vLi cm n u tin em xin chn thnh cm n ban ch nhim khoa, cc thy c gio trong khoa gip em trong nhng

ng nm hc ti khoa Vt l v to iu kin cho em c lm lun vn ny. c bit em by t lng bit n su sc ti thy gio hng dn TS. V Thanh Cng - ngi ht lng gip , ch bo tn tnh cho em c tng v ti v hon thnh c kho lun ny. Em xin chn thanh cm n thy gio ThS. Trnh Ngc Hong v cc Thy C trong t vt l i cng gp cho em nhiu kin b ch kho lun hon thin hn. Em cng xin chn thnh cm n cc thy c gio trong Khoa Vt l v cc bn ng vin em hon thnh c kho lun ca mnh. Tuy nhin, y l ln u tin thc hin mt ti nghin cu nn mc d c gng rt nhiu nhng lun vn khng trnh khi nhng sai st. Bi vy em rt mong nhn c s ng gp kin cu cc thy c gio v cc bn sinh vin lun vn c hon thin hn. Chn thnh cm n. Vinh, thng 5 nm 2008 Sinh vin lm kho lun

Phn m u Hiu su sc mt hin tng vt l mi c th din gii v truyn t mt cch chnh xc bn cht hin tng . Trong t nhin cc hin tng vt l c th chia ra lm hai nhm i tng chnh: cc hin tng xy ra trong h quy chiu qun tnh v cc hin tng xy ra trong h quy chiu khng qun tnh. Ti sao nh sng c th lan truyn trong v tr (chn khng), ti sao khi vt chuyn ng nhanh th khng gian co li thi gian tr I v bao nhiu cu hi nh vy ch c th l gii khi thuyt tng i ra i. Hng ngy nhiu hin tng v lc qun tnh xy ra quanh ta, l gii cc hin tng hc sinh phi hiu ng bn cht ca hin tng. Do trong qu trnh gii bi tp Vt l cn la chn cch gii ph hp. V vy vic s dng kin thc v thuyt tng i vo gii mt s bi tp Vt l i cng s gip chng ta c cch nhn mi v hin tng vt l v s c c u im so vi

cch gii khc. chnh l l do v sao em chn ti L thuyt tng i trong mt s bi tp vt l i cng. Vi mc ch trn kho lun cn sau: 1.Trnh by tm tt l thuyt v nguyn l tng i Galil: h quy chiu qun tnh, php bin i Galil, ni dung nguyn l tng i Galil, khi nim v lc qun tnh. + Gii mt s bi tp v php bin i Galil. + Nu l thuyt v lc qun tnh v tnh cht ca chng trong cc h quy chiu khng qun tnh. + Gii mt s bi tp v lc qun tnh. 2. Tng quan s ra i, ni dung v cc h qu ca thuyt tng i hp Einstein. Biu din mt s i lng theo quan im thuyt tng i hp Einstein. + Gii mt s bi tp theo quan im thuyt tng i. Lun vn ngoi phn m u kt lun, cn c hai chng: Chng I: Tng quan v l thuyt tng i Galile. Trong chng ny cc vn c trnh by l: 1.1.1H quy chiu qun tnh 1.1.2php bin i Galile 1.1.3Nguyn l tng i Galile 1.1.4Bi tp v php bin i Galile 1.2 Chuyn ng ca cht im trong h quy chiu qun tnh nghin cu cc vn

1.2.1H quy chiu khng qun tnh chuyn ng thng bin i u 1.2.2Bi tp v lc qun tnh trong h qui chiu khng qun tnh chuyn ng thng bin i u 1.3 Chuyn ng ca cht im trong h qui chiu khng qun tnh quay 1.3.1 Bi tp v lc qun tnh quay Chng II: Thuyt tng i Eistein. Ni dung chng ny l: 2.1 S ra i ca thuyt tng i hp Einstein, 2.2 Thuyt tng i hp Einstein. 2.3 Cc h qu ca thuyt tng i hp. 2.4 Kt lun. 2.5 Biu din mt s i lng theo quan im thuyt tng i hp Einstein 2.6 Bi tp minh ha. Trong khun kh mt kho lun tt nghip do ln u tp lm quen vi phng php nghin cu khoa hc v cng do thi gian hn ch nn vn cn nhiu thiu st. Nu c u t nhiu hn ti ngh y l mt hng nghin cu b ch v c th lm ti liu tham kho cho sinh vin khoa vt l.

Chng I
5

Nguyn l tng i galie

T khi nh lut Newton ra i cc chuyn ng c hc u tun theo nh lut ny. Tuy nhin trong qu trnh kho st cc chuyn ng ngi ta php hin ra mt s hin tng vi phm nh lut Newton. l cc chuyn ng din ra trong h quy chiu khng qun tnh. gii thch cc hin tng sau nhiu thi gian nghin cu Galile a ra thuyt i Galie. Trong thuyt ny thi gian l tuyt cn khng gian l tng i v gi thch cc hin tng nu trn Galile a ra khi nim lc qun tnh. Lc qun tnh xut hin trong h quy chiu chuyn ng c gia tc i vi h quy chiu qun tnh. Vi s ra i khi nim lc qun tnh cc quy lut chuyn ng c gii thch mt cch r rng hn. nghin cu thuyt tng i Galile ta cn cp ti cc vn sau:

1.1.1 H quy chiu qun tnh

H quy chiu l mt h ta da vo v tr ca mi im trn vt th v v tr ca vt th khc c xc nh ng thi c mt ng h o xc nh thi im ca s kin. Quan st nh lut chuyn ng ca cc cht im s khc nhau trong nhng h quy chiu khc nhau. Tuy nhin tn ti h quy chiu m trong cht im c lp hoc ng yn hoc chuyn ng thng u t mt v tr ban u bt k, t mt hng bt k ca vct vn tc.

H quy chiu nh vy c gi l h quy chiu qun tnh (h quy chiu bo ton trng thi chuyn ng ca vt). Nh vy trong h quy chiu qun tnh cht im c lp gi nguyn trng thi ng yn hoc chuyn ng thng u. T nhng nghin cu Galil a ra thuyt tng i gm cc im sau: Trong h quy chiu qun tnh thi gian nh nhau hay thi gian l tuyt i: t = t V tr ca mt im M no ph thuc h quy chiu. V d: c hai h quy chiu O, O (h O chuyn ng vi vn tc V so vi h O). Trong h O im M c to l x. Trong h O to ca im M l: x = x + OO = x + V.t Vy v tr trong khng gian l tng i. Khong (khang cch) c tnh tuyt i khng ph thuc h quy chiu. Tht vy: Ly hai im c nh trn O. di L trong O c xc nh: L = xB- xA Li c: xA = xA +V.t xB = xB + V.t Nn di L trong h O s l: L = xA xB = xA xB = L Thuyt tng i Galil khng nh khng gian chuyn ng l tng 7

i, thi gian l tuyt i. Mt vt ng yn trong h ny nhng c th chuyn ng thng u i vi h kia.

1.1.1

Php bin i Galil

kho st chuyn ng ca mt vt ta cn a ra

mt h to trong phng trnh biu din s ph thuc cc thnh phn ca to vo thi gian gi l phng trnh chuyn ng. Trn mt chuyn ng ta c th chn nhiu h to khc nhau, nhng trong cch chn h to nh th no cc php o vt l phi tun theo thuyt tng i Galil. Cc to trong cc h quy chiu khc nhau cng m t mt chuyn ng c th bin i cho nhau. Php bin i c gi l php bin i Galil. minh ho, ta xt hai h quy chiu K v K, trong K chuyn ng thng u vi vn tc v so vi K. H K gn vo h to cc vung gc Oxyz, h K gn vo h to cc vung gc Oxyz sao cho trc Ox trng vi trc Ox v trng vi vct vn tc V, Oy song song vi Oy, Oz song song vi Oz. Vi cch chn nh vy, hai h quy chiu K, K c gi l hai h quy chiu qun tnh vi nhau, hay l hai h quy

chiu qun tnh vi nhau khi chng chuyn ng thng u vi nhau. Ti thi im ban u hai h hon ton trng nhau, sau K chuyn ng dc chiu dng ca trc Ox vi vn tc V (hnh1.2), t ta c: a) Php bin i to ca h quy chiu. Thong h K v K to ca cht im ln lt l: M(x,y,z) v M(x,y,z), ta c php bin i to l: x(t) = x(t) + V. y(t) = y(t) (1.1.1) z(t) = z(t) t = t Ba phng trnh trn cng l mi quan h gia phng trnh chuyn ng trong h K v h K. b) Php bin i vn tc. o hm theo thi gian h phng trnh (1.1.1) ta uc phng trnh cng vn tc: vx(t) = vx(t) + V vy(t) = vy(t) (1.1.2) vn tc:
v = v '+ V

vz(t) = vz(t)

Nu biu din theo vct vn tc, ta c cng thc cng

c) Cng thc cng gia tc. o hm theo thi gian (1.1.2) ta c: ay = ay

ay = ay (1.1.3) az = az Nh vy gia tc trong hai h quy chiu qun tnh c bo ton. Nu K v K l hai h quy chiu qun tnh vi nhau th gia tc ca mt cht im trong hai h quy chiu l nh nhau, hay ni cch khc tnh qun tnh trong hai h quy chiu qun tnh c bo ton. 1.1.3

Nguyn l tng i Galil

T s nghin cu kho st chuyn ng c hc trong

cc h quy chiu qun tnh, Galil a ra mt nguyn l, sau ny gi l nguyn l tng i tng i Galil. Ni dung nguyn l: tt c cc nh lut c hc u ging nhau trong mi h quy chiu qun tnh V mt ton ghc c ngha l: nhng phng trnh m t cc nh lut c hc c in s khng i dng i vi php bin i ca to v thi gian khi chuyn t h quy chiu qun tnh ny sang h quy chiu qun tnh khc theo cng thc bin i Galil. Nguyn l tng i Galil c vai tr rt quan trng trong vic nghin cu c hc c in. Trong mn hc ny phng trnh c bn ca ng lc hc c biu din bng nh lut II ca Newton:
d (mv ) F = dt

10

Trong : m l khi lng ca vt v l i lng bt bin

F

l tng hp lc tc dng ln vt

Lc tc dng ln vt c chia lm ba loi sau Lc ph thuc khong cch khng gian: lc n hi, lc hp dn, lc tnh in Lc ph thuc vn tc tng i: lc ma st, lc cn ca khng kh, lc nht Lc ph thuc thi gian: lc n hi Mt khc khong cch khng gian, vn tc tng i, thi gian u l nhng i lng bt bin i vi php bin i Galilie. Do vy lc php bin i Galile. Vy phng trnh biu din nh lut II Newton l phng trnh bt bin i vi php bin i Galil. T ta c kt lun: trong cc h quy chi qun tnh, cc nh lut c hc c in l bt bin vi php bin i Galil Minh ho cho php bin i Galil ta xt mt s dng chuyn nh sau:
1.1.4 Bi tp v php bin
F

cng l lng bt bin i vi

i Galile Bi 1.1.1 (Bi tp v php bin i to ) Tu A i theo ng AC vi vn tc u. Ban u tu A cch tu B khong AB. Bit BH vng 11

gc vi AC, gc gia AB v BH l (hnh v). Hi tu B phi i vi vn tc bng bao nhiu gp c tu A? Bit tu B i theo hng to vi HB gc . Gii: Chn h quy chiu K v K sao cho: H K gn vi mt ng H K gn vi tu A Ban u K v K hon ton trng nhau, sau K chuyn ng vi vn tc u so vi K theo phng ox. Xt chuyn ng ca tu B trong h quy chiu K v K. + Vn tc ca tu B trong h K l: vx = v.sin vy = v.cos + Phng trnh chuyn ng ca B trong K l: x = L.sin + vx.t = L.sin + v.sin .t y = L.cos - vy.t = L.cos - v.cos .t (1.1.4) p dng php bin i Galil cho to ta c: x = x - u.t y= y (1.1.5) Khi tu A gp tu B th: x = 0 y= 0 Thay (1.1.4) vo (1.1.5) ta c:

12

L.sin + v.sin .t- u.t = 0 L.cos - v.cos .t = 0 (1.1.6)

v= u. cos sin( + )

Gii (1.1.6) ta c kt qu:

Bi ton 1.1.2 (Bi tp v php bin i vn tc) Mt ngi cho thuyn qua sng c dng nc chy. nu ngi y cho theo hng AB (AB vung gc vi dng sng, hnh v) th sau thi gian t1=10 pht thuyn s ti v tr C cch B khong s =120m. nu ngi cho thuyn v pha ngc dng mt gc , sau thi gian t2 = 12.5 pht thuyn s ti ng v tr B. coi vn tc ca thuyn vi dng sng l khng i. tnh: a) b rng l ca dng sng b) vn tc v ca thuyn i vi dng nc. c) Vn tc u ca nc i vi b sng d) Gc Gii:

Chn h quy chiu K gn vi b sng, h K gn vi dng nc, sao cho:

13

 Ti thi im ban u t = 0 th K v K hon ton trng nhau O trng A, Ox trng Ax, Oy song song vi AB Theo php bin i Galil ta c: x = x + u.t (1.1.6) y = y v (1.1.7) vy = v y Trng hp th nht: thuyn c cho theo hng vung gc vi AB Ta c: v x = 0 (1.1.8) v y = 0 Thay (1.1.7) vo (1.1.6) ta c: x = BC = u.t1 Thay s ta c: u = 0,2 (m/s) + trng hp th 2: thuyn c cho theo phng to vi AB gc Ta c (1.1.8) vx = - v. sin (1.1.9) vy = v. cos AB = v.t1 vy = v v vx = u v x = vx +u

14

thay vo cng thc (1.1.7) ta c: vx = -v.sin +u (1.1.10) vy = v.cos thay vo cng thc (1.1.6) ta c: x = (-v.sin + u).t2 (1.1.11) AB = v.cos .t2 (1.1.12) T (1.1.8) v (1.1.12) gc c xc nh theo cng thc: cos = = 36,86 (1.1.13) khi ta tnh c vn tc ca thuyn i vi dng nc l: v = sin = 0,333 (m/s) rng ca b l: AB = 0,333.600 =1,998 (m) Bi tp 1.1.3 (Bi tp v php bin i vn tc) mt my bay bay ngang vi vn tc v1 cao h so vi mt t, mun th bom trng mt tu ang chy trn mt bin vi vn tc v2 trong cng mt mt phng thng ng vi my bay. Hi my bay phi ct bom khi n cch tu mt khong cch theo phng ngang l l bao nhiu? b qua sc cn ca khng kh. Gii:
u

t t

1 2

= 0.8 =>

15

Chn h quy chiu K gn vi mt bin, h K gn vi tu sao cho: K chuyn ng vi vn tc v2 so vi K. Trc Oy vung gc vi mt bin Trc Ox trng phng v chiu ca tu p dng cng thc cng vn tc Galil cho my bay ta c: vx = vx + v2 (1.1.14) vy = v y * Nu my bay v tu chuyn ng cng chiu th tnh c vn tc my bay trong h K l: vx = v1 v2 vy = vy = g.t Trong h K phng trnh chuyn ng ca bom l: x = (v1 v2).t + l (1.1.15) y = h1 2

g.t 2

bom trng my bay sau thi gian t1 th: y(t1) = 0 x(t1) = 0 Gii phng trnh trn ta c kt qu: t1 = v1 )
2.h g 2.h g

l = (v 2

16

Nu my bay v tu chuyn ng ngc chiu th vn vx = - (v1 + v2) vy = vy = g.t

tc my bay trong h K tnh c:

Trong h K lc ny phng trnh chuyn ng ca bom l: x = - (v1 + v2).t + l (1.1.16) y = h bom trng tu ti thi im t1 th: y(t1) = 0 x(t1) = 0 Gii phng trnh ny ra ta c kt qu: t1 = + v2).
2.h g 2.h g

1 2

g.t 2

l = (v 1

Bi tp 1.1.4 (Bi tp v php bin i vn tc) mt xe chy u trn mt nm ngang c mt ci ng. Hi ng phi t trong mt phng no v nghing mt gc bao nhiu cho nhng git ma ri thng ng lt vo y ng m khng chm phi thnh ng? Bit vn tc ht ma l v1 v vn tc xe l v2. Gii:

17

Chn h quy chiu K gn vi mt t, h K gn vi xe. K chuyn ng vi vn tc v2 so vi K. trc Ox theo phng chuyn ng, trc Oy vung gc vi mt t. p dng cng thc cng vn tc Galil cho vn tc ca ht ma l: vx= vx + v2 vy = vy vn tc ht ma trong h quy chiu K l: v x= 0 vy=-vy vn tc git ma trong h K l: vx=-v2 vy=- v1 ng khng b t th trong h K phng ri ca ht ma trng vi phng t ng. Gc c xc nh sao cho

' v v . tg = ' v v
y x

1 2

. Vy khi t ng trong mt phng thng

ng vi gc so vi trc chuyn ng th lng ng khng t.

1.2 Chuyn ng ca cht im trong h quy chiu

khng qun tnh. Cc nh lut c hc newon ch ng trong h quy chiu qun tnh. H quy chiu chuyn ng khng thng v khng u so vi h quy chiu qun tnh th khng phi l h quy chiu qun tnh. Khi cht im chuyn ng 18

trong h quy chiu nh vy th khng th p dng c cc nh lut Newton. c th p dng c cc nh lut Newton trong h quy chiu khng qun tnh theo php bin i Galil th ta nhn thy phi a vo khi nim lc qun tnh. Vi lc qun tnh, xt hai loi h quy chiu qun tnh nh sau: 1.2.1 H quy chiu khng qun tnh chuyn ng thng bin i u. xt h quy chiu K chuyn ng thng u vi gia tc A so vi h quy chiu K. khi cng thc cng vn tc ca Galil s l: vx(t) = vx(t) + V(t) vy(t) = vy(t) (1.2.1) vz(t) = vz(t) ly o hm (1.2.1) theo t c: a x = a x + A ay = ay (1.2.2) a z = az trong A =
dV dt

gi l gia tc qun tnh. Cng thc (1.2.2)

a = a ' +A

c vit di dng vct l: Newton: F

= ma , trong

i vi h quy chiu qun tnh K ta c nh lut II h K nh lut II l:

F = ma + m( A) .

Lc

ny nh lut qun tnh ca Newton trong h K v K s khc nhau. nu mt vt ng yn hoc chuyn ng 19

thng u trong h K th s chun ng c gia tc trong h K. hai h quy chiu ny khng qun tnh vi nhau. Trong khi theo nguyn l ca Galil lc bin. Trong h K cht im c gia tc a ' c xc nh:

l mt i lng bt

, a' = a + A

lc

ma = m(a + A) ma

hay nh lut Newton ta c:

ma ' = F + Fqt

khng bo ton. Nu ta t

Fqt = mA ,

. Ph-

ng trnh ny ging phng trnh nh lut II Newton. Khi

lc

Fqt

gi l lc qun tnh.

Trng hp c bit khi K chuyn ng vi gia tc

A = A( A,0,0) ,

lc ny lc qun tnh s l:

Fqt = mA

c c

im: ln bng khi lng vt nhn vi gia tc chuyn ng ca h, phng trng vi phng chuyn ng ca h chiu ngc chiu vct gia tc, hay cng chiu chuyn ng nu vt chuyn ng chm dn u, ngc chiu chuyn ng nu chuyn ng nhanh dn u. Khi h quy chiu chuyn ng bin i u th lc qun tnh bng khng. Nh vy nh lut II Newton trong mi h quy chiu th tng hp lc tc dng lnn vt, ngoi cc 20

lc thng thng ta cn phi k thm lc qun tnh . Khi gii cc bi ton lc qun tnh cn ch : lc qun tnh khng c phn lc v khng th ch ra c mt vt c th no tc dng ln vt vi lc cho. Lc qun tnh ch xut hin trong h quy chiu khng qun tnh chuyn ng thnng so vi h quy chiu qun tnh vi gia tc A Lc qun tnh tc dng ln vt t trong h quy chiu m khng ph thuc vo v tr vt trong h. 1.2.2 Bi tp v lc qun tnh trong h quy chiu khng qun tnh chuyn ng thng bin i u Bi ton 1.2.1 Mt hn bi khi lng m c treo vo trn mt toa tu. Nu tu ng yn hoc chuyn ng thng u th vin bi nm cn bng. Nu toa tu chuyn ng vi gia tc A ng thng ng. Ta gii thch s lch ca si dy. Gii: Khi toa tu ng yn th hn bi chu tc dng ca trng lc lc cng dy treo v
T cn
T .

th vin bi nm cn bng khi dy treo lch gc so vi ph-

v
P

Lc ny

bng vi nhau nn hn

bi cn bng.

21

 Khi toa tu chuyn ng vigia tc A . Xt trong h quy chiu gn vi toa tu, l h quy chiu khng qun tnh. Trong h quy chiu ny hn bi chu tc dng ca cc lc: Trng lc
P = m.g

phng thng ng
T

Lc cng dy treo Lc qun tnh Nhn thy: thng ng v

P

phng si dy l lc nghing gc so vi phng

f qt

f qt = m. A

P + f qt = Q

vung gc vi
T phi

. Do vy hn bi nm
Q.

cn bng th lc

l lc trc i ca

Vy lc

lch gc so vi phng thng ng, hay ni cch khc dy treo lch gc so vi phng thng ng. Bi tp 1.2.2 C ch my Att treo trong thang my, u dy vt qua rng rc l 2 vt khi ng ln lt l m1, m2 (hnh v). Coi si dy khng co gin, khi ng rng rc v dy treo khng ng k. Thang my chuyn ng i ln nhanh dn u vi gia tc A . Xc nh gia tc
a1 , a 2

ll-

ca cc vt i vi mt

t v ln lc cng dy treo T Gii: 22

Xt trong h quy chiu gn vi thang my, trc to thng ng, chiu dng hng ln trn, gi s vt m1 i ln. Cc lc tcc dng vo vt m1, m2 l: m1: +Trng lc + Lc qun tnh: +Lc cng dy treo: m2: +Trng lc +Lc qun tnh: +Lc cng dy treo:
P2 = m2 .g
f qt 2 = m2 . A

P 1 = m1 . g
f qt1 = m1 . A

T1

T2

Phng trnh chuyn ng ca cht im m1, m2 ln lt l: m 1:

P 1 +T1 + f qt 1 = m1 .a1

(1.2.3) m2:
P2 + T2 + f qt 2 = m2 .a 2

(1.2.4) Do a1 = a 2 v ta c: T m1.g m1.A = m1.a T m2.g m2.A = m2.a =>(m2 m1).(g + A) = (m1 + m2).a
a= m1 m2 ( g + A) m1 + m2
a1 = a + A a 2 = a + A

T1 = T2

nn chiu (1.2.3) v (1.2.4) ln trc to

V:

nn:

23

a1 =

Nu m1 > m2 th:

m1 m2 ( g + A) + A m1 + m 2 m1 m 2 ( g + A) + A m1 + m 2 m1 m2 ( g + A) + A m1 + m2

a2 = a1 =

Nu m1 > m2 th: Bi tp 1.2.3

a2 =

m1 m2 ( g + A) + A m1 + m 2

Cho c h nh hnh v, khi lng ca cc vt ln lt l M, m1,m2. Ban u gi cho h thng ng yn. Th cho c h chuyn ng th nm chuyn ng vi gia tc A bng bao nhiu? Tnh gia tc ca vt i vi nm theo gia tc A ca nm. Vi t s no ca m1, m2 th nm ng yn v cc vt trt trn 2 mt nm. B qua ma st khi lng rng rc v dy ni. Gii:

24

Gi s m1.sin > m2.sin tc vt m1 i xung, m2 i ln. Khi tng hnh chiu ca cc lc ln phng ngang bng 0 nn khi tm ca hkhng thay i. Do nm i sang phi. Vt m1 v m2 chu tc dng ca cc lc: Trng lc, lc cng dy treo, phn lc ca mt nm, lc qun tnh. Phng trnh chuyn ng ca cc vt ln lt l: m1 (1.2.5) m2:
Fqt 2 + P2 + Q2 + T2 = m2 .a 2

Fqt1 + P 1 + Q1 + T1 = m.1 a1

(1.2.6) + Chiu (1.2.5) v (1.2.6) ln cc mt nm ta c: m1.g.sin + m1.Acos T1 = m1.a1 (1.2.7) m2.g.sin +m2.A.cos T2 = m2.a2 (1.2.8) Do dy khng gin nn T1 = T2 = T v a1 = a2 = a, thay vo (1.2.7) v (1.2.8) ta c:
a= T = g .m1 . sin m 2 . sin + A.m1 . cos + A.m 2 . cos m1 + m2 g .m1 . sin m 2 . sin + A.m1 . cos + A.m 2 . cos .m.1 m 2 m1 + m2

(1.2.9) Chiu (1.2.7) v (1.2.8) ln phng vung gc vi mt nm: Q1 = m1.(g.cos A.sin ) Q2 = m2.(g.cos A.sin ) + Phng trnh chuyn ng ca nm: 25

 N + Q1 + Q2 '+P + T = M . A

Chiu xung phng ngang vi Q1 = Q1 v Q2 = Q2 Q1.sin Q2.sin + T(cos cos ) = M.A (1.2.10) Thay gi tr ca Q1, Q2, T vo (1.2.10) ta c:
A = g. (m1 sin m2 sin )(m1 cos + m2 cos ) (m1 + m2 )( M + m1 sin 2 + m2 sin 2 ) + m1 .m2 (cos cos )

iu kin nm ng yn l: A = 0 m1sin m2sin = 0. Khi thay vo biu thc (1.2.8) ta c: a = 0

nm ng yn th cc vt cng khng chuyn ng, hay

ni cch khc khng xy ra trng hp nm ng yn cc vt chuyn ng v: khi tm ca h khng di chuyn theo phng ngang. Bi vy, nu khi tm ca 2 vt dch chuyn th khi tm ca nm dch chuyn theo chiu ngc li. Bi tp 1.2.4 Mt tm vn khi lng M c th chuyn ng khng ma st trn mt phng nm ngang. Trn mp tm vn t vt khi lng m (hnh v). H s ma st gia vt v vn l k. Hi gi tr nh nht Fmin ca lc F theo phng ngang cn t vo vt m n bt u trt trn tm vn l bao nhiu? Vt s c vn tc l bao nhiu khi n bt u trt trn tm vn trong trng hp lc F = 2.Fmin tc dng ln n. Bit chiu di tm vn l l Gii:

26

Chn h quy chiu gn vi tm vn, chiu dng l chiu chuyn ng ca vt. Khi tc dng vo vt m lc st
Fms .

lm vt chuyn ng th gia vt v vn xut hin lc ma Lc ma st

Fms

tc dng vo vn gy gia tc cho

F ' ms Fms m.k = A = g. M M M

vn c xc nh:
A=

Xt trong h quy chiu gn vi tm vn, vt chu tc dng ca cc lc: - Trng lc - Phn lc - Lc ma st - Lc (1.2.11) Chiu (1.2.11) ln phng ngang: F Fms Fqt = m.a vt trt trn vn th: a>0 Hay Vy
F Fms Fqt m 0 F Fms Fqt 0 F Fms + Fqt
P =m.g

N Fms

F
P + N + F + Fms + Fm ' = ma

Phng trnh chuyn ng ca vt m:

F m.g.k + m.g.A (do N = m.g) F = m.(k + A) = m.g( k + m/M)

d) Khi F = 2.Fmin = 2.m.k (1 + m/M) Gia tc ca vt i vi t: a 1 = a + A = g.k.(1 + m/M ) + g.k(.m/M) Vn tc ca vt i vi t: v = a1.t

27

Qung ng vt i c trong h quy chiu gn vi vn:

s= 1 2 at 2
2.l = a 2.l g .k (1 + m / M )

Khi vt ri vn th s = l t =t 1=

Khi vt ri vn th vn tc ca vt l:
v = v1 = a1 .t1 = g.k (1 + m 2.l 2.l.g.k ( M + 2.m) ) = M g .k (1 + m / M ) M ( M + m)

1.2.2 H quy chiu khng qun tnh quay

(t ) . Gi s h K quay quanh h K vi vn tc gc

Cng thc cng vn tc ca Galile (1.2.1) c vit li:

V = V '+ r

(1.2.12)
dV dV ' d = + ( r ) dt dt dt

o hm theo thi gian (1.2.12) c: (1.2.13)

nh lut Newton ng trong trng hp ny th trong tng hp lc tc dng ngoi cc lc thng thng ta cn phi cng thm lc qun tnh: qun tnhgm hai lc:
F = m( r ) m( r )
Fqt = m( r ) .

Nhn thy lc

(1.2.14) S hng th nht ca lc qun tnh trong (1.2.14) c c im: + Phng trng phng tip tuyn + Chiu ngc chiu hng tm + ln bng m. .r (khi cht im chuyn ng trn mt phng vung gc vi trc quay).

28

Lc ny gi l lc qun tnh li tm. S hng th hai ca lc qun tnh (1.2.14) + Phng trng phng tip tuyn qu o ti im + Chiu ngc chiu chuyn ng. Ta gi lc ny l lc Coriolis Nh vy khi chn h quy chiu quay quanh h quy chiu ng yn (h quy chiu qun tnh), ta phi k n lc qun tnh li tm v lc Coriolis Lc Coriolis Lc
f c V fc

c c im sau:
fc

do

tc dng ln vt khng lm thay

i ln vn tc m ch tc dng lm thay i hng chuyn ng

fc fc fc

khng sinh cng v

f c V

khng c phn lc qun tnh ph thuc vo vn tc

V

Khi vt t trong h quy chiu khng qun tnh, phng trnh chuyn ng ca vt trong h quy chiu ny l:
F + Fqt = 0 ,

trong : tng hp tt c cc lc thc tc dng vo vt : lc qun tnh tc dng vo vt

F :

Fqt

Bi tp v lc qun tnh quay Bi ton 1.2.5 Mt bn quay quanh trc thng ng vi vn tc gc

c gi treo hn bi khi lng m (hnh v). Khi hn bi

ng yn so vi bn quay nhng dy treo lch gc so vi ph-

29

ng thng ng. Ta s gii thch hin tng trn trong h quy chiu gn vi bn quay v gn vi mt t. Gii: Xt trong h quy chiu gn vi bn quay, hn bi chu tc dng cc lc: + Trng lc + Lc
P = m.g

+ Lc cng dy treo qun tnh

Fqt = m.w 2 .r

li

tm:

Do hn bi ng yn so vi bn quay
P + T + Fqt = 0 T + ( P + Fqt ) = 0
P + Fqt
Q

nn:

Hp lc ca

c ph-

ng lch so vi phng thng ng gc (do P F ). Gc c xc nh

qt

tag =

Fqt P
Q

2 .r
g

Do khi hhn bi ng yn th phi nghing gc so vi phng thng ng. Xt trong h quy chiu gn vi mt t. Khi hn bi chuyn ng cng vi bn quay. Hn bi chu tc dng ca + Trng lc
P = m.g ,

trc i so vi

nn

+ Lc cng dy treo

T .

30

Hp lc ca chng l lc hng tm lm bi quay trn vi gia tc 2 .r Tac:

P +T = m.a = m..r

(1.2.15)
T

Chiu (1.2.15) xung phng thng ng, do

phi

nghing gc so vi phng thng ng. Gc c xc nh:

tg = Q m..r .r = = P m.g g

Bi tp 1.2.6 Mt a trn phng bn knh R, nm ngang quay u vi vn tc gc quanh trc thng ng i qua tm a. Trn mt a t mt hn bi c khi lng m. H s ma st gia hn bi v mt a l . Vi nhng gi tr no ca sao cho hn bi t v tr no trn a th n cng khng b vng ra? Gii: Chn h quy chiu Oxy gn vi a (hnh v). V a quay nn Oxy l h quy chiu khng qun tnh. Hn bi khng vng ra ngoi ngha l n ng yn i vi a. Lc ny tc dng vo hn bi gm cc lc: + Trng lc + Phn lc
P
N Fms

+ Lc ma st
Flt

+ Lc qun tnh li tm Trong qu trnh

chuyn ng ca hn

31

bi th trng lc v phn lc khng nm cn bng vi nhau nn hn bi khng b vng ra khi a th:

Flt
max

Fms .ngh

max

(1.2.16) Lc qun tnh li tm t cc i khi hn bi nm mp a, gi tr ca n l:

Flt
max

= m. 2 .R
Fms . ngh =m. .g

(1.2.17) Li c:
max

(1.2.18) Thay (1.2.18) v (1.2.19) vo (1.2.16) ta c:

m. 2 .R .m.g 2

.g
R

.g
R

Vy hn bi khng b vng ra khi a th vn tc gc

phi tho mn:

.g
R

32

chng II thuyt tng i hp ca eistein

2.1 S ra i ca thuyt tng i hp Eistein Vt l hc vo thi k trc khi thuyt tng i ra i t c nhiu thnh tu to ln. c bit l c hc Newton v thuyt in t Maxwell. Cng vi nhng thnh tu t c th vt l cng gp phi nhng mu thun trong cc l thuyt khi tin hnh gii thch hin tng tinh sai, th nghim Fizeau, th nghim Michelson-Moriley. gii quyt mu thun trn phi cn ti s ra i mt thuyt vt l mi C hc Newton khng nh rng, khi ni ti ng yn hay chuyn ng bao gi cng phi gn vi mt vt no , gi l vt quy chiu hay l h quy chiu. Chng hn nu ly t chuyn ng lm h quy chiu th hnh

33

khch trong xe trng thi ng yn, nhng nu ly bn xe lm h quy chiu th ngi hnh khch li ang trong trng thi chuyn ng. T kt qu ny suy ra chuyn ng ca vt bao gi cng c m t trong h quy chiu xc nh. i vi c h quy chiu khc nhau th chuyn ng s din ra khc nhau. V d mt hnh khch ngi yn trn mt xe ang chuyn ng u trn mt ng thng th i vi mt ngi ng yn trn qu o chuyn ng ca hnh khch l mt ng thng, trn hnh khch chuyn ng khng c gia tc. Nhng cng chic xe i vi mt ngi ang i trn mt on ng vng th qu o ca khch lc ny l mt ng cong, v chuyn ng ca hnh khch lc ny c gia tc. By gi nu xt chuyn ng ca hnh khch i vi ngi th ba ang i xe p, xe p chuyn ng thng u so vi ngi ang ng yn trn ng, khi chuyn ng ca hnh khch trn t l chuyn ng theo qu o thng v khng c gia tc Theo ngn ng ca c hc th y ta xt chuyn ng ca mt vt i vi ba h quy chiu khc nhau. i vi h quy chiu th nht v th ba th chuyn ng ca vt vn l chuyn ng thng u, ngha l quy lut chuyn ng ca vt trong hai h quy chiu l nh nhau. Hai h quy chiu ny c gi l h quy chiu qun tnh. Cc h quy chiu qun tnh chuyn ng thng u

34

vi nhau. Quy lut chuyn ng ca vt nh nhau trong cc h quy chiu qun tnh . T s nghin cu, kho st chuyn ng chuyn ng ca vt trong cc h quy chiu qun tnh, Gallil a ra gi thuyt gi l nguyn l Galil m ta xt chng I. n gia th k XIX thuyt trng in t ca Maxwell ra i tin on rng trng in t cng lan truyn trong khng gian dui dng sng, gi l sng in t. Tin on ny c Hetz chng minh bng thc nghim dn n s thng li hon ton ca l thuyt sng in t. Da vo l thuyt ca mnh Maxwell tnh ra vn tc truyn sng in t, n c gi tr bng gi tr ca vn tc nh sng thu c bng thc nghim. T Maxwell a ra gi thuyt rng nh sng cng l sng in t. L thuyt in t khng phi l l thuyt c hc, n vt ngoi phm vi c hc. Nhng vo thi k by gi nhng quan im c hc Newton cn ang gi a v c tn. V vy ngi ta c gii thch l thuyt Maxwell v nhng l thuyt khc theo quan im c hc. iu dn n s xut hin mi trng mi (thut ng mi) l te nh sng (mi trng n hi truyn nh sng) v te t (mi trng n hi truyn sng in t). V khi coi nh sng l sng in t th te nh sng v te t c coi l ng nht v gi l te v tr.

35

Theo tnh ton th te v tr c nhng tnh cht kh hiu v d nh mi trng phi l mi trng trong sut, thm vo mi vt nhng li c khi lng rt ln. Sau y ta i tm hiu cc tnh cht ca te v tr xem mi trng c tht s tn ti hay khng? Ta tin hnh nghin cu cc th nghim sau: 2.1.1 Th nghim Fizeau y l th nghim o vn tc ca nh sng trong dng nc. S th nghim nh (hnh 2.1) Tia sng SA xut pht t ngun S ti gp mt mt gng phn x bn phn ti A. Ti SA tch thnh hai tia kt hp truyn theo hai ng khc nhau l: ABCDAG v DCBAG (ti B, C, D c cc gng phn x) ri cng i ti giao thoa k ta G. Trn ng i mi tia sng phi truyn hai ln qua nc ang chuyn ng vi vn tc V trong mt ng un gp khc, mt tia truyn theo chiu v (v l vn tc ca dng nc), mt tia truyn theo chiu ngc li. Do thi gian truyn ca hai tia lch nhau v ti G c hin tng giao thoa nh sng. Bit hnh nh giao thoa ti G c th tnh c
t ca hai tia. Xc nh c t c th tnh hiu thi gian

36

c vn tc truyn nh sng theo chiu xui v ngc so vi chuyn ng ca dng nc. Nu gi vn tc ca nh sng trong chn khng l c, chit sut ca nc l n th vn tc ca nh sng trong nc ng yn l c/n. Theo cng thc cng vn tc c in th vn tc nh sng trong nc l:
c v n

tu nh sng i theo ngc

chiu hay cng chiu chuyn ng ca dng nc. Nhng kt qu th nghim Fizeau li a ra rng, vn tc ca nh sng trong nc l: u = v(1
c n 1 ) n2

Kt qu ny c gii thch rng te b nc ko theo mt phn cng vi n: khi vt chuyn ng trong te v tr s b te v tr ko theo mt phn. 2.1.2 Hin tng tinh sai Gi s c mt ngi sao nh u, khi mun quan st ngi sao ngi ta khng cn hng ng knh thin vn vung gc vi mt t m hng knh lch i gc so vi phng nm ngang Gc c xc nh bng iu kin tg = =c/v. Hin tng ny c gii thch bng thuyt te ng yn: trong te ng yn nh sng truyn t S n A vi vn tc bng c v bt u

37

i vo vt knh, sau truyn theo AB trong thi gian t: AB = c.t Trong khong thi gian th knh di chuyn c mt an bng v.t (v l vn tc di ca tri t trong v tr). nh sng t A ri ng c vo th knh B th BB = v.t T ta suy ra: tg = = c/v Cng thc thu c ph hp vi thc nghim v ph hp vi gi thtuyt coi te l ng yn khi tri t chuyn ng hay ni cch khc te ng yn hn ton khng b cc chuyn ng ko theo. Qua hin tng tinh sai v th nghim Fizeau ta nhn thy xut hin mt mu thun ni ti trong l thuyt: khi th coi te ng yn hon ton cng vi chuyn ng, khi th coi te b ko theo mt phn. Cn c tnh cht no ca te na khng?

2.1.3 Th nghim Michelson- Moriley

Mc ch cu th nghim Michelson-Moriley l nhm pht hin ra s chuyn ng ca tri t trong mi trng te v tr. T tng v th nghim pht hin chuyn ng tuyt i ca Tri t c Maxwell xut vi nghuyn tc nh nguyn tc ca th nghim Fizeau. Bit rng tri t chuyn ng vi vn tc 30km/s. v te c coi l ng yn tuyt i nn ly Tri t lm h quy chiu th c th coi nh c mt lung gi te c vn tc 30km/s thi song song vi mt t. Cho nh sng truyn cng chiu v

38

ngc chiu gi te, sau so snh vn tc nh sng truyn theo hai chiu ngc ta c th rt ra vn tc ca chuyn ng ca tri t thi im th nghim. Xut pht t t tng ca Maxwell, Michelson-Moriley thc nghim tuy hin nm nhin ng th 1881,

khng tm thy s khc nhau ca vn tc nh sng. Nm 1887 th Michelsonnghim bng Moriley thc hin nhng dng c v phng tin chnh xc. S th nghim c m t hnh v (Hnh 2.3). Tia sng xut pht t ngun S n gng na phn x P. Ti P mt phn xuyn qua P v mt phn phn x t P. Tia xuyn qua P n gp gng phn x A nn tia PA b phn x ti A (b tr th nghim sao cho phng PA cng phng vi gi te). V vy trn phng PA tia sng mt ln i cng chiu v mt ln i ngc chiu vi gi te (v l vn tc gi te) tia phn x ti P gp gng B v b phn x ti B trn on PB tia sng lun vung gc vi gi te. Sau khi phn x ti A v B, mt ln ca tia AP phn x ta P mt phn ca tia BP xuyn qua P. Hai tia phn x v xuyn qua P ln ny cng ri vo ng knh T. Ngi ta nh du h vn giao thoa thu

39

c. Sau quay b th nghim i n 90 sao cho PB tr thnh cng phng cn PA th vung gc vi gi te. Ngi ta li quan st h vn giao thoa mi thu c. Nu gi te l c thc th t cc php tnh ngi ta thy rng hai h vn giao thoa phi lch nhau mt khong cch no . Nhng kt qu th nghim Michelson-Moriley li cho thy rng hai h vn giao thoa hon ton trng nhau. gii thch th nghim ny ngi ta coi rng khi Tri t chuyn ng lp te gn mt t b ko theo hon ton vi mt t. Nu te b ko theo hon ton th nghim c coi nh tin hnh trong iu kin khng c gi te. V vy, nh sng truyn theo mi hng u nh nhau nn h vn gioa thoa khng b dch chuyn. Nh vy nu coi te b ko theo hon ton th gii thch c kt qu th nghim MichlsonMoriley nhng n li l cho nhng mu thun ni ti ca l thuyt cng tr nn trm trng. Hin tng tinh sai cng chng t rng te khng b ko theo. Th nghim Fizeau li chng t rng te b ko theo mt phn, cn th nghim Michelson-Moriley chng t rng te b ko theo hon ton cng vi mt t. Th nghim Michelson-Moriley c thc hin nhiu ln vi nhng dng c c chnh xc cao. Nm 1960 ti trng i hoc Colmbia, Saclo Taunx dng nhng thnh tu mi nht ca vt l lc y l Made, nhng dng c chnh xc cng khng pht hin ra gi te, mc d n c th pht hin ra gi te d yu ch bng 1/ 1000 gi tr gi thit.

40

Nh vy cui th k XIX u th k XX Vt l hc gp nhng kh khn nghim trng. Trong s ngng kh khn ni ln hng u l gii thch kt qu th nghim Michelson-Moriley. iu cn n s ra i ca mt thuyt mi gii quyt cc mu thun ni trn, v thuyt tng i Einstein ra i vo nm 1905.

2.2 Thuyt tng i hp ca Einstein

Trc Einstein th Phitgieren v Lorentz, cng tm cch gii thch kt qu ca th nghim Michelson-Moriley nhng lc by gi l thuyt ca hai ng c coi l ht sc k quc. V vy m l thuyt khng c ai cng nhn. Phitgieren cho rng khong cch gia hai im khng phi l bt bin. Mt vt t trong gi te s b p sut ca te tc dng ln vt. V vy vt b co ngn li theo phng chuyn ng (phng ca gi te). Cn cc phng khc kch thc ca vt khng thay i. p dng quan st im ny vo s th nghim (hnh 2.3) th qung ng truyn nh sng theo phng PA s b co ngn li so vi khi khng c gi te vi h s co ngn chiu di l: 1
v2 c2

, trong c l vn tc nh sng

trong chn khng. Vi quan im ny Phigieren c th gii thch c kt qu th nghim Michelson-Moriley. Lorentz cng a ra l thuyt tng t: gi thuyt co ngn chiu di. Lorentz cn a ra gi thuyt rng, di tc

41

dng ca gi te cc ng h chuyn ng theo phng thc ca gi te cng chy chm li. Nm 1905, Einstein cng b bi bo u tin ca mnh v sau l mt s kin gii thch v nhiu vn , t nhng kh khn trong ngnh Vt l hc mi c gii quyt. i vi vn gi te Einstein khng nh l khng c. Einstein cng tn thnh quan im ca c hc Newton rng chuyn ng l c tnh tng i. Nhng kh khn mu thun trong l thuyt c gii thch da vo hai tin m Einstein nu ra trong thuyt tng i hp. Tin 1: Nguyn l tng i Einstein : Cc quy lut ca t nhin v cc kt qu ca tt c cc th nghim tin hnh trong mt h quy chiu no khng ph thuc vo trng thi chuyn ng thng u ca h quy chiu . Hay c th hiu mt cch n gin rng cc hin tng Vt l din ra nh nhau trong cc h quy chiu qun tnh. Tin 2: Tin v tnh khng i ca vn tc nh sng Vn tc nh sng khng ph thuc vo trng thi chuyn ng ca ngun nh sng hay vn tc ca nh sng c gi tr nh nhau trong mi h quy chiu qun tnh.

42

Tin Einstein lm lo ln mt gy ra mu thun trong quan im v thi gian. C hc Newton cho rng thi gian l tuyt i cn l thuyt tng i coi thi gian l i lng tng i, thi gian ph thuc vo h quy chiu. iu ny c th hin r qua v d sau: Gi s ti thi im ban u th t = t = 0, gc hai h to O v O trng nhau, vo lc tia sng ti gc chung ca hai h to .Sau thi gian t =0 nh sng truyn i theo mi phng v mt u nh sng l mt cu bn knh R = c.t Theo quan im ca c hc Newton th ti thi im t ngi ta quan st O v O u thy u sng l mt cu tm O (c hai ngi quan st O v O u thy my u sng ng thi truyn n 2 im M, N). Theo l thuyt tng i th ngi quan st O v O u thy mt u nh sng l cc mt cu nhng tm ca chng khng trng nhau. i vi ngi quan st

43

O mt u nh sng l mt cu bn knh R = c.t tm O. i vi ngi quan st O th mt u nh sng l mt cu c bn knh R = c.t v tm O. chnh l iu v l i vi c hc Newton. Bi v vi ngi quan st O th mt u nh ng ng thi truyn n 2 dim M, N trong khi i vi ngi A st O, th mt u nh sng li ng thi truyn n 2 im N (hnh 2.5) Nh vy n hai s kin ng thi trong hai h ny li khng phi l hai s kin ng thi trong hai h kia. chnh l iu v l theo quan dim ca c hc Newton. N phi c hiu theo quan im ca l thuyt tng i. 2.3 cc h qu ca thuyt tng i, 2.3.1 php bin i lorentz. T hai tin ca Einstein ngi ta thu c cc cng thc bin i to khng gian v thi gian, cc cng thc gi l cng thc bin i Lorentz x = (x + v.t). y = y z = z t = (t + hay (2.3.2) z = z t = (tv x) c2 v x) c2

(2.3.1)

x = (x- v.t) y = y

44

Trong

1 v2 = 1 2 c

vi x, y, z, t l to v thi gian trong h quy chiu K x ,y, z, t l to v thi gian trong h quy chiu K, trong K l h chuyn ng dc theo trc x vi vn tc v so vi K v lc u t = t gc to trong hai h K v K trng nhau Cc cng thc (2.3.1) v (2.3.2) ch c ngha nu v < c. iu ny chng t rng khng c mt h vt cht chuyn ng vi vn tc bng vn tc nh sng hay ni cch khc, vn tc nh sng l vn tc gii hn ca h vt cht. y l ni dung trong thuyt c hc c in khng c. Nu v rt nh so vi c tc v << c th 1, do cng thc (2.3.1) c vit li: x = x + v.t t = y z = z (2.3.1) t = t (2.3.1) chnh l cng thc bin i Galile. Nh vy php bin i Galile l trng hp c bit ca php bin i Lorentz, hay ni cch khc c hc c in ch l trng hp ring ca thuyt tng i Einstein. 2.3.2 Cng thc cng vn tc. Ly vi phn cc biu thc ca (2.3.1) ta c dx = (dx + v.dt)

45

dy = dy (2.3.3) dz = dz dt = (dt + Chia cc biu thc trn cho dt ta c:

dx dx '+vdt ' = v dt dt '+ 2 c dy dy ' = v dt (dt '+ 2 dx ' ) c dz dz = v dt (dt '+ 2 dx ' ) c

v dx) c2

(2.3.4) Gi u v u ' ln lt l vn tc ca vt trong h K v K. Ta c:

dx dt dy uy = dt dz uz = dt ux =

dx ' dt ' dy ' u' y = dt ' dz ' u' z = dt ' u' x =

T cc cng o hm ta thu c cc cng thc cng vn tc:

46

u ' x +v v 1 + 2 u' x c u' y uy = v (1 + 2 u ' x ) c u' z uz = v (1 + 2 u ' x ) c ux =

(2.3.5)

(2.3.5) chnh l cng thc cng vn tc Einstein. Trng hp v << c th

1 ,

v 0 cng thc cng vn Einstein c2

tr thnh cng thc cng vn tc c in:

u x = u' x u y = u' y u z = u' z

(2.3.6) Trong cng thc (2.3.5) ta tm s bin i ca vn tc nh sng khi chuyn h quy chiu. Gi s nh sng truyn theo trc x th: ux = c v uz= uy= 0 T (2.3.5) suy ra: v (2.3.7) Ta c th biu din thnh phn vn tc trong h K qua thnh phn vn tc trong h K nh sau: u x = uz= 0
ux = c+v c+v = =c v v 1+ 2 c 1+ c c

47

ux v v 1 2 ux c uy u' y = v (1 2 u x ) c uz u'z = v (1 2 u x ) c u'x =

(2.3.8) 2.3.3 S co ngn ca chiu di mt vt theo phng chuyn ng. Mt vt ng yn trong h quy chiu no , di ca vt c xc nh bng cch o hiu cc to khng gian ca cc u mt ca n. Do vt ang xt khng chuyn ng nn vic o c c th tin hnh vo bt k thi im no. di c xc nh nh vy c gi l chiu di ring ca vt. gii thch cho kt qu ca th nghim MichelsonMoirley, Phitegieren v Lorentz nu ln gi thit: kch thc ca mt vt theo phng chuyn ng s b co ngn li. By gi ta s chng t s co ngn l mt quy lut tng qut, n l mt h qu ca thuyt tng i. Xt mt chic thc t dc theo trc x v chuyn ng u vi vn tc v, cng dc theo trc x. Gn 48

h K vi chic thc. Gi x 1 v x2 l hai u mt ca thc trong h K. Hiu l 0 = x2 x1 l chiu di ca thc trong h K (h m thc ng yn). Xt chiu di ca thc trong h K. o chiu di ca chic thc trong h K th ngi quan st ng trn trc x, khi chic thc chuyn ng ngang qua trc mt th ngi quan st ng thi nh du hai u mt ca thc trong h quy chiu ca mnh. Gi to hai vt l x 1, x2 tng ng vi x1, x2. Hiu l = x2 - x1 l chiu di ca thc trong h chuyn ng K. T cng thc bin i Lorentz ta c: x1 = (x1 - v.t1) x2 = (x2 v.t2) Do x1, x2 c nh du ng thi nn t1 = t2, t ta c: x2 x1 = (x2 x1) hay (2.3.9) T cng thc (2.3.9) ta thy rng khi v << c th l = l 0 s co chiu di l khng ng k. Nhng khi so snh vi vn tc nh sng th >1 nn l < l0, lc ny s co li ca chiu di l ng k. Cng thc (2.3.9) c gi l cng thc m t s co li Lorentz. Cng thc (2.3.9) c biu thc ging cng thc m Phitgieren v Lorentz a ra trc . Nhng cch on nhn ra n th l thuyt Phitgieren-Lorentz hon ton khc l thuyt tng i. l 0 = l.

49

Phitgieren v Lorentz th cho rng s co ngn chiu di l s bin i v mt Vt l do p sut ca gi te gy ra, cn Einstein cho rng s co chiu di ch lin quan n kt qu ca cc php o. Phitgieren v Lorentz coi rng cc vt chuyn ng c chiu di tnh tuyt i ngha l chiu di thc, khi b co li tc l chng khng gi chiu di thc ca chng na. Cn Einstein th coi rng khng cn n s c mt ca te nn ni n chiu di tuyt i, chiu di thc l khng c ngha. S co Lorentz ch l mt hiu ng ng hc thun tu ch khng lin quan n cc nguyn nhn vt l. By gi ta t hai chic thc c chiu di ging nhau vo hai h K v K. Lc ny ta c th t cu hi rng: thc s chic thc no b co li? Theo l thuyt tng i vic t cu hi nh vy khng c ngha. L thuyt tng i khng ni rng chic thc no tht s b co li m ni rng trong h quy chiu no nu o chiu di ca chic thc kia th s thy chic thc trong h ngn hn chic thc trong h ca mnh. Ta xt v d sau: Gi s c hai s kin no xy ra trn trc ca h K ti hai im x1, x2 vo

50

hai thi im t1, t2 tng ng (Hnh 2.7). Theo cng thc bin i Lorentz ta c: x1 = (x1 v.t1) x2 = (x2 v.t2) T ta c: t x2 x1 = [x2 x1 v(t2 t1)
a= x 2 x1 t 2 t1

th: x2 x1 = (x2 x1)(1 v a

(2.3.10) Nhn thy: Nu a > v th du vi x2 x1 Nu a < v th du vi x2 x1 iu ny c ngha l nu trong h K s kin 2 (xy ra ti x 2) bn phi s kin 1 (x2 > x1) th trong h K li thy s kin 2 xy ra bn tri s kin 1 (x 2 < x1). Nh vy bn phi bn tri l c tnh tng i tnh, n ph thuc vo h quy chiu. C th ni ng trc, ng sau, pha trn, pha di cng c tnh tng i. T ta thy thuyt tng i Einstein khc vi c hc Newton ch: thuyt tng i quan nim rng khng gian c tnh tng i. 2.3.4 S chm li ca thi gian Gi s 2 con tu chuyn ng theo hai hng gp nhau vi vn tc khng i, coi tu 1 ng yn K cn tu 1v a

1-

v a

> 0 khi x2 x1 cng

< 0 khi x2 x1 khc

51

kia chuyn ng K. Khi con tu K i ngang qua con tu K th mt hnh khch trong K chiu tia sng t sn ln mt trn theo phng thng ng (hnh a). Nhng i vi hnh khch trong con tu K th s thy tia sng khng i theo ng thng m i theo ng gp khc (hnh b).

tm vn tc nh sng c hai hnh khch u ly qung ng i ca hai tia sng chia cho thi gian m tia sng i, tc l khong thi gian gia hai s kin: lc bt u chiu tia sng v lc tia sng gp sn tu. i vi hnh khch trong K s thy ng i ca tia sng di hn so vi ng i trong K. Nhng theo tin 2 ca Einstein th vn tc nh sng l mt i lng bt bin. V vy tho mn tin th thi gian m tia sng i i vi hnh khch trong K phi ln hn i vi hnh khch trong K. Ni cch khc nu o thi gian gia hai s kin ni trn bng ng h trong h K ta s c s o nh bt u quay tr li

52

hn s o trong h K. iu ngha l thi gian tri i trong h chuyn ng K chm hn so vi h ng yn K. Vy thi gian hai h K v K c quan h nh th no? Ta s i tm hiu. Gi s c mt chic ng h t ti x trong h K. Chic ng h ny ghi li 2 thi im xy ra hai s kin ti chnh x. S kin 1 xy ra lc t 1 v s kin 2 xy ra lc t 2. Theo cng thc bin i Lorentz ta c: t1 (2.3.11) t2 = (t2 + x) T (2.3.11) ta c: t2 - t1= (t2 - t1) t2 - t1 l khong thi gian gia hai s kin xy ra trong h K c o bng ng h trong h K. V gi l thi gian ring 0 ca h K. V t1, t2 l thi im trong h K ng vi thi im t1, t2 trong h K. Do , = t2 - t1 l khong thi gian gia 2 s kin c o bng ng h trong h K. Vy = 0 . Do > 1 suy ra 0 < S o ca ng h trong h K nh hn s o ca ng h trong h K hay ni cch khc ng h trong h chuyn ng chy chm hn ng h trong h ng yn. Nh vy thi gian khng phi l tuyt i, l chung cho ton v tr nh Newton ni m ng vi mi h quy chiu c thi gian ring ca mnh.
v c2 v x) c2

(t1

53

Theo thuyt tng i Einstein khng nhng ng thi ca thi gian khng phi l tuyt i m trt t thi gian cng khng phi l tuyt i. Ta xt v d sau: Gi s hai s kin cng xy ra trong h K, s kin 1 xy ra lc t1 ti thi im x1, s kin 2 xy ra lc t2 ti thi im x2. Theo cng thc bin i Lorentz ta c: t1 = (t1 (2.3.12) t2 = (t2 (2.3.13) T (2.3.12) v (2.3.13) ta c (2.3.14) Nu s kin 1 l vin n bn ra khi nng sng, s kin 2 l vin n p vo bia th t t chnh l vn tc 2 1 trung bnh ca vin n, n phi nh hn c. Do hay (1 v a) > 0. c2 v a<1 c2
x 2 x1

v x1) c2

v x2) c2

t 2 - t1 = (t2 - t1)(1-

v a) c2

T cng thc (2.3.14) suy ra t2 t1 cng du vi t2 - t1. Ngha l trong h K s kin 2 xy ra sau s kin 1 th trong h K cng thy s kin 2 xy ra sau s kin 1. Hai s kin ny c mi lin h nhn qu, s kin 1 l nguyn nhn s kin 2 l kt qu. 54

Nu s kin 1 l bt u bui ho nhc, cn s kin 2 l mt hc sinh gii xong bi ton. Hai s kin ny khng c lin quan g vi nhau nn n khng c iu kin rng buc i vi a. Do trong trng hp ny c th => (1v a > 1 c2

v a) < 0. Dn n t2 t1 khc du vi t2 - t1 ngha c2

l trong h K ta thy s kin 2 xy ra sau s kin 1 th trong h K ta li thy s kin 2 xy ra trc s kin 1. Nh vy trt t thi gian trc sau c tnh tng i. 2.4 Kt lun. Vi s ra i ca thuyt tng i Einstein cc mu thun ni ti trong l thuyt, cc kt qu trong th nghim c gi quyt: Hin tng tinh sai, th nghim Fizaeu, th nghim Michelson-Moriley. By gi ta s xt mt s i lng trong thuyt tng i. Mt trong nhng h qu quan trng ca thuyt tng i hp l khi lng ca mt vt bin i theo vn tc. 2.5 Biu din mt s i lng theo thuyt tng i Einstein 2.5 .1 Khi lng, xung lng v nng lng Trong c hc c in, khi lng ca mt cht im l mt lng bt bin, b xung lng ca cht im c nh ngha bng cng thc:
p = m.u

Phng trnh ng lc hc trong c hc c in l

55

 dp d = ( m.u ) dt dt

K hiu m0 l khi lng bt bin ca cht im. Khi ta nh ngha xung lng bn chiu ca cht im k hiu l:
P = m0 .u

(2.5.1) V mt hnh thc, v phi ca (2.5.1) l mt vct nhn vi mt i lng v hng, vy v tri ca (2.5.1) cng l mt vct. Trong xung lng, vn tc l cc i lng vct bn chiu, v m0 cng l i lng v hng bn chiu. Cc thnh phn ca
P :

P1 = m0 .u1 = m0

ux 1 u2 c2

P2 = m0 .u 2 = m0

uy 1 u2 c2

P3 = m0 .u 3 = m0

uz 1 u2 c2 m .i.c 1 u2 c2 m= m0 1 u2 c2

P4 = m0 .u 4 =

t (2.5.2) Suy ra P1 = m.ux

56

P2 = m.uy P3 = m.uz Nhn thy: Khi u = 0 th m = m0 Khi u << c th m m0 Khi u c th m Trong thuyt tng i m0 c gi l khi lng tnh (hay khi lng ngh) ca ht, tc l khi lng o ti h quy chiu m trong ht ng yn. Khi i lng m c nh ngha trong cng thc (2.5.2) gi l khi lng tng i tnh, tc l khi lng o trong h m ht chuyn ng vi vn tc u. Vn tc cng ln th khi lng cng ln. Khi u c th khi lng tng i tnh ln ln v cng, do mun tip tc tng tc cho vt th phi tc dng mt lc ln v cng, lc khng th c trong thc t c. chnh l l do v sao khng th c vt no chuyn ng vi vn tc bng vn tc nh sng c. Khi xung lng tng i tnh l i lng:
P = m.u = m0 u 1 u2 c2

Chiu ln cc trc to ta c:
Px = m0 u x u2 1 2 c
m0 u y 1 u2 c2

Py =

57

Pz =

m0 u z 1 u2 c2

Khi u << c th

Px m0.ux Py m0.uy Pz m0.uz

Vi m0.ux , m0.uy, m0.uz l cc thnh phn xung lng trong c hc c in Nh vy khi vt chuyn ng vi vn tc nh th cng thc xung lng trong thuyt tng i cng chnh l cng thc xung lng trong c hc c in. Khi trong thuyt tng i nng lng c nh ngha:
m0 c 2

E=

2 u 2 = m0c + K 1 2 c

Khi chuyn h to cc thnh phn ca vc 4 chiu bin i theo cc cng thc:

v p1 + i . p 4 c p1 ' = v2 1 2 c
p2 ' = p2 p3 = p3
'

v p1 i . p1 c p4 ' = v2 1 2 c

T ta c cng thc bin i ca xung lng v nng lng: 58

px ' =

px i

v E c v2 1 2 c
py '= py pz = pz
'

E' =

E v. p x 1 v2 c2

Nh vy xung lng v nng lng l cc i lng tng i. Lng bt bin l mun ca vct 4 chiu
2 2

P
2 2

p = p + p y + p z

E2 2 = m0 .c 2 2 c

(2.5.3) T (2.5.3) suy ra (2.5.4) Khi cht im chuyn ng vi vn tc nh n << c, ta tnh c mt cch gn ng:
E = m.c(1 + n2 1 + ...) m0 c 2 + m0 .n 2 2 2 2c

E = c. p 2 + m0 .c 2

hay

E = mc 2

(2.5.5) Khi ht ng yn: (2.5.6) E0 gi l nng lng tnh ca ht, tc l nng lng ca ht ng yn. Theo (2.5.5) nng lng ca ht gm nng lng tnh v ng nng (khng c th nng nh trong c hc c in). Cc cng thc (2.5.5) v (2.5.6) l cc cng thc Einstein. Chng din t mi quan h gia khi lng v nng 59 u = 0 v E = E 0 = m0.c

lng: nng lng ton phn v khi lng ca ht t l vi nhau. Khi mt ht ng yn ngoi trng th cng c nng lng khc 0: E0 = m0.c iu ny tri vi c hc c in. Nhng kt lun ca Einstein c thc nghim hon ton cc nhn. Quan im ca Einstein v nng lng v khi lng dng c s dng trong vic nghin cu vt l ht nhn. 2.5.2 Cc phng trnh Macwell Cc phng trnh Macwell l h phng trnh c bn ca in t trng. Thc nghim cho bit chng l bt bin i vi php bin i Lorenx. By gi chng ta biu din cc phng trnh di dng 4 chiu. i vi chn khng:
2 A 2 1 A 2 = 0 . j 2 2 c t

Vit

cc phng trnh phng trnh th v iu kin nh c

(2.7.1)
2 2 1 2 = 2 2 0 c t

(2.7.2)
1 divA = 2 =0 c t

(2.7.3) Phng trnh (2.7.3) c th vit li:

Ax Ay Az i + + + =0 x1 x 2 x3 x 4 c

(2.7.4) 60

V tri ca (2.7.4) l dive 4 chiu ca vct 4 chiu cc thnh phn l Ax, Ay, Az,
i . c

Ta gi

l vect th 4

chiu, v khi (2.7.4) tr thnh:

A =0 x

a cc thnh phn ca di dng

( 2 x1

A v

j vo (2.7.1) v (2.7.2) ta vit li

2 x3
2

2 x 2
2

2 x 4
2

) A = 0 j

(2.7.5)
T ct A v th v hng .

v ' c2 Ax = v2 1 2 c Ay = Ay ' Ax '+ Az = Az '

(2.7.6)

'+v. Ax '
1 v2 c2

Trong h K v K, in trng v t trng c biu din qua th vct v th v hng bng cc cng thc:
A E = grap t A' E ' = grap ' t'

(2.7.7)
B =rotA

T (2.7.7) ta c cng thc bin i ca in trng v t trng t h K sang h K: 61

Ex = Ex ' Ey =
' Ey + v.B z'

Ez =

v2 c2 ' E z' v.B y 1 1 v2 c2

(2.7.9)

Bx = Bx ' v ' .E z 2 c By = v2 1 2 c v ' B z' + 2 .E y c Bz = v2 1 2 c

' By

(2.7.10)

Trong cc cng thc bin i trn, nu thay E bng D/e v B bng H, ta rt ra:
' Dx = Dx

v ' Hz 2 c Dy = v2 1 2 c v ' D z' 2 H y c Dz = v2 1 2 c

' Dy +

(2.7.11)

62

' Hx = Hx

Hy =

' Hy v.D z'

Hz =

v2 1 2 c ' ' H z + v.D y 1 v2 c2

(2.7.12) Mun c cng thc bin i t h K sang K ch cn i du ca v cc v phi. i vi cc cng thc vn tc v<<c, ta c th coi l
1 v2 =1, c2

cc cng thc trn c n gin i rt nhiu:

E = E ' v .B ' 1 B = B '+ 2 v .E ' c 1 D = D ' 2 v .H ' c H = H '+ v .D '

(2.7.13)

2.5.3 Vn tc nh sng trong cht lng. Sau khi cng thc cng vn tc Einstein ra i kt qu trong th nghim Fizeau c chng minh. Chng ta s rt ra cng thc tnh vn tc ca nh sng trong cht lng Gi u ' l vn tc ca nh sng trong cht lng ng yn.
u' = c n

(n l chit sut ca

cht lng) 63

Vn tc ca nh sng trong h K gn vi cht lng chuyn ng l u ' . Theo nh l cng vn tc Einstein, vn tc ca nh sng trong h K l: + Nu nh sng truyn xui dng vi cht lng:
u+ = u '+v v 1 + 2 u' c

(2.5.7) + Nu nh sng truyn theo ngc chiu chuyn ng ca cht lng:

u = u 'v v 1 2 u' c

(2.5.8) Thay
u' = c n

vo (2.5.7) v (2.5.8) ta c:
c c +v +v n n u+ = = v c v 1+ 2 . 1+ cn c n c c v v n n u = = v c v 1 2 . 1 cn c n

Do v << c nn ng:

v << 1 cn

v vy p dng cng thc tnh gn

1 1 1+

vi << 1 ta c:

c v c c.v v2 u + ( + v )(1 ) = +v n c.n n c.n 2 c.n

64

Do

v c

<<1 nn b qua s hng cui => (2.5.9) Hon ton tng t p dng cng thc tnh gn ng
u+ = c .v 1 + v 2 = u '+v (1 2 ) n .n n

1 1+ 1

ta
1 ) n2

tnh (2.5.10) Cng

c thc

u = u '+v(1

(2.5.9) v (2.5.10) l cc cng thc vn tc ca nh sng trong cht lng m th nghim Fizeau thu c. 2.5.4 Khi nim thi gian tr. Khi nim thi gian tr (s chm li ca thi gian trong h chuyn ng) c kim nghim bng vic quan st thy ht mzn trn mt t. Cc ht mzn c to thnh t trn cao cch mt t khong 10 - 20km. i sng trung bnh ca ht mzn vo khong
2,2.10 6 s.

Vn tc ca

n trong tia v tr xp x bng vn tc ca nh sng

v = 0,9999999... Nu c

tnh theo ng h chuyn ng ny th

300000.2,2.10 6

ht mzn ch chuyn ng c 1 khong Km

Nhng theo ng hh trong h quy chiu trong mt t th ht mzn c thi gian sng l: = 0. ht mzn chuyn ng c mt
300000.14,4.10 4

= 14,4.10 4

s. Do l:

khong

= 432Km. iu ny ng ngha vi vic ht

mzn c mt ti mt t. 65

Khi ni n thi gian tr ngi ta thng ni n nghch l v hai anh em sinh i. Gi s c hai anh em sinh i trn mt t sau khi sinh mt b li nui trn mt t cn mt b nui trn tu v tr. Con tu ny chuyn ng v pha ngi sao cch tri t 20 nm nh sng, vn tc con tu xp x vn tc nh sng. Nh vy nu con tu sau khi n ngi sao ni trn li quay ngay li tri t th theo ng h trn tri t 40 nm tri qua. Nhng nu o bng ng h trn con tu th khong thi gian ny l:

= 0 / =5.65 nm (coi vn tc bng 0,99.c).

iu ny lm cho hai anh em sinh i gp nhau lc con tu tr v tri t th mt ngi bc vo tui 41 cn ngi cn ngi kia cha y 6 tui. l khi ta coi tri t ng yn cn con tu chuyn ng. Cn nu ta coi con tu ng yn cn tri t chuyn ng th ta li c kt qu ngc li. Ngi trn con tu s bc vo tui 41 cn ngi kia mt t cha y 6 tui. iu ny vt ra ngoi phm vi ca thuyt tng i hp bi mt h l qun tnh v mt h l khng qun tnh: hai h khng tng ng nhau. Sau y ta s xt mt s bi tp trong theo quan im thuyt tng i 2.6 Bi tp v cng thc cng vn tc Einstein Bi tp 2.1.1 Gii thch hin tng tinh sai Xt cc vct
u , u ' nm

trong mt phng (x, z) v (x,

z), v gc hp bi u v trc x (hnh v)

66

Gc (2.5.11)

c xc nh:

tg =

uz = ux

uz ' 1

v2 c2 u x '+v

Vi ux v uz l hnh chiu ca vn tc nh sng ln cc trc x, z, trong mt t nn: ux = 0 , uz = c v l vn tc ca tr: Thay vo (2.5.11) ta

v 1 = 4 => c 10
1 v2 1 c2
tg c v

hin tng tinh sai tia sng chiu vung gc vi

c:

(2.5.12) Kt qu (2.5.12) ph hp vi thc nghim. Nh vy thuyt tng i ra i gii quyt c mu thun ni tai trong cc thuyt vt l v cc th nghim. Bi tp 2.1.2 Mt git ma ri do trng lng ca n li vt trn ca knh ca mt t chy vi vn tc V. Xc nh gc lch ca vt git ma so vi phng thng ng theo quan im c in v theo quan im tng i. Coi git ma ri u vi vn tc v. Gii: Chn h quy chiu K gn vi tri t, h K gn vi t. t chy vi theo phng ox. Vn tc ca ht ma trong h K l u(vx, vy, vz), trong h K l u(vx, vy, vz) Vn tc ca ht ma trong h quy chiu K l 67

vx=0, (2.7.15)

v y= - v ,

vz = 0

i vi h K theo cng thc cng vn tc Einstein, vn tc ca git ma l:

' vx = V

v 'y = v 1
' vz =0

V2 c2

(2.7.16) T gc lch gia vt ca git ma so vi phng ngang c xc nh:

tg =
' vz = v 'y

V v 1 V2 c2

V V2 (1 2 ) v 2c

(2.7.17) Theo quan im c in th vn tc ca ht ma trong h K: vx= -V , vy = -v, T gc c xc nh: tg = (2.7.18) Nhn thy khi v << c th hiu ng tng i khng ng k, lc ny (2.7.17) v (2.7.18) coi nh trng nhau. Bi tp 2.1.3 Mt ht chuyn ng vi vn tc 0,8c v to vi trc x mt gc 30 i vi mt quan st vin O. Xc nh vn tc
V v

vz = 0

68

ca ht i vi mt quan st vin O chuyn ng dc theo trc chung x- x vi vn tc ( 0,6c). Gii: i vi quan st vin O ta c: ux = (0,8c).cos30 = 0,693.c uy = (0,8c).sin30 = 0,4.c i vi quan st vin O, theo php bin i Lorentz vn tc ca ht l:

' ux =

u x v 0,693c (0,6c) = = 0,913 v ( 0,6c ) 1 2 ux 1 (0,693) c c2 u 1 v2 c2 = (0.4c) 1 (0,6) 2 = 0,226 ( 0,6.c ) 1 (0,693c) c2

u 'y =

(1

v )u x c2

Vn tc ca ht o bi quan st vin O l:

u' = u'2 u'2 (0,913c) 2 + (0,226c) 2 = 0,941c x+ y =

Gi l gc gia vn tc ca ht o bi quan st vin O l:

tg = u 'y u
' x

0,226c = 0,248 0,913c

= 13,9 2.6.2 Bi tp v khi lng, xung lng v nng lng. Bi tp 2.2.1

69

Hai ht ging nhau vi khi lng ngh ca mi ht l m0 chuyn ng li gn nhau vi cng vn tc u, va chm hon ton khng n hi vi nhau v to thnh mt vt duy nht. Xc nh khi lng ngh ca vt to thnh trong h quy chiu ng yn so vi mt trong hai ht. Gii: Xt hai h quy chiu O v O, trong O chuyn ng vi vn tc u so vi O theo chiu dng ca trc x, v h O ng yn so vi ht A. Vn tc ca ht cn li (ht B) trong h O l: uB = - u. p dng cng thc bin i Lorentz, vn tc ca ht B trong h O l:
' uB =

uB v 2v = u .v u2 1 B2 1+ 2 c c

V ht C to thnh ng yn trong phng th nghim nn ht C ng yn i vi h O, do vn tc ca C i vi O s l uC = - u. Theo nh lut bo ton ng lng i O.

m0 .u 'A u' 1 ( A2 ) c
2

' m0 u B

u' 1 ( B2 ) c

' M 0uC ' uC 1 2 c

Mt khc uA = 0 nn ta c:

70

m0

2u 1 + (u 2 / c 2 )
2

2u / c 1+ 2 2 1 + (u / c )

M 0 .( u ) 1 (u 2 / c 2 )

Vy

M0 =

2m 0 1 (u 2 / c 2 )

Theo quan im nh lut bo ton nng lng ta c: Etrc = Esau

2m0 c 2 1 (u / c )
2 2

= M 0 .c 2 > 2 m0

M0 =

2 m0 1 (u 2 / c 2 )

Nh vy, xut pht t nh lut bo ton vn tc hay nh lut bo ton ng lng ta u thu c kt qu nh nhau. Bi tp 2.2.2 Mt ht khi lng ngh m0 chuyn ng vi vn tc 0,8c va chm hon ton khng n hi vi mt vt khc c khi lng ngh 3m0 v lc u ng yn. Xc nh khi lng ngh ca ht to thnh. Gii: Theo nh lut bo ton ng lng ta c: P1 = P2

71

m0 .u1

Hay

u12 c2

M 0 .u 2 1
2 u2 c2

M 0u2 1
2 u2 c2

m0 .(0,8c) 1 (0,8) 2

4 m0 .c 3

(2.2.19) Theo nh lut bo ton nng lng: E1 = E2

m0 .c 2 u2 1 12 c

+ 3.m0 .c =
2

M 0 .c 2 1
2 u2 c2

M 0 .c 2 1 u c
2 2 2

m0 .c 2 1 (0,8)

+ 3.m0 c 2 = 4,67c 2

(2.2.20) T (2.2.19) v (2.2.20) ta suy ra: u2 = 0,286c v M0 = 4,47m0

72

Kt lun
Kho lun t c cc kt qu sau: + Tng quan c l thuyt v nguyn l tng i Galile gm: l thuyt v h quy chiu qun tnh, php bin i Galile, nguyn l tng i Galile. + Tng quan l thuyt v thuyt tng i hp Einstein gm cc vn : cc th nghim dn n s ra i ca thuyt tng i. Tm hiu c khi nim s co ngn chiu di, s chm li ca thi gian, cch biu din mt s i lng Vt l theo quan im thuyt tng i. + ng dng c cng thc bin i Galile vo gii chi tit mt s bo tp Vt l v ng hc. + Nm c biu thc v c im ca lc qun tnh trong h quy chiu khng qun tnh chuyn ng thng bin i u v trong h quy chiu khng qun tnh chuyn ng quay u. Gii chi tit mt s bi ton ng lc hc trong h quy chiu khng qun tnh. 73

+ Vn dng c thuyt tng i hp Einstein gii thch hin tng tinh sai, tnh c vn tc nh sng trong cht lng v gii c mt s bi ton theo quan im thuyt tng i hp.

Mc lc
Chng I: Nguyn l tng i Galile 1.1.1H quy chiu qun tnh 3 1.1.2Php bin i Galile 5 1.1.3Nguyn l tng i Galile 6 1.1.4Bi tp v php bin i Galile 7 Bi tp 1.1.1 7 Bi tp 1.1.2 9 3

74

Bi tp 1.1.3 10 Bi tp 1.1.4 13 1.2 Chuyn ng ca cht im trong h quy chiu 13 13 1.2.3 Bi tp v lc qun tnh 15 Bi tp 1.2.1 Bi tp 1.2.2 16 Bi tp 1.2.3 18 Bi tp 1.2.4 19 1.3 Chuyn ng ca cht im trong h quy chiu 20 qun tnh quay 20 1.3.2 Bi tp v lc qun tnh quay 22 Bi tp 1.3.1 CHNG II: Thuyt tng i hp Einstein 24 22 ` 15 qun tnh

1.2.1 H quy chiu qun tnh chuyn ng thng u

1.3.1 H quy chiu qun tnh quay

75

2.1 S ra i ca thuyt tng i hp Einstein 24 2.1.1 Th nghim Fizeau 26 2.1.2 Hin tng tinh sai 27 2.1.3 Th nghim Michelson-Moriley 28 2.2 Thuyt tng i hp Einstein 2.3 Cc h qu ca thuyt tng i hp 2.3.1 Php bin i Lorentz 2.3.2 Cng thc cng vn tc Einstein 2.3.3 S co ngn chiu di ca vt theo phng chuyn ng 2.3.4 S chm li ca thi gian 37 2.4 Kt lun 40 2.5 Biu din mt s i lng theo thuyt tng i Einstein 40 2.5.1 Khi lng, xung lng, nng lng 40 2.5.2 Cc phng trnh Macxell 44 2.5.3 Vn tc nh sng trong cht lng 47

76

2.5.4 Khi nim thi gian tr 49 2.6.1 Bi tp v cng thc cng vn tc Einstein 51 Bi tp 2.1.1 Bi tp 2.1.2 51 Bi tp 2.1.3 52 2.6.2 Bi tp v khi lng, xung lng, nng lng 54 Bi tp 2.2.1 54 Bi tp 2.2.2 55

77