Ispitivanje zupastih kainih prenosnika

B. Stojanovi i dr.

ISPITIVANJE ZUPASTIH KAINIH PRENOSNIKA Blaa Stojanovi1), Lozica Ivanovi1), Nenad Miloradovi1)
Kategorija rada: STRUNI RA D AFILIJA CIJA/ADRESA: 1) Ma inski fakultet Kragujevac
Rezime: U radu je prikazana metodologija ispitivanja zupasto kainog prenosnika i analiza dobijenih rezultata. Ispitivanje je izvreno na probnom stolu koji radi na principu otvorenog kola snage. Merni sistem ine optiki mikroskop ZKM01-250C, digimar za merenje promene geometrijskih veliina i TALYSURF 6, ureaj za analizu i merenje parametara hrapavosti povrina. Merenje geometrijskih veliina i parametara hrapavosti vreno je po unapred utvrenoj dinamici u skladu sa planom merenja i ispitivanja. U drugom delu rada prikazani su dobijeni rezultati i data njihova analiza. Kljune rei: zupasti kaini prenosnici, ispitivanje prenosnika, otvoreno kolo snage, merenje, trenje, habanje

1. UVOD Kaini i remeni prenosnici prenose snagu i kretanje sa pogonskog na gonjeno vratilo. Osnovni elementi kainog prenosnika su kainici (remenice) i kai (remen). Pogonski kainik dovodi u kretanje gonjeni kainik preko vunog ogranka, dok je drugi ogranak slobodan. Zupasto kaini prenosnici za razliku od kainih i remenih prenosnika spadaju u sinhrone prenosnike, odnosno omoguavaju konstantni prenosni odnos. Prenos snage se vri oblikom, dok se samo jedan deo prenosi trenjem. Zupasto kaini prenosnik predstavlja relativno mlad prenosnik koji je konstruisao Richard Case, 1946. godine. To je bio gumeni kai sa trapeznim profilom zuba. Tek posle primene zupastih kaieva u pogonu bregaste osovine motora sa unutranjim sagorevanjem, postala je oigledna svrsishodnost njihove primene. Prenos snage zupastim kaiem poseduje niz dobrih osobina: malu masu, malo klizanje, jeftino odravanje, laku zamenu, visok stepen korisnog dejstva, nizak nivo buke i td. Meutim glavni nedostatak zupastih kaieva jeste osetljivost na prodor stranih tela i osetljivost na ulja i rastvarae[1-3] .Pootravanje konstrukcionih zahteva sa aspekta poveanja radnog veka i smanjenja mase konstrukcija, iniciralo je pojavu velikog broja ispitivanja zupastih kainih prenosnika. Prvi model zupastog kaia daju Gerbert i dr [4] i vre detaljnu analizu sila koje deluju na zube kaia. Oni prvi uvode silu trenja u analizu raspodele optereenja. Ispitivanjem vunih karakteristika [5], analizom raspodele optereenja i prethodnog zatezanja zupastog kaia [6,7] ide se korak dalje u analizi ovih prenosnika. S obzirom na sve veu upotrebu zupasto-kainih prenosnika, ali i njihov ogranien radni vek, krajem devedesetih godina XX veka analiza trenja i habanja postaje sve znaajnija. Dalgarno, Childs i dr uvode nove modele zupastih kaieva, stim to se pored sile trenja koja je do tada analizirana samo izmeu temena zuba kainika i meuzublja kaia, uvodi i sila trenja izmeu bonih povrina zuba kaia i kainika [8-10]. Dalgarno i dr bave se detaljnom analizom sprezanja i analizom tribolokih procesa na kontaktnim povrinama. U cilju poveanja radnog veka i identifikacije glavnih uzroka njegovog smanjenja, autori se bave ispitivanjem zupasto kainog prenosnika. U nastavku rada prikazan je postupak ispitivanja zupasto kainog prenosnika, kao i analiza dobijenih rezultata. 2. ISPITIVANJ E ZUPASTIH KAINIH PRENOSNIKA Ispitivanje zupastog kaia je sprovedeno na probnom stolu koji je namenski konstruisan i napravljen u

Laboratoriji za mainske konstrukcije i mehanizaciju na Mainskom fakultetu u Kragujevcu. Probni sto radi na principu otvorenog kola snage. Osnovni elementi probnog stola su : 1. pogonska maina, 2. kardanski prenosnik, 3. merno (ulazno) vratilo, 4. dava broja obrtaja ulaznog vratila, 5. dava obrtnog momenta ulaznog vratila, 6. ispitivani prenosnik (zupasto-kaini prenosnik), 7. izlazno vratilo, 8. mehanika konica, 9. zatezni mehanizam i 10. pojaavaki most, Na slici 1 je prikazan probni sto sa osnovnim elementima.

Slika 1. Probni sto za ispitivanje zupastog kaia

Pogonski agregat oznake KR-11/2C (37-180 o/min) proizvoa "Prva petoletka" OOUR ureaji i delovi iz Brusa, ine elektromotor (1) tipa ZKT90S-4 (zatvoreni jednofazni asinhroni motor sa kaveznim rotorom, ugraenom termikom zatitom, veliine 90L u etvoropolnom izvoenju), frikcioni prenosnik i zupasti reduktor. Konstrukciono reenje omoguuje automatsku regulaciju pritiska izmeu frikcionih diskova, kompenzaciju aksijalnog zazora nastalog usled habanja. Promena broja obrtaja vri se runo, okretanjem toka, pri emu se putem sprege zupanika i zupaste letve elektromotor sa koninim frikcionim diskom radijalno (vertikalno) pomera u odnosu na frikcioni toak. Pogonska maina (1) i ulazno vratilo (3) povezani su pomou kardanskog prenosnika (2). Merno vratilo (3) je konstruisano tako da u reimu maksimalnog momenta trpi elastine deformacije. Na merno vratilo su postavljeni induktivni dava broja obrtaja ulaznog vratila (4) tipa MA1 i dava momenta (5) koga ine merne trake povezane sa predajnikom signala MT2555A, koji je posebnim adapterom privren u sklopu sa nosaem baterije BK2801A. Ulazno i izlazno vratilo (7) povezuje ispitivani prenosnik (6), odnosno zupasti kai. Zatezanje zupastog kaia vri se pomou zateznog mehanizma (9) (navojno vreteno). Pomou navojnog vretena pomera se ploa, na kojoj se nalaze izlazno vratilo (7) i mehanika konica (8).

IMK-14 Istraivanje i razvoj, Godina XVI, Broj (37) 4/2010

77

Ispitivanje zupastih kainih prenosnika

B. Stojanovi i dr.

Mehanikom konicom se zadaje odreena vrednost momenta koenja, tj. momenta optereenja izlaznog vratila zupasto-kainog prenosnika. Veliina momenta optereenja se dobija direktnim oitavanjem sa displeja digitalnog pojaavakog mosta (10), koji signal momenta dobija sa mernog vratila, a preko prijemnika signala EV2510A. Broj obrtaja na ulaznom vratilu se takoe oitava sa pojaavakog mosta, koji signal dobija preko induktivnog davaa i impulsnog prijemnika broja obrtaja DV2556. Time je, reim na ulaznom vratilu prenosnika definisan. Adaptacijom elemenata za vezu sa pogonskom mainom sa jedne i mernim vratilom sa druge strane, mogue je ispitivanje bilo kog tipa prenosnika, uz ogranienje gabarita i navedenog dijapazona optereenja. 3. MERNI SISTEM Probni sto koji je predstavljen u prethodnom poglavlju predstavlja deo mernog sistema koji obezbeuje realizovanje planiranog ispitivanja. ematski prikaz funkcionisanja sistema, odnosno metodologije ispitivanja je dat na slici 2.

je u skladu i sa krivom habanja i oekivanim promenama merenih veliina. 4.1 Merenje parametara hrapavosti Za tu svrhu je korien kompjuterizovani merni sistem TALYSURF 6 (slika 3). On omoguava veoma kompleksno definisanje stanja povrina. Njegove mogunosti su: merenje svih relevantnih parametara hrapavosti i valovitosti, statistika obrada rezultata merenja parametara hrapavosti, prikazivanje rezultata na ekranu, njihovo memorisanje, tampanje i crtanje prostorno skeniranje povrina.

Slika 3. Profilometar - TALYSURF 6

Slika 2. ematski prikaz metodologije ispitivanja prenosnika

Delovi osmiljenog mernog sistema za tribometrijsko ispitivanje zupastog kaia su: 1. probni sto sa mernim lancem, 2. ureaj za analizu i merenje hrapavosti povrina TALYSURF 6 3. optiki mikros kop ZKM01-250C 4. digimar i 5. raunar, tampa. Funkcionisanje sistema se odvija kroz kontinualno generisanje signala momenta uvijanja i broja obrtaja i kroz povremenu analizu stanja kontaktnih povrina i merenje geometrijskih parametara. Po uspostavljanju odreenog reima optereenja prenosnik je puten u rad. Posle odreenog broja sati rada, vri se demontaa prenosnika i merenje parametara hrapavosti, habanja, snimanje izgleda povrine, merenje geometrijskih veliina. 4. PLAN I VRSTE MERENJA Da bi se dobila prava slika o tribolokim karakteristikama zupastog kaia izvreno je merenje parametara hrapavosti i odreivanje geometrijskih veliina [11,12]. Merenje ovih veliina vreno je po unapred utvrenoj dinamici. Pre poetka ispitivanja konstatovano je stanje kontaktnih povrina kao i poetne vrednosti geometrijskih veliina kaia. Dalja merenja su vrena posle odreenog vremena rada i prikazana su u tabeli 1.
Tabela 1: Vremenski intervali merenja parametara hrapavosti i geometrijskih veliina kaia
Broj merenja Vreme rada [sati] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 0 5 10 20 50 100 150 200 250 300

Merenje parametara hrapavosti vreno je na tri merna mesta (slika 4): na temenu zuba kaia 1, na boku zuba kaia 2 i u meuzublju kaia 3. Da bi se dobili to taniji rezultati i smanjila greka merenja, merenje je vreno na etiri zuba.

Slika 4. Merna mesta na kaiu za merenje parametara hrapavosti

4.2. Merenje geometrijskih veliina Radi stvaranja potpune slike o njihovoj promeni, merenje geometrijskih veliina je izvoeno na osam zuba kaia. Pri tome su merene sledee veliine (slika 5) [2, 13] : korak kaia ( h) , irina kaia (b) , debljina meuzublja (t1 ) i ukupna visina kaia (t ) .

Slika 5. Merene geometrijske veliine zupastog kaia

Moe se primetiti da s u vremenski intervali u poetku eksploatacije najmanji, iz razloga to u tom periodu nastaju najvee promene merenih veliina. Nakon perioda uhodavanja vremenski razmaci se poveavaju to 78

Odreivanje koraka kaia izvreno je pomou valjia. Valjii se postavljaju u korene dva uzastopna zuba. Zatim se kai zajedno sa valjiima postavlja u stegu. Sila kojom se stee kai je ista za sva merenja. Merenje koraka se vri na optikom mikroskopu ZEISS ZKM01250C (slika 6). Tanost mikroskopa je 0. 0001 mm . Postavljanjem digitalnog fotoaparata na okular mikroskopa vreno je snimanje zuba kaia. Fotografisanje je vreno posle svakog merenja, radi

IMK-14 Istraivanje i razvoj, Godina XVI, Broj (37) 4/2010

Ispitivanje zupastih kainih prenosnika

B. Stojanovi i dr.

vizuelnog praenja habanja zuba kaia. Izgled zuba pre poetka rada, prikazan je na slici 7.

habanjem bonih povrina zuba. Izduenje koraka je najvee u periodu uhodavanja i iznosi ~60% ukupnog izduenja. U ovom periodu uglavnom dolazi do plastinih deformacija. Na kraju perioda uhodavanja i u periodu normalnog habanja korak kaia se prvenstveno menja usled valjkastog habanja bonih povrina zuba (slika 10).
250 200 205.13

P romena [m]

150 100 50 26.25 76.375 54. 875

1 2 3 4

Slika 6. Optiki mikroskop ZEISS ZKM01-250C

0 1 2 3 4 Geometri jska velii na

Slika 9. Srednjevrednosti promena geometrijskih veliina

1 - Korak kaia 2 - irina kaia 3 - Ukupna visina kaia 4 - Debljina meuzublja kaia
Slika 7. Zub kaia pre poetka rada

Praenje promene irine kaia, debljine meuzublja i ukupne debljine kaia vreno je na digimaru firme MARH (slika 8). Merenje ovih veliina ostvaruje se tako to se kai postavlja na odgovarajuu plou i pri tome je zategnut odreenom silom. Digimar se nalazi u nultom poloaju u trenutku kada igla dodirne plou. Pomeranjem igle na merno mesto dobija se vrednost traene veliine. Tanost ureaja je 0.0005 mm.

Slika 10. Valjkasto habanje zuba kaia

Slika 8. Ureaj za merenje geometrijskih veliina - digimar

5. ANALIZA DOBIJ ENIH REZULTATA Nakon zavrene teorijske analize i eksperimentalnih ispitivanja pristupa se analizi dobijenih rezultata. Kao relevantni parametri za ocenu tribolokih procesa praeni su: geometrijski parametri i njihova promena, parametri hrapavosti ( Ra , Rm ax i kriva noenja). U optem sluaju u toku rada prenosnika razlikujemo tri etape habanja i to: period uhodavanja, period normalnog habanja i period razornog habanja. Kada je re o vrednostima promena geometrijskih veliina njihove apsolutne srednje vrednosti su prikazane na slici 9. Sa histograma se vidi da se najvie menja korak kaia. Korak kaia se izduuje priblino 0.2 [mm], to dovodi do poveanja duine kaia. Ukupno izduenje kaia iznosi ~23 mm. Veliki deo ovog izduenja je posledica plastinog deformisanja kaia, odnosno izduenja vunog elementa. Meutim 30% promene koraka kaia izazvano je

Dobijene srednje vrednosti promena geometrijskih veliina ne odstupaju mnogo od pojedinanih vrednosti za svaki zub kod koraka, ukupne visine kaia i debljine meuzublja. Meutim kod irine kaia srednja vrednost odstupa od pojedinih vrednosti. Ova odstupanja su posledica konstrukcije kaia. Naime, kai odreene irine dobija se seenjem iz kotura odgovarajue duine. Primeeno je da su odstupanja poetne irine u odgovarajuim tolerancijama, ali da kai nema svuda istu irinu. Na pojedinim eonim povrinama uoljiv je vuni element. Pojava vunog elementa menja prirodu tribomehanikog sistema elo kaia - obodni prsten jer se tada u kontaktu nalaze dve metalne povrine. U zavisnosti od toga da li su u kontaktu metal-metal ili metal-nemetal menja se i irina kaia. Pored toga, zakon po kome se menja irina kaia odstupa od ostalih promena. irina kaia se znaajno menja ako bi se deformacije sabirale po apsolutnoj vrednosti. Naime, kai se prvo iri, da bi se posle 100 sati rada njegova irina smanjivala. Zbog ovog fenomena srednja vrednost promene irine kaia ima relativno malu vrednost. Oigledno da s e irina kaia u periodu od 100-300 sati rada smanjuje usled abrazivnog habanja eonih povrina kaia, ime se potvruje analiza tribomehanikog sistema elo kaia obodni prsten. Srednja vrednost promene irine kaia posle 100 sati rada iznosi 110 [m] i posle promene koraka kaia ima najveu vrednost. Na dijagramu 11 prikazane su relativne promene merenih geometrijskih veliina izraene u procentima. Ove vrednosti se dobijaju deljenjem srednjih vrednosti promena i srednjih vrednosti merenih veliina. Daljom analizom ovih vrednosti dolazi se do zakljuka da se sve veliine ne menjaju po istom zakonu. Meutim 79

IMK-14 Istraivanje i razvoj, Godina XVI, Broj (37) 4/2010

Ispitivanje zupastih kainih prenosnika

B. Stojanovi i dr.

ako se dalje posmatra, uoava se da se ukupna visina kaia menja znatno vie od debljine meuzublja kaia. Ovo dovodi do smanjenja aktivne visine zuba kaia koji je u kontaktu sa zubom kainika. Ako se uzme u obzir da se posle 150 sati rada smanjuje i irina kaia dolazi se do zakljuka da se smanjuje i nominalna bona povrina zuba kaia. S obzirom da zupasti kaini prenosnici snagu prenose oblikom i trenjem poveanje koraka kaia i smanjenje nominalne povrine zuba moe dovodi do poremeaju u radu prenosnika.
3.5 3 3 .14

javlja valjkasto habanje, ali je njegov intenzitet dosta manji nego na boku zuba. Najmanje je habanje meuzublja kaia zbog kinematike sprezanja Uoene promene geometrijskih veliina i parametara hrapavosti zupastih kaieva nedvosmisleno utiu na radnu sposobnost i vek trajanja prenosnika. LITERATURA
[1] Stojanovic, B., Miloradovic, N. Development of timing belt drives, Mobility and Vehicle Mechanics, 2009, vol.35, no.2, p. 31-36. [2] Tanasijevic, S. Mehaniki prenosnici: lanani prenosnici, zupasti kaini prenosnici, kardanski prenosnici, Jugoslovensko drutvo za tribologiju, Mainski fakultet u Kragujevcu, 1994. [3] Stojanovic, B. Karakteristiketribolokih procesa zupastih kaieva, Magistarska teza, Mainski fakultet u Kragujevcu, 2007. [4] Gerbert, G., Jnsson, H., Persson, U., Stensson, G. Load distribution in timing belts. Trans. ASME, J. Mech. Des., 1978 vol.100, p. 208-215. [5] Kagotani, M., Koyama, T., Hiroyuki, U., Aida, T., Hoshiro, T. Load distribution on toothed belt drives under a state of initial tension, Bull. Jap. Soc. Mech. Engrs, 1984, vol. 27, no 230, p.1780-1787. [6] Metzner, D., Urbansky, N. Vorspannkraft bei zahnriemengetrieben, Maschinenbautechnik, 1984, vol. 33, p. 559-563. [7] Naji, M. R., Marshek, K. M. Toothed belt load distribution. Trans. ASME, J. Mechanisms, 1983, vol.105, p. 339-347. [8] Dalgarno, K. W., Day, A. J., Childs, T. H. C. Finite element analysis of synchronous belt tooth failure. Proc. Instn Mech. Engrs, Part D, Journal of Automobile Engineering, 1993, vol.207, p. 145-153. [9] Childs, T. H. C., Dalgarno, K. W., Hojjati, M. H., Tutt, M. J. The meshing of timing belt teeth in pulley grooves. Proc. Instn Mech. Engrs, Part D, Journal of Automobile Engineering, 1997, vol. 211, p. 205-218. [10] Childs, T. H. C., Hojjati, M. H., Kohno, M., Nakamura, T. Land friction effects in the meshing of timing belts. Proc. Instn Mech. Engrs, Part J, Journal of Engineering Tribology, 1998, vol. 212, p.87-100. [11] Stojanovic, B., Tanasijevic, S., M iloradovic, N. Tribomechanical systems in timing belt drives, Journal of the Balkan Tribological Association, 2009, vol.15, no.4, p. 465-473. [12] Stojanovi, B., M iloradovi, N., Blagojevi, M. Analysis of Tribological Processes at Timing Belts Tooth Flank, Tribology in Industry, 2009, vol.31, no. 3-4, p. 53-58. [13] ISO 5296-1 Synchronous belt drives -- Belts - Part 1: Pitch codes MXL, XL, L, H, XH and XXH - M etric and inch dimensions. Geneva, International Organization for Standardization, 1989. [14] ivkovi,P., Dai,B., M akragi, S., ANALIZA I PRORAUN GUBITAKA SNAGE KOD PLANETARNIH ZUPASTIH PRENOSNIKA SNAGE, GODINA XV BROJ (32-33) 3-4/2009 str.147 152.

P romena [%]

2.5 2

2.16

1.29 1.5 1 0.5 0 1 2 3 4 Geometrijska veliina 0.2

Slika 11. Relativne promene merenih geometrijskih veliina

1 - Korak kaia 2 - irina kaia 3 - Ukupna visina kaia 4 - Debljina meuzublja kaia

6. ZAKLJ UAK Ispitivanje zupasto kainog prenosnika izvreno je na namenski konstruisanom ureaju koji radi na principu otvorenog kola snage. Po unapred utvrenoj dinamici, u odgovarajuim intervalima, izvreno je merenje promene geometrijskih veliina i parametara hrapavosti. Rezultati dobijeni merenjem jasno pokazuju da se u radu ovog prenosnika mogu izdvojiti tri perioda (period uhodavanja, period normalnog habanja i period razornog habanja). Period razornog habanja je jasno izraen, s obzirom da u tom periodu nastaje velika promena geometrijskih veliina, ali i promena parametara hrapavosti. to se geometrijskih veliina tie, najizraenija je promena koraka i irine kaia. Promena koraka kaia dovodi do izduenja kaia i promene geometrije sprezanja, a irina kaia se najpre poveava, a zatim (posle 100 h rada) naglo smanjuje. Ukupna promena irine kaia je jako velika i uzrokovana kontaktom kaia i kainika. Smanjenje irine kaia i visine zuba kaia dovodi do smanjenja nominalne povrine kontakta, to za posledicu ima veu optereenost zuba i smanjenje stepena korisnog dejstva. Analizom tribomehanikih sistema i dobijenih eksperimentalnih rezultata dolazi se do zakljuka da se u toku rada najvie habaju bona i eona povrina kaia. Bona povrina se menja kontinualno u ispitivanom vremenu. Meutim, smanjenje irine kaia usled abrazivnog habanja eone povrine nastaje tek u periodu normalnog habanja. Na temenu zuba kaia takoe se TESTING OF TIMING BELT DRIVES

ABSTRACT: Methodology of testing the timing belt drives and analysis of acquired results are presented in the paper. Testing was conducted on a test bench that operates as open power circuit. Measuring system consisted of an optical microscope, ZKM01-250C, digimar for measurement of geometric values variation and a TALYSURF 6 device for analysis and measurement of surface roughness parameters. Measurement of geometrical values and roughness parameters was done according to previously determined dynamics and measurement and testing plan. The second part of the paper presents the obtained results and their analysis. Key words: timing belt drives, drive testing, open power circuit, measurement, friction, wear

Datum prijema rada: 14. 05. 2010. god. 80 IMK-14 Istraivanje i razvoj, Godina XVI, Broj (37) 4/2010