T.C.

TRAKYA NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARINI ELEKTRK ENERJSNE DNTRMEDE KULLANILAN YNTEMLER VE RNEK UYGULAMALAR lhan UMUT Yksek Lisans Tezi Bilgisayar Mhendislii Anabilim Dal Danman: Yrd. Do. Dr. Erdem UAR EDRNE 2008

zet Alternatif enerji kaynaklar zerine yakn gemite yaplan aratrma ve gelitirmeler, bu kaynaklarn geleneksel g retim sistemlerine katk yapabilecek anlamda nemli bir potansiyele sahip olduklarn gstermitir. Deiken do al artlara ramen yk taleplerinin kesintisiz ve srekli olarak karlanabilmesi iin farkl enerji kaynaklarnn ve dn trclerinin birlikte kullanmlar, alternatif enerjinin daha yaygn kullanmn salayacaktr. Bu almada; rzgar trbini, gne paneli ve dizel jeneratr sistemlerinin srekli g retimi iin birlikte kullanmlar ele alnmtr. Sistem yerden ve zamandan bamsz olarak dnya zerinde nerede bulunursa bulunsun, yln hangi gn ve saati olursa olsun gneten maksimum faydalanlacak ekilde tasarlanmtr. Sistem a duyarl elemanlar yardmyla gnesin k yo unlu una dayal optik olarak aranmas, a duyarl elemanlardan alnan bilgilerin Mikrodenetleyiciye aktarlmas ve oradan da motorlara kumanda edilerek PV gne panelinin otomatik olarak her zaman gnee 90 lik a ile bakmas, dolaysyla yksek verimde elektrik enerjisi retiminin salanmas esasna gre almaktadr. Anahtar kelimeler: rzgar enerjisi Yenilenebilir enerji, hibrid g sistemleri, gne takibi,

II

Summary Recent research and development of alternative energy sources have shown excellent potential as a form of contribution to conventional power generation systems. In order to meet sustained load demands during varying natural conditions, different energy sources and converters need to be integrated with each other for extended usage of alternative energy. The paper focuses on the combination of wind, solar panel and diezel generator systems for sustained power generation. The System is designed in a way that it can act independent from place and time and no matter where it is located over the world, no matter which date of the year or the hour it benefits from the sun in maximum form. The System works according to the basis of; with the help of light sensitive elements, optical search depending on light intensive of Sun, transferring of the data taken from light sensitive elements to the Microcontroller and from here to the motors by commanding for PV Solar Panel directing to Sun always 90 automatically, thus, providing of high efficient electrical energy producing. Key words: energy Renewable energy, hybrid power generation, solar tracking, wind

III

nsz Yakn gelecekte fosil yaktlara olan bamlln azaltlmas ve Kyoto kriterlerinde belirtildii gibi karbondioksit emisyonunun da snr deerlerin altnda tutulmas hedeflenmektedir. Bu durumlar gz nnde bulundurulduunda, enerji retim sistemleri iin rzgar ve gne gibi yenilenebilir enerji teknolojilerinin srdrlebilir, alternatif ve evre dostu bir zm olmas beklenmektedir. lkemizin enerji skntsna girdii su gnlerde yenilenebilir enerji kaynaklarnn nemi artm ve bu kaynaklarn kullanld hibrid enerji sistemleri enerji piyasasnda kendini gstermeye balamtr. Bu deiimle birlikte hibrid enerji sistemleri nemli bir konu halini almtr. Bu alma lkemizdeki yenilenebilir enerji kaynaklarnn birlikte

kullanlabilirlii zerine yaplan arastrmalara bir alternatif sunmaktadr.

IV

TEEKKR Bu tezin yazmnn bandan sonuna kadar emei geen ve beni bu konuya ynlendiren saygdeer hocam ve danmanm Sayn Yrd. Do. Dr. Erdem UAR a tm katklarndan ve hi eksiltmedii desteinden dolay teekkr ederim. Ayrca Proje konusuyla yanna gittiim andan itibaren ilgi ve desteini hi eksiltmeyen arkadam Ziya GKDALI ya ok teekkr ederim.

indekiler

zet ............................................................................................................................... i Summary ...................................................................................................................... ii nsz ..........................................................................................................................iii Teekkr..................................................................................................................... .iv indekiler..................................................................................................................... 1 SMGELER.................................................................................................................. 5 EKLLER TABLOSU ................................................................................................ 6 TABLOLAR................................................................................................................. 8 1 GR ....................................................................................................................... 9 1.1 1.2 1.3 Yenilenebilir Enerji ......................................................................................... 11 Hibrid Enerji Sistemlerinin Gelecekteki Yeri ve nemi................................... 12 Trkiyenin Yenilenebilir Enerji Kaynaklar.................................................... 13

2 KAYNAK BLGS ............................................................................................... 15 3 MATERYAL VE METOT ..................................................................................... 17 3.1 Gnein Yaps............................................................................................... 17 3.1.1 Gneten Dnyaya gelen enerji ................................................................ 17 3.1.2 Gneten gelen enerjinin deiimi ............................................................. 18 3.1.3 Gne nmnn atmosferde yutulmas....................................................... 19 3.1.4 Bal hava ktlesi........................................................................................ 20 3.1.5 Gne Alar.............................................................................................. 21 3.2 Gne Takip Sistemleri.................................................................................... 22 3.2.1 Sistemin dn eksenleri............................................................................. 23 3.2.1.1 Modln z-ekseni etrafndaki dn ..................................................... 23 3.2.1.2 Modln x- ekseni etrafndaki dn .................................................... 24 3.2.2 Optimum eim as aratrmalar................................................................ 25 3.2.3 Gne Takip Sistemlerinin snflandrlmas................................................ 26 3.2.3.1 Yerekimini kullanarak alan sistemler................................................ 26 3.2.3.2 Ak dng sistemler .............................................................................. 28 3.2.3.3 Kapal dng sistemler ........................................................................... 28 3.2.4 Gne takip sistemlerinin gereklilii ........................................................... 29

3.2.5 Gne Takip Sistemlerinin Verimi ............................................................. 29 3.3 3.4 Gne Pili........................................................................................................ 32 Gne Pili Uygulamalar.................................................................................. 34

3.4.1 Gne pilleri ile sokak aydnlatmas ............................................................ 34 3.4.2 Gne pilleri ile gvenlik aydnlatma sistemleri .......................................... 36 3.4.3 Gne pilleri ile kiisel aydnlatma.............................................................. 37 3.4.4 Gne pilleri ile ulam gvenliinin salanmas......................................... 37 3.4.5 letiim alannda gne pillerinin kullanm................................................. 38 3.4.5.1 Telefon kulbeleri .................................................................................. 38 3.4.5.2 Portatif am/fm radyolar .......................................................................... 39 3.4.5.3 Radyo baz istasyonlar............................................................................ 39 3.4.6 Kk jeneratrler ...................................................................................... 40 3.4.7 Kk pil arj cihazlar ............................................................................... 40 3.4.8 Katlanabilir antalar.................................................................................... 40 3.5 Rzgar Enerjisi................................................................................................ 41 3.5.1 Rzgar enerjisi tarihesi .............................................................................. 43 3.5.2 Rzgar gc................................................................................................ 44 3.5.3 Rzgar lm............................................................................................ 45 3.5.4 Rzgar kullanm alanlar ............................................................................. 47 3.6 3.7 Elektrii Depolayan Akmlatrler ................................................................. 47 Motorlar .......................................................................................................... 49

3.7.1 Elektrik motorlar ile tahrik......................................................................... 50 3.7.2 Do ru akm motorlar.................................................................................. 50 3.7.3 Frasz doru akm servomotorlar .............................................................. 51 3.7.4 Alternatif ve doru akm motorlarn seimi ................................................. 51 3.8 Gnein Konumunu Belirleyici nite .............................................................. 53 3.8.1 Optik alglayclar ....................................................................................... 53 3.8.2 Foto direnler.............................................................................................. 53 3.9 arj Kontrol Cihazlar ve Akler in Sistem zlemesi ..................................... 54 3.9.1 arj kontrol cihazlar................................................................................... 54 3.9.1.1 Lineer arj kontrol cihazlar .................................................................... 55 3.9.1.2 Anahtarlamal kontrol elemanlar............................................................. 56

3.9.2 arj kontrol teknikleri ................................................................................. 58 3.9.3 arj kontrol cihazlar iin dizayn kriterleri .................................................. 62 3.10 nverterler........................................................................................................ 64 3.10.1 Pv inverterlerinin genel karakteristikleri...................................................... 64 3.10.2 ebekeye bal sistemler iin inverterler ..................................................... 64 3.10.3 Bamsz (tek bana) alma durumu iin inverterler ................................ 66 3.10.3.1 Genel bak............................................................................................. 67 3.10.3.2 Kare dalga inverterler ............................................................................. 67 3.10.3.3 Sinsoidal AC kl inverterler ............................................................. 68 3.11 Gne zleme Sisteminde Kullanlan PIC Teknolojisi ...................................... 69 3.11.1 PIC eitleri ................................................................................................ 69 3.11.2 PIC bellek eitleri...................................................................................... 70 3.11.3 Osilatr devresi........................................................................................... 72 3.11.4 Reset devresi............................................................................................... 73 4 HBRD ENERJ SSTEM YNETM ................................................................. 74 4.1 4.2 4.3 4.4 Teze Konu Olan Projenin Tantm .................................................................. 74 Projenin nemi ............................................................................................... 74 almada ncelenen Parametreler ve zlenen Yntem..................................... 75 Proje Uygulamasnda Kullanlacak Sistem Elemanlar..................................... 78

4.4.1 Fotovoltaik gne pili.................................................................................. 79 4.4.2 Akmlatr................................................................................................. 79 4.4.3 Kontrol nitesi ............................................................................................ 80 4.4.4 Rzgar trbini ............................................................................................. 80 4.4.5 Dizel yakt jeneratr.................................................................................. 81 4.5 Sistem Kontrol Algoritmalar........................................................................... 82 4.5.1 Batarya ve jeneratr kontrol ...................................................................... 82 4.5.2 Gne takibi................................................................................................ 83 4.6 5.1 5.2 5.3 Bilgisayar Program......................................................................................... 84 Bulgular .......................................................................................................... 86 Hedeflenen Sonular ....................................................................................... 86 neriler ........................................................................................................... 87 5 BUGULAR, HEDEFLENEN SONULAR VE NERLER ................................. 86

TEZ SIRASINDA YAPILAN ALIMALAR ........................................................... 88 Uluslar Aras Yaynlar.............................................................................................. 88 Ulusal Yaynlar ........................................................................................................ 88 6 KAYNAKLAR ...................................................................................................... 89 ZGEM................................................................................................................ 93 EKLER....................................................................................................................... 94 Sistem Kontrol Programnn Yazlm....................................................................... 94

SMGELER

n: Bal hava ktlesi : Geli as () s: Gne azimut as () : Yzey azimut as () : Deklinasyon as () z: Zenit as () : Enlem as () : Saatas () : Eim As () H: Yataya gelen gne nm miktar (W/m2) Hn: Maksimum direkt gne nm (W/m2) Hb: Eik yzeye dik direkt gne nm miktar (W/m2) Rb: Pv panel zerine gelen nmn yatay dzleme gelen nma oran. Hd,p: Eimli bir yzeyde difz nm miktar (W/m2) Hd: Yatay bir yzeydeki difz nm miktar (W/m2) KT: Bulutluluk faktr Hgr: Eimli bir yzeyde yansyarak gelen nm miktar (W/m2) Ht: Eimli bir PV panel yzeyine gelen toplam nm miktar (W/m2) FF: Dolum arpan Vmp: Maksimum g noktas gerilimi (V) Imp: Maksimum g noktas akm (A) Voc: Ak devre gerilimi (V) Isc: Ksa devre akm (A) P: Gne pilinin k gc (W) e: Gne pilinin verimi Tc: Hcre scakl (C) r: Referans gne nmda gne pilinin verimi Tr: Referans scaklkta hcrenin scakl (C) B: Gne pilinin scaklk katsays (OCP) Ul: Birim alandaki PV sl kayp katsays(W/m2/C) a: Yutma katsays Ta: Ortam scakl (C) : PV modln gne geirgenlii tp: Gn iindeki maksimum ve minimum scaklk arasndaki zaman (dk) A: PV dizisinin alan (m2) d: PV dizisinin verim kayb faktr I: Inm (W/m2) r: Hava yo unlu u w: G /enerji (watt) A: Rzgar trbini kanatlar tarafndan sprlen alan (m2) V: Rzgar hz (m/s) T: Fahrenheit + 459.69 olarak scaklk P: Ykseklie gre dzeltilmi Mercury basnc (inch)

EKLLER TABLOSU

ekil 3-1 Gneten gelen enerjinin yl iindeki deiimi [26]............................ 19 ekil 3-2 Yeryzne gelen gne nmnn spektral dalm............................ 20 ekil 3-3 Gne nlarnn atmosfer iinde izledii yol...................................... 20 ekil 3-4 Gne Alar...................................................................................... 21 ekil 3-5 Modln herhangi bir andaki pozisyonu.............................................. 23 ekil 3-6 Modln z- ekseni etrafndaki dn ................................................. 24 ekil 3-7 Modln x- ekseni etrafndaki dn [27] ......................................... 24 ekil 3-8 Yerekimi zelliine gre alan sistemlere iki rnek ........................ 26 ekil 3-9 Panelin gne takibi ............................................................................ 27 ekil 3-10 Ak dng sistemlerin blok diyagram ............................................. 28 ekil 3-11 Gerekletirilen kapal dng sistem ................................................. 28 ekil 3-12 Yatay bir dzlemde gne snm [28] .............................................. 29 ekil 3-13 Bir gne pilinde fotovoltaik etki ...................................................... 32 ekil 3-14 Gne pilinin almas [31].............................................................. 33 ekil 3-15 Gne pilinin edeer devresi [31] .................................................... 33 ekil 3-18 Gne pili evre aydnlatma sisteminden grnm............................ 35 ekil 3-19 Sisteme ait bileenlerin balantsn gsteren blok diyagram. ............ 36 ekil 3-20 Gvenlik aydnlatma sistemleri. ........................................................ 36 ekil 3-21 Kiisel aydnlatma sistemleri............................................................. 37 ekil 3-22 Trafikte kl ikaz sistemlerinden grnm....................................... 37 ekil 3-23 Radyo bilgilendirme sistemine ait aktarm istasyonu. ........................ 38 ekil 3-24 Gne pilli telefon kulbeleri. ........................................................... 38 ekil 3-25 Gne pili ile alan portatif am/fm radyolar. ................................... 39 ekil 3-26 Gne pili ile alan radyo baz istasyonlar. ..................................... 39 ekil 3-27 Gne pili ile alan jeneratrler. ..................................................... 40 ekil 3-28 Gne pili ile alan kk pil arj cihazlar. .................................... 40 ekil 3-29 Gne pilli katlanabilir antalar [32] ................................................. 41 ekil 3-30 Standartlara uygun bir rzgar lm istasyonu[34]............................ 46 ekil 3-31 Rzgardan elektrik retme ................................................................ 47 ekil 3-16 Paralel balanm depo piller. ........................................................... 49

ekil 3-17 Seri balanm depo piller................................................................. 49 ekil 3-32 Voltaj kontrol entegre edilmi lineer arj kontrol cihaz................... 55 ekil 3-33 36 Hcreli bir PV modl iin I-V erisi [37] ................................... 56 ekil 3-34 (a)Seri ve (b)Paralel Kontrol Elemanlarnn Prensibi. ........................ 57 ekil 3-35 Yksek gerilim sistemleri iin ksmi nt kontrol sistemi [37]........... 57 ekil 3-36 arj sresince Ak gerilimi ve Akm [37] ........................................ 59 ekil 3-37 MPPda trmanizleme algoritmasnn alma prensibi [37]........ 61 ekil 3-38 Dearj sresince batarya gerilimindeki ve ykteki deiiklikler [37] 61 ekil 3-39 ebekeye bal bir PV sistemin genel yaps [37] .............................. 65 ekil 3-40 Farkl modl scaklklar iin maksimum g noktas (MPP) [37] ..... 65 ekil 3-41 Tek Fazl ebekeye g enjektesi [37] ............................................... 66 ekil 3-42 Tek fazl inverterlerda DC gerilimin MPP noktasndan sapmas [37] 66 ekil 3-43 Bamsz bir inverterin dizayn [37].................................................. 67 ekil 3-44 nverterin sembolize edilmesi............................................................ 67 ekil 3-45 Basit bir inverterin Kare dalga AC k rnei [37].......................... 67 ekil 3-46 H kpr tipi inverter [37] .................................................................. 68 ekil 3-47 Seramik ambalajl cam pencereli PIC16C57...................................... 71 ekil 3-48 Flash program belleine sahip PIC16F84. ......................................... 72 ekil 3-49 Kristal veya seramik rezanatr balant biimi. ................................. 72 ekil 3-50 Reset devresi..................................................................................... 73 ekil 4-1 Sistemin blok diyagram ..................................................................... 76 ekil 4-2 Sistem bilgisayar simlasyonu ve bask devresi .................................. 77 ekil 4-3 Gerekletirilen gne takip sistemi. ................................................... 77 ekil 4-4 Kontrol nitesi ................................................................................... 78 ekil 4-5 Gne Pili ........................................................................................... 79 ekil 4-6 Air-X 12 V Marine ............................................................................. 81 ekil 4-7 Mitsubishi ALM 2200 M jeneratr...................................................... 82 ekil 4-8 Batarya ve dizel jeneratr kontrol algoritmas ................................... 83 ekil 4-9 Gne takip algoritmas ...................................................................... 84 ekil 4-10 Program balangc (Veritaban balants)........................................ 84 ekil 4-11 Port ayar penceresi............................................................................ 85 ekil 4-12 Programn kullanc ara yz............................................................. 85

TABLOLAR

Tablo 11 Trkiye yllk yenilenebilir enerji potansiyeli [5]............................. 14 Tablo 31 eitli gk durumlar iin nm oranlar......................................... 18 Tablo 32 Fransa-Paris ehrinde ortalama gnlk gne snm, kWh/m2, [29] 30 Tablo 33 Avustralya-Melbourne ehrinde gnlk gne snm kWh/m2 [29] 31 Tablo 34 Gne pillerinde rapor edilmi en yksek verimlilikler. ................... 34 Tablo 35 Hatal lmlerin enerji retimine etkisi. ......................................... 46 Tablo 36 Kristal osilatr iin kapasitr seimi. ............................................... 73 Tablo 41 Gne pilinin zellikleri. ................................................................. 79 Tablo 42 Huanyu HYS1223 marka kuru tip akmlatrn zellikleri............. 80 Tablo 43 Trbinin teknik zellikleri ............................................................... 81 Tablo 44 Jeneratrn teknik zellikleri........................................................... 81 Tablo 45 Grev zaman tablosu....................................................................... 82

GR

Bu almada bilgisayar ve PIC kontroll hibrid bir enerji retim ve depolama sistemi gerekletirilmitir. Sistem gelitirilen bilgisayar program ile anlk olarak izlenip elde edilen verileri veritabanna saklamakta ve verilerin grafiksel olarak istatistiklerini karmaktadr. Program oluacak herhangi bir durumda uyar vererek kullancy bilgilendirmektedir. Program ayrca oluacak bir hata durumunda sisteme mdahale ederek veya durdurarak sistemi korumaktadr. Sistem bilgisayar kontrol olmadan da kendi bnyesindeki PIC program sayesinde kendini denetlemekte zerindeki LCD ekran sayesinde kullancya bilgi vermektedir. Gneten elde edilen enerjiyi daha verimli hale getirebilmek iin PICteki program ve gerekli sensrler ile Gne takip edilmektedir. Sistemde enerji kayna olarak yenilenebilir enerji kaynaklar ve dizel jeneratr kullanlmtr. Yenilenebilir enerji kayna olarak ta rzgar ve gne enerjisi tercih edilmitir. stersek daha farkl enerji kaynaklarn(hidrolik, jeotermal, biyomas gibi) veya birden fazla benzer enerji kaynan ekleyebilmemiz iin harici bir giri bulunmaktadr. Gne enerjisi temel alnarak, rzgr enerjisi ile birlikte kullanlmas ve elde edilen enerjinin ortak bir noktada depolanmas amalanmtr. Ayrca, artlar uygunsa 3. bir enerji kayna da sisteme entegre edilebilecek ekilde tasarlanmtr. Bylece, ayn anda farkl enerji kaynann srekli ve kesintisiz olmas planlanmtr. Herhangi kaynaktan birisi devre d kaldnda dier kaynaklarn sistemi beslemeye devam etmesi ve enerjinin devamll salanmtr. Gerekletirilen bu rnek sistem ile Gne, rzgr ve su enerjisinin ayn anda kullanlmas salanmtr. Sistem elektrik ebekesinden bamsz olarak enerji retmeyi amalamaktadr. zellikle krsal blgelerde, elektrik ebekesinin ulaamad alanlarda, evre aydnlatmas, gvenlik sistemlerin devamllnn salanmas gibi baz temel enerji gereksinimlerinin karlanabilmesi salanacaktr. Gne, rzgr ve dier yenilenebilir enerji kaynaklar toplam bu adet giriten alnan enerji deerleri anlk olarak llerek kablolu veya kablosuz olarak bilgisayara

10

gnderilip verilerin kayd, sistemin kontrol ve durumu deerlendirilmektedir. Gelitirilen bilgisayar yazlm ile retilen elektrik enerjisinin kaynaklara gre deerleri anlk olarak kaydedilip gnlk, aylk ve yllk istatistikler kartlp grafiksel olarak da ifade edilebilmektedir. lm verileri, herhangi bir balantya ve iletiim hattna ihtiya duyulmakszn kablosuz veri aktarm sitemi ile her ortamda merkeze dzenli olarak kesintisiz iletilmitir. Ancak btenin yetersizliinden dolay veri aktarm sistemi 100 m olarak gerekletirilmitir. Btn sistemin enerjisi Gne pilleri ile karlanacandan ebekeden bamsz olarak sistem her ortamda alabilmektedir. Ayrca Gne pili sisteminde maksimum elektrik retimi salanabilmesi iin gn boyu Gnei izleyen bir sistem kullanlmtr. Gnesiz gnlerde ve gece periyotlarnda da lm alnabilmesi iin bir depolama sistemi mevcuttur. Gnein gn boyu takip edilerek gne pilinden maksimum gcn eldesi iin gelitirilen model sayesinde tasarlanan sistemin gn boyunca lmleri alnm ve elde edilen veriler yardmyla nm, pil gc, vb. analizleri ve verimlilikleri ileride verilmitir Bu tezde ilk olarak yenilenebilir enerji kaynaklar hakknda bilgi verilerek lkemizdeki durumu incelenecektir. Ardndan Kaynak Bilgisi Blmnde mevcut literatrlerde Gne izlemeli sistemler hakknda yaplm olan baz almalar incelenecektir. Materyal ve Metot Blmnde ise sistemde var olan tm bileenler ve alma ile ilgili tm konular ayrntl olarak aklanp sistemdeki amalar ve gereklilikleri belirtilecektir. Tm bu sistemle ilgili bilgiler verildikten sonra Hibrid Enerji Sistem Ynetiminin tanm yaplp projenin neminden, balangcndan bitiine kadar olan sreten, gelitirilen program algoritmalar ve sistem mantndan bahsedilecektir. Son blmde ise alma sonunda elde edilen veriler ve beklenen sonular gsterilip, ilerde bu konuda gerekletirilecek almalar iin elde edilen tecrbeler anlatlacaktr.

11

1.1

Yenilenebilir Enerji

Yenilenebilir enerji (kaynaklar), srekli devam eden do al srelerdeki varolan enerji akndan elde edilen enerjidir. Bu kaynaklar Gne I, rzgar, akan su (hidrog), biyolojik sre ve jeotermal olarak sralanabilir. En genel olarak, yenilenebilir enerji kayna; enerji kaynandan alnan enerjiye eit oranda veya kaynan tkenme hzndan daha abuk bir ekilde kendini yenileyebilmesi ile tanmlanr. rnein, Gneten elde edilen enerji ile alan bir teknoloji bu enerjiyi tketir, fakat tketilen enerji toplam gne enerjisinin yannda ok kk kalr. En genel yenilenebilir enerji formu, Gneten gelendir. Baz formlar gne enerjisini ve rzgar gcn depolar. Yenilenebilir enerjinin tesisler, hayvanlar ve insanlar tarafndan kalc olarak tketilmesi mmkn deildir. Fosil yaktlar, ok uzun bir zaman izelgesi gz nne alndnda teorik olarak yenilenebilir iken, istismar edilerek kullanlmas sonucu yakn gelecekte tamamen tkenme tehlikesi ile kar karyadr. Modern yenilenebilir enerji kaynaklar aada listelenmitir. Rzgar enerjisi Su gc (Hidrog) Gne enerjisi Jeotermal enerji Biyoktle Biyoyaktlar Sv biyoyaktlar Kat biyoktle Biyogaz Kk lekli enerji kaynaklar Piezoelektrik Termoelektrik

12

Elektromanyetik (radyasyonelektrik) yenilenebilen enerji kaynaklarna rnektir.

Yenilenebilir enerji kaynaklar dorudan kullanlabilir veya enerjinin baka bir formuna dn trlebilir. Dorudan kullanm rnekleri, gne enerjisi ile alan aletler, jeotermal stma ve su veya rzgar deirmenleridir. Dolayl kullanma rnek olarak ise, elektrik retiminde kullanlan rzgar trbinleri veya foto voltaj pilleri verilebilir. Yenilenebilir enerji, cretsiz enerji olarak da kategorize edilebilirse de, ou yenilenebilir enerji kaynana normalde cretsiz enerji denemez. Mhendislikte, cretsiz enerji ile kastedilen dorudan do adan elde edilebilen bir enerji ve insanlar tarafndan tketilmesi mmkn olmayan enerjidir. Yenilenebilir enerjinin geliimi, yenilenebilir enerji kaynaklarnn insanlar tarafndan kullanm ile ilgilidir. Yenilenebilir enerjinin geliimine olan ilgi, fosil yaktlarn evreye verdii atk gazlar ve fosil yaktlar ve nkleer enerjinin kullanmnn riskleri ile do rudan ilikilidir. 2002 yl kasm ay Enerji Ajans verilerine gre tm dnyada kullanlan yenilenebilir enerji kaynaklarnn, toplam enerji kaynaklar iindeki pay % 13.8dir. Bu payn dalm ise % 80 yanabilir ve yenilenebilir atklar , % 16.5 hidro enerji, % 0.5 dierleri (rzgar, jeotermal, Gne, dalga, gel-git olaylar vs.) olarak verilmitir

1.2

Hibrid Enerji Sistemlerinin Gelecekteki Yeri ve nemi

Hibrid kelimesi, szlk anlamyla melez demektir. Adndan da anlald gibi birden fazla g sisteminin birlikte kullanm ile olu an bir sistemdir. Hibrid G Sistemleri, elektrik enerjisi bakmndan skntlar yaayan Trkiye iin alternatif bir enerji kayna olarak nem tamaktadr. Yenilenebilir enerji kaynaklarndan (gne enerjisi, rzgar enerjisi, kat atk enerjisi, deniz kkenli enerjiler, vs.) elde edilebilecek enerjinin, enerji ihtiyacn tam anlam ile karlayabilmesi d nlemez. Ancak, bir

13

depolama sistemi ile (batarya sistemi gibi) depolanan enerji, enerjinin en ok kullanld zaman diliminde veya enerji kesintisi olduu zamanlarda, snrl bir sre ihtiyac karlamas bakmndan olduka yararldr. Hibrid G Sistemleri, anakentlerde enerji ihtiyacn yukarda saydmz ekillerde karlarken, daha kk yerleim birimlerinde (iftlik, ky, vs.) enerji ihtiyacn tamamen karlamak amac ile de kullanlr. Bu ekilde lke ekonomisine de katkda bulunabilecei dnlmektedir.

1.3

Trkiyenin Yenilenebilir Enerji Kaynaklar

Trkiyenin 130 milyar kWh hidrolik potansiyeli bulunmakta ve bu potansiyelin %30u kullanlmaktadr. Brt hidrolik potansiyelimiz 433 milyar kWh civarnda olup, teknik ynden deerlendirilebilir hidrolik potansiyel 216 milyar kWhdr. Termik kapasitemiz ise yllk 114 milyar kWhdr. Linyit kmrnden elektrik enerjisi retim miktar, toplam potansiyelimizin %22sidir. Elektrik retiminde kullanlabilecek jeotermal kaynak potansiyelimiz 2450 MW (yllk 16 milyar kWh) elektrik enerjisi retimine eittir. Rzgar gcnden elektrik enerjisi retim potansiyelimiz ise 83000 MW (yllk 300 milyar kWh) enerji retimine edeerdir. Gne enerjisinden elektrik enerjisi retimi konusunda lkemizde kayda deer bir alma henz hayata geirilmi deildir. TEA 1999 yl verilerine gre, elektrik enerjisi tketim talebi bir nceki yla gre %3,9 artarak 118484,9 milyar kWh olarak gereklemitir. 2000li yllarda enerji araylarnn yo unlaaca, dier yandan srdrlebilir kalknma ve evresel etki tartmalarnn bilim ve teknoloji araylarn ynlendirecei kesindir. Ancak son on yllk nfus artnn %0.15 - %0.21 olduu, sosyokltrel deerlerin ve ekonomik yapnn gelitii, sanayi tketiminin byd lkemizde enerji yatrmlarnn ayn oranda bydn sylemek mmkn deildir[1]. Tablo1-1de Trkiyenin yllk yenilenebilir enerji potansiyeli gsterilmektedir.

14

Tablo 01 Trkiye yllk yenilenebilir enerji potansiyeli [5]

Yenilenebilir Enerji Tr Gne Enerjisi Hidrolik Enerji Direkt Rzgar Enj. Karasal Direkt Rzgar Enj. Denizsel Deniz Dalga Jeotermal Enerji Biyomas Enerjisi Kullanm Enerji Tr (MTEP: Mega Ton Edeeri Petrol) Elek. Enj.(milyar kWh) Is (MTEP) Elek Enj.(milyar kWh) Elek. Enj.(milyar kWh) Elek. Enj.(milyar kWh) Elek. Enj.(milyar kWh) Elek. Enj.(milyar kWh) Is (MTEP) Yakt(klasik MTEP) Yakt (modern MTEP) Doal Potansiyel 977000 80000 430 400 150 31500 30 90 Teknik Potansiyel 6105 500 215 110 180 18 7500 10 40 Ekonomik Potansiyel 305 25 124,5 50 1,4 2843 7 25

Rzgar Enerjisi

Bu aklamalardan sonra daha nceden gerekletirilmi sistemler incelenecektir. .

15

KAYNAK BLGS

Gne pilleri zerine Dnya zerinde yaplm olan pek ok aratrmann mevcut olduu grlmektedir. Ancak maksimum gcn elde edilmesi iin Gnein izlenmesi ynteminden ekonomik sebeplerden dolay hep kanlm ve NASA vb. byk kurulu larn dnda pek fazla Gnei takip eden sistemler gelitirilmemitir. Ayrca Gnei izleyen ve eitli lmleri yaparak verilerini kablosuz iletiim yntemiyle merkezi bir bilgisayara aktaran hibrid sistemlere rastlamak olduka gtr. Dnyada bu kadar ilgi gren bu sistemlerin lkemizdeki durumuna bakldnda ise yeni yeni gelime aamasnda olduklar grlmektedir. Haziran 1998'de Elektrik leri Ett daresi (EE) ve Ege niversitesi'nin ortak projesi erevesinde Didim EE Gne ve Rzgar Aratrma Merkezi'nde demostrasyon amal 3,8 kWp gcndeki ve Nisan 2002'de Mu la niversitesi'nde kurulan toplam 50 kWp'lik ebekeye bal PV sistem mevcuttur. Ayrca haziran 2005'de Sleyman Demirel niversitesi (S.D..) Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Aratrma Ve Uygulama Merkezi tarafndan 1,5 kWp gcndeki bir sistem ebekeden bamsz olarak S.D.. Temiz Enerji Evi alt yap projesi kapsamnda S.D.. Temiz Enerji Evi'nin enerji ihtiyacn karlamaya balamtr. Yine ayn proje kapsamnda gne pilleri ile evre aydnlatma sistemleri de faaliyete geirilmi olup bu sistemlerde kullanlan ekipmanlar sayesinde led lambal aydnlatma sistemlerine gre daha fazla aydnlk iddeti elde edilmektedir. Mevcut literatrlerde Gne izlemeli sistemler hakknda yaplm olan baz almalar aada verilmitir. Wu ve arkadalar, oklu bir gne paneli uygulamas yapm DC/DC dn trcler ile paralel akmlar dzenlemeye almlardr. Burada iki adet panel ile maksimum g noktas izleme (MPPT) ve akm paylam analizini gerekletirmilerdir [18]. Bachtr, Fas iin gne enerjisi zerine bir alma yapm olup gne paneli destekli bir pompalama sisteminin optimum iletme noktasnn izlenmesini incelemitir [19].

16

Fanney ve arkadalar, Gne panelleri ve Gne paneli testlerini inceleyen bir alma yapmlardr. Burada bir izleme sistemi ele alnm ve meteorolojik uygulamalarda kullanlabileceine deinilmitir [20]. Carlson ve arkadalar bir gne pilinde izleme sistemini ele alm ve maksimum g durumuna gre yk seimini incelemilerdir [21]. Kutlu tarafndan yaplan almada ise gne tarlas modeli gz nnde bulundurularak Ispartada fotovoltaik enerjiden yararlanma ans, aratrlmtr. Bu aratrma esnasnda bir gne pili modl ile alan sistem kurularak deiik ko ullarda deneyler yaplmtr. Deney dzenei bir gne pili, arj reglatr devresi, akmlatr, DC-AC evirici invertr devresi, transformatr, yk ve l aletlerinden olumaktadr. Deneyler Keiborlu Meslek Yksek Okulu'nda yaplm olup, Gne pili tam gneye ve 37 eime yerletirilmitir. Ancak bu almada gne pillerinin gnei izlemesi deinilmeden sistemdeki bileenlerin (inverter, ak, vb.) verimlilikleri aratrlmtr [22]. Yeilkaya tarafndan yaplan almada ise gne pillerinin mikroilemci ile konum kontrolnn tasarm ve gerekletirilmesi konusu ele alnmtr. Bu almada, gne pillerinin Gnei izleyerek gn boyu maksimum g retimi amalanm ve buna gre elektronik bir sistem gerekletirilmitir. [23]. Sonraki blmde sistem ilgilendiren tm ekipman ve yntemler ayrntl olrak incelenecektir.

17

MATERYAL VE METOT

Bu blmde ilk olarak sistemin ana yenilenebilir enerji kayna olarak Gne ve Gnein Yapsndan bahsedilip daha sonra Gne Takip Sistemleri, gne pilleri ve rnek gne pili uygulamalar hakknda bilgi verilecektir. Gneten sonra sistemdeki dier yenilenebilir enerji kayna olan rzgar enerjisi hakknda bilgi verilip Sistemde var olan paralar (akmlatr, motorlar, sensrler, PIC gibi) ayrntl olarak anlatldktan sonra dier blmde sistem detayl olarak incelenecektir.

1.4

Gnein Yaps

1.4.1

Gneten Dnyaya gelen enerji

Gne, 1.39 x 109 m apnda yo un scak gazlar ieren bir kredir ve Dnyadan ortalama 1,5 x 1011 m uzaklktadr. Yzey scakl 5777 K'dir. Bu scaklk merkeze do ru 4 x 106 ile 8 x 106 K arasnda deiim gsterir. Sudan 100 kez daha yo undur. Gneten gelen raydan enerji eitli fzyon reaksiyonlara uramaktadr. Gneteki yksek scaklktan dolay elektronlar atom ekirdeklerine ayrlr. Bu sebeple, Gnete serbest elektron ve atom ekirdekleri bulunur. Drt hidrojen ekirdei birleerek bir helyum ekirdeini olu turur. Fzyon ad verilen bu reaksiyon ok yksek scaklkta olu ur. Gnete olu an helyum miktar, harcanan hidrojen miktarndan daha azdr. Aradaki fark gne nm ile olu an enerjiyi verir. Bu enerji eitli dalga boylarnda nlar halinde Dnyaya ular [24].

18

Gne enerjisinden yararlanmada verimin arttrlabilmesi iin, Gnein yer dzlemine gre, bir yl iindeki hareketinin bilinmesi gereklidir. Gneten Dnya atmosferi dna gelen enerji, metrekare bana 1300 ile 1400 watt arasndadr. Bu enerjinin en az %3 atmosfer tarafndan yutulmakta veya salmaktadr. Bulutsuz ak bir gnde yere dik olarak gelen gne enerjisi en fazla 1000 W/m2 civarnda olabilmektedir. Gne nlar mortesi, gamma ve x nlarn da ihtiva ederek Dnyaya ular. Fakat, Dnya atmosferini geerken zararl olan bu nlarn ou yutulur. Atmosfer dna gelen gne nm atmosferi geerken atmosferde bulunan paracklar tarafndan tutularak azalr. Kalan gne nm (atmosferik nm) atmosfer iindeki partikl, toz ve havadaki molekller vastasyla yansmaya urar. Gne nmnn bu blmne difz gne nm, dorudan yeryzne ulaan ksmna da direkt gne nm denir. eitli gk durumlar iin toplam nm miktar ve yaygn nm oranlar Tablo 3-1'de verilmitir [25]. Tablo 01 eitli gk durumlar iin nm oranlar.
Toplam Inm Yaygn Inm Ak Gk 600-1000 W/m2 %10-%20 Puslu Gk 200-400 W/m2 %20-%80 Tam Kapal Gk 50-150 W/m2 %80-%100

1.4.2

Gneten gelen enerjinin deiimi

Gneten yeryzne gelen nm iddeti, gn iinde geli asna bal olarak deiir. Bu iddet, le vaktinde o gn iindeki en yksek deerine ular. Bunun sebebi, gne nlarnn atmosfer iinde izledii yolun le vaktinde en az olmasdr.

19

ekil 0-1 Gneten gelen enerjinin yl iindeki deiimi [26].

1.4.3

Gne nmnn atmosferde yutulmas

Atmosfer dnda gne nlarna dik birim alana btn dalga boylarnda bir anda gelen gne nmnn deeri Dnya-Gne mesafesi deitiinden sabit deildir. Bunun iin ortalama Dnya-Gne uzaklndaki gne nm deerinin kullanlmas hesaplamalarda kolaylk salar. Bu deere gne sabiti denir. Bu deer son yllarda yaplan lmler ve hesaplamalar sonucunda %1 hata ile 1367 W/m2 olarak kabul edilmitir. Atmosferde bulunan su buhar, ozon ve karbondioksit, gelen nmn byk bir ksmn yutar. Oksijen, azot ve metan gibi gazlar da mor tesi nmn bir ksmn yutarlar. Ancak, bu gazlar tarafndan yutulan nm miktar, su buhar, ozon ve karbondioksit tarafndan yutulan nmn yannda ihmal edilebilecek kadar kktr. Su buharnn yutma spektrumu ok karmaktr. Deiik dalga boylarnda ok sayda yutma band mevcuttur. zellikle, grlen nm ve krmz alt nmn byk ksm su buhar tarafndan yutulur. Her dalga boyundaki yutulma ok farkldr ve deiim dzgn deildir. Ozonun esas yutma bantlar, mortesinde 0.21.-0.34 m grlen nm blgesinde 0.440.74 m dalga boyu aralklarnda bulunmaktadr. Ozonun azaltma katsays dalga boyunun 0.25 m deerinde maksimum olmaktadr. Mortesi blgede

20

monokromatik gne nm iddeti dktr. Bu nedenle, nmn tamamna yaknnn ozon tarafndan yutulmasna ramen, yutulan toplam nm miktar gne sabitinin % 2,5 i mertebesindedir. Yeryzne gelen gne nmnn spektrumu ekil 3-2'de grlmektedir. [26]

ekil 0-2 Yeryzne gelen gne nmnn spektral dalm.

1.4.4

Ba l hava ktlesi

Gneten gelen enerjinin atmosfer iinde zayflamas, nlarn atmosfer iinde ald yolun uzunluuna da baldr. Bu yol, Gnein yatay eksenle yapt aya, yani ykseklik asna bal olarak tanmlanr ve bal hava ktlesi (Air Mass, AM n) olarak adlandrlr. (ekil 33) [26]

ekil 0-3 Gne nlarnn atmosfer iinde izledii yol

21

1.4.5

Gne Alar

Gnein Konumu Ykseklik As ve Azimut alar ile belirlenir. Bu alar ekil 3-4te ayrntl olarak gsterilmitir

ekil 0-4 Gne Alar Gne alar altta ayrntl olarak aklanmaktadr. Ykseklik As (s): Gne nm ile yatay arasndaki adr. Tanmlamaya gre s = 90 - z olur. Gne azimut as (s): Gne nlarnn kuzeye gre, saat dn ynnde, sapmasn gsteren adr. Yzey azimut as (): Yzeyin dikeyinin, yerel boylama gre, sapmasn gsteren adr. Gneye bakan yzeyler iin =0 olur. Douya ynelen yzeyde art de er alr. Batya ynelen yzeyde eksi deer alr. Deklinasyon as (): Saat 12'de gne n ile ekvator dzlemi arasndaki adr. Geli as (): Yzeyin normali ile gne n arasndaki adr. Zenit as (Z): In ile yatay yzeyin dikeyi arasnda kalan adr. Yaplan tanmlamaya gre Z = 90-a olur.

22

Enlem as (): Kuzey yarm krede art deerini alr. Saat as (): Saat 12'de = 0 olur. Bir saat 15 boylama eittir. leden nce a art deer alr. leden sonra a eksi de er alr. Eim As (): Yzey ile yatay arasndaki adr. Ekvatora ynelen yzey iin art deer alr .[27]

1.5

Gne Takip Sistemleri

Gne

enerjisinden

faydalanmak

iin

gelitirilen

sistemler,

Gnein

Radyasyonundan yararlanrlar. Adi bir camdan geen direk radyasyon yoluyla elde edilecek s, onun (enlem itibariyle) Dnya zerindeki yerine, hangi yne dnk olduuna, gnn hangi saatinde ve yln hangi gnnde bulundu una baldr. Gne Asndan yararlanmak iin gelitirilen sistemlere dorudan radyasyondan faydalanma miktarnn maksimum olmas iin geli asnn minimum hatta 0 olmas gerekir. Panelin bulundu u yere gre ayn geli asn elde etmek iin farkl eim alar () gerekecektir. Dnyann 23,5 eik ekseni ve gne asnn 0 olmasn temin edebilmek iin, eim asnn yer ve mevsimler itibariyle deitirilmesi gerekir. Bunun iin kuzey - gney ynnde yani aa yukar hareket ile tek eksen takip edilmesi gerekir. Ayrca Gnein her gn do udan batya doru olan hareketinin geli asna olan etkisini ortadan kaldrmak iin panel ve bu do rultudaki asnn da gnn saatleri itibariyle deitirilmesi gerekir. Sabit, yatay bir dzleme gelen enerji sabah ve akam dolaylarnda en az, le saatlerinde ise en fazla olmaktadr. Geli asnn minimum olabilmesi iin Gnein do u - bat istikametindeki hareketinin de takip edilmesi gerekir. te Gne Takip Sistemleri ( Solar Tracking Systems) bu alardan birinin veya her ikisini birden deitirmek suretiyle, gne nnn panel zerine tam dik olarak

23

gelmesini salamak iin gelitirilmitir. Gnein iki eksende hareket ile izlendii sistemlerde geli as 90 olmaktadr. [27]

1.5.1

Sistemin dn eksenleri

ekil 0-5 Modln herhangi bir andaki pozisyonu. A: Gne zenit as (A=90-C) B: Kollektr azimut as C: Gne altitud (ykseklik) as Pilin gne n dik alacak konuma gelmesi iin bu iki a sfr oluncaya kadar pilin z-ekseni ve gne n ile z eksenine dik eksen etrafnda dndrlmesi gerekir. nce B asnn sfrlanmas iin gerekli dnmeyi inceleyelim. [27]

1.5.1.1 Modln z-ekseni etrafndaki dn

Modln gn boyunca kendisine ait azimut asnn sfr olmas iin gnein bu aya sebep olan dou-bat ynndeki dn hareketini izlemesi gerekir.

24

ekil 0-6 Modln z- ekseni etrafndaki dn . Bunun iin ekilden de grlebilecei gibi x,y-dzlemi, B as sfr oluncaya kadar z-ekseni etrafnda dnmelidir. Yani x,y- dzlemine ait yzey normali N ile, gne n Inn, x,y- yatay dzlemindeki izdm i, birbirlerine akmaldr. [27]

1.5.1.2 Modln x- ekseni etrafndaki dn

ekil 0-7 Modln x- ekseni etrafndaki dn [27] Modl yzeyinin herhangi bir anda gne nna dik konumda olabilmesi iin B asndan baka A asn da sfrlayacak ekilde dnmesi gerekir. Bu dn , ekilden de grlecei gibi x- ekseni etrafnda olmaldr. Bu dn, 70 lik bir a tarayacaktr.

25

1.5.2

Optimum e im as ara trmalar

Optimum eim as iin nerilen basit kural yledir; Btn yl iin yaklak olarak: e im = enlem Yaz iin: eim = enlem - 10 K iin: e im = enlem + 10 Benzer sonulara vararak yllk optimum verim iin (eim = 0.9 x enlem) kuraln nerenler de mevcuttur. Konuyu ekonomik ynden inceleyenler ise k iin (eim = enlem + 15) kuraln gelitirmilerdir. Deri'e gre optimum a iin aadaki kurallar saptanmtr; a-Yllk optimum verim iin: = 0.9 x enlem b-7 aylk k mevsiminde optimum verim iin: = enlem + 15 c-K mevsiminde en souk ayda optimum verim: ft = enlem + 25 d-Yaz mevsiminde optimum verim iin: = enlem - 25 Bu kurallarn uygulanmasnda kat davranlmamal ve durumun zellikleri gz nnde tutulmaldr. klim artlar nemli bir faktrdr. rnein bir yrede Aralk ve Ocak aylar %80 kapal geiyorsa, modl bu aylara gre ynlendirilmelidir. kinci nemli faktr sistemin kullan amacdr. lk veya sonbahar mevsimlerinde azami verimle almas gereken mevsimlik bir i iin sistem kurulacaksa eim as buna gre hesaplanmaldr. Bu ksmda verilen bilgi ile her trl esnek uygulama olanaklar salanabilir. deal konumdan 15 sapma halinde kayp oran %6 mertebesinde olacaktr. Bu nedenle mimari ve dier etkenler sebebi ile ideal a uygulanamazsa kayplar ok byk olmayacaktr [27]

26

1.5.3

Gne Takip Sistemlerinin snflandrlmas

Gne Takip Sistemlerini aadaki ekilde snflandrabiliriz: 1) Takip eksenine gre; a) Tek eksen kontroll b) ift eksen kontroll 2) Kontrol mekanizmasna gre; a) Yerekimini kullanan zmler b) Ak dng (open loop) sistemler c) Kapal dng( closed loop) sistemler Tek eksen ve ift eksenli takibin verimlerine ilikin kyaslama ileriki blmlerde yaplacandan burada sadece kontrol mekanizmasna gre takip sistemi eitlerinden bahsedilecektir.

1.5.3.1 Yerekimini kullanarak alan sistemler

Bu sistemlerde panellerin sa ve sol kenarlarna yerletirilmi ve ierisinde zel bir sv olan iki adet tp bulunmaktadr (ekil 38).

ekil 0-8 Yerekimi zelliine gre alan sistemlere iki rnek Bu tpler birbiriyle balantl olup birbirleri arasnda sv geii olmaktadr. Tplerin ierisinde bulunan sv sya kar hassas ve genleme katsays yksektir. Paneller ncelikle arlk merkezine gre dengeli bir ekilde yerletirilmektedirler. Daha sonra bu sv tplerinden daha fazla gne nna maruz kalan taraftaki sv genleerek

27

kar tpe do ru akmakta ve bylece panelin arlk merkezi kaydrd iin panel, gnee do ru hareket etmektedir. Gne nlan panel yzeyine dik gelinceye kadar panel hareketine devam etmektedir.

ekil 0-9 Panelin gne takibi (a) Panel, geceden batya bakar ekilde kalm, sabah gne alttaki tpe daha fazla gne sn gelmekte ve sv yukar kaba doru genlemekte. (b) Gne snlar her iki tpe eit miktarda gelinceye kadar panel dnmekte. (c) Gne hareket ettike belli bir ayla panel de gnei takip etmekte. (d) Panel, akam batya dnk olarak kalmakta. Gne takibi iin herhangi bir elektriksel aksam gerektirmeyen be sistemlerde takip genellikle tek eksende yaplmaktadr. Rzgarn olumsuz etkisini azaltmak iin hidrolik damper kullanlmaktadr.

28

1.5.3.2 Ak dng sistemler

Aslnda Dnyann herhangi bir noktas iin gnesin yln herhangi bir gn ve saatinde hangi koordinatlarda olaca bellidir. Bu d nceden hareketle gnesin yerini tespit etmek amacyla sensr kullanlmasna gerek duymadan koordinat bilgilerine gre gne takibi yapan mikroilemci kontroll sistemler bu gruba girmektedir (Sekil310).

ekil 0-10 Ak dng sistemlerin blok diyagram

1.5.3.3 Kapal dng sistemler

eitli sensrler vastasyla gnesin yerini tespit ederek panellerin gnee doru ynelmesini salayan sistemlerdir. Bu sistemlerde geri besleme olduu iin kapal dng olarak adlandrlmlardr. Gerekletirdiimiz devre bu gruba girmektedir ekil 3-11de ve 4. Blmde bu tip sitemler ayrntl olarak anlatlmaktadr. Dier sistemlere gre en gereki takibi yapan sistemler kapal dng sistemlerdir. Dez avantaj olarak maliyeti yksek ve bakm dierlerine gre zordur.

ekil 0-11 Gerekletirilen kapal dng sistem

29

1.5.4

Gne takip sistemlerinin gereklilii

Sekil 3-10de yatay bir dzleme eitli alarla gelen direkt ve dank snmlar grlmektedir. Burada biz daha ok direkt snmla ilgileneceiz. Yatay zemine z gelme asyla gelen snn birim yzeye dsen anlk sma iddeti Iz= I x cos zdr.[28] ekil. 3-9de grld gibi bir yzeye gne sn ne kadar dik gelirse birim yzeye dsen sma iddeti o kadar yksek olacaktr. te bu noktada gne takip sistemlerinin kullanm gereklilikleri ortaya kmaktadr. Gne takip sistemlerinin kullanm amac; gne snlarnn yzeye srekli dik gelmesini salayarak elde edilen enerji miktarn artrmaktr.

ekil 0-12 Yatay bir dzlemde gne snm [28]

1.5.5

Gne Takip Sistemlerinin Verimi

Bir nceki blmde belirtildii gibi gne takip sistemlerini kullanm amac elde edilen enerji miktarn artrmaktr. Bu artsn ne kadar olaca da nemli bir husustur. Bu konuyla ilgili olarak ABD Ulusal Yenilenebilir Enerji Laboratuar (NREL) tarafndan elde edilen baz ehirlere ilikin gne snm iddeti, tek eksende ve ift

30

eksende gne takibi yaplmas durumunda elde edilen enerji arts verileri Tablo 32 ve Tablo 3-3de sunulmutur. Tablolardan aadaki sonular karabiliriz: Gne takibi yaplmayan sabit durumda; 5,5 kWh/m2 yllk ortalama sma enerjisi elde edilmektedir. 1-eksende takip yaplrsa; 7,2 kWh/m2 yllk ortalama sma enerjisi elde edilmektedir. Bu, sabite gre (7,25,5)/5,5= %30,9 art demektir. 2-eksende takip yaplrsa; 7,4 kWh/m2 yllk ortalama sma enerjisi elde edilmektedir. Bu, sabite gre (7,45,5)/5,5=%34,5 arts demektir. Tablo 02 Fransa-Paris ehrinde ortalama gnlk gne snm, kWh/m2, [29]
Ay Panel yere enlem15 asyla eimli Sabit Ocak ubat Mart Nisan Mays Haziran Tem. Austos Eyll Ekim Kasm Aralk ORT. 1,77 2,47 3,75 4,32 5,01 5,37 5,14 4,59 3,95 2,74 1,71 1,56 3,53 1-eksenli takip 1,77 2,54 4,56 6,02 7,39 8,04 7,66 6,60 5,04 3,01 1,71 1,56 4,66 Panel yere enlem as kadar eimli Sabit 2,06 2,75 3,90 4,25 4,78 5,05 4,87 4,45 4,02 2,95 1,95 1,83 3,57 1-eksenli takip 2,06 2,82 4,79 5,99 7,05 7,50 7,21 6,46 5,19 3,27 1,95 1,83 4,68 2Panel yere enlem+15 Eksende as kadar eimli Takip Sabit 1-eksenli takip 2,24 2,91 3,88 4,04 4,41 4,61 4,47 4,18 3,93 3,02 2,11 2,02 3,49 2,24 2,94 4,69 5,54 6,22 6,45 6,28 5,87 4,98 3,31 2,11 2,02 4,39 2,24 2,94 4,81 6,06 7,41 8,10 7,69 6,62 5,20 3,33 2,11 2,02 4,88

Tablo32den aadaki sonular karabiliriz: Gne takibi yaplmayan sabit durumda; 3,57 kWh/m2 yllk ortalama sma enerjisi elde edilmektedir. 1-eksende takip yaplrsa; 4,68 kWh/m2 yllk ortalama sma enerjisi elde edilmektedir. Bu, sabite gre (4,683,57)/3,57= %31,1 art demektir.

31

2-eksende takip yaplrsa; 4,88 kWh/m2 yllk ortalama sma enerjisi elde edilmektedir. Bu, sabite gre (4,883,57)/3,57=%36,7 art demektir.

Tablo 03 Avustralya-Melbourne ehrinde gnlk gne snm kWh/m2 [29]

Ay Panel yere enlem15 asyla eimli Sabit Ocak ubat Mart Nisan Mays Haziran Temmuz Austos Eyll Ekim Kasm Aralk ORT. 7,15 6,37 3,96 4,14 3,51 3,13 3,31 3,72 4,61 5,36 5,37 5,93 4,71 1-eksenli takip 9,95 8,63 5,38 5,06 3,93 3,32 3,61 4,37 5,89 7,27 7,62 8,45 6,21 Panel yere enlem as kadar eimli Sabit 6,60 6,07 3,94 4,41 3,96 3,65 3,80 4,05 4,72 5,18 5,01 5,45 4,74 1-eksenli takip 9,39 8,44 5,53 5,49 4,49 3,90 4,19 4,85 6,17 7,22 7,25 7,88 6,23 Panel yere enlem+15 as kadar eimli Sabit 5,78 5,51 3,74 4,45 4,20 3,96 4,08 4,17 4,59 4,77 4,45 4,77 4,54 1-eksenli takip 8,19 7,68 5,30 5,55 4,74 4,22 4,48 4,99 6,04 6,68 6,39 6,78 5,92 9,99 8,65 5,54 5,58 4,76 4,27 4,51 4,99 6,19 7,32 7,63 8,51 6,50 2-Eksende Takip

Tablo33den aadaki sonular karabiliriz: Gne takibi yaplmayan sabit durumda; 4,74 kWh/m2 yllk ortalama sma enerjisi elde edilmektedir. 1-eksende takip yaplrsa; 6,23 kWh/m2 yllk ortalama sma enerjisi elde edilmektedir. Bu, sabite gre (6,234,74)/4,74= %31,4 art demektir. 2-eksende takip yaplrsa; 6,50 kWh/m2 yllk ortalama sma enerjisi elde edilmektedir. Bu, sabite gre (6,504,74)/4,74=%37,1 art demektir. Her izelgeden ayrca a adaki sonulara ula mak da mmkndr: Yaz aylarnda, panelin eim as d kken (enlem15) dier iki duruma gre (enlem ve enlem+15) daha ok enerji elde edilmektedir. Bunun sebebi aktr yaz

32

aylarnda gne nlar daha dik ayla geldiinden panelin eim as daha d kken nlar panele daha dik gelmektedir. (Tabi Gney Yarm Krede bulunan Melbourne ehri iin durum tam tersi). Ks aylarnda, panelin eim as yksekken (enlem+15) dier iki duruma gre (enlem ve enlem15) daha ok enerji elde edilmektedir. Bunun sebebi de gayet aktr gne nlar ks aylarnda daha eimli alarla geldiinden panelin eimi yksekken nlar daha dik vurmaktadr. (Tabii gney yarm krede bulunan Melbourne ehri iin durum tam tersi). Yllk gne nmnn ortalamas dikkate alndnda panellerin yatayla yapt enlem, enlem15 ve enlem+15 derecelik eimler arasnda en uygun olan eim asnn enlem derecesine eit olan durum olduu grlecektir. Sonu olarak her izelgenin altnda kartlan verim hesaplamalarna dikkat edilirse grlecektir ki, gne takibi yaplmayan sabit durumlarda elde edilen enerji miktarlarna gre, 1-eksenli takip yapmak %31 civarnda enerji kazanc salamaktadr. 2-eksenli takip yapmak %3437 civarnda enerji kazanc salamaktadr.

1.6

Gne Pili

Enerji dn m iin, yar iletken bir diyot olan PV eleman, gne nn tad enerjiyi i fotoelektrik olaydan faydalanarak dorudan elektrik enerjisine dn trr [30]. Bu etki ekil 3-12'de gsterilmektedir.

ekil 0-13 Bir gne pilinde fotovoltaik etki

33

Yar iletkenler, bir yasak enerji aral tarafndan ayrlan iki enerji bantndan olu ur. Bu bantlar "valans bant" ve "iletkenlik bant" adn alrlar. Bu yasak enerji aralna eit veya daha byk enerjili bir foton, yar iletken tarafndan so urulduu zaman, enerjisini valans bantndaki bir elektrona vererek elektronun iletkenlik bantna kmasn salar. Bylece elektron-bo luk ifti olumu olur. Bu olay, PN eklem gne pilinin ara yzeyinde meydana gelmi ise, elektron-boluk iftleri buradaki elektik alan tarafndan birbirlerinden ayrlr. Bu ekilde gne pili, elektronlar N blgesine, bo luklar da P blgesine iten bir pompa gibi alr. Birbirlerinden ayrlan elektronbo luk iftleri, gne pilinin ularnda yararl bir g k olutururlar. Bu sre yeniden bir fotonun pil yzeyine arpmas ile ayn ekilde devam eder. Yar iletkenin i ksmlarnda da gelen fotonlar tarafndan elektron-bo luk iftleri olu turulmaktadr. Fakat gerekli elektrik alan olmad iin tekrar birleerek kaybolmaktadrlar [22]. retim srasnda, pilin n yzeyine yakn yerde bir i elektro-statik blge oluturularak, bu elektronun serbest duruma gemesi salanr. Silisyum kristali iine dier elementler yerletirilmitir. Bu elementlerin kristal iinde bulunmas, kristalin elektriksel olarak dengede olmasn nler. Ikla karlaan malzemede, bu atomlar dengeyi bozar ve serbest elektronlar dier pile veya yke gitmeleri iin pilin yzeyine doru sprrler. Milyonlarca foton pilin iine akarken, enerji kazanp bir st seviyeye kan elektronlar da, pil iindeki elektro-statik blgeye ve oradan da pil dna akarlar.

ekil 0-14 Gne pilinin almas [31]

ekil 0-15 Gne pilinin edeer devresi [31]

34

Fotovoltaik gne pillerinin srekli geliimlerine bal olarak verimliliklerinin zetlendii izgilerin geerlilik sreleri olduka ksa olmaktadr. Ancak, karlatrlmal bir kaynak olmas amac ile Fraunhofer Enstits tarafndan (ISE PV Charts yaplan en yksek verimlilikleri gsteren zet aadaki tabloda verilmitir. Tablo 04 Gne pillerinde rapor edilmi en yksek verimlilikler.
Fotovoltaik Pilin Cinsi Tek Kristalli Silisyum ok Kristalli Silisyum Amorf Silisyum Cu/In, Ga)Se2 GaAS Tek Kristal Alan (cm2) 4.00 21,2 1 0,4 1 Verimlilik (%) 24 17,4 14,7 17,7 23,9 retilen Birim UNSW, Sydney Avustralya ISE, Freiburg, Almanya United Solar NREL, USA K.Univ,Nijmegen Hollanda

1.7

Gne Pili Uygulamalar

1.7.1

Gne pilleri ile sokak aydnlatmas

Bu konuda, konut aydnlatmas, d mekan aydnlatlmas, sinyalizasyon sistemleri ve konutlardaki dier uygulamalarda (so utma, stma, enerji depolanmas) ve dier pratik konfor cihazlarnn enerjisinin gne pili vastasyla karlanmas projeleri gerekletirilmektedir. Dier uygulama alanlar: iftlik, da evleri, yazlklar Kk ve orta lekli iletmeler Elektrii olmayan ehre uzak kyler Su kalitesi ve evresel veri izleyicilerin Acil iletiim sistemleri

35

Otoyol klandrlmas Sulama ve pompa sistemleri Bahe, sokak ve reklam panolar aydnlatlmas Telekomnikasyon sistemleri TV ve radyo sistemlerinin elektrik ihtiyac

ekil 0-16 Gne pili evre aydnlatma sisteminden grnm. Bu tip uygulamalar zellikle doal afet sonras yaanan enerji kesintilerinde son derece nemli bir rol kazanmaktadr. Bu tip aydnlatmalara rnek olarak ANDREW kasrgasnn yaand Miami'de PV sistemli evre aydnlatma sistemleri frtna sonras 33 saat sre ile enerji salamtr. Ayrca buradaki gvenlik istasyonlarnn, tbbi kliniklerin ve snaklarn da bu uygulamalar sayesinde enerji ihtiyac karlanmtr. Bu tr sistemler aadaki bileenler ile ihtiyaca gre dizayn edilmektedirler: 1 adet gne pili (32- 60- 80- 100- 120Wp) 1 adet ak (30- 60- 100Ah) 1 adet arj reglatr (4- 6- 8 A) 1 adet inverter (50- 150- 200- 300W) Lamba (1-4 adet, 10- 15- 20- 30W)

36

ekil 0-17 Sisteme ait bileenlerin balantsn gsteren blok diyagram.

1.7.2

Gne pilleri ile gvenlik aydnlatma sistemleri

ekil 0-18 Gvenlik aydnlatma sistemleri. Snak ve tbbi klinikler evresi, bu trden aydnlatma sistemleri sayesinde daha gvenilir bir hal almaktadr. Erin kasrgas sonras halen fonksiyonelliini koruyan kk bir nite aadaki ekilde grlmektedir. Herhangi bir enerji kesintisinde dahi bu sistemler 3 - 6 gn sre ile gerekli enerji ihtiyacn karlayabilmekte olup gvenlik ve izleme ilemleri sorunsuz bir ekilde yerine getirilmi olacaktr .[32]

37

1.7.3

Gne pilleri ile kiisel aydnlatma

Portatif kiisel aydnlatma sistemi, fenerlere fla lamba ile karlanabilir.

ekil 0-19 Kiisel aydnlatma sistemleri.

1.7.4

Gne pilleri ile ula m gvenliinin sa lanmas

Bir doal afet sonras, trafik iaretlerinin almad, cadde iaretlerinin ve yollarn enkazla kapland yollarda seyahat etmek ok tehlikeli bir hal almaktadr. Bu ekildeki yollarda trafik tkank bir hale gelir. Buralarda trafik kontrol, deitirilebilen mesajl iaret levhalar, yanp snen oklu boardlar, sinyalizasyon cihazlar ve anayol yardmcs olan radyolardaki gibi kullanlabilen PV destekli portatif trafik kontrol cihazlar kullanlabilir.

ekil 0-20 Trafikte kl ikaz sistemlerinden grnm. Bu uygulamalar pek ok durumda insanlarn hayatn kolaylatran uygulamalar olarak karmza kmaktadr. rnein anayol radyo uygulamas bir doal afet sonras

38

insanlar ynlendirip gidecekleri istikamet hakknda salkl bilgiler vererek insanlarn hayatn kolaylatran bir uygulamadr.

ekil 0-21 Radyo bilgilendirme sistemine ait aktarm istasyonu.

1.7.5

letiim alannda gne pillerinin kullanm

1.7.5.1 Telefon kulbeleri

Bu telefonlar otobanlarda seyahat eden insanlarn en yakn karakol istasyonlaryla iletiim kurmalarn salar. Bu nitelerde 2 aky arj etmekte kullanlan bir PV modl bir radyo alc/verici sistemini altrr.

ekil 0-22 Gne pilli telefon kulbeleri.

39

1.7.5.2 Portatif am/fm radyolar

Portatif AM/FM radyo sistemi geni lekli kullanlan bir tketici uygulamasdr. PV destekli bu radyolarn ok farkl tip ve boyutlar vardr. Bunlar klasik AM/FM radyolarla kyaslarsak her eyden nce pil deitirmekten kurtulundu u grlmektedir.

ekil 0-23 Gne pili ile alan portatif am/fm radyolar.

1.7.5.3 Radyo baz istasyonlar

Bir do al afet sonras haberleme kabiliyeti olduka nemlidir. Aadaki ekilde grld gibi PV g destekli bir radyo baz istasyonu grlmektedir. Bu istasyonlar modler olup bir yerden baka bir yere tanabilirler. Daha d k g gerektiren daha kk radyolar iin de bu sistem uygulanabilir.

ekil 0-24 Gne pili ile alan radyo baz istasyonlar.

40

1.7.6

Kk jeneratrler

Jeneratrlerin benzinle yada gnele alan pek ok modeli vardr. Aadaki ekilde, 2 adet 10w'lk PV modlden olu an kk portatif bir jeneratr grlmektedir.

ekil 0-25 Gne pili ile alan jeneratrler.

1.7.7

Kk pil arj cihazlar

eitli tip ve ebattaki pilleri arj etmek iin kullanlan,pek ok tipte ve ebatta kk pil arj cihazlar mevcuttur. Aadaki ekilde PV destekli kk pil arj etme cihaz grlmektedir.

ekil 0-26 Gne pili ile alan kk pil arj cihazlar.

1.7.8

Katlanabilir antalar

Askeri uygulamalarda, PV'den elektrik retiminin olduka kullanl olduu grlmektedir. Askeri amalar iin gelitirilen bu antalar katlanarak askerlerin srt

41

antalarnda kolaylkla tanabilmektedir. Bu antalar radyolarn, klarn, gzetleme ve arama cihazlarnn enerji ihtiyalarn karlayabilmektedir.

ekil 0-27 Gne pilli katlanabilir antalar [32]

1.8

Rzgar Enerjisi

Rzgar enerjisi, gne radyasyonunun yer yzeylerini farkl stmasndan kaynaklanr. Yer yzeylerinin farkl snmas, havann scaklnn, neminin ve basncnn farkl olmasna, bu farkl basn da havann hareketine neden olur. Gne nlar oldu u srece rzgar olacaktr. Rzgar gne enerjisinin bir dolayl rndr. Dnyaya ulaan gne enerjisinin yaklak % 2 kadar rzgar enerjisine evrilir. Dnya yzeyi dzensiz bir ekilde snr ve sour, bunun sonucu atmosferik basn alanlar olu ur, yksek basn alanlarndan alak basn alanlarna hava ak yapar. Bir tropikal ada zerindeki rzgarlar (ticaret rzgar) gndz ve gece boyunca hemen hemen sabit bir rzgar ak salayarak olduka bamldr. Dnyann her blgesinde ticaret rzgarlar yoktur ve hava sistemleri her bir ka gn sresinde hareket eder. Rzgar hznda, durgun bir havadan bir frtnaya kadar ok farkl deiimler vardr. Elektrik enerjisi kullanm zamana bal olduu iin rzgardaki gnlk ve mevsimsel deiimler nemli bir gstergedir. Eer tm arazi dz ve przsz olsa idi, bir yerden dierine rzgar deiimi ok kk olurdu. Tepelerin, vadilerin, akarsu vadilerinin, gllerin katlmas ile bir karmak

42

ve deiken rzgar rejimi oluur. Kk leklerde aalar ve binalar da bu karmakla ilave edilir. Tepeler, platolar ve uurumlar bir rzgar trbini iin yksek rzgar hz bulunabilecek yerlerdir. Daha alak ve kapal olan vadilerde rzgar hz dk olur. Bununla beraber, tm vadilerde rzgar hznn dk olmas zorunlu deildir. Rzgar akna paralel olduklarnda vadiler kanal gibi davranabilir ve rzgar kaynan artrabilir. Vadideki bir daralma dar bir alanda havay hunileyerek rzgar akn daha da kuvvetlendirebilir. Bu genellikle rzgara bakan dar da geitlerinde olur. Yaknndaki tepe stleri rzgarl olsa bile vadiler genellikle geceleri sakindir. Souk ve ar hava tepelerden aaya do ru akar ve vadilerde toplanr. Bunun zerindeki bir seviyede souk havann sonu katman genel rzgar akndan atlarak alak arazilerde sakin durum oluur. Bunun sonucu olarak, bir tepeye kurulan bir rzgar trbini, daha alak seviyeli bir yere kurulan rzgar trbini almazken, tm gece boyunca g retebilir. Bu durum daha ok etrafna gre en az birka yz feet ykseklii olan yksek arazilerde olur. Yksek arazi zellikleri rzgar akn hzlandrabilir. Yaklaan bir hava ktlesi zirveyi aarken genellikle ince bir tabaka iine sktrlr, bunun sonucu hz artar. Bir srt zerinde, rzgar srt hattna dik estii zaman en byk hz olu ur. Izole tepeler ve dalar rzgarlar srtlara gre daha az hzlandrrlar, nk daha fazla hava yanlara aka meyleder. Yksek rzgar trblans olmasndan dolay yksek arazilerin downward tarafndan saknlmaldr. Byk su ktlelerine yakn kara alanlar iki nedenden dolay iyi rzgarl alanlar olabilir. lk olarak, bir su yzeyi bir kara yzeyine gre ok daha dzgndr, bu nedenle su zerinde akan hava daha az srtnmeye tabidir. Hakim rzgar ynnn sahile doru olduu sahil eridi en iyi rzgar alandr. kinci, gneli bir yaz gnnde oldu u gibi, blgesel rzgar hafif olduu zaman, deniz veya gl meltemi olarak bilinen yerel rzgarlar olu ur, nk kara ve deniz snmalar farkl oranlardadr. Karalar suya gre ok daha abuk snd iin, kara zerindeki snan ve ykselen havann yerine su zerindeki so uk hava gelir. Bu ekilde denizden karaya 8 ile 12 mph veya zeri

43

hznda meltem oluur. Geceleri kara ok daha abuk souduu iin meltem durur veya ters ynde eser.

1.8.1

Rzgar enerjisi tarihesi

nsanlk medeniyet tarihinde rzgar ok nemli bir rol oynamtr. Rzgarn ilk kullanlmas 500 yl nce Msr'da kayklarn bir sahilden dierine yzdrlmesinde kullanlmtr. lk tam rzgar deirmeni M 200 ylnda antik Babylon'da ina edilmi olmaldr, bu deirmen bir eksene tutturulmu pervaneler ile dn hareketi reten bir makinedir. MS 10. yy'a kadar dou ran ve Afganistan'da 16 feetlik rzgar yakalama kanatlar ve 30 feet ykseklii olan rzgar deirmenlerinde tahl tld bilinmektedir. Bat dnyas rzgar deirmenlerini ok daha sonralar kefetmitir. Bu konudaki ilk yazl kaytlar 12 yy'a aittir. Birka yzyl sonra rzgar deirmenleri gelitirilerek ve uyarlanarak su pompalamada kullanld. ok pervaneli yel deirmenleri 19. yy ikinci yarsnda ABD'de icat edilmitir. 1889 ylnda ABD'de 77 tane rzgar deirmeni fabrikas vard ve yzyln sonunda rzgar deirmeni ihracat ABD ekonomisi iin en byk ihracat kalemi olmutu. Dizel motorlar icat edilene kadar, ABD'deki byk demiryollar byk ok-pervaneli yel deirmenlerine bal kalmtr (buhar lokomotifleri iin su pompalama, yel deirmeni ile yaplmtr). 1930 ve 1940 l yllarda ABD de yzbinlerce elektrik reten rzgar trbini imal edildi. Bunlarda yksek hzda dnen ve elektrik generatrn altran iki veya ince pervane vard. Bu trbinler iftliklere elektrik saladlar, depolama pillerini doldurmada, radyo alclran altrmada ve bir veya iki aydnlatma ampln altrmada kullanldlar. 1950 balarnda ulusal ebekelerin her eve ulaacak kadar yaygnlamas ve elektrik dzenleme yasalarnn karlmas ile rzgar trbini bir duraklama devresine girdi.

44

1973 OPEC petrol ambargosunu takiben enerji fiyatlarndaki art ve geleneksel enerji kaynaklarnn snrll rzgar enerjisine olan ilgiyi tekrar artrmtr. Tevikler ve resmi aratrma almalar sonucu bir ok yeni trbin tasarm yaplmtr. Baz modeller ok byktr. 300 feet pervane apl bir byk trbin 700 evin elektrik ihtiyacn karlayabilir. Konutlarda, iftliklerde kullanlmak zere bir ok yeni kklekli model gelitirilmitir. 1970 li yllarda ABD'de yaklak 50 tane yerli rzgar trbin imalats vard. Rzgar sistemleri iin yeni bir pazar olarak rzgar tarlalar 1980 balarnda balad. 1978 ylnda ABD'de karlan yasa ile rzgar enerjisine getirilen tevik ile elektrik datm irketleri rzgar enerjisinden retilen elektrii almak zorundaydlar.[33]

1.8.2

Rzgar gc

Rzgar gc mmkn rzgar enerjisinin bir lmdr. Rzgar gc rzgar hznn kbnn bir fonksiyonudur. Eer rzgar hz iki misline karsa rzgardaki enerji sekiz faktr ile artar (23). Bunun anlam udur; rzgar hzndaki kk deiiklikler rzgar enerjisinde byk deiikliklere neden olurlar. rnein, 10 mph bir hz lm yapan birine kar baka biri ayn zamanda komu bir yerde 12.6 mph hz lm yapsn. Bu 2.6 mph farkna karlk rzgar gcnde % 100 orannda bir fark vardr (103 = 1000, 12.63 = 2000). Yer seimi veya lme hatalar ile yaplabilecek kk rzgar hz hatalar bir rzgar trbini yatrmnda byk hatalara neden olabilmektedir. Bu nedenle, rzgar trbini satnalmadan nce, doru ve srekli bir rzgar almas yaplmaldr. Ekonomik olarak uygulanabilir olmas iin, bir rzgar trbini kurulacak yerde yllk ortalama en az 12 mph (5.4 m/s) rzgar hz olmaldr. Bir rzgar sistemi alnmadan nce ok iyi bir rzgar incelemesi yaplmaldr, kiisel gzlemlere gre bir rzgar sistemi kurulamaz. yi bir rzgar incelemesi yapmadan rzgar trbini satn alanlar genellikle sistemlerinin performans ile hayal krklna

45

uramlardr. Hakim rzgar ynnn bilinmesi rzgar trbinin en az engel bulunan yne kurmak asndan ok nemlidir. Rzgardaki mmkn g miktar: w = 1/2rAv3 eitlii ile verilir. Hava yo unlu u ykseklikle, scaklkla ve hava cepheleri ile deiir. Rzgar gc hesaplamalarnda, hava cephelerinin etkisi nemsenmeyecek kadar kktr, bylece hava yo unluu forml yledir: P=(1.325xP)/T Tipik ortalama hava scakl (59F) deniz seviyesine indirgenerek hava yo unlu u iin bir standart deer kullanlabilir. Bu durumda g eitlii basit olarak aadaki hale gelir: Basitletirilmi G Eitlii: w = 0.625Av3 Bu g eitlii rzgar hzndaki art ile rzgar gcnde bir kpl art gsterse de bile, uygulamada bir rzgar trbininde gerek g art eitlikte ngrlenden daha do rusaldr. Bunun nedeni rzgar trbininin mkemmel bir oranda verimli olmamasdr. Bir rzgar trbininin g erisi gerekte ok daha nemlidir. Sonu olarak denilebilir ki, ortalama rzgar hzndaki 2 mph art bir trbin tarafndan retilen elektrik miktarnda % 50 bir art anlamna gelir.[33]

1.8.3

Rzgar lm

Rzgar lmleri, birok alan iin gereklidir. Bunlara rnek olarak meteoroloji, iklim, tarm, endstriyel uygulamalar ve bilimsel aratrmalar verilebilir. Yukardaki saylan lmler, yapanlarn kendi ihtiyalarna ve standartlarna gre yerine

46

getirilmektedir. Fakat bunlardan hi birisi rzgar enerji retim amac iin yaplan lmler kadar hassas ve dikkat gerektirmemektedir. lmlerdeki ok ufak gibi grnen bir fark bile yatrmn ekonomikliini etkileyebilmektedir ve planlanan yatrm iin risk getirebilmektedir. lmlerin en az 12 ay boyunca ve srekli olarak yaplmas gerektii dikkate alnrsa, ok kk veri kayb dahi byk problemlere yol aabilmektedir. En nemli parametre ise, yaplan lmlerin yaplaca sensrlerin do ru bir ekilde seilerek lm direine yerletirilmesidir. Bu gibi sebeplerden meydana gelebilecek hatalar, verilerin doru bir ekilde deerlendirilememesine neden olmaktadr. Aadaki Tablo 35, ok kk bir lm hatasnn enerji tahmininde meydana gelecek etkilerini gstermektedir. Grld gibi, lmlerde kk gibi grnen bir hata bile enerji retiminde byk farkllklara yol amaktadr. [34] Tablo 05 Hatal lmlerin enerji retimine etkisi.
Doru lm Sonu olarak przllk 10 m = 4.4 m/s uzunluu 0.047 m veya 78 mde 30 m = 5.3 m/s 6.08 m/s rzgar hz Olas sapmalar Sonu olarak przllk 10 m = 4.2 m/s uzunluu 0.288 m veya 78 mde 30 m = 5.5 m/s 6.63 m/s rzgar hz * Kalibrasyonsuz * Yanl montaj 10 mdeki lm hatas: -0.2 m/s (-%4.5) 30 mdeki lm hatas: 0.2 m/s (%3.8) 600 kW kurulu gcnde bir rzgar trbini iin yll retim:1210 MWh Bu kk lm hatasnda 600kW kurulu gcnde ayn rzgartrbini iin yll retim:1462 MWh Enerji retimindeki fark: = %21

ekil 0-28 Standartlara uygun bir rzgar lm istasyonu[34]

47

1.8.4

Rzgar kullanm alanlar

Elektrik retme Pilleri arj etme Su depolama Ta maclk Su pompalama Tahllarn tlmesi Soutma

ekil 0-29 Rzgardan elektrik retme

1.9

Elektrii Depolayan Akmlatrler

Gne pilli sistemlerden g, ancak gneli saatlerde alnabilir. Fakat ou durumda dier saatlerde de enerjiye ihtiya vardr ve genellikle daha fazla enerjiye ihtiya duyulur. Bu yzden gne pilli sistemlerin ou bugn iin elektrik enerjisini depolayabilen pillerle birlikte kullanlrlar. Bu pillere depo piller veya ikincil piller ad verilir. Bu pillere gereksinim duyulmayan az da olsa baz alanlar vardr. Bunlar iinde ilk akla gelen de uzay aralardr. Uzay aralar srekli gne n alabildikleri ve bu ek sistem arlklarn arttraca iin kullanlmazlar. Depo piller elektrik enerjisini

48

kimyasal enerjiye evirirler. Elektrik enerjisine tekrar ihtiya olduunda da (gnein olmad saatlerde) yaplarndaki kimyasal enerjiyi tekrar elektrik enerjisine eviriler. Depo piller tekrar tekrar arj ve dearj edilebilirler. Depo pillerde l olarak dnm mr ifadesi kullanlr. Dnm mr, pilin elektrik enerjisinden kimyasal enerjiye evirdii gcn ne kadarnn tekrar elektrik enerjisine evrildiini belirten bir ifadedir. Dnm mr % 15 -20 arasndaki pillere yzeysel dngl piller , % 5080 arasnda dn m mrne sahip piller ise derin dngl piller olarak adlandrlr. Depo pil olarak eitli piller kullanlabilir kurun - asit piller, nikel -kadminyum piller (Ni - Cad) ve nikel - demir piller (Edison Pilleri). Son ikisinin uzun mr ve enerjiyi iyi koruyabilme gibi olduka nemli zelliklerinin olmasna ramen, pil bana olan gerilimin d k oluu (bir pilde 1,2 V ve 1,1 V) ve pahal oluu gibi dezavantajlar bulunmaktadr. Kurun - asit pillerde (bir pilde 2 V), pilin arl fazladr ve asit ile elektrolitin bir arada tutmak da bal bana bir problemdir. Fakat bugne kadarki sistemlerde genellikle tercih edilen depo pillerdir. Bu trde birka eit pil bulunmaktadr. Bunlardan ikisi, kurun -kalsiyum ve sadece kurunlu pillerdir. Kurun kalsiyum pilleri ou gne pilli sistem ile kolayca uyum salayabilir. Yaplar kktr ve elektrolitlerinin deimesine ok nadir olarak ihtiya duyarlar. Bakm zor yaplabilecek yerlerdeki sistemlerde genellikle ilk nce tercih edilen depo pillerdir. Kurunlu pillerin en ok kullanm alanlar yedek g sistemleridir. Bakm ihtiyac minimum olduundan uygulama alan olarak genellikle ulam zor yerlerdeki kominikasyon ve katodik koruma sistemlerinde tercih edilirler. Depo piller de ayn modle balanan gne pilleri gibi amaca gre seri, paralel veya kombinasyonlar eklinde balanarak bir sistem olutururlar. Paralel balamada negatif kutuplarla negatif kutuplar, pozitif kutuplarla da pozitif kutuplar balanarak sonuta yine ayn gerilimde (tek bir pilin geriliminde) daha byk akmda bir k salanm olur.

49

ekil 0-30 Paralel balanm depo piller. Gerilim yksek olmas gereken yerlerde ise piller seri balanr. ktaki toplam akm ise tek bir pilin akmna eittir.

ekil 0-31 Seri balanm depo piller. Hem gerilimde, hemde akmda bir artn olmas istenen yerlerde ise istenen deerlere gre seri - paralel kombinasyonu eklinde balanabilir.

1.10 Motorlar

Gnmzde

ou

pozisyon

kontrol

uygulamalar

motor

kullanlarak

gerekletirilmektedir. Pozisyon kontrol klar genellikle motor aftndan alnr.

50

1.10.1 Elektrik motorlar ile tahrik

Elektrik motorunun milinden salanan dnme hareketi do rudan veya hz deitirilerek dolayl yoldan sistemde kullanlabilir. Bunlarn otomatik olarak alp kapanmas ve devirlerinin deitirilmesi, elektronik kontrol devrelerinin yardm ile mmkndr. Gne takip sisteminin gerektirdii dndrme momentini salayacak do ru akm motorlar, alternatif akm motorlar ve step motorlar (adm motorlar) mevcuttur. Sistemde doru akm motorlar kullanldndan burada sadece bu tip motorlara deinilecek ve motor seimindeki kriterler ele alnacaktr.

1.10.2 Doru akm motorlar

Do ru akm motorlar kontrol amal birok uygulamada halen ok kullanlan motorlardr. zellikle gerilimle devir saylarnn dzgn olarak deimesi, basit yn deitirme kabiliyetleri ve nispeten ucuz olmalar bu tip motorlar hz ve pozisyon kontrollerinde rakipsiz hale getirmitir. Nmerik kontroll tezgahlar gibi, kalk ve duru ilemlerinin hzl ve do ru bir ekilde yaplmas gereken uygulamalarda doru akm servomotorlar yksek performansla kullanlabilir. Dk atalet ve voltaj deiimlerine kar hzl cevap vermesi bu motorun zelliklerindendir. Buna ilave olarak ok dk armatr indktans sayesinde dk elektrik-zaman sabitine sahiptir (tipik olarak 0.05-1.5 ms). Bu zelliin bir sonucu olarak, motorun gri sinyaline cevab olduka hzldr. Doru akm servomotorlar permanent-magnet, bask devre ve hareketli ekirdek tiplerinde imal edilirler.[35] Birok doru akm motorunda halen fra ve komtatr kullanmasna karlk frasz doru akm motorlar da imal edilmitir. Bunlarn iki byk zellii [36] . 1. Ters ynde dnebilme. Uygulanan gcn kutuplar deitirildi inde motor ters ynde dnebilir.

51

2. Dn hzlar de ikendir. Uygulanan gerilim deitike motorun hz da deiir.

1.10.3 Frasz doru akm servomotorlar

Frasz do ru akm motorlarn iyaps, terslenmi do ru akm nt motorlarn yapsna benzerler. Rotora yerletirilmi permanent-magnet ya da DC bir gerilimle enerjilendirilmesi gereken sargl rotorlar, stator sarglar tarafndan oluturulan bir akya ihtiya duyarlar. Dner alan stator blgesine yerletirilen sarg tarafndan olu turulur. Bu sarglar 120'lik a farklaryla yerletirilmitir ve enerji verilmesi durumunda dner bir manyetik alan olu tururlar. Bu kostrksyon sayesinde, rotorun ataleti azaltlmtr. Rotor zerindeki sabit kutuplar statorda oluturulan dner zt kutuplar tarafndan ekilirler ve bylelikle rotor dner. Doru akm nt motorlarda retilen tork, permanent-magnet alann iddeti ve sarglan oluturan iletkenler zerindeki akm iddeti ile doru orantldr.

1.10.4 Alternatif ve doru akm motorlarn seimi

Maliyet: Genelde alternatif akm srcler, doru akm srclerinden daha pahaldr. nk do ru akm srclerde kullanlan malzemeler daha az karmaktr. Alternatif akm srclerde hattan alnan alternatif akm nce do ru akma daha sonra g transistrleri ile tekrar alternatif akma evrilir. Halbuki do ru akm srclerde SCR'li dorultucu ile g dorudan kontrol edilir. Devreye Alma: Alternatif akm srcler genellikle dijital devre elemanlaryla gerekletirilirler. Alternatif akm src zerinde bir mikroilemci vardr. Dizaync uygulamann durumuna gre src parametrelerini deitirerek srcy programlar ve dizaynn gerekletirir.

52

Hz Sahas: Genellikle dk hzl uygulamalarda do ru akm motorlar seilir. nk alternatif akm motorlar dk hzlarda ok snr. Hz orannn 6:1 gibi dk olduu uygulamalarda alternatif akm motorlar, hz orannn 20:1 gibi yksek olduu uygulamalarda ise do ru akm motorlar kullanlr. Bu, maksimum hzn minimum hza olan orandr. G Faktr: D k hzlarda ve ykte doru akm srcler g faktrnn d mesine sebep olurlar. Bunun llen deeri 20% ile 95% arasndadr. Alternatif akm srcnn g faktrne etkisi yk ve hzdan bamsz olup 95% civarndadr. Hzn Artrlmas: Do ru akm motorlarn hz, motorun armatrne uygulanan voltaj ile doru orantldr. Alternatif akm motorlarda ise hz, voltaj ve frekansn bir fonksiyonudur. Bir den Fazla Motorun altrlmas: Do ru akm srclerde, bir src ile ancak bir motor kontrol edilebilir. Fakat alternatif akm srclerde bir src ile birden fazla motoru altrmak mmkndr. Ancak burada motorlar ayn hzda dnmek zorundadrlar. Hzl Durdurma: Hzl durma annda motorlar jeneratr gibi alrlar. Oluan rejenaratif enerjiyi dinamik - fren direnci gibi bir sndrc zerinde harcamak yada AC hatta tekrar vermek gerekir. Doru akm srcler rejeneratif enerjiyi besleme hattna geri verirler. Alternatif akm srclerde ise bu enerjiyi dinamik-fren direnci zerinde harcamak iin ilave lojik devre ve g transistor gerekir. Lojik devre frenleme annda dinamik-fren transistrn tetikleyerek rejeneratif enerjinin dinamikfren direnci zerinde harcanmasn salar. [35]

53

1.11 Gnein Konumunu Belirleyici nite

1.11.1 Optik alglayclar

Ik, scaklk, nem, basn manyetik alan, konum gibi fiziksel bir bykl alglayan ve bunu elektriksel iarete dntren elemanlara "alglayclar" ad verilir. Scaklk ve k en ok llen fiziksel parametrelerdir. Btn alglayclarn, girii ve k arasnda dorusal bir balant olmas istenir. Byle bir do rusal zellik hem analiz hem de sinyali kullanma ilemlerini basitletirir. EM (elektromanyetik) nm kavram, endstriyel kontrolde grlebilir veya kzl tesi dalga boylarndaki lme, yani alglama ilemlerinde kullanlr. Uygulama teknikleri "optik"olarak adlandrlr.[23]

1.11.2 Foto direnler

En bilinen foto alglayclardan biri olan foto diren, bir yar iletken maddenin k iddeti ile iletkenliindeki deiim temeline dayanmaktadr. letkenlikteki deiim ayn zamanda diren deerinde de deiim anlamna geldii iin bu ad almtr. letkenlik deiimi asndan da analizler yapldndan fotoiletken alglayc olarak ta adlandrlrlar. Yar iletken maddelerde valans elektronlar ile iletkenlik elektronlar arasnda bir enerji fark vardr ve yar iletken tarafndan bir foton so urulduu zaman bir elektron, valans bandndan iletkenlik bandna kar. Bu ekilde birok elektronun iletkenlik bandna gemesi yar iletkenin direncinde azalmaya neden olur. Bu da k iddeti ile yar iletkenin direncinin ters orantl olarak deimekte olduu anlamna gelir. Foto

54

direnler film eklinde imal edilirler. Filmin ekli ve boyutlar, detektrn karanlktaki direncini ve duyarlln belirler. Spektrumun grnr blgesi dikkate alndnda yapm maddeleri olarak genelde Kadmiyum Slfid (CdS) ve Kadmiyum Selenit (CdSe) kullanlmaktadr. Enerji band aralklar CdS ve CdSe iin srasyla 2,42 eV ve 1,74 eVtur. Bu maddelerin zdirenleri oda scaklnda ar yksek olduu iin pratikte kullanlmayacak kadar yksek diren deerleri ortaya kmaktadr. Foto direnler pek fazla tercih edilmezler. Tipik maksimum g harcamalar, boyutlar ve retim ekillerine bal olarak 50mW ile 500mW arasnda deimektedir. Foto direnler genel olarak yava tepki gsterirler. Duyarllklar her blgede ayn deildir. Bu nedenle hzl saysal bilgi aktarm sistemlerinde kullanlmazlar. Mevcut literatr incelendiinde foto diyotlarn kullanld grlm tr.[23]

1.12 arj Kontrol Cihazlar ve Akler in Sistem zlemesi

Akler, Gne pilleriyle karlatrld zaman mrleri maksimum 810 yl olup o u zaman 3 ila 6 yl arasdr. Oysaki gne pilleri 25 yl boyunca retici firma garantisine sahiptir. Grld zere Aklerin mr Gne pillerine nazaran olduka d ktr. Pv sistemlerinde tatmin edici bir iletim ve minimum mr maliyetinin eldesinde arj kontrol cihaz, inverter gibi donanmlarla donatlm akler nemli bir yer tutar.

1.12.1 arj kontrol cihazlar

Bir arj kontrol cihaznn temel grevi depolama elemannn gvenli artlar altnda (aknn ar doldurulmasnn ve ar dearj edilmesinin nlenmesi) almasn salamaktr. PV sistemlerde arj gc ve enerjisi deien gne nm ve yk talebiyle snrl olup bu faktrlere baldr. Sabit akm-Sabit gerilimde arj (cc/cv) gibi bilinen

55

arj teknikleri ya da daha karmak arj teknikleri bilinmektedir. Ancak bu teknikler Pv sistemlere birebir uygulanamaz. rnein Pv sistemlerinde arj akm nma gre deimektedir. Bununla birlikte, sabit akmla arj terimi kullanlmaktadr. Hatta ak mr bakmndan ok nemli olan, bataryann dzenli tam arj da garanti edilememektedir. Ayrca ok yksek enerji verimi, PV sistemlerindeki sistem bileenlerinin btn dengesi iin olduka nemlidir.

1.12.1.1 Lineer arj kontrol cihazlar

Pv uygulamalar baladnda bilinen prensiplerle alan klasik lineer arj kontrol cihazlar fotovoltaiklere uyarlanmtr. Bu prensipler gne pillerinin kendine has zelliklerinden faydalanamamtr. rnein, bunlar ksa devrelere son derece yatkndrlar. Lineer bir arj kontrol cihaznda, arj akm srekli denetimde olan ve gne jeneratrne seri ya da paralel olarak balanm olan son bir kontrol eleman tarafndan ayarlanr.

ekil 0-32 Voltaj kontrol entegre edilmi lineer arj kontrol cihaz. Kontrol elemannn uygun bir ekilde srlmesiyle, batarya geriliminin arj sonu limit deerini amas engellenmi olur .[37] ekil330da lineer bir seri arj kontrol cihaznn blok devre diyagram (Sabit akml durum) grlmektedir. Gne jeneratrnn iletim (alma) noktas, batarya gerilimi ve anlk nm ile belirlenir. Kontrol elemanndaki g kayplar bu balant durumunda ounlukla ihmal edilir.

56

ou durumda ok d k bir ileri voltaj dmesine sahip shottky diyot olan D1 blok diyotu boyunca meydana gelen voltaj d nden dolay ilave bir g kayb meydana gelmektedir. G kayplarn minimize etmek iin, blok diyodu yerine T1'e arka arkaya seri balanm bir mosfet daha kullanlabilir. Bu tr dizayn edilmi bir sistemde ise gece peryodu boyunca her iki mosfette kapal konumda olacandan gne jeneratrne ters bir akmn akmas engellenmi olur. arj sonu gerilime ulald zaman T1 mosfeti iin kap (gate) gerilim kontrol eleman tarafndan azaltlr, k gerilimi, arj akm bataryann artan arj durumuna gre yava bir ekilde azalrken sabit tutulur. ekil 331'de farkl arj akm iin iletim noktalarnn gsterildii bir rnek grlmektedir. Koyu gsterilmi olanlar, kontrol elemanndaki g kayplarna orantldr.

ekil 0-33 36 Hcreli bir PV modl iin I-V erisi [37]

1.12.1.2 Anahtarlamal kontrol elemanlar

Lineer arj kontrol elemanlarnda oluan s kayplar anahtarlamal kontrol elemanlarnn kullanlmas ile ortadan kaldrlabilir. Bu sistemlerde, Kontrol eleman ya tamamen aktr (blok engel durumu) ya da tamamen kapaldr (iletim durumu). deal artlar altnda, her iki durumda da g kayb sfrdr. nk kontrol elemannda ki voltaj ya da akmdan birisi sfrdr (G= Gerilim x Akm). nceki sistemde oldu u gibi,bu sistemde de ilave bir enerji kazancnn PV sisteminin bir fonksiyonuyla ilikisinin olmadna dikkat edilmelidir. Ancak, s retimindeki azalma eleman maliyetlerinde (soutucu plaka) bir tasarruf salar ve daha d k eleman scaklklarndan dolay sistemin gvenilirliini artrr.

57

ekil 332de grld gibi [37] seri bir kontrol elemannda, arj akm, gne jeneratr ile seri balanm bir anahtarlama eleman olarak rleler

ekil 0-34 (a)Seri ve (b)Paralel Kontrol Elemanlarnn Prensibi. kullanlmakta idi fakat bugn pek ok uygulamada yar iletken teknolojisi ile retilmekte olan mosfetler kullanlmaktadr. Seri kontrol elamanlarnn ilave bir avantaj da dier enerji kaynaklar iinde uygulanabilir olmasdr. Bunun nedeni de ksa devre toleranslarnn olmamasdr. rnein rzgar jeneratr uygulamalar iinde olduka uygundur. Ayrca, paralel kontrol elemanlar ile kyaslandnda, anahtar iin gerilim dalgalanmas daha d ktr. Tam dolu bir akde, Gne jeneratr ak devre modunda alr.

ekil 0-35 Yksek gerilim sistemleri iin ksmi nt kontrol sistemi [37] ekil 332.bde nt de denilen paralel bir kontrol cihaz grlmektedir. Sabit akml arj modunda, modl akm D1 diyodu zerinden akye akar, arj sonu gerilimine ulaldnda, PV modl S1 anahtar ile ksa devre edilir. Bu durumda blok diyodu panele akacak ters bir akm engellemektedir. Ayrca, gece boyunca PV ye doru olu abilecek dearj akmn bastrmaktadr. Seri kontrol devrelerine karn, bu tr

58

devreler tamamen bo alm bir akde arja balarken gvenli olacaktr. nk anahtar ak tamamen dolduunda enerjilenebilecektir. Hibrid arj kontrol cihazlar, aslnda engelleme diyodunun arj modunda ikinci bir transistorle bypass edilmesiyle modifiye edilmi bir nt kontrol devresidir. Bu durum kontrol elemanndaki g kayplarn azaltr dolaysyla soutucu plaka daha kk seilir ve sl gerilmeler daha dk seviyede gerekleir. Dier bir nt kontrol tipi de, yksek voltajl sistemler iin gelitirilmi olan ksmi nt kontrol sistemi olup ekil 3-33'te grlmektedir.

1.12.2 arj kontrol teknikleri

arj sonu gerilimine ulald ilk anda aslnda batarya tam olarak dolmamtr. Aknn arj sonu geriliminde tutulmas salanarak %5-%10 luk arj kaybnn telafisi salanabilir. Bu sabit voltaj durumunda, arj akm yavaca azaltlr. ki pozisyonlu kontrolde, arj akm, arj sonu gerilimine ular ulamaz seri anahtar alarak yada nt anahtar kapatlarak sfra indirilir. Bunun sonucu, batarya terminal gerilimi azalr. arj akm, arj sonu gerilimden 5-50mv/cell daha d k bir eik geriliminin altna d tnde yeniden uygulanr. Bu ilem seri olarak periyodik biimde tekrarlanr ve arj palsleri daha ksa bir hale gelir. Kutup gerilimleri sabit iken, ortalama arj akm azalr. Yukarda tanmlanan evrimin periyodu sabit deildir ve ak kapasitesine, arj durumuna, arj yada dearj akmna baldr, bu periyot mili saniye ile dakika arasnda deiir.

59

ekil 0-36 arj sresince Ak gerilimi ve Akm [37] Pratikteki ikinci kontrol rejimi ise darbe genilik modlasyonu (Pulse-width modlation) denilen iki adml kontrol eleman gibi alr. Fakat kontrol elemannn anahtarlama frekans sabittir. Genellikle frekans 100 Hz dir. Sabit akmla arj durumunda, anahtar srekli olarak kapaldr ve akye tam arj akm akar, arj sonu gerilime ulald zaman arj zaman ve evrimin peryodu arasndaki oran pwm ile sfra doru azalacaktr. Yukarda anlatld zere ortalama arj akm decek ve ak gerilimi sabit kalacaktr. PWM kontroln bir avantaj anahtarlama frekansnn bilinmesi ve sabit olmasdr. Elektromanyetik uyumluluk problemi daha kolay zlebilir ve ayrca ortalama arj akmnn izlenmesi daha kolay bir hal alr. Batarya geriliminin ve pv retecin gerilimi, arj durumunun deimesinden ve scaklk, nm gibi snr artlarndan dolay altrlma sreci esnasnda geni bir aralkta deiir. Direkt balant yapld zaman, gne jeneratrnn gerek ve optimum iletme voltaj (mpp voltaj) arasnda bir uyumsuzlua yol aar. Bu da enerji kayplarna yol aar. Bu dn trclerin g durumlar, buck tipi, boost tipi ya da ters dn trcler gibi bilinen topolojilere karlk gelir. Kontrol blm zellikle pv artlarna uygun hale getirilmi olup iki kontrol dngsnden olu maktadr. Bunlarn biri giri iin dieri ise k iindir. arj sonu gerilimine ulalmad mddete, giri gerilim kontrol pv jeneratr gerilimini dc/dc dntrcnn anahtarlama rejiminin (pwm) uygun olarak ayarlanmas ile sabit bir seviyede tutulur. arj sonu gerilimine ulald zaman, k gerilim kontrol sistemi denetim altna alnarak batarya voltajn sabit bir seviyede tutar. Bir gne jeneratrnn maksimum g noktasnn bulunmas ve izlenmesi iin algoritim gelitirilmitir. Bunlar iki katagoride gruplandrmak mmkndr:

60

a- Endirekt maksimum g noktas izleyiciler: Bu tip mpp izleyiciler, mpp gerilimini basit kabullerle ve lmlerle tahmin ederler. Baz rnekler; Gne jeneratrnn iletme gerilimi mevsimsel olarak ayarlanabilir. K aylarnda, hcre scaklnn d klnden dolay daha yksek bir mpp gerilimi beklenebilir, iletme gerilimi, modl scaklna uygun olarak ayarlanabilir. letme gerilimi, sabit bir faktrle(rnein silikon kristalli gne pilleri iin 0,8 ) arplarak anlk ak devre geriliminden elde edilebilir. Ak devre gerilimi ykn 1 mili saniye iin ayrlmasyla periyodik olarak (2 saniyede bir ) llr. Yukarda bahsedilen prosedrn avantaj basit olmasdr. Ancak onlar sadece optimum iletme noktasnn bir tahminini verir. Bunlar, gne jeneratrnn kirlenme ve eskimeden dolay deien karakteristiklerine adapte olamazlar. b- Direkt mpp izleyiciler: Bu sistemlerde, optimum iletme gerilimi pv jeneratrn llen akm, gerilim yada g deerinden elde edilir. Bu yzden, bunlar jeneratrn performansndaki deiimlere tepki gsterirler, Baz rnekler; -I-V erisinin bir blmnn periyodik olarak taranmas. Burada, modln iletme gerilimi, DC/DC dn trc vastasyla, verilmi bir gerilim aralnda deimektedir. Maksimum modl gc belirlenir ve sonra iletme gerilimi, voltaj seviyesi karlna ayarlanr. Pratikte bu ilem, DC/DC dn trcnn k akmn lmekten ve onu maksimize etmekten daha kolaydr. Da trman algoritmas: Burada iletme gerilimi periyodik olarak kk admlarla deiir. Bu art sabit bir biimde yada ekil 3.52'de grld gibi anlk iletme noktasna adapte edilmek eklinde olabilir. Eer modln gc (ve dolaysyla arj akm) bir admdan dierine artarken, arama yn sabit tutulur aksi halde adm ters dner. Bu yolla, mpp bulunur ve iletme noktas gerek mpp civarnda dengede kalr.

61

ekil 0-37 MPPda trmanizleme algoritmasnn alma prensibi [37] Derin dearjdan koruma: Maksimum bir iletim mrnn eldesinde bataryann derin dearjnn nlenmesi nemlidir. Bu yzden aknn arj durumunun belirli bir seviyesinin altna dt zaman yk otomatik olarak akden ayrlmaldr. Ykn tekrar balanabilmesi iin aknn arj durumunun elverili bir seviyeye gelmi olmas gerekecektir. Daha karmak ve teknolojik arj kontrol cihazlarnda derin dearja ulald zaman bir uyar sinyali devresi bulunur. Hatta farkl ykler ncelik srasna gre devreden ayrlmaktadr. Burada, dearj sonu seviyesinin altnda 1060 s arasnda uygun bir gecikme zaman olmaldr ve bu durum ekil 3-36'da grlmektedir.

ekil 0-38 Dearj sresince batarya gerilimindeki ve ykteki deiiklikler [37] Bu ykn ebekeden byk balang akmlaryla ayrlmas sakncalarn nler. rnein, motorlar, buzdolaplar, amar makinalar. Gvenlik nedenlerinden dolay, Algoritma tabanl derin dearj koruma sistemleri basit eik gerilimi tabanl kontrol sistemi ile birlikte almaldr. Ykn yeniden balanabilmesi iin eik gerilimi doru

62

ayarlanmaldr. Eer bu olduka d k ise, bataryann ak devre gerilimi eii geecektir ve yk periyodik olarak yeniden balanacaktr. Koruma sistemine ramen, ak derin dearj olacak ve hasar grecektir. tdon gibi bir zaman gecikmesi, ykn yeniden balanmasndan nce minimum bir arj durumunu garanti etmek iin uygun bir yntemdir.

1.12.3 arj kontrol cihazlar iin dizayn kriterleri

a- arj hali:arj sonu eik voltaj kullanlan akye (2,32,5 V/hcre25 C) uygun olmaldr. Ar hatal ayarlamay nlemede, ayar aral bu limitlerin tesine uzamamaldr. arj sonu voltaj sistem voltajna (1224 V) otomatik olarak uyarlanabilmelidir. Eer batarya scakl, iletim annda ortalama scaklktan 10C daha fazla sapmas bekleniyorsa, arj sonu gerilimi bir scaklk kompozisyonuna sahip olmaldr (yaklak olarak hcre cell bana 4-6mv/k). Eer scaklk sapmas daha kkse, scaklk kompanzasyonu zorunlu deildir ve eik ortalama batarya scaklna gre ayarlanr. Eik deeri scaklk ve zamana gre kararl olmaldr. Eer kontrol eleman olarak rle kullanlyorsa, minimum anahtarlama peryodu 1 ila 5 dk olmaldr. arj kontrol cihaz tm flat akleri arj etmeye uygun olmaldr. arj 1,5 v olan hcre voltajndan balamaldr. Batarya gerilimi ayrlm sensr kablolar yardmyla kontrol edilebilir, bu durum batarya kablo sisteminin uzun mesafeli oldu u ve dar kesitli olduu durumlarda tavsiye edilmektedir. arj kontrol cihaz, reticinin tavsiyelerine gre dengeli arj ya da gazl arja otomatik olarak adapte olabilmelidir. Bunlar subap korumal aklerde gazlanmay nleyebilmelidir. k gerilimi, bataryasz bir sistemde gvenli bir deerde snrlandrlabilir olmaldr. b- Derin dearj koruma: Derin dearj korumas uzun ve gvenilir bir servis mr iin zorunludur. Eik gerilim deeri hcre bana 1,5 ila 2 V aras ayarlanabilir olmaldr. Ayarlama aral, ar derecede yanl ayarlarn nlenmesi iin bu orann tesine gememelidir. Eik deeri scaklk ve zamana gre kararl olmaldr. Eik deeri, anlk batarya akmna otomatik olarak adapte olabilmelidir. Yetersiz eik

63

modlasyonunda ve ykn sistemden ayrlmas arasnda 10 ila 60 saniyelik bir gecikme zaman uygulanmaldr. Derin dearj durumuna yaklaldnda bir uyar sinyali verilebilir. Ykn sistemden ayrlmas, yklerin ncelik durumlarna gre yaplmaldr. Yk sistemden ayrldktan sonra akden ekilen akm sadece sznt akm olmaldr. Ykn sisteme yeniden balanabilmesi iin eik deeri rlatif olarak yksek olmaldr. rnein hcre bana 2,1 volt. c- Verim: arj kontroln parazitlik tketimi, PV rete gcnn %0,2'sinden daha az olmaldr. rnein 12V/50W lk bir kontrol cihaznda 8mA den daha kk olmaldr. PV giri ular ve ak ular arasnda llen gerilim d m tam arj akmnn %4'ten daha az olmaldr. rnein, 12 V luk bir sistemde yaklak 0,5 V civardr. Yk ular ve ak ular arasnda llen gerilim d m tam arj akmnn %4 ten daha az olmaldr. rnein, 12V luk bir sistemde yaklak 0,5V civardr. d- Gvenlik durumu ve kodlara uyumluluk: arj kontrol cihaznn giri voltaj ve ak voltaj sigorta ve diyotlar yardmyla ters polarizasyona kar korunmaldr. arj kontrol cihaz PV retecin olas maksimum ak devre gerilimine devaml bir surette dayanmaldr. Bu hal, maksimum snm ve minimum modl scaklnda gerekleir. Giri ve klar geici yksek voltajlara kar uygun voltaj tutucularla rnein varistrlerle, korunmu olmaldr. arj kontrol cihaz altrlaca blgenin ortam scaklna uygun olarak dizayn edilmi olmaldr. arj kontrol cihaznn muhafaza kutusu kullanlaca yere uygun olarak evresel etkilere dayanmaldr. Elektronik elemanlar vernikle ya da kapslle korunmu olmaldr. arj kontrol cihaz elektrik gvenlii ve elektromanyetik uyumluluk (EMC) ile ilgili kodlara ve ynetmeliklere uygun olmaldr. Bu cihazlar CE (communautes europeenes) etiketine sahip olmaldr.

64

1.13 nverterler

1.13.1 Pv inverterlerinin genel karakteristikleri

PV elektrik retim maliyeti eitli zamanlarda, klasik elektrik retim tekniklerinden daha pahal olmu tur. evirme verimi tm pv sistemin ekonomik yapsnda daha n plana kmtr. ebekeye enterkonnekte bal sistemlerde olduu kadar ebekeden bamsz alan sistemlerde de inverter nemli bir yere sahiptir.

1.13.2 ebekeye bal sistemler iin inverterler

Bu yaplandrma esas olarak ekil 337de de grld gibi PV rete, inverter, emniyet elemanlar ve baz durumlarda da sayadan olumaktadr. Eer emniyet elemanlarndaki ve sayataki kayplar ihmal edilirse PV retecin reel gc ile inverterin veriminin arpm bize ebekeye aktarabileceimiz g miktarn verir. nemli olan belli bir periyot sonunda sistem tarafndan retilen enerjidir (rnein iletmeye alndktan bir yl sonra). Bu durumda inverterin bir yl boyunca tm yk durumlarn iine alan esas verimi nemli bir hal alr. nverterde ilk adm, PV retecin (MPP) maksimum g noktasna karlk gelen alma gerilimine ayarlanabilmeye olanak tanmaktadr (ekil 338). ou inverter bu iletme gerilimini srekli olarak gerek MPP'ye ayarlar. Bu ilem maksimum g noktasn izleme (MPPT) olarak adlandrlr. Bu metotda ounlukla, maksimum g eldesi iin giri gerilimi deitirilerek MPPT dzenlenmesi kullanlr. Simlasyon sonucunda ebekeye bal PV sistemlerinde CV ilemi dzgn ayarlama yapld zaman sadece %1 ila %2 aras bir kayba yol amaktadr. PV enerjisinin optimum kullanlmasnda MPPT ve CV ilemi eit gibi grnmektedir. Bunlarn alma prensiplerinden birisi, o unlukla kk lekli PV

65

sistemlerde (P<5KWp) kullanlan tek fazl inverterler MPP'den DC dalgalanmalar sebebiyle sapmalar gsterirler. Bunu yle aklayabiliriz; AC g ebekeye verilirken, besleme akm ebeke voltaj ile ayn fazda olmaldr yani g faktr (cos) 1'e eit olmaldr.

ekil 0-39 ebekeye bal bir PV sistemin genel yaps [37]

ekil 0-40 Farkl modl scaklklar iin maksimum g noktas (MPP) [37] PV rete srekli ve hemen hemen sabit g saladndan ve ebekeye g enjektesinde, her bir tek fazl inverter bir depolama elemanna ihtiya duyar. Depolama eleman olarak bir kondansatr ya da bobin kullanlabilir. Ekonomik sebeplerden dolay bu depolama elemanlar snrl olmaldr. Gerilim dalgalanmas tm tek fazl inverterlerin DC blmnde olabilir. Bu dalgalanmalar PV retecin MPPden sapmasna yol aar. Bu durum ekil 340ta grlmektedir.

66

ekil 0-41 Tek Fazl ebekeye g enjektesi [37]

ekil 0-42 Tek fazl inverterlerda DC gerilimin MPP noktasndan sapmas [37]

1.13.3 Ba msz (tek bana) alma durumu iin inverterler

Bu tip inverterler genellikle akleri besleme de kullanlr. Bunlar ykn durumu ne olursa olsun sabit gerilim ve frekans salamak zorundadrlar. Hibrid PV sistemlerinde, ift ynl modda alabilir olmaldr. Bunun anlam AC modda alrken retilen g miktarnda fazlalk var ise bu fazla g miktar ile de ak arj edilmelidir. Temelde, ebekeye bal ve bamsz tip alan inverterlerin her ikisi de g elektroniine uygun olan benzer donanm elemanlarndan olu urlar. Farkllklar ise inverterlerin kontrolnde ortaya kmaktadr.

67

1.13.3.1 Genel bak

Temelde inverterler doru akm (DC), istenen bir AC frekansa doru akm poloritesinin ritmik olarak ters evrilmesiyle, alternatif akma (AC) evirirler. ekil 3 41da grlen inverter, ekil 342de grld gibi sembolize edilir.

ekil 0-43 Bamsz bir inverterin dizayn [37]

ekil 0-44 nverterin sembolize edilmesi.

1.13.3.2 Kare dalga inverterler

ekil 0-45 Basit bir inverterin Kare dalga AC k rnei [37]

68

ekil 0-46 H kpr tipi inverter [37] Trafonun Primer sargsndaki AC, 1 ve 2 anahtarlarnn kurall bir ekilde kapatlmasyla elde edilir. Eer 1 nolu anahtar kapal ise 2 nolu anahtar bunun tersine ak konumdadr. AC ktaki gerilim, kare dalga olduundan dolay omik yklerde (Akkor Flamanl lambalar, vb.) kullanlabilir. ekil 344te de grld gibi ikiden fazla anahtar kullanlrsa iki blmden olu an Primer sarg tek blme indirgenebilir. Bu tip dizaynda, anahtarlar ikili iftler halinde kurall bir biimde alr ya da kapanr. rnein S1 ve S2 ile S3 ve S4 birer grup olutururlar. Bu dn m sadece gerilim dnmnde gereklidir.

1.13.3.3 Sinsoidal AC kl inverterler

Pek ok tketici ve elektrik ebekesi temelde sins dalga geriliminde altndan, daha kaliteli olan inverterler bu tipte bir AC k verebilmektedir. Bu gerilim formu gerilim dnm prensipleriyle elde edilebilir.en ok bilinen dn mlerin isimleri step-down ve step-up dntrc ve bu iki tipin kombinasyonu olan dijital sentezdir.

69

1.14 Gne zleme Sisteminde Kullanlan PIC Teknolojisi

1.14.1 PIC eitleri

Microchip rettii mikrodenetleyicileri 4 farkl gruba (genellikle aile diye adlandrlr) ayrarak isimlendirilmitir. PIC ailelerine isim verilirken kelime boyu ( word length ) gz nne alnmtr. Microprossessor veya mikrodenetleyiciler kendi ilerindeki dahili veri saklama alanlar olan registerleri arasndaki veri al veriini farkl saydaki bit'lerle yaparlar. rnein 8088 micro ilemci ip ierisindeki veri al-veriini 16-bit ile yaparken, Pentium ilemcileri 32-bit'lik verilerle iletiim kurarlar. Bir CPU veya MCU'nun dahili veri yolu uzunluuna kelime boyu denir. Microchip PIC'leri 12/14/16 bit'lik kelime boylarnda retmektedir ve buna gre aadaki aile isimler verilmektedir. PIC16C5XX ailesi 12-bit kelime boyu, PIC16CXXX ailesi 14-bit kelime boyu, PIC17CXXX ailesi 16-bit kelime boyu, PIC12CXXX ailesi 12-bit/14-bit kelime boyuna sahiptir.

Bir CPU veya MCU'nun chip dndaki harici nitelerle veri alveriini ka bit ile yapyorsa buna veri yolu bit says denir. PIC'ler farkl kelime boylarnda retilmelerine ramen harici veri yolu tm PIC ailesinde 8-bit'tir. Yani bir PIC, I/O portu aracl ile evresel nitelerle veri alveriini yaparken 8-bit'lik veri yolu kullanr. PIC programlayclar program kodlarn yazarken bir komutun ka bit'lik bir kelime boyundan olu tuuyla pek fazla ilgilenmezler. Seilen bir chip'i programlarken uyulmas gereken kurallarn ve o chip'le ilgili zelliklerin bilinmesi yeterlidir. Bu zellikler PIC'in bellek miktar, I/O portu says, A/D dntrcye sahip olup olmad, kesme ( interrup ) fonksiyonlarnn bulunup bulunmad, bellek tipinin ne olduu ( Flash, EPROM, EEPROM, vs) gibi bilgilerdir. Bu zelliklerin en son

70

deiikliklerini ieren gncel ve tam bir listesine microchip'in kataloglarndan ulamak mmkndr.

1.14.2 PIC bellek eitleri

Farkl zellikte program bellei bulunan PIC'ler microchip firmas tarafndan piyasaya srlmektedir. Bunlar: Silinebilir ve programlanabilir bellek ( Ersable PROgrammable Memory - EPROM) Elektriksel olarak silinebilir ve programlanabilir bellek ( Electriclly Ersable PROgrammable Memory - EEPROM). FLASH bellek olarak da adlandrlr. Sadece okunabilir bellek. ( Red - Only Memory - ROM ) Her bellek tipinin kullanlaca uygulamaya gre avantajlar ve dezavantajlar vardr. Bu avantajlar, fiyat, hz, defalarca kullanmaya yatknlk gibi faktrlerdir. EPROM bellek hcrelerine elektrik sinyali uygulayarak kayt yaplr. EPROM zerindeki enerji kesilse bile bu program bellekte kalr. Ancak silip yeniden baka bir program yazmak iin ultra-viole n altnda belli bir sre tutmak gerekir. Bu ilemler EPROM silici denilen zel aygtlarla yaplr. EPROM bellekli PIC'ler iki farkl ambalajl olarak bulunmaktadr. Seramik ambalajl ve cam pencereli olan tip, silinebilir olan tiptir. Plastik ambalajl ve penceresiz olan tipler ise silinemez OTP tiptir. Seramik ambalajl ve pencereli olan bellek ierisindeki programn silinmemesi iin pencere zerine k geirmeyen bir bant yaptrlr. Ultra-viole ile silinmesi istenildiinde bu pencere alr ve silici ygt iersinde belirli bir sre bekletilir. Plastik ambalajl EPROM'lar ise programlandktan sonra silinmesi mmkn deildir ve fiyat

71

silinebilirlere gre olduka ucuzdur. Silinemeyen tipe OTP ( One Time Programmable Bir defa programlanabilir ) olarak adlandrlr.

ekil 0-47 Seramik ambalajl cam pencereli PIC16C57. EEPROM bellei bulunan bir PIC ierisine program yazmak iin PIC programlayc vastasyla elektriksel sinyal gnderilir. EEPROM zerindeki enerji kesilse bile bu program bellekte kalr. Program silmek veya farkl yeni bir program yazmak istenildiinde PIC programlayc dan elektriksel sinyal gnderilir. Bu tip bellee sahip olan PIC'ler genellikle uygumla gelitirme amacyla kullanlrlar. Microchip bu tip bellee ou zaman FLASH bellek olarak da adlandrlr. Fiyat silinemeyen tiplere gre biraz daha pahaldr. Bellek eriim hzlar ise EPROM ve ROM'lara gre daha yavatr. PIC 16C84 ve PIC 16F84'ler bu tip program belleine sahiptir. ROM program belleine sahip PIC'ler programlar fabrikasyon olarak yazlrlar. EPROM ve EEPROM edeerine nazaran fiyatlar olduka dktr. Ancak fiyatnn d klnden dolay gelen avantaj bazen ok pahalya d mal olabilir. RM bellekli PIC programnn fabrikasyon olarak yazlmas nedeniyle PIC'in elde edilme sresi uzundur. Programda oluabilecek bir hatann PIC'e yazdktan sonra tespit edilmesi, eldeki tm PIC'lerin atlmasna da neden olabilir. Bu tip PIC'ler ok miktarda retilecek bir rnn maliyetini drmek amacyla seilir. Program hatalar giderilemedii iin uygulama gelitirmek iin uygun deildirler. Microchip, ROM program bellekli PIC'lere para numaras verirken "CR" ( PIC16CR62, PIC16CR84 gibi ) harfler kullanlr .[38]

72

ekil 0-48 Flash program belleine sahip PIC16F84.

1.14.3 Osilatr devresi

PIC16F877'nin deiik osilatr imkanlar ile zamanlamas yaplabilir. Kullanc FOSC 1 ve FOSC 2 hazrlama bitleri ile aadaki drt seenekten birini tercih eder. LP Dk gl osilatr XT Kristal / Rezonatr HS Yksek hzl kristal / rezonatr RC Diren - Kapasitr

XT, LP, HS seimlerinde kristal veya seramik rezonatr, tmleik devrenin 13 numaral baca OSC 1 / CLKIN ile 14 numaral baca OSC 2 / CLKOUT'a balanabilir. Balant biimi ekil 3-47'deki gibidir.

ekil 0-49 Kristal veya seramik rezanatr balant biimi. Tasarmda 4 MHz'lik kristal osilatr (XT) kullanld, C1 ve C2 kapasitrleride Tablo 36 araclyla 15 pF seildi ve ekil 347deki balant biimi uygulanabilir.

73

Tablo 06 Kristal osilatr iin kapasitr seimi.

Osilatr Tipi LP Kristal Frekans 32 kHz 200 KHz 200 KHz 1 MHz 4 MHz 4 MHz 8 MHz 20 MHz C 1 Deeri 33 pF 15 pF 47 68 pF 15 pF 15 pF 15 pF 15 33 pF 15 33 pF C 2 Deeri 33 pF 15 pF 47 68 pF 15 pF 15 pF 15 pF 15 33 pF 15 33 pF

XT

HS

1.14.4 Reset devresi

Herhangi bir ihtiya durumunda yazlm tekrar batan altrmak iin, tm devreyi beslemeye yarayan anahtar kullanmamak amacyla butonlu bir reset devresi eklenebilir. Buna ait devre aadaki gibidir.

ekil 0-50 Reset devresi

Tm bu aklamalardan sonra hibrid enerji ynetim sitemi gelecek blmde ayrntl olarak anlatlacaktr. .

74

HBRD ENERJ SSTEM YNETM

1.15 Teze Konu Olan Projenin Tantm

Bu almada,

gne enerjisi temel alnarak, rzgr enerjisi ile birlikte

kullanlmas ve elde edilen enerjinin ortak bir noktada depolanmas amalanmtr. Ayrca, artlar uygunsa 3. bir enerji kayna da sisteme entegre edilebilecek ekilde tasarlanmtr. Bylece, ayn anda farkl enerji kaynann srekli ve kesintisiz olmas planlanmtr. Herhangi kaynaktan birisi devre d kaldnda dier kaynaklarn sistemi beslemeye devam etmesi ve enerjinin devamll salanmtr. Gerekletirilen bu rnek sistem ile gne, rzgr ve su enerjisinin ayn anda kullanlmas salanmtr. Sistem elektrik ebekesinden bamsz olarak enerji retmeyi amalamaktadr. zellikle krsal blgelerde, elektrik ebekesinin ulaamad alanlarda, evre aydnlatmas, gvenlik sistemlerin devamllnn salanmas gibi baz temel enerji gereksinimlerinin karlanabilmesi salanacaktr. Gne, rzgr ve dier yenilenebilir enerji kaynaklar toplam bu adet giriten alnan enerji deerleri anlk olarak llerek kablolu veya kablosuz olarak bilgisayara gnderilip verilerin kayd, sistemin kontrol ve durumu deerlendirilmektedir. Gelitirilen bilgisayar yazlm ile retilen elektrik enerjisinin kaynaklara gre deerleri anlk olarak kaydedilip gnlk, aylk ve yllk istatistikler kartlarak grafik olarak da ifade edilebilmektedir

1.16 Projenin nemi

Hibrid kelimesi szlk anlamyla melez demektir. Adndan da anlald gibi birden fazla g sisteminin birlikte kullanm ile olu an bir sistemdir. Hibrid G Sistemleri, elektrik enerjisi bakmndan skntlar yaayan Trkiye iin alternatif bir

75

enerji kayna olarak nem tamaktadr. Yenilenebilir enerji kaynaklarndan (gne enerjisi, rzgar enerjisi, kat atk enerjisi, deniz kkenli enerjiler, vs.) elde edilebilecek enerjinin, enerji ihtiyacn tam anlam ile karlayabilmesi d nlemez. Ancak, bir depolama sistemi ile (batarya sistemi) depolanan enerji, enerjinin en ok kullanld zaman diliminde veya enerji kesintisi oldu u zamanlarda, snrl bir sre ihtiyac karlamas bakmndan olduka yararldr. Hibrid G Sistemleri, anakentlerde enerji ihtiyacn yukarda saydmz ekillerde karlarken, daha kk yerleim birimlerinde (iftlik, ky, vs.) enerji ihtiyacn tamamen karlamak amac ile de kullanlr. Bu ekilde lke ekonomisine de katkda bulunabilecei d nlmektedir.

1.17 almada ncelenen Parametreler ve zlenen Yntem

Sistem dey eksende izlemede +360 ve -360, yatay eksende ise 360'lik bir hareket (izleme) kabiliyetine sahiptir. Kullanlan gne pili solar panel #686- SP25012V olup Voc = 18V, Imax = 250 mA, Pmax = 4,5 W gcndedir. Sistem, tm enerjisini gne pillerinden almaktadr. Sistem k gerilimleri DC (+12 V, +5 V, +9 V,+24 V) dr. Tasarm ve imalat yaplan sistemin blok diyagram ekil 41deki gibidir. Gnein izlenmesi konusunda modln x ve y eksenlerindeki hareketinin salanmas iin gerekli gne alarnn deiiminin llerek deerlendirilmesi, modln izleme konum parametrelerinin belirlenmesi, meteorolojik verilerden bulutlu gn saysna bal olarak ak depolama kapasitesinin belirlenmesi, gne nmn tespit ve takip edecek elektronik devredeki foto optik alglayclarn seimi ve izleme mekanizmasna komuta edecek elektronik devre parametrelerinin tespit edilerek gerekletirilmesi, mekanizmaya optimum hareket kabiliyeti kazandracak makine elemanlar ve mekanizmalarn seimi ve konum parametrelerinin belirlenerek imalatn gerekletirilmesi, sisteme uygun pv, inverter, arj kontrol cihaz, rzgar trbini, dizel yaktl jeneratr ve depolama elemannn seilmesi ve buna uygun arj kontrol cihaznn imalat parametrelerinin belirlenerek imal edilmesi, sisteme uygun l sistemleri uyum

76

parametrelerinin belirlenerek uygun l sistemlerinin seiminin yaplmas ve buna bal olarak kablolu ve kablosuz veri aktarm (wireless) sisteminin tasarlanmas srasyla incelenmi parametrelerdir.

ekil 0-1 Sistemin blok diyagram Daha sonra sisteme gne pilinin ve gne pilini tayan mekanizmann montaj gerekletirilerek motor balants yaplmtr. Tasarm ve imalat gerekletirilen inverter, arj reglatr, gne izleme sistemini gerekletiren mikro kontrol devreleri tek bir kutu iine montajlanarak sisteme balants gerekletirilmitir. Foto sensrler panellerin kelerine yerletirilmi olup Sisteme bir LCD ekran balanlarak fotosensrlerden llen deerler ve motorun hareket ynleri ekrandan takip edilebilmektedir. Sistemde kullanlan mikrokontrolde PIC16F877 kullanlm ve bunun iin bir yazlm gerekletirilmitir. Sistemdeki arj konrtol cihazlar 12 V, 8 Amperlik invertrler ise 12V DC / 220 V AC, 50 Hz 300 W lk bir ka sahiptir.

77

ekil 0-2 Sistem bilgisayar simlasyonu ve bask devresi

ekil 0-3 Gerekletirilen gne takip sistemi.

78

ekil 0-4 Kontrol nitesi

1.18 Proje Uygulamasnda Kullanlacak Sistem Elemanlar

Deneyler srasnda lm cihaz olarak 1 adet Almemo marka global gne radyasyon sensr, 1 adet Fluke (189) marka dijital multimetre, 1 adet Protek (506) marka dijital multimetre, bir adet gnein konumunu belirleyen ve buna gre kontrol yapan gne izleme kart kullanlmtr. Ayrca deney dzeneinde bir adet gne pili, rzgar trbini, dizel yakt jeneratr, iki adet Step motor, bir adet lcd ekran, bir adet kablosuz veri aktarm modl (alc, verici, anten) ve bir adet ak kullanlmtr.

79

1.18.1 Fotovoltaik gne pili

Gne pili SOLAR PANEL marka tipinde ve 352 cm2 yzey alanna sahiptir. Tablo 41de gne pilinin standart artlarda (1000 W/m2 nm ve 25C pil scaklnda) elektriksel ve fiziksel zellikleri verilmitir. Sistemde kullanlan panel ekil 42de verilmitir. Tablo 01 Gne pilinin zellikleri.
Elektriksel zellikler Gerilim (Voc) G Akm (Isc) Fiziksel zellikler Hcre says Birim lleri (mm) Birim arlk Bir seride 36 adet 187 x 255 x 17 450 gr 18V (max.) 4.5W 250mA (max.)

ekil 0-5 Gne Pili

1.18.2 Akmlatr

Deneylerde HUANYU (HYS1223) marka kuru tip kurun-asit akmlatrler kullanlmtr. Teknik ve fiziksel zellikleri tablo 42de verilen akmlatrler yaplar gerei doru akmla arj ve dearj edilirler.

80

Tablo 02 Huanyu HYS1223 marka kuru tip akmlatrn zellikleri

Elektriksel zellikler Nominal gerilim Nominal Kapasite direnci (25 oC) Self dearj (20 oC) mr (20 oC) Fiziksel zellikler Uzunluk Genilik Ykseklik 178 mm 34 mm 60 mm 12 V 2.3 Ah 50 m <0.8% hafta bana 35 yl

1.18.3 Kontrol nitesi

Gelitirilen sistem ve yazlm sayesinde gnein gn boyunca hareketi izlenmi ve gne pilinden maksimum g eldesi salanmtr. Gne izleme sisteminde kullanlan microchip 16F877 dir. Burada 16F877 nin 4 anolog girii fotodirenlerden gelen verileri analiz etmek iin kullanlmtr. Bu almada, fotodiyotlarn yerine fotodirenler kullanlarak sistemin nasl bir tepki verecei aratrlmtr. Gelitirilen yazlm sayesinde sistem bulutlu havalarda bile olduka kararl almaktadr. Bu tip uygulamalarda fotodirenlerin kullanm sayesinde fotodiyotlar iin gerekli olan ilave ykseltme devrelerine gerek kalmamaktadr. Sonuta LCD ekran zerinde okunan deerler yardmyla sisteme ilave edilen manuel kontrol butonlar vastasyla istenilen hassasiyete gre sistemin almas salanabilmektedir Ayrca fotodirenler fiyatlar ve bulunabilirlikleri asndan da olduka avantajldr. Gne izleme sistemleri iin fotodirenlerin ilave bir yazlm sayesinde rahatlkla kullanlabilecei ortaya kmaktadr.

1.18.4 Rzgar trbini

81

Sistemde trbin olarak Air-X 12 V Marine kullanlmtr. rn zellikleri aadaki tabloda verilmitir. Tablo 03 Trbinin teknik zellikleri
Rotor ap Aylk ortalama kWh Kanat says retime Balama Rzgara Dayanm Gc Voltaj G Trbin Reglatr Koruma Sistemi Direk, Flan Gvde Nakliye boyutu / Arlk Arlk 115 cm 5,4 m/sn de 38 kWh elektrik retimi 3 karbon fiber kompozit 3.6 m/sn 49,2 m/sn 12, 24, 34 ve 48V 12.5 m/sn de 400 W Bilgisayar bazl entegre reglatr, maksimum g denetleyici Elektronik OD 48 mm Alminyum dkm gvdeli, sadece iki hareket eden para, tam bakmsz 686 x 38 x 228 mm / 7,7 kg 5,85 kg

ekil 0-6 Air-X 12 V Marine

1.18.5 Dizel yakt jeneratr

Sistemde Mitsubishi ALM 2200 M jeneratr olarak kullanlmtr rnn teknik zellikleri aadaki tabloda verilmitir. Tablo 04 Jeneratrn teknik zellikleri
Motor gc Silindir hacmi Maksimum gc Voltaj Bo Arlk Yakt tank kapasitesi Yakt tketimi Yakt cinsi 4 HP 126cm3 2,2kVA 220 V 50 Hz 43 Kg 2,5 lt 0,8 lt/saat Kurunsuz benzin

82

ekil 0-7 Mitsubishi ALM 2200 M jeneratr

1.19 Sistem Kontrol Algoritmalar

Sistem belirli aralklarla aada Tablo 45 de belirtilen grevleri gerekletirir. Bunlar gerek zamanl olup sistem ak durdu u srece tekrarlanr. Tablo 05 Grev zaman tablosu
Grev Test LCD Test gne paneli Test dizel jeneratr Test batarya Test yk durumu Test sensrler Test gne takibi Grntleme Bilgisayarla iletiim Zaman(sn) 1 3 3 20 1 0,5 0,5 2 5

1.19.1 Batarya ve jeneratr kontrol

Batarya ve jeneratrler aada belirtilen algoritmalar kullanlarak srekli kontrol altnda tutulur. Batarya scakl ykseldiinde sistem otomatik olarak durdurularak

83

korunur. Jeneratr gerekmedike kullanlmaz ve bu sayede byk bir tasarruf salanm olur

ekil 0-8 Batarya ve dizel jeneratr kontrol algoritmas

1.19.2 Gne takibi

ekil 49 daki algoritma kullanlarak. Gne sensrlerinden alnan bilgiler deerlendirerek panelin yatay ve dey eksende hareketi salanp panelin gn boyu gnee 90 0 lik dik bir ayla bakmas dolaysyla gneten maksimum verim elde edilmesi amalanmaktadr. Zaman ve mekandan bamsz olarak alan bu algoritma gne nn durumuna gre paneli yatay veya d ey eksende hareket ettirir. Gece olmas durumunda sistemi balang konumuna getirerek kapatr. Bylece gereksiz enerji harcanmaz. Bu sistemde hassas olmas iin step motor kullanlmtr. Sistem 4 dakikada bir lm yaparak gnein konumunu tespit edip motorlar istenilen ynde hareket ettirerek gnein konumunu yakalar. Srekli lm yaparak sistemi gereksiz yere megul etmez.

84

ekil 0-9 Gne takip algoritmas

1.20 Bilgisayar Program

Delphi dili kullanlarak gelitirilen program COM porttan gelen verileri annda grafiksel olarak grntleyerek veritabannda saklamaktadr. Sistem durumu grntlenerek kontrol salanr. Programn kullanc ara yz ekil 412daki gibidir.

ekil 0-10 Program balangc (Veritaban balants)

85

ekil 0-11 Port ayar penceresi

ekil 0-12 Programn kullanc ara yz

86

BUGULAR, HEDEFLENEN SONULAR VE NERLER

1.21 Bulgular

Sistem ebekeden bamsz olarak enerji reterek elektriin ulaamad blgelerde verimli bir ekilde almaktadr. Gne takip edilerek sabit panele gre gne enerjisinden % 37 daha fazla verim elde edilmitir. Sisteme ok sayda yenilenebilir enerji kayna balanabildiinden herhangi bir kaynan kesilmesi durumunda yk dier kaynaklardan beslenip ihtiyacn karlam fazla enerji aklerde depolanmtr. Tm enerji kaynaklar tkendiinde yada ar yk gerektiinde dizel jeneratr devreye girerek sistemin devamll salanmtr. Deneyler Mays ve Haziran aylarnda toplam 7 ayr gn iin 9 ayr lm eklinde yaplmtr. 17.05.2007 tarihinde yaplan deneyde Krklareli blgesindeki iki eksenli izleme sistemine sahip PV dzlemine ve yatay yzeye gelen toplam nm miktarlar llm tr. Saat 11:35 iin izlemeli yzeye 1036 W/m2 nm gelirken yataya gelen toplam nm 894 W/m2 llmtr. zlemeli sisteme gelen nm deeri saat 17:30'a kadar 800 W/m2'nin zerinde iken yatay dzleme gelen toplam nm deeri saat 11:00 ve saat 15:00 aras 800 W/m2 deerine yakn deerler almaktadr. zlemeli sistemin yzeyine gn boyu daha fazla enerji geldii grlmektedir.

1.22 Hedeflenen Sonular

Gelitirilen bilgisayar program sistemdeki verileri ve deiiklikleri annda grntleyerek sistem durumundan haberdar olmay ve herhangi bir hata durumunda siteme annda mdahale etmemizi salamtr. Sistem ayrca kontrol panelindeki

87

butonlar sayesinde manuel olarak da kontrol edilmitir. Yaplan testlerde sistem sorunsuz bir ekilde alp ykn ihtiyacn her ko ulda karlamtr. Bu almada, hibrid sistem ile yenilenebilir enerji kaynaklarndan enerji maliyetini d rme ynnde yararlanlabileceini gstermitir. Yenilenebilir enerji kaynaklar byk kapasitelerde kuruldu unda verimli sonular alnmaktadr. Bununla birlikte fazla enerjinin depolanmas ve gerektiinde elektrik enerjisi olarak kazanm ile evre dostu bir geri dnm ortam da yaratlacaktr. Konvansiyonel kaynaklarn tkenebilecek olmas gz nnde bulundurularak btnleik yenilenebilir hibrid teknolojilerin, gelecekte nemli bir enerji kayna olmas kanlmazdr.

1.23 neriler

Yenilenebilir enerji kaynaklarna ait salkl ve gvenilir veri setleri olu turulmal ve bu veri setlerinin sreklilii ve gncellenmesi salanmaldr. Mesela gne ve rzgar enerjisi lmleri yerel ve kesintisiz olarak yaplmal ve kaydedilmelidir. kaynaklarn en uygun koullarda kullanlmasna, bu kaynaklarn doaya en az zarar vermesine ve ekonomik geliime maksimum katk salamasna dayal yeni bir enerji politikasnn belirlenmesi, Trkiye iin 2000li yllarda bir zorunluluk olmaldr. Bu nedenle yenilenebilir ve evresel zararlar en az olan ve lke iinde bol olarak bulunan enerji kaynaklarna ynelmek, Trkiye yi hem enerji darbo azndan kurtaracak hem de da bamll azaltacaktr.

88

TEZ SIRASINDA YAPILAN ALIMALAR

1.24 Uluslar Aras Yaynlar

. UMUT, E. UAR, Micro-Controller Based Electrical Energy Producing From Solar Energy System Design, Assen Zlatarov University, International Conference Education, Science, Economics and Technologies in the Global World, 2008, Bulgaria.

1.25 Ulusal Yaynlar

. UMUT, E. UAR, Gne ve Yenilenebilir Dier Enerji Kaynaklarnn Enerji retiminde Birlikte Kullanlabilirlii zerine rnek Bir Uygulamann Gelitirilmesi. Eskiehir Osmangazi niversitesi, II. Ulusal Gne ve Hidrojen Enerjisi Kongresi, 2008, Eskiehir.

89

KAYNAKLAR

[1]

A. Bayram, Yenilenebilir Bir Enerji Kayna Olarak Pirina: retimi, zellikleri, Deerlendirilmesi. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Sempozyumu, 106112, zmir, 2001.

[2]

T.S. Uyar, Enerji Sorunu Nedir? Alternatif Enerji zm mdr? NEU-CEE 2001 Electrical, Electronic and Computer Engineering Symposium, 2326, Lefko a TRNC, 2001.

[3]

N. ztrel, R. Zilan ve A. Ecevit, Trkiyede Yenilenebilir Enerji Kaynaklar in zlenmesi Gereken Strateji, Planlama Politikalar ve Bunlarn Sosyal ve Siyasi Etkileri. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Sempozyumu, 2832, zmir, 2001.

[4] [5]

1998 Enerji Raporu. Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi, 1998. Ulusal Enerji Politikalar. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Sempozyumu, 112, zmir, 2001.

[6]

M.T. Genolu ve M. Cebeci, Byk Hidroelektrik Santrallar le Kk Hidroelektrik Santral1arn Karlatrlmas. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Sempozyumu, 265271, zmir, 2001.

[7]

.H. Tavman ve T.K. nder, Trkiyede Rzgr Enerjisi Potansiyeli ve Kullanm. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Sempozyumu, 316323, zmir, 2001.

[8]

Gne ve Rzgar Enerjisi. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl Aratrma ve Gelitirme almalar. http:/ /www.meteor.gov.tr/webler/arge/argealt25.htm.

[9]

A. zdamar ve M. olak, zmirde Yaplan Drt Yllk Rzgar lmlerine Dayanan Bir Enerji Deerlendirmesi. III. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, 309321, stanbul, 2000.

[10]

F.B. Alaakr, lkemizde Elektrik retimini Destekleyen Bir zm: Gne Pilleri. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Sempozyumu, 182185, zmir, 2001.

90

[11]

M.G. Drahor, D. Kumluta ve G. Gktrkler, Dnyada ve Trkiyede Jeotermal Enerji ve Kullanm. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Sempozyumu, 6168, zmir, 2001.

[12]

E. Solmaz ve S.K. Solmaz, Jeotermal Enerji Kavram Bursadaki Potansiyeli ve evre Etkileri. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Sempozyumu, 283290, zmir, 2001.

[13]

M. Acarolu ve M.. ltanr, Trkiyede Biyoktle (Biomas) Enerji Potansiyeli ve Deerlendirilmesi in neriler. Trkiye 8.Enerji Kongresi, 2, 161171, Ankara, 2000.

[14]

M. Acarolu, H. t ve K. arman, Biyoktle Enerjisinin Yakt Olarak Trkiyeye Salayaca Ekolojik ve Ekonomik Potansiyelin Belirlenmesi. NEUCEE 2001 Electrical, Electronic and Computer Engineering Symposium, 3740, Letko a TRNC, 2001.

[15]

K.E. Yeager, Electric Vehicles and Solar Power: Enhancing the Adventages of Electricity. IEEE Power Engineering Review, Vol. 2, No.10, October 1992.

[16]

J.A. Duffie and W.A. Beckman, Solar Engineering of Thermal Processes. John Wiley and Sons Inc, 1991.

[17]

M.M. EI-Wakil, Powerplant Technology. McGraw-Hill Intemational Editions, Singapore, 1984.

[18]

Wu, W., Pongratananukul, N., Qiu, W., Rustom, K., Kasparis, T., Batarseh. I., Dsp-Based Multiple Peak Power Tracking For Expandable Power System, Applied Power Electronics Conference and Exposition, 2003. APEC03. 18th Annual IEEE, Volume: 1, 2003 Page(s): 525-530, http://apec.engr.ucf.edu/

[19]

Bachtr, R.E., Modeling of A Pumping Photovoltaic Station Tracking of Optimal Operating Point, International Forum on Renewable Energies FIER'2002 Proceedings, Volume 1, http://www.fst.ac.ma/fier/33.Pdf

91

[20]

Fanney, A.H., Dougherty, B.P., Building Integrated Photovoltaic Test Facility, Journal of Solar Energy Engineering, August 2001, Vol. 123 / 199, http://fire.nist.gov

[21]

Robert Carlson, Daniel Felnhofer, Paul Rondeau., Design And Construction Of A Maximum Power Tracking System For A Solar Panel, Course Number:24.400, Group Number:6, Date of Preparation: www.ee.umanitoba.ca 11.10.2002,

[22]

Kutlu, S., Gne Tarlas le Elektrik Enerjisi retimi Ve SD Kamps Alannda Bir Uygulama Analizi, Sleyman Demirel niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makina Eitimi Anabilim Dal, Isparta, 2002.

[23]

Yeilkaya, M.A., Gne Pillerinin Mikroilemci ile Konum Kontrolnn Tasarm ve Gerekletirilmesi, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, 1998, Ankara.

[24]

Kl, A. ve ztrk, A., Gne Enerjisi, Kipa Datmclk, S.331,1983, stanbul.

[25]

Trs, M., Trs, ., Erdall, Y., Gne Enerjili Su Istma Sistemleri, TBTAK Marmara Aratrma Merkezi Enerji Sistemleri ve evre Aratrma Enstits, 1997, Gebze-Kocaeli.

[26]

Batman, M. A., Elektrik retimi in Gne Pillerinin Kullanmnda Verimi Arttrc Yeni Bir Yntem, stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Mays 2001.

[27]

Deri, N., Gne Enerjisi Scak su ile stma teknii, Sermet matbaas, 1979, stanbul.

[28]

U.S. Census Bureau , International Population Reports WP/02, Global Population Profile: 2002, U.S. Government Printing Office, 11 (2004).

[29]

Messenger, R.A., Ventre, J., Photovoltaic Systems Engineering 2nd ed., CRC Pres, New York, 21-25, 31-35, 415-431 (2004).

92

[30]

zel,

S.,

Fotovoltaik

Gne

Enerjisi

Ve

Aydnlatma

Sistemlerinde

Kullanlmas. http://elektrikci.hypermart.net/pv/pv.htm [31] Ramakumar, R., Barnett, A.M., Kazmerski, L.L., Benner, J.P., Coutts, T.J. Power Systems and Generation, The Electrical Engineering Handbook, Ed. Richard C. Dorf Boca Raton, CRC Press LLC, 2000 [32] Young, W.R., Photovoltac Applcatons For Dsaster Relef, University Of Central Florida Florida Solar Energy Center November 2, 19951679 Clearlake Road Cocoa, Florida 32922 (407) 638-1000. [33] Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrl

http://www.eie.gov.tr/turkce/ruzgar/ruzgar_en_hak.html [34] Durak M Rzgar lmlerinde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Meteoroloji Mhendislii Dergisi 2005 [35] zkan, A., PLC ve SCADA Destekli Pozisyon Kontrol, Erciyes niversitesi, F.B.E., Elektronik Mhendislii A.B.D., 1999, Kayseri. [36] nsaar, F., Dzlem Kollektrlerde Gne Takip Sisteminin Gelitirilerek Uygulanmas, Seluk niveristesi, Fen Bilimleri Enstits,1990, Konya. [37] Luque, A., Hegedus, S., Handbook Of Photovoltaic Science And Engineering, John Wiley & Sons, Inc, 2002, U.S.A. [38] Altnbaak, O., Mikrodenetleyiciler PIC Programlama, Atla Yaynclk ve Elektronik Tic. Ltd. ti., Mart 2004, stanbul. [39] enol, R. , Gne zlemeli Fotovoltaik Pillerin Mobil lm stasyonlarna Uygulanmas, Sleyman Demirel niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, 2005, Isparta [40] Bilgin, Z., Gne Takip Sistemi Tasarm ve Gerekletirilmesi, Gazi

niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, 2006, Ankara

93

ZGEM

Srekli Adres Uzunhac Ky 59550 erkezky TEKRDA Tel: (282) 757 83 18 E-posta: ilhanumut@trakya.edu.tr KSEL BLGLER Uyru u Doum Yeri Doum Tarihi Medeni Hali ETM BLG LER 19941998 1998 2003 2005-

Adresi Krklareli Teknik Eitim Fak Kavakl KIRKLAREL Tel: (288) 246 20 49 E-posta: ogr67@trkya.edu.tr TC erkezky / TEKRDA 12.11.1980 Bekr ili Teknik Lisesi, stanbul Marmara niversitesi, stanbul Lisans, Bilgisayar ve Kontrol retmenlii (%70 ng). Trakya niversitesi, Edirne Yksek Lisans, Fen bilimleri Enstits, Bilgisayar Mhendislii

94

EKLER

1.26 Sistem Kontrol Programnn Yazlm

INCLUDE "modedefs.bas" Pause 255 LCDnin ailisi iin bekle. DEFINE OSC 4 Oscillator = 4MHz '////////////////////////// LCD PORT TANIMLAMASI /////////////////////////////// DEFINE LCD_BITS 4 LCD ile 4 bitlik iletisim kuruluyor. DEFINE LCD_LINES 4 Define LCD_DREG PORTB Define LCD_DBIT 4 Define LCD_RSREG PORTB Define LCD_RSBIT 2 Define LCD_EREG PORTB Define LCD_EBIT 3 '///////////////////////// I-0 PORT TANIMLAMASI //////////////////////////////// DEFINE ADC_BITS 10 DEFINE ADC_SAMPLEUS 50 DEFINE ADC_CLOCK 2 LCDBUTON VAR PORTD.5 RSTBUTON VAR PORTD.7 MODBUTON VAR PORTC.7 LDRAL VAR WORD LDRUS var word LDRSOL var word LDRSAG var word GUNES VAR WORD S1 VAR WORD S2 VAR WORD AKU VAR WORD ADIMU VAR word ADIMA VAR word I VAR BYTE AU VAR BYTE AA VAR BYTE RST VAR BIT TRISA = 255 TRISB = %00000000 TRISC = %10000000 TRISD = %10100000 TRISE = 7 PORTA=0 PORTB=0 PORTC=0 PORTD=0 PORTE=0 SETUP: ADCON1 = %10000000 ADCON0 = %10000001 ADIMU = 200 ADIMA = 200 10 bit adc evirme rnekleme hizi (microsaniye)

Port A Analog Girili.

95

LCDout $fe,2, "GUNES TAKIP" PAUSE 2000 START: CALL OLCUM IF (LDRSAG<300) AND (LDRSOL<300) AND (LDRAL<3000) AND (LDRUS<300) THEN CALL GECE IF ABS(LDRAL-LDRUS)<40 AND ABS(LDRSAG-LDRSOL)<20 AND MODBUTON=1 THEN FOR I=1 TO 240 PORTC = PORTC & %11000011 PORTD = PORTD & %11110000 PAUSE 850 CALL OLCUM NEXT ENDIF call MOTORA CALL MOTORU IF (ADIMA<1) OR(ADIMA>399) THEN CALL MOTORA_RST IF LDRSAG<LDRSOL and abs(LDRSAG-LDRSOL)>20 THEN IF ADIMU>200 THEN ADIMA=ADIMA+1 call MOTORA ELSE ADIMA=ADIMA-1 call MOTORA ENDIF ENDIF IF LDRSAG>LDRSOL and abs(LDRSAG-LDRSOL)>20 THEN IF ADIMU>200 THEN ADIMA=ADIMA-1 call MOTORA ELSE ADIMA=ADIMA+1 CALL MOTORA ENDIF ENDIF IF (ADIMU<1) OR(ADIMU>399) THEN CALL MOTORU_RST IF LDRAL<LDRUS and abs(LDRAL-LDRUS)>40 THEN ADIMU=ADIMU+1 call MOTORU ENDIF if LDRAL>LDRUS and abs(LDRAL-LDRUS)>40 then ADIMU=ADIMU-1 call MOTORU ENDIF IF (RSTBUTON=1) THEN PAUSE 2000 IF RST=0 THEN CALL BEKLEME_MODU ENDIF RST = 0 goTo START OLCUM: ADCIN 0, LDRAL PAUSE 5 Adcin 1, LDRUS PAUSE 5 ADCIN 2, LDRSAG PAUSE 5 ADCIN 3, LDRSOL PAUSE 5 ADCIN 4, GUNES PAUSE 5 ADCIN 5, S1 PAUSE 5

96

ADCIN 6, S2 PAUSE 5 ADCIN 7, AKU PAUSE 5 IF LCDBUTON=1 THEN IF MODBUTON=1 THEN LCDout $fe,2, "Kaynak1: ", DEC(S1/110),",",DEC(S1//110) ,"V " LCDout $fe,$C0,"Kaynak2: ", DEC(S2/110),",",DEC(S2//110) ,"V " ELSE LCDout $fe,2, "A", DEC(LDRAL)/10,"U",DEC(LDRUS)/10,"U",DEC(ADIMU)," " LCDout $fe,$C0,"S", DEC(LDRSOL)/10,"S",DEC(LDRSAG)/10,"A",DEC(ADIMA)," " ENDIF ELSE LCDout $fe,2, "GUNES: ", DEC(GUNES/110),",",DEC(GUNES//110) ," V " LCDout $fe,$C0,"AKU : ", DEC(AKU/110),",",DEC(AKU//110) ," V " ENDIF PAUSE 50 SEROUT PORTC.6,N2400,["G",#GUNES,"A",#AKU,"S1",#S1,"S2",#S2,"S"] PAUSE 20 RETURN MOTORU: AU=ADIMU//8 IF AU=0 THEN PORTC.2=1 PORTC.3=0 PORTC.4=0 PORTC.5=1 ENDIF IF AU=1 THEN PORTC.2=1 PORTC.3=0 PORTC.4=0 PORTC.5=0 ENDIF IF AU=2 THEN PORTC.2=1 PORTC.3=0 PORTC.4=1 PORTC.5=0 ENDIF IF AU=3 THEN PORTC.2=0 PORTC.3=0 PORTC.4=1 PORTC.5=0 ENDIF IF AU=4 THEN PORTC.2=0 PORTC.3=1 PORTC.4=1 PORTC.5=0 ENDIF IF AU=5 THEN PORTC.2=0 PORTC.3=1 PORTC.4=0 PORTC.5=0 ENDIF IF AU=6 THEN PORTC.2=0 PORTC.3=1 PORTC.4=0 PORTC.5=1

97

ENDIF IF AU=7 THEN PORTC.2=0 PORTC.3=0 PORTC.4=0 PORTC.5=1 ENDIF return MOTORU_RST: IF (ADIMU=200)THEN RETURN IF ADIMU<200 THEN PAUSE 30 ADIMU=ADIMU+1 CALL MOTORU ELSE PAUSE 30 ADIMU=ADIMU-1 CALL MOTORU ENDIF GOTO MOTORU_RST MOTORA: AA=ADIMA//8 IF AA=0 THEN PORTD.2=1 PORTD.3=0 PORTD.0=0 PORTD.1=1 ENDIF IF AA=1 THEN PORTD.2=1 PORTD.3=0 PORTD.0=0 PORTD.1=0 ENDIF IF AA=2 THEN PORTD.2=1 PORTD.3=0 PORTD.0=1 PORTD.1=0 ENDIF IF AA=3 THEN PORTD.2=0 PORTD.3=0 PORTD.0=1 PORTD.1=0 ENDIF IF AA=4 THEN PORTD.2=0 PORTD.3=1 PORTD.0=1 PORTD.1=0 ENDIF IF AA=5 THEN PORTD.2=0 PORTD.3=1 PORTD.0=0 PORTD.1=0 ENDIF IF AA=6 THEN PORTD.2=0 PORTD.3=1 PORTD.0=0

98

PORTD.1=1 ENDIF IF AA=7 THEN PORTD.2=0 PORTD.3=0 PORTD.0=0 PORTD.1=1 ENDIF return MOTORA_RST: IF (ADIMA=200)THEN RETURN IF ADIMA<200 THEN PAUSE 30 ADIMA=ADIMA+1 CALL MOTORA ELSE PAUSE 30 ADIMA=ADIMA-1 CALL MOTORA ENDIF GOTO MOTORA_RST GECE: LCDOUT $FE, 1,"GECE" pause 2000 IF ADIMU <> 200 THEN CALL MOTORU_RST IF ADIMA <> 200 THEN CALL MOTORA_RST PORTC = PORTC & %11000011 PORTD = PORTD & %11110000 CALL START RETURN BEKLEME_MODU: LCDOUT $FE, 1,"STOP" pause 2000 IF (RSTBUTON=1) THEN CALL START ELSE RST = 1 IF ADIMU <> 200 THEN CALL MOTORU_RST IF ADIMA <> 200 THEN CALL MOTORA_RST PORTC = PORTC & %11000011 PORTD = PORTD & %11110000 GOTO BEKLEME_MODU ENDIF RETURN