursa Kazas Aliar, Glck, Se, Aka ve Anarldere Kylerinin Temettuat Defterlerinin Tahlili ve Deerlendirmesi, YLT N SBE, Nide. Bakkal, C. (1994), Menemen Kazas XV-XVIII. Yzyllar, DT E SBE, zmir.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 247

Barkan, .L.(1979),stanbul Saraylarna Ait Muhasebe Defterleri,Belgeler, IX, 13, Ankara. Barkan,.L.-Merili, E. (1989), Hdvendigr Livas Tahrir Defterleri I, Ankara. Barkan, .L. (1993), iftlik, A, 3, stanbul, 393-397. Baaran, M. (1997), Tanzimattan Cumhuriyete Tire Kazas, DT DE SBE, zmir. Bayolu, A. (2002), XIX. Yzylda Buldan Kazas, YLT P SBE, Denizli. Becerik, M.F. (2002), Sivrihisarn XIX. Yzylda Sosyo-Ekonomik Durumu, YLT OG SBE, Eskiehir. Bilgili,A.S.(2001),Osmanl Dneminde Tarsus Sanca ve Tarsus Trkmenleri, Ankara. Bilgin, A. (2000), Osmanl Saraynn aesi (1489-1650), DT M SBE, stanbul. Bizbirlik, A. (1992), H.970-980/M. 1564-1574 Tarihleri Arasnda Kulp Sanca, YLT S SBE, Konya. Bostan,M.H.(2002),XV-XVI. Asrlarda Trabzon Sancanda Sosyal Ve ktisad Hayat, Ankara. Bulduk, . (1993), XVI. Asrda Karahisar- Sahib Sanca, DT A SBE, Ankara. Btn, . (2001), Temettuat Defterlerine Gre Burdurun Sosyal ve Ekonomik Yaps, YLT SD SBE, Isparta. elik, . (1994), Osmanl Tara Tekilatnda el Sanca, DT M SBE, stanbul. oban, M.. (2002), Temettu Defterlerine Gre Glnar Kazasnn Sosyo-Ekonomik Durumu (1845), YLT N SBE, Nide. Doru, H.(1992), XVI. Yzylda Eskiehir ve Sultann Sanca, stanbul. Emecen, F.M.(1989a), XVI. Asrn kinci Yarsnda stanbul Ve Sarayn aesi in Bat Anadoludan Yaplan Sevkiyat, Tarih Boyunca stanbul Semineri, stanbul, 197-230. Emecen, F. M. (1989), XVI. Asrda Manisa Kazs, Ankara. Emecen, F. (1996), Giresun, DA, 14, stanbul. Erdoru, M. A. (1998), Osmanl Ynetiminde Beyehir Sanca (1522-1584), zmir. Erpolat M. S. (1993), XVI. Yzylda Ergani Sanca, YLT S SBE, Konya. Ersz, M. (2002), 19. yzylda Cezayir-i Bahr- Sefid Eyaletine Bal Bayrami Kazasnn Sosyo-Ekonomik Yaps, YLT SBE, stanbul. Ertrk, V.(2007), XVI. Yzylda Akehir Sanca, DT G SBE, Ankara. Fatsa, M.(2005),XV. Ve XVI. Yzyllarda Giresun Krsalnn dari ve Sosyal Tarihi, Giresun. Geer, A.(2001), Konya Vilayeti el Sanca Mut Kazas Karyeleri Temettuat Defterleri, YLT N SBE, Nide. Geili, D. (2002), Temettuat Defterlerine Gre Karamrsel Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Yaps (1844-1845), YLT N SBE, Nide.

248 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Gk, N.(1998), III. Selim Dneminde Afyonkarahisarn Sosyal ve ktisadi Tarihi (17891808), YLT A SBE, Ankara. Gke,T. (2000), XVI. Ve XVII. Yzyllarda Lzkyye (Denizli) Kazs, Ankara. Gkmen, E.(2000), Tanzimattan II. Merutiyete Demirci Kazas, DT G SBE Ankara. Gebakan, G. (2002), XVI. Yzylda Malatya Kazas (1516-1560), Malatya. Glsoy, E.(1991), XVI. Asrn lk Yarsnda Divrii Kazas(1519-1548),YLT M SBE stanbul. Gnay, V. (1999), XV-XVI. Yzyllarda Bergama Kazs, DT E SBE, zmir. Gne, A. (1994), Tahrir Defterlerine Gre XVI. Yzyl Balarndan XVII. Yzyl Balarna Kadar Kocaeli Sanca, DT A SBE Ankara. Gne, A. (1999), Bilecik ve evresinde 16. Yzylda Sosyal ve Ekonomik Durum OTAM ,10, Ankara, 87-117. Grbz, A. (1993), Toprak Vakf likileri erevesinde XVI. Yzylda Amasya Sanca, DT A SBE, Ankara. Hepkar, D. (2001), 19. Yzyl Ortalarnda Bayndr Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Yaps, YLT E SBE, zmir. lhan, M. M. (2000), Amid (Diyarbakr), Ankara. nan-slamolu, H. (1991), Osmanl mparatorluunda Devlet ve Kyl, stanbul. nalck, H. (1993), iftlik, DA, 8, stanbul, 313-314. nalck, H (2003), Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), stanbul. Kankal, A. (1993), Tapu-Tahrir Defterlerine Gre XVI. Yzylda ankr Sanca, DT A SBE, Ankara. Karaca, B. (2002), XV. Ve XVI. Yzyllarda Teke Sanca, Isparta. Karagedik, N. (2005), XIX. Yzyl Ortalarnda Alanya, YLT P SBE, Denizli. Karaman, O. (1999), Giresun Kazas (1850-1900), DT A SBE, Erzurum. Karatay, M. (2005), Tahrir Defterlerine Gre Kelkit Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Yaps (1520-1530), YLT KT SBE, Trabzon. Karta, N. (1997), 1540 Tarihli Tapu Tahrir Defterine Gre Erzurum Kazas, YLT YY SBE, Van. Kaya, R. (1999), XVI. Asrda Koyulhisar Kazasnn Sosyo-Ekonomik Yaps, YLT A SBE, Erzurum. Kazc, Z. (1989), 1093(1682) Ylnda eitlerine Gre stanbuldaki Dkkanlar, Tarih Boyunca stanbul Semineri, stanbul, 239-249. Kl, O. (1997), XV. ve XVI. Yzyllarda Van (1548-1648), Van. Korkmaz, . (2003), orumun dari, Sosyal ve Ekonomik Yaps, DT G SBE, Ankara. Kurt, Y. (1992), XVI. Yzyl Adana Tarihi, DT H SBE, Ankara. Kpeli, . (2000), Tahrir Defterlerine Gre XV-XVI. Yzyllarda Homa Kazas, YLT AK SBE, Afyon.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 249

Ktkolu,M.S.(2002), XVI. Asrda Tavas Kazasnn Sosyal ve ktisdi Yaps, stanbul. Ktkolu,M.S.(1983),Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, stanbul. Mete, Z. (2004), XV. ve XVI. Yzyllarda Mula ve Yresi, DT SBE, stanbul. Mirolu, . (1990), Kemah Sanca ve Erzincan Kazas, Ankara. Mumal, H. (2005), XIX. Yzyln lk Yarsnda Beyehir ve evresinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, (1790-1864), DT S SBE, Konya. z, D. (2005), 19. Yzyl Ortalarnda Menemen Kazasnn Kylerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, YLT E SBE, zmir. z, M. (1999), XV-XVI. Yzyllarda Canik Sanca, Ankara. z, M. (2000), 15-16. Yzyllarda Anadolunun Sosyal Tarihine Dair Aratrmalar: Genel bir Deerlendirme, Uluslar Aras Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi, Konya 2000, s.525-532. z, M. (2007), XV-XVI. Yzyllar Anadolusunda Tarm ve Tarm rnleri, Kebike, S.23,2007, s.111-128. zelik, S. (2005), XIX. Yzylda Honaz Kazasnda Sosyal Ve Ekonomik Hayat, Isparta. zelik, S. (2005), XIX.Yzyl Ortalarnda Acpayam Ve evresi, Isparta. zdeer, H. (1982),XVI. Yzyl Tahrir Defterlerine Gre Antepin Sosyal ve Ekonomik Durumu, Trk Dnyas Aratrmalar, 16, stanbul, 5- 115. zdeer, M. (2001), 15-16.Yzyl Ariv Kaynaklarna gre Uak Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, stanbul. zdemir, A. (2005), 10199 Numaral Temettuat Defterine Gre Keiborlu Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Durumu (1844-1845), YLT SD SBE, Isparta. ztrk, S. (1996), Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri Bilecik, stanbul. ztrk, S. (2003), Trkiyede Temettuat almalar Trkiye Aratrmalar literatr Dergisi, C.1,S.1, stanbul 2003, s.287-304. Palal, . (1999), XIX. Yzyln kinci Yarsnda Diyarbakr, DT SBE, Malatya. Sezgin, . (1998), XV. Ve XVI. Asrlarda Gelibolu Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, DT M SBE, stanbul. Solak, . (1996), Kanuni Dneminde Elbistan Kazas, YLT S SBE, Konya. Solak, . (2004), XVI. Asrda Mara Kazas (1526-1563), Ankara. Solak, . (2007), XVI. Yzylda Zamantu Kazsnn Sosyal ve Ekonomik Yaps, Konya. Songun, G. (2006), 10120 Numaral Temettuat Defterine Gre Atabey Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Durumu (1844-1845), YLT SD SBE, Isparta. Soylu, A. (2005), 1256 ve 1260 Tarihli Temettuat Defterlerine Gre ay Merkez Kazasnn Sosyal ve ktisadi Yaps, YLT G SBE, Ankara. enel, (2002), XIX. Yzyl Ortalarnda Ankara Eyalet Merkezinin Sosyal ve ktisadi Durumu, DT G SBE, Ankara.

250 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Ta, K.Z. (1993), Tapu Tahrir Defterlerine Gre 16. Yzylda Bolu Sanca, DT A SBE, Ankara. Tatemir, M. (1999), XVI. Yzylda Adyaman (Behisni, Hsn- Mansur, Gerger, Khta) Sosyal ve ktisad Tarihi, Ankara. Telci, C. (1999), XV-XVI. Yzyllarda Ayasulu Kazas, DT E SBE, zmir. Tra, R. (2000), 1261 (1844) Temettut Defterlerine Gre Ktahya Sancann Merkez Mahallelerinden Ahi Mustafa, Cedid ve Kad eyh Mahallelerinin Sosyal Ekonomik ve Demografik Yaps, YLT M SBE, stanbul. Topal, D.D.(2001), Ktahya Kazas Brekiler,Maruf, Hisaralt,Paam, ehre Kst Mahallelerinin Temettutna Dayanlarak dri, ktisdi ve Sosyal Yap, YLT M SBE, stanbul. Tuna, . (2004), Temettuat Defterlerine Gre Kartaln Sosyo-Ekonomik Yaps (1844), YLT M SBE, stanbul. Turan, A. N. (1993), XVI. Asrda Ruha (Urfa) Sanca, DT A SBE, Ankara. Turan, N. (2003), XIX. Yzylda Denizli Merkez Kazasnn Sosyo-Ekonomik Durumu, YLT P SBE, Denizli. Tu, M. (2007), XIX. Yzyln ve Anadolunun Ortasnda Akehir, Manas niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17, Bikek, 109-121. Uskan, T. (2000), Temettuat Defterlerine Gre Ktahya Sanca Pirler, eri, Polatbey ve Cemaleddin Mahallelerinin Sosyo-Ekonomik ve Demografik Yaps (1261/1845), YLT M SBE, stanbul. Uzunarl, .H. (1984), Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Ankara. nal, M. A. (1989), XVI. Yzylda Harput Sanca (1518-1566), Ankara. nal, M. A. (1999), XVI. Yzylda emigezek Sanca, Ankara. nal, M. (1999), The Socio Economic Structure Of Safranbolu According To The Temettuat Documents (1844), MT FU ISS, stanbul. Yac, Z.G. (1996), 1487 Tarihli Tapu Tahrir Defterine Gre Kastamonu Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Yaps, SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2, Isparta, 249-250. Yaln, A. (20001), Temettuat Defterlerine Gre Silifke, YLT M SBE, Mersin. Yasak, N. (1996), XIX. YY. Ortalarnda Nif Kazasnn Toplumsal ve Ekonomik Durumu, YLT E SBE, zmir. Yediyldz, B. (1985), Ordu Kazas Sosyal Tarihi, Ankara. Yeil, T. (2006), 9930 Numaral Temettuat Defterine Gre Eirdirin Kylerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, YLT SD SBE, Isparta. Yeilyurt, M.T. (2000), Temettuat Defterlerine Gre Ktahya Sanca Efendi Bula, Hac brahim ve Lala Hseyin Paa Mahallelerinin Sosyal ve Ekonomik Durumu (1261/1845), YLT M SBE, stanbul.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 251

Yldz, . (2000), 19. Yzyl Ortalarnda Beyda (Bayrambolu) Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Yaps, YLT E SBE, zmir. Ylmaz, M. (1994), 19. Yzyl Ortasnda Bolu Eyaleti Kastamonu Sancana Bal Kazalardaki Sosyo-Ekonomik Yap zellikleri, YLT SBE, stanbul. Ylmaz, A (1996), XVI. Yzylda Birecik Sanca, DT SBE, stanbul. Yiit, A. (1998), XVI. Yzyln kinci Yarsnda Edirne Kazas, DT SBE, stanbul. Yinan, R.-Elibyk, M (1983), Kanun Devri Malatya Tahrir Defteri (1560), Ankara. Yrk, D. (2005), XVI. Yzylda Aksaray Sanca, Konya.