Professional Documents
Culture Documents
Kidt V. runrfu
kW Ma FG
(iii)
FpLf
P(A)
A vw f fjf
rk ahr
(symmetric difference)
a vf (natural numbers)
KGf (integers)
nr (union)
btL (intersection)
Knfhz (triangle)
nfhz (angle)
cW (belongs to)
||
iz (parallel to)
czJwJ (implies)
vdnt (therefore)
Y
1
cfzky
rk (equal to)
l mf (greater than)
Al (or) A c
A- ufz
(complement of A)
jk (absolute value)
njhuhakhf rk
/ (or) ,
n(A)
Mv myJ brbt
P(A)
|||ly
nj nghW (similarly)
(iv)
rtrk (congruent)
ig (pi)
bghUslf
1.
fza
1-34
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
mKf
fzfis sFj
fzij FL Kiw
fzf gntW tiff
fz braf
fz brafis btglf _y FLj
mKf
jKW vfis jrkto FLj
jKwh vf
bkbaf
jKwh _yf
jKwh _yf jhd ehF mogil braf
jKwh _yf gFia jgLJj
tFj Kiw
2.
1
1
3
7
18
25
bkba bjhF
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
2.8
35-69
3.1
3.2
3.3
3.4
70-92
ma FpL
ma Fpil jrkFpo khWj
kliff
bghJ kliff
4.
afj
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
4.8
4.9
5.
Mabjhiy totfj
5.1
5.2
5.3
35
38
45
46
55
60
63
67
70
73
75
84
93-128
mKf
afj nfhitf
gYW nfhitf
njw
fhu njw
afj KbwhUikf
gYW nfhitfis fhugLJj
nea rkghLf
xU kh cs nea mrkghLf
129-150
mKf
fhOa mRbjhiy Kiw
U fSF ilgl bjhiy
(v)
93
93
94
100
103
105
111
121
126
129
130
139
6.
Knfhza
6.1
6.2
6.3
6.4
6.5
151-172
mKf
151
Knfhza jf
151
y w nfhzf Knfhza jf
158
u nfhzf Knfhza jf
163
Knfhza mltizia gagLJ Kiw
166
7.
toa
7.1
7.2
7.3
7.4
7.5
173-193
mKf
toa mogil fUJf
ehfu
izfu
tlf
173
174
178
179
183
8.
msa
8.1
8.2
8.3
8.4
9.
brKiw toa
9.1 mKf
9.2 Knfhz rhj w nfhL JLf
9.3 xU t brY nfhLf
194-210
mKf
tlnfhzgF
fdrJuf
fdbrtff
211-223
10.
tiuglf
10.1 mKf
10.2 nea tiugl
10.3 tiuglf gaghL
11.
11.1
11.2
11.3
11.4
11.5
211
212
216
224-231
224
224
228
232-257
mKf
fbt gut tiugl tot
ruhr
iliy ms
KfL
12.
fjf
12.1
12.2
12.3
12.4
194
195
203
206
232
232
239
248
253
258-275
mKf
mogil fUJf kW tiuaiwf
fjf
fjf - X mDgt Kiw (gl Kiw)
(vi)
258
259
261
261
276-288
289-300
fza
No one shall expel us from the paradise that
Cantor has created for us
- DAVID HILBERT
Kjik Fnfhf
fzij tiuaWj
tj Kiw, fzflik Kiw kW goa
Kiw fzfis FLj
gntW tifahd fzfis milahs fhz
fzbrafis J bfhSj
fzf kW fzbrafis btglf
Ff fWbfhSj
n (A , B) -fhd
Nuij
gagL
va
fzFfis brj
#h{ nfl
(1845-1918)
fza
mogilfUJf
1.1 mKf
#h{ nfl
fja Ka gfhWtJ midJ
fY gagLjgLtJ fz vw fUjhF.
midJ
totfis
fja
fzfshf fUj Ko vgjh, fja
fzFpL Kiw xU trahd mikghf
fUjgLwJ. fzbfhiffis J bfhtj
_y fja fUJfis X mikghf fU,
mtiw xGFgL fzfshf vGj, jf
ahf J bfhs Ko. d, tF
a vf, jKW vf kW bkbafis
vthW fzfshf vGjyh vd eh gof
cnsh. ghlgF, fzbfhiff g,
fza y mogilbraf g gofyh.
(Georg Cantor) vw
b#k ehL fja
mPuh cUthfglJ.
a bjhl vdgL
xU tif Ko bjhl
FJ mt Muhjh.
mjdogil
ed fja
gFghf
mogilahf fza
mikJsJ vd
bgUghyhd fja
mPf VW
bfhld. nfl
jff bjhF, khztf FG, xU
eho cs khyf goa, ehzaf
bjhF
nghwt
bjhF
myJ
FG
vw brhfis eh mofo gagLJnwh.
bghUf bjhF myJ FG vgtiw fj
Kiw FL Kiwna fzkhF.
1
gahdJ fhy
fLofgl
fja jf KiwF
mogilahf mikjJ.
maha 1
Ka fUJ
fz
eF tiuaWfgl bghUf bjhF fz vdgL.
fz cs bghUf mfz cWf vdgL.
xU fz eF tiuaWfglJ vgJ fja fz xU
Kakhd gghF. mjhtJ, bfhLfgl vjbthU bghUS mfz
xU cWghF myJ cWghfhJ vd bjthf FLtjhF.
nkY, xU fz cs cWf midJ btntwhdit. mjhtJ
vj U cWfS rkky.
tU bjhFf vit eF tiuaWfglit?
(1)
c tF cs M khztf bjhF.
(2)
2,4,6,10 kW 12 vw vf bjhF.
(3)
(4)
ey iuglf bjhF.
(1), (2) kW (3) Mait eF tiuaWfglit. Mfnt mit
fzfshF. (4) MdJ eF tiuaWfglJ my. Vbd, ey iugl
vw thij eF tiuaWfgliy. vdnt, (4) fzkhfhJ.
- xU cW myJ - csJ
- xU cWgy myJ - iy
fza
vLJfhL 1.1
A = "1, 2, 3, 4, 5, 6 , vf. fhlfis ! myJ g vw bghUjkhd FL
uf.
(i) 3 ....... A
(ii) 7 ....... A
(iii) 0 ...... A
(iv) 2 ...... A
(i)
3! A
( a 3 vgJ A- cWghF)
Flyh.
(i)
tj Kiw myJ tUzidKiw (Descriptive Form)
(ii) fzflik Kiw myJ Kiw (Set-Builder Form or Rule Form)
(iii) goa Kiw myJ mltiz Kiw (Roster Form or Tabular Form)
1.3.1 tj Kiw
Ka fUJ
tj Kiw
fzflik Kiw
xU fz cs cWf midJ iw br gf
mogil fzij FL Kiw fzflik KiwahF.
Fpil goj
|myJ : mjgo myJ vwthW
A = " x : x vgJ CHENNAI vw brh cs xU vGJ ,
fzid, x vgJ CHENNAI vw brh cs XU vGJ
vwthWs vyh x- fz A vdgofyh.
3
maha 1
vLJfhlhf,
(i)
N = " x : x xU a v ,
(ii)
(iii)
A = " x : x xU My vGJ ,
goa Kiw
A = "- 1, 0, 1, 2, 3, 4 ,
(ii) COFFEE vw brh cs vGJf fz A vf.
mjhtJ, A={ C, O, F, E }. goa Kiw vGjgLs A vw
fz tU bjhFf bghUjkwit.
"C, O, E ,
"C, O, F, F, E ,
"2, 3, 4 ,
"2, 4, 3 ,
"4, 3, 2 ,
fza
fzflik Kiw
goa Kiw
{ x : x xU My
cbuGJ}
{a, e, i, o, u}
15-F Fiwthfnth
{ x : x xU xiwgil
myJ rkkhfnth cs
v kW 0 1 x # 15 }
xiwgil vf fz
0-F 100-F il
{ x : x xU KG fd v
cs KG fd vf
kW 0 1 x 1 100 }
(Perfect Cube numbers) fz
vLJfhL 1.2
(i)
(ii)
(i)
vLJfhL 1.3
A = { x : x xU a v # 8 }.
fz cs cWf 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8.
A = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8}
vLJfhL 1.4
(i)
(ii)
A = $1, 1 , 1 , 1 , 1 , g .
2 3 4 5
5
maha 1
(i)
A = $ x : x = 1 , n ! N .
n
1.3.4 M v myJ brbt (Cardinal Number)
Ka fUJ
M v
A vw fz cs cWf
vif
(i)
(ii)
B = {x : x ! W, x # 5}
(i)
fza
(ii) B = {x : x ! W, x # 5}
btWfz
1I l Fiwthd a v vJ iy.
id TJ
ila !
n (Q) = ?
` A ={ }
F
KoW fz
vdnt, A = { } ` n(A) = 0.
maha 1
X = {x : x xU KG kW - 1 # x # 2 } vw fzij fUJf
(ii)
X = {- 1 , 0, 1, 2}.
` n(X) = 4
Koyh fz
tU fzij fUJf.
vLJfhL 1.6
(i)
A = {x : x vgJ 5- klF, x ! N }
(ii)
B = {x : x xU uil gfhv}
(iii)
(i)
` A vw fz Koyh fzkhF.
fza
XUW fz
u
i
tUtd midJ
aikahjjhF.
xnu
fzky
vgij
bfhtJ
(i) btWfz Q
rkhd fz
rkhdkhd
maha 1
rk fz
rk
A, B vw fzf rk v, A = B vd
vGjyh.
rkky
A, B vw fzf rkkwit v,
A ! B vd vGjyh.
vLJfhlhf,
A = { a, b, c, d } kW B = { d, b, a, c } vw fzfis fUJf.
A, B vw fzf rahf mnj cWfis bgWsd.
` A = B
A,
B vw fzf rk v, n(A) = n(B) MF. Mdh n(A) = n(B)
F
v A, B vw fzf rkkhf Uf ntoa mtaiy.
vLJfhL 1.7
B = {x : x vgJ uo klF, x ! N kW x # 14 }
B = {x : x vgJ uo klF, x ! N kW x # 14 }
fza
cfz
fz A- cs xbthU cW fz B- cWghf
UFkhdh, A MdJ B- X cfzkhF. jid Fpo
A 3 B vd vGjyh.
Fpil goj
cfz myJ cslaJ
jF cfz
A 3 B kW A ! B vwthW U, fz A MdJ fz B- jF
cfz vdgL. jid Fpo A 1 B vd vGjyh. B vgJ
A- if fz (Super set) vdgL.
Fpil goj
1
jF cfz
maha 1
vLJfhlhf,
A = {5, 7, 8} kW B = { 5, 6, 7, 8 } vw fzfis fUJf.
F, A- xbthU cW B- cWghF. nkY A ! B .
vdnt, A vgJ B- jF cfzkhF.
(i) jF cfz, if fzijl Fiwjgr xU cWigahtJ
F
Fiwthf bgUF.
Q MdJ
mfzijju
kw
vyh
vLJfhL 1.8
bfhL uf.
fza
vLJfhL 1.9
lntL vd khf.
(i)
(ii)
nkY 14 ! {8, 11, 13, 14}. Mdh 14g {8, 11, 13}
mLFfz
P(A)
A- mLFfz
vdnt, A- mLF fz
P (A) = "Q, {- 3}, {4}, {- 3, 4} ,
13
maha 1
vLJfhL 1.10
(ii)
(iii)
(iv)
A = {5, 6, 7}
vw
fz
kW {5, 6, 7} MF.
1 = 20
2 = 21
4 = 22
8 = 23
nkfl mltiz, xU fz cs cWf vif xiw
mff, cfzf vif U klfhwJ vgij fhLwJ.
mjhtJ, xbthU iyY cfzf vif 2- mLfhf csJ
vgij bjwJ. vdnt, fl bghJia eh bgWnwh.
m cWf bfhl xU fz
2 m - 1 MF.
14
fza
vLJfhL 1.11
tU fzf xbth cfzf kW jFcfzf
vifia fhf.
(i) A = {3, 4, 5, 6, 7}
jF cfzf vif = 25 - 1 = 32 - 1 = 31
g 1.1
1.
(i)
ey jff bjhF
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
2.
(i)
0 ----- A
(ii) 6 ----- A
(iv)
4 ----- A
(v) 7 ----- A
3.
(i)
midJ if uilgil vf fz
(ii)
20I lFiwthf cs KG vf fz
(iii)
3- klFfshf cs if KGf fz
(iv)
(v)
4.
(i)
A = {x : x ! N, 2 1 x # 10}
(ii)
B = $ x : x ! Z, - 1 1 x 1 11 .
2
2
15
(iii) 3 ----- A
maha 1
(iii)
C = {x : x xU gfh v kW 6- xU tFv}
(iv)
X = {x : x = 2 n, n ! N kW n # 5}
(v)
M = {x : x = 2y - 1, y # 5, y ! W}
(vi)
P = {x : x xU KG, x2 # 16}
5.
(i)
A = {a, e, i, o, u}
(ii)
B = {1, 3, 5, 7, 9, 11}
(iii)
(iv)
(v)
6.
(i)
A = {x : x = 5 n, n ! N kW n 1 5}
(ii)
B = {x : x xU My bkbaGJ}
(iii)
X = {x : x xU uil gfhv}
(iv)
P = {x : x < 0, x ! W }
(v)
Q = { x: - 3 # x # 5, x ! Z }
7.
(i)
A = {4, 5, 6, ...}
(ii)
(iii)
X = {x : x xU uil av}
(iv)
(v)
8.
(i)
(ii)
(iii)
P = {x : x xU gfhv kW 5 1 x 1 23 }
Q = {x : x ! W, 0 # x 1 5 }
9.
(i)
(ii)
fza
(iii)
X = {2, 4, 6, 8}
(iv)
10.
A = {12, 14, 18, 22}, B = {11, 12, 13, 14}, C = {14, 18, 22, 24}
D = {13, 11, 12, 14}, E = {- 11, 11 }, F = {10, 19}, G = {11, - 11 }, H = {10, 11}
11.
12.
0, Q, {0}, {Q}
13.
14.
X = {- 3, - 2, - 1, 0, 1, 2} kW Y = {x : x xU KG kW - 3 # x 1 2} vf.
15.
16.
(i) A = {x, y}
17.
(ii) X = {a, b, c}
(iii) A = {5, 6, 7, 8}
(iv) A = Q
fhf.
(i)
(ii)
B = {a, b, c, d, e, f, g}
(iii)
X = {x : x ! W, x g N}
18.
(i)
(iii)
A = Q v, n 6 P (A) @ fhf
19.
maha 1
20.
C = {x : x xU KG kW 15 # x # 25 } v
(i)
(ii)
(iii)
(a) 7 ! B
(b) 16 g A
#h bt
(1834-1883)
#h bt vw oZ ehL
fj nkij fzfSF fz
brafSF cs bjhlfis
fzh fhgjF cj
tiuglf tiu Kiwia
gagLdh.
bfhLfgl
thjF
bghUjkhd
midJ
cWfis
midJfz
fza
btglf _y FL nghJ bghJthf
midJfzij xU brtfkhf, mj jF
cfzfis tlf myJ tlfshf
Fngh. mt cWfis gl cns
vGJnth.
U
A
3
1 5 6
4 7
8
gl 1.1
ufz
U = {a, b, c, d, e, f, g, h} kW A = {b, d, g, h} v.
Al
A
Al = {a, c, e, f}
btgl, fz A- ufz Al I gl
Al (HlgF)
(i) (Al )l = A
gl 1.2
(ii) Ql = U
(iii) U l = Q
nrfz
A , B vgij A nr B vd gongh.
Fpo, A , B = {x : x ! A myJ x ! B}
19
maha 1
vLJfhlhf,
(i)
A , A = A
A , B (HlgF)
gl 1.3
A , Q = A
(ii)
(iii)
A , Al = U
A 3 B v, v kLnk A , B = B
(vi)
A,B = B,A
vLJfhL 1.12
(i)
A = {1, 2, 3, 5, 6} kW B = {4, 5, 6, 7, 8}
(ii)
X = {3, 4, 5} kW Y = Q
id TJ
ila !
A 1 (A , B) kW
B 1 (A , B) vd
TwKokh?
(5, 6 Ug tJsd)
` A , B = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8}
` X , Y = {3, 4, 5}
1.5.5 U fzf btL (Intersection of Two Sets)
Ka fUJ
btLfz
fza
vLJfhlhf,
A
` A + B = {a, d, e}
U fzf btLfzij gl 1.4-
fhosthW btgl _y Flyh.
F
(i) A + A = A
(iii) A + Al = Q
(ii)
A+Q = Q
(iv)
A+B = B+A
A + B (HlgF)
gl 1.4
id TJ ila!
(A + B) 1 A kW
(A + B) 1 B vd TwKokh?
B3A
gl1.5
A
B
A , B (HlgF)
gl1.6
A + B (HlgF)
gl1.7
btlhfz
maha 1
vLJfhlhf,
A = {5, 6, 7, 8} kW
fzfis fUJf.
U
A
(i) A kW B vw U btlhfzf
nrig gl 1.9- fhosthW btgl
_y Ffyh.
(ii) A + B ! Q v, A kW
UfzfS
btL
(overlapping sets) vdgL.
btlhfzf
gl1.8
B vw
fzf
U
A
A , B (HlgF)
gl1.9
vLJfhL 1.14
bfhLfgl A = {4, 5, 6, 7} kW B = {1, 3, 8, 9} vw U fzfSF A + B
fhf.
A = {4, 5, 6, 7} kW B = {1, 3, 8, 9}. F A + B = Q .
vdnt, A kW B vgd btlhfzfshF.
1.5.7 U fzf ahr (Difference of Two sets)
Ka fUJ
fzf ahr
A ahr B
Fpo, A - B = {x : x ! A kW x g B}
njngh, B - A = {x : x ! B kW x g A} .
vLJfhlhf,
A = {2, 3, 5, 7, 11} kW B = {5, 7, 9, 11, 13} vw fzfis fUJf.
A - B Ifhz A-UJ B- cs cWfis eh Fnwh.
` A - B = {2, 3}
F
(i) bghJthf, A - B ! B - A .
(iii) U - A = Al
22
(ii) A - B = B - A + A = B
(iv) U - Al = A
fza
A kW B vw U fzf ahrkhdJ gl 1.10 kW gl 1.11
Mat fhlgLsthW btglf _y FfgL. HlgF U
fzf ahrij FwJ.
B
U
A
BA
AB
gl 1.10
gl 1.11
vLJfhL 1.15
A = {- 2, - 1, 0, 3, 4} kW B = {- 1, 3, 5} .
(i) A - B = {- 2, 0, 4} (ii) B - A = { 5 }
1.5.8 fzf rk ahr (Symmetric Difference of Sets)
Ka fUJ
U fzf rk ahr
A kW B vw U fzf rk ahrkhdJ mt
ahrf nrghF. jid A D B vdFLnth.
Fpil goj
A rkahr B
ADB
Fpo, A D B = (A - B) , (B - A)
vLJfhlhf,
A = {a, b, c, d} kW B = {b, d, e, f} vw fzfis fUJf.
A - B = {a, c} kW B - A = {e, f } vd eh bgWnwh.
` A D B = (A - B) , (B - A) = {a, c, e, f}
U
A
A kW B vw U fzf rk
ahrkhdJ
gl
1.12-
fhlgLsthW
(i) A 3 A = Q
(ii) A 3 B = B 3 A
B-A
A-B
A 3 B = (A - B) , (B - A)
gl1.12
maha 1
vLJfhL 1.16
g 1.2
1.
tU fzfSF A , B kW A + B fhf.
(i) A = {0, 1, 2, 4, 6} kW B = {- 3, - 1, 0, 2, 4, 5}
(ii) A = {2, 4, 6, 8} kW B = Q
(iii) A = {x : x ! N, x # 5} kW B = { x : x vgJ 11I l Fiwthd gfhv}
(iv) A = {x : x ! N, 2 1 x # 7} kW B = {x : x ! W, 0 # x # 6}
2.
A = {x : x vgJ 5- klF, x # 30 kW x ! N },
B = {1, 3, 7, 10, 12, 15, 18, 25} v, (i) A , B (ii) A + B fhf.
3.
X = {x : x = 2n, x # 20 kW n ! N} kW
Y = { x : x = 4n, x # 20 kW n ! W } v, (i) X , Y (ii) X + Y fhf.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
(i)
fza
(i) M - N
(ii) N - M
(v) M + (M - N)
(vi) N , (N - M) (vii) n (M - N)
10.
A = {3, 6, 9, 12, 15, 18}, B = {4, 8, 12, 16, 20}, C = {2, 4, 6, 8, 10, 12} kW
D = {5, 10, 15, 20, 25} v, tUtdtiw fhf.
(i) A - B (ii) B - C
11.
A = {x : x vgJ 4 M tFgL},
B = {x : x I 14 M tFjh 2 ilF}
(iii) C - D
(iii) N l - M
(iv) D - A
(iv) M l - N
(v) n (A - C)
12.
(i)
(ii) P = {x : 3 1 x 1 9, x ! N}, Q = {x : x 1 5, x ! W}
(iii) A = {- 3, - 2, 0, 2, 3, 5}, B = {- 4, - 3, - 1, 0, 2, 3}
13.
(i) U, E, F, E , F kW E + F t
cWfis goaLf.
14.
U
F
(ii) G l ,
H l , G l + H l , n (G , H)l kW n (G + H)l
Matiw fhf.
11
10
gl 1.13
U
H
G
1
10
gl 1.14
(a)
A , B
(b)
^ A , Bhl
gl 1.15
gl 1.16
25
maha 1
(c)
Al , Bl
go 1 : Al gFia HLf
U
U
A
go 2 : Bl gFia HLf
U
A
Al , Bl (HlgF)
gl 1.17
njngh, fhQ glf HlgFf xbthW tU
fzbrafis Fwd.
A
U
A
^ A + Bhl (HlgF)
gl 1.19
A + B (HlgF)
gl 1.18
U
A
A + Bl (HlgF)
Al + B (HlgF)
gl 1.20.
gl 1.21
Fiu
fzf kW fz brafis
U
btglf _y Fl tU Kiwia eh 1
B
gagLjyh.
A
fzf A kW B vgit midJ
2
3
4
fzij gl 1.22- csthW ehF gFfshf
wJ. ehF gFfS milahsfhf
vlgLwd. j vLj Ug
gl 1.22
ngh (arbitrary)mikayh.
gF 1 A kW B vw UfzfSF btnas cWfis bfhoUF.
gF 2 A- cs Mdh B- yhj cWfis bfhoUF.
gF 3 A kW B vw U fzfSF bghJthd cWfis bfhoUF.
gF 4 B- cs Mdh A- yhj cWfis bfhoUF.
26
fza
vLJfhL 1.17
U
A
(i) Al (ii) Bl
(i)
Al
(ii)
(iii) Al , Bl
(iv) (A , B)l
(v) Al + Bl
U
A
Hl F
fz
Hl gF
Al
1 kW 4
Al (HlgF)
gl 1.24
Bl
U
A
Hl F
fz
Hl gF
Bl
1 kW 2
Bl (HlgF)
gl 1.25
(iii)
Hl F
Al , Bl
U
A
Al , Bl (HlgF)
gl 1.26
(iv)
gl 1.23
(A , B)l
U
A
(A , B)l (HlgF)
gl 1.27
27
fz
Hl gF
Al
1 kW 4
Bl
1 kW 2
Al , Bl
1, 2 kW 4
Hl F
fz
Hl gF
A,B
2, 3 kW 4
(A , B)l
maha 1
(v)
Al + Bl
Hl F
U
A
Al + Bl (HlgF)
gl 1.28
Ka Kof
fz
Hl gF
Al
1 kW 4
Bl
1 kW 2
Al + Bl
A kW B vw KoW fzfSF tU gaDs y Kofis eh
fhngh.
U
(i)
n (A) = n (A - B) + n (A + B)
A
B
(ii)
n (B) = n (B - A) + n (A + B)
(iii)
n (A , B) = n (A - B) + n (A + B) + n (B - A)
(iv)
n (A , B) = n (A) + n (B) - n (A + B)
(v)
(vi)
B-A
A+B
A-B
gl 1.29
vLJfhL 1.18
(i) A
(ii) B
(iii) A , B
(iv) A + B
gl 1.30
n (A) + n (B) - n (A + B) = 8 + 3 - 3 = 8
vLJfhL 1.19
A a
bfhLfgLs btglUJ
(i) A (ii) B (iii) A , B (iv) A + B Matiw
fhf. nkY n (A , B) = n (A) + n (B) - n (A + B) vd
rghf.
28
d
g
b
e
h
f i
j
gl 1.31
fza
btglUJ
(ii) B = {b, c, e, f, h, i, j}
(i)
A = {a, b, d, e, g, h}
(iii)
vLJfhL 1.20
n (A) = 12, n (B) = 17 kW n (A , B) = 21 v, n (A + B) fhf.
n (A + B) = 12 + 17 - 21 = 8
vLJfhL 1.21
xU efu cstf 65% egf j iuglfis 40% egf
U iuglf VnjD xU bkh iuglijahtJ fhQ
kf rjj
n (T , E) = n (T) + n (E) - n (T + E)
= 65 + 40 - 20 = 85
khWKiw
btglUJ,
U
iuglf
VnjD xU iuglijahtJ fhQ kf
rjj = 45 + 20 + 20 = 85
vdnt, U bkhiuglf vj xU
iuglij ghfhjt rjj = 100 - 85 = 15
29
T
45
20
20
gl 1.32
maha 1
vLJfhL 1.22
1000 FLgf eljgl X M, 484 FLgf rhu
mLig, 552 FLgf vth mLig gagLJtjhf flaglJ.
midJ FLgfS U mLf Fiwjgr VnjD xU mLig
gagLJwhf v, uL tif mLfis gagLJ FLgf
vjid vd fhf.
E vgJ rhu mLig gagLJ FLgf fz kW G vgJ
vth mLig gagLJ FLgf fz vf.
n (E) = 484, n (G) = 552, n (E , G) = 1000 .
uL tif mLfis gagLJ FLgf vif x vf.
d, n (E + G) = x
484 - x
552 - x
gl 1.33
x = 36
btglUJ,
484 - x + x + 552 - x = 1000
&
1036 - x = 1000
&
- x = - 36
vLJfhL 1.23
50 khztf cs xU tF, xbthU khztD fj myJ ma
myJ uoY nj bgWsd. 10 khztf uL ghlfY nj
bgWsd kW 28 khztf ma nj bgWsd. fj
nj bgw khztf vjid ng?
M = fj nj bgw khztf fz vf.
d, n (S) = 28, n (M + S) = 10 , n (M , S) = 50
n^ M , S h = n^ M h + n^ S h - n^ M + S h
&
50 = n^ M h + 28 - 10
n^ M h = 32
30
fza
khWKiw
btglUJ,
x + 10 + 18 = 50
M
x
x = 50 - 28 = 22
10
18
gl 1.34
g 1.3
1.
U
M
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
(i)
gl 1.35
31
maha 1
10.
11.
12.
13.
14.
15.
A kW B vgd n (A - B) = 32 + x, n (B - A) = 5x kW n (A + B) = x
vwthW cs U fzf vf. tufis btgl_y sFf.
n (A) = n (B) vd bfhLfgoU (i) x- k (ii) n (A , B) Matiw
fzLf.
16.
ngR
Xa
uL
55
45
20
32
fza
17.
id bfhf
A 3 B kW A ! B
cfz vdgL.
vwthW U, fz A MdJ fz B- jF
33
maha 1
A kW B vgd btlhfzf v, A + B = Q
A kW
B vw U fzf rk
A 3 B = (A - B) , (B - A) vd tiuaWfgLwJ.
(i)
n (A) = n (A - B) + n (A + B)
(ii)
n (B) = n (B - A) + n (A + B)
(iii)
n (A , B) = n (A - B) + n (A + B) + n (B - A)
(iv)
n (A , B) = n (A) + n (B) - n (A + B)
(v)
34
ahrkhdJ
bkba bjhF
Life is good for only two things, discovering mathematics and
teaching mathematics
- SIMEON POISSON
Kjik Fnfhf
avf, KG vf kW KGfis id
Tj.
r blof
r blof
2.1
RH
jiks
(1831-1916)
(Richard Dedekind)
vgt fbgw
fja mPf
xUtuhth. t khbgU
fja mP
mKf
fh ul fh vgt
mwhl
thif
rhjhuzkhf
eh
gagLJ bjhiy, neu, ntf, gugs, yhg,
el, btgiy nghw msitfis Fl
gagLJ
vf bkbaf MF. a
vf
bjhFig
njitnfg
bknkY
tha isthf bkbaf bjhF
njhaJ. kj Kj vz bjhla nghJ
a vf tHfF tjd. .K 1700 M
MLf vaf dfis gagLd.
.K 500 M Mo nuf fj mPf
jhfu jiyik MuhJ jKwh vf
njitia czjd. . 1600M MLf
Fiw vfis VWbfhs bjhld. . 1700
M MLf Efj bkbaf
fz bjthf tiuaWfglhk gagLjglJ.
. 1871- #h{ nfl vgt bkbafSF
Kj Kj rahd tiuaiwia mjh.
35
khztuhth. t E
afj, afj
va Mat
Kakhd Muhfis
nkbfhL bkba
fUjhfF
mojsij mikjh.
nfl vgtuh
cUthfgl fza
KaJtij czJ
gagLatf tU
xUtuhth. bjh Eg
f Efjij
nghj nghJ cUthd
blof JL
(Dedekind cut) ga
tiuaiw bkbaf
Kakhd nfhghL MF.
maha 2
nfhL 1- tyw
vQtjF gagL 1, 2, 3, g vgd a vf kL Koyhk
L brY.
vdgL.
a vf fzij N vd Fngh.
i.e., N = {1, 2, 3, g}
gl 2.1
Fiu
nfhL 0-
tyw kL
Koyhk wJ.
W = { 0, 1, 2, 3, g }
0
gl 2.2
KG vf fa v 0 MF.
1) xbthU a vQ xU KG vzhF.
Fiu
2) xbthU KG vQ xU a vzhf Uf
ntoa mtaiy. Vbd, 0 d W Mdh
W
N
0gN
3) N 1 W
2.1.3 KGf (Integers)
a vf kW mt Fiw vf tWl a nrj fz
KGf vdgL.
Z vgJ Zahlen, v w
nfhL 0- U
wK Koyhk
brwJ.
KGf fzij Z vd
b#k thijUJ
Fngh.
bgwglJ. vQj
vgJ j bghUshF. Z = { g - 3, - 2, - 1, 0, 1, 2, 3, g}
-5
-4
-3
-2
-1
gl 2.3
36
bkba bjhF
vgJ
id TJ ila !
1) xbthU a vQ xU KG MF.
Z
W
2) xbthU KG vQ xU KG MF.
3) N 1 W 1 Z
2.1.4 jKW vf (Rational Numbers)
p
vw to mik v KW
p kW q KGf, nkY q ! 0 v,
q
v vdgL.
vLJfhlhf, 3 = 3 , - 5 , 7 vgd jKW vfshF.
6 8
1
U KGfSF
jKW vf fz Q vd FlgL.
il vfis
p
fhnwh.
Q = ' : p ! Z, q ! Z, kW q ! 0 1
q
-2
-1 43 12 41 0
1
4
1
2
3
4
gl 2.4
Fiu
W
Q
3) N 1 W 1 Z 1 Q
Ka Kof
1)
2)
bfhLfgl
uL
vfSilna vzw
vf UF.
jKW
jKW
vLJfhL 2.1
1 kW 3 Ma vfSilna cs
4
4
VnjD uL jKW vfis fhf.
37
id TJ ila !
j vgij jKW
vfSl bjhl
gLj Kokh?
maha 2
g 2.1
1.
2.
3.
p
vw jKW v jrk totij tFj Kiw eh bgwyh.
q
p vw viz q M tFF nghJ y gofSF d akhF
myJ viyY akhfhJ kW L L tU v bjhF
ahf ilF.
bkba bjhF
0.4375
nkfl vLJfhoUJ, 7 - jrktotij tFj
16
Kiw fhQ nghJ y gofSF d akhtij 16 7.0000
64
fhnwh. nkY jrk Ko bgWwJ.
60
48
ijnghynt, tFj Kiwia gagL tU
120
jKW vfis jrk to vGjyh.
112
1
7
8
9
527
80
= 0.5, = 1.4, = - 0.32,
= 0.140625,
= 1.054
2
5
25
64
500
80
0
j vLJfhLf jrk fshdJ y gofSF
d KWbgWtij fhnwh.
Ka fUJ
KoW jrk
p
, q ! 0 vw to cs v jrk thdJ Ko bgW
q
p
v,
- jrk KoW jrk (Terminating decimal
q
expansion) vdgL. KoW jrk idbfhl v KoW
jrk v vdgL.
iy (ii) viyY akhfhJ
39
maha 2
nkfl vf jrk fis tFj Kiw fhQ nghJ
viyY akhfiy. nkY Fl ilbtf ilw
f tir khwhk L L tUtij fhnwh. Mjyh < L
L tU yff bjhFia (repeating block of digits) eh bgWnwh.
Ka fUJ
Kowh RH jrk
p
, q ! 0 vw v jrk fhQ nghJ viyY
q
akhfiy v, < L L tU
p
yff bjhF ilF. iy - jrk
q
Kowh RH jrk myJ Kowh tU jrk (Nonterminating and recurring decimal expansion) vdgL. Kowh RH
jrk id bfhl v Kowh RH jrk v vdgL.
jrk v yff bjhF L L tUtijFf,
mj bjhF J nfhoL (bar) fho, kw v bjhFfis lyh.
vLJfhlhf,
5 , 7 kW 22 - fis tUkhW vGjyh.
11 6
7
5
7 = 1.16666g = 1.16
= 0.4545g = 0.45 ,
11
6
22 = 3.142857 1452857 g = 3.142857
7
n vw v jiy 1 MF. nkY avf jiyf
n
jKW vfshF. Kj gJ abyf jiyf jrk totfis
tU mltiz fhLwJ.
jiy
jrk v tif
1.0
KoW jrk v
0.5
KoW jrk v
0.3
Kowh RH jrk v
0.25
KoW jrk v
0.2
KoW jrk v
0.16
Kowh RH jrk v
0.142857
Kowh RH jrk v
0.125
0.1
Kowh RH jrk v
10
0.1
KoW jrk v
KoW jrk v
40
bkba bjhF
Mfnt,
xU jKW viz KoW jrk thfnth myJ Kowh
RH jrk thfnth Flyh.
j kWjiy cikahF. mjhtJ,
KoW jrk myJ Kowh RH jrk it bgWs xU v
jKW vzhF.
tUtdtiw
(i) 0.47
bgUFf.
` 0.47 = 47
99
41
maha 2
1000 x - x = 1
999 x = 1
` 0.001 = 1
x = 1
999
999
(iii) x = 0.57 vf. wF x = 0.57777g
UwK 10 M bgUf,
10 x = 5.7777g
9 x = 5.2
x = 5.2
9
52
x =
` 0.57 = 52 = 26
90
90 45
(iv) x = 0.245 vf. wF x = 0.2454545g
(v)
= 24.3 + x
vLJfhL 2.3 (vi)
khWKiw
x = 24.3
99
0.245 = 243 = 27
990
110
x = 1.5 vf.
mjhtJ, x = 1.55555g
UwK 10 M bgUf,
10 x = 15.5555g
UwK 10 M bgUf,
` 10 x x = 14
10 x = 6.66666g = 6 + 0.6666g = 6 + x
9 x = 14
9x = 6
= 14 = 1 5
x
9
9
6
2
2
= ` 0.6 =
x =
vLJfhL2.3- cs
9
3
3
vyh fzFfis
(vi) x = 1.5 vf. d x = 1.55555g
p
, p, q KGf kW
UwK 10 M bgUf,
q
q ! 0 to vGj,
10 x = 15.5555g = 14 + 1.5555g = 14 + x
khW
Kiwia
9 x = 14
gagLjyh.
x = 14 ` 1.5 = 1 5
9
9
42
bkba bjhF
p
vdnt, Kowh RH jrk id bgWs xbthU viz , ( p, q
q
KGf kW q ! 0 ) vw to vGj KowJ.
xU jKW v jrk tot Kowjh myJ Kowhjjh vgij
fla tU ia gagLJnwh.
p
p
, q ! 0 to cs jKW viz m
, ( p ! Z kW m, n ! W )
q
2 # 5n
vw to vGj Kokhdh, mj jKW v KoW jrk
idbgUF. mthiyba, mj jKW v Kowh RH
jrk id bgUF.
jrk vf 10- mLFfis d gFfsh bfhoUF kW
2,5 vgit 10- gfh fhuf vw cikf mogil KothdJ
mikJsJ.
vLJfhL 2.4
tFj Kiwia gagLjhk, tU vf jrk f
vitbait KoW jrk myJ Kowh RH jrk it bgUF vd
tifgLJf.
(i) 7
16
(ii) 13
150
(iii) - 11
75
(iv) 17
200
(i)
16 = 24
(ii) 150 = 2 # 3 # 52
13 =
13
150
2 # 3 # 52
p
J m
, vw to iy. vdnt, 13 vgJ Kowh RH jrk it
150
2 # 5n
bgUF.
(iii) - 11 = - 112
75
3#5
p
J m
, vw to iy. vdnt, - 11 vgJ Kowh RH jrk
75
2 # 5n
it bgUF.
17 =
17
= 317 2 .
200
8 # 25
2 #5
bgUF.
(iv)
vLJfhL 2.5
maha 2
UwK 10 M bgUf
cf
jidF
(a 1 vgJ jKW v)
g 2.2
1.
(i) 42
100
(v) 1
11
2.
(ii) 8 2
7
(vi) - 3
13
(iii) 13
55
(vii) 19
3
(iv) 459
500
(viii) - 7
32
3.
(i) 0.18
(ii) 0.427
(iii) 0.0001
(iv) 1.45
(v) 7.3
(vi) 0.416
4.
5.
bkba bjhF
2.3
(1)
jhfu t tjtf Kj
Kj d to vGj Koahj
vfis
fLojd.
mtif vf jKwh vf
vwiHfggld.
jikilajh?
jrk (1) MdJ xU Fl mikid bgWsJ vgJ
cik. Mdh, vj xU yff bjhF L L
fhzglhjjh jrk RH jikawJ.
Mfnt, jrk Kowh kW RH jikaw ( tU jikaw) (nonterminating and recurring) jrkthF vdnt, J xU jKW viz FfhJ.
tif vf jKwh vf vdgL.
Ka fUJ
jKwh v
maha 2
jrk f tifghL
jrk
KoW
(jKWv)
KotwJ
RH
RH
jikawJ
jikilaJ
( jKW v) ( jKwh v)
bkbaf
b#k ehL fja mPf #h{ nfl kW r blof
UtU jjna Mfis nkbfhL xbthU bkbaQ v
nfho xU jj ah FfgL vd, v nfho Js xbthU
xU jj bkbazh FfgL vd Ujd.
v nfho Js xbthU xU jj bkbaid FF.
mnjngh, xbthU bkbaQ v nfho Js xU jj ah
FlgL.
bkbaf fz csls fzfSF ilnaahd bjhlfis
tU gl sFwJ.
bkbaf R
jKW vf Q
KGf Z
KG vf W
a
vf
N
jKwh vf
gl 2.5
46
bkba bjhF
400
281
11900
11296
60400
56564
282841
383600
282841
2828423
10075900
8485269
28284265
159063100
141421325
` 2 = 1.4142135g
17641775
h
tFj braiy bjhlJ br nghJ ilF jrk thdJ Kowh
kW RH jikaw yffis bfhoUgij fhzyh. 2 - jrk
Kowh kW RH jikawJ. vdnt, 2 xU jKwh vzhF.
F
(i)
vLJfhlhf, 4 = 2, 9 = 3,
vgd jKW vfshF.
25 = 5 g. vdnt
4,
9,
25 ,
2 kW
(i)
2 I v nfho Fj.
v nfhil tiuf. O vgJ a vw viz, A vgJ 1 vw
viz FLkhW O kW A vw fis v nfho Ff. mjhtJ,
OA = 1 myF.
47
maha 2
OB2 = OA2 + AB2
= 12 + 12
OB2 = 2
B
2
1
OB = 2
3
2
1
2
0
1
2
3
gl 2.6
O- tyw C vw vnfhil btLkhW O I ikakhf OB I
Mukhf bfhl xU tl tiuf.
bghGJ, glUJ OC = OB =
2 vgJ bjthwJ.
vdnt, vnfho Js C vw
(ii)
2 I FwJ.
3 I v nfho Fj.
v nfhil tiuf. O vgJ a vw viz C vgJ 2 I
FFkhW O kW C vw fis (i)- csthW v nfho Ff.
` OC =
= ^ 2 h + 12 = 3
` OD =
A
1
C E
2 3 2
gl 2.7
O- tyw E vw v nfhil btLkhW OI ikakh
ODI Mukhf bfhl xU tl tiuf. glUJ OE = OD = 3 vgJ
bjthwJ. vdnt, v nfho Js E vw 3 I FwJ.
vLJfhL 2.6
(i) 11
(ii) 81
(iii) 0.0625
(iv) 0.83
(v) 1.505500555g
(i)
81 = 9 = 9 , xU jKW v .
1
(iii) 0.0625 xU KoW jrk .
(ii)
bkba bjhF
0.8181g
11 9.0000
88
20
11
90
88
20
j
5 = 0.714285
7
9 = 0.8181g = 0.81
11
0.72022002220002g
0.73033003330003g
0.75055005550005g
vLJfhL 2.8
tU rkghLf
x, y, z
(i) x3 = 8
(ii) x2 = 81
(iii) y2 = 3
49
(iv) z2 = 0.09
maha 2
(i)
x3 = 8 = 2
& x = 2 , xU j KW v.
(8 vgJ xU KG fd v)
(ii) x2 = 81 = 92
(81 xU KG tf)
& x = 9, xU jKW v.
g 2.3
1.
5 I vnfho Ff.
2.
3 kW
3.
4.
5.
6.
7.
8.
-4
-3
-2
-1
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
3.8
3.9
gl . 2.8
50
bkba bjhF
3-F 4-F ilgl gFia 10 rkghffshf J, gl 2.8-
fhosthW FLnth. 3- tyw cs Kj FpL 3.1, ulhtJ
3.2 vd bjhlJ FfgLsJ. 3-F 4-F ilgl FpLfis
bjthf fhz cUbgUF fzhoia gagLJnth. j cUbgUf
gl 2.8- csthW UF.
bghGJ 3.776 MdJ 3.7-F 3.8-F il Ugij fhnwh.
vdnt eKila ftdij 3.7 kW 3.8 tF ilgl gF(gl 2.9)
nk brYJnth.
3
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
3.8
3.9
3.7 3.71
3.72
3.73
3.74
3.75
3.76
3.77
3.78
3.79
3.8
gl. 2.9
3.7 kW 3.8 tF ilgl gFia L 10 rkghffshf
ngh. Kj FpL 3.71,ulhtJ 3.72 vd bjhlJ FlgLsJ.
FpLfis bjthf fhz, 3.7-F 3.8-F ilgl gF gl 2.9-
fhosthW cUbgUf bragLsJ.
nghJ 3.776 vgJ 3.77-F 3.78-F il Ugij fhnwh.
Mfnt, 3.77-F 3.78-F ilgl gFia L 10 rkghffshf J
gl 2.10- fhosthW bgjh fhngh.
3.7
3.71
3.72
3.73
3.74
3.75
3.76
3.77
3.78
3.79
3.8
3.773
3.774
3.775
3.776
3.777
3.778
3.779
3.78
gl. 2.10
Kj FpL 3.771, mLj FpL 3.772 vd bjhlJ FlgLsJ.
3.776 vgJ Fpo Mwhtjhf Ugij fhnwh.
thW,cUbgUF fzho_y Uvf ilbtia bgjh
vfis vnfho FF Kiw bjhl cUbgUf Kiw (process of successive
magnification) vdgL.
Mfnt, vnfho J KoW jrk it bgWs xU bkba
iyia nghJkhd ms bjhl cUbgUf brJ fhzyh.
nghJ, Kowh kW RH jiks jrk id bfhl xU
bkbaiz vLJbfhL v nfho J mj iyid fhz
KgLnth.
51
maha 2
vLJfhL 2.9
bgjh fhf.
vnfho J 4.26 - iyia bjhl cUbgUf Kiw fhngh.
KiwahdJ gl. 2.11- fhlgLsJ.
go 2: 4-F
5-F
10
ilglgFia
rkghffshfJ,
go 5: 4.262-F
4.263-F ilglgFia 10
rkghffshf J,
-4
-3
-2
-1
4.2 4.21 4.22 4.23 4.24 4.25 4.26 4.27 4.28 4.29 4.3
4.26 4.261 4.262 4.263 4.264 4.265 4.266 4.267 4.268 4.269 4.27
4.262 4.2621 4.2622 4.2623 4.2624 4.2625 4.2626 4.2627 4.2628 4.2629 4.263
gl. 2.11
52
bkba bjhF
glUJ, 4.26 vgJ 4.262I l 4.263-F beUfkhf mikJsij
fhnwh.
njKiwia gaL v nfho J Kowh kW RH jikaw
jrk id bfhl xU bkba iyia njitahd ms Jakhf
fhzyh.
nkfl thjfUJ, xbthU bkbaiz vnfho J
xU jj ah Ffyh vw KoF tUnwh. nkY v nfho Js
xbthU xnu xU bkbaiz kLnk FF vd Ko brayh.
g 2.4
1.
2.4.3 bkbaf gf
U jKW vf TLj, fj, bgUf kW tFj (ajh
tFgij ju) xU jKW vzhF. UD, U jKwh vf
TLj, fj, bgUf kW tFj y neuf jKW vzhf khW.
maha 2
Fiu
a xU jKW v kW
b xU Kwh v v,
(i) a + b xU jKwh v (ii) a - b xU jKwh v
(iv) a xU jKwh v
(iii) a b xU jKwh v
b
b
xU jKwh v
(v)
a
vLJfhlhf,
(i) 2 + 3 xU jKwh v
(iii) 2 3 xU jKwh v
(ii) 2 - 3 xU jKwh v
(iv) 2 xU jKwh v
3
FHgij jf,
vw FpL Kjik myJ if tf _yij
FwJ vd tiuaWngh.
a, b vgd if bkbaf v,
1
ab =
a =
b
a
b
^ a + b h^ a - b h = a - b
4
5
a b
^a + b h^a - b h = a2 - b
^ a + b h^ c + d h =
ac + ad + bc + bd
^ a + b h = a + b + 2 ab
2
vLJfhL 2.10
uL jKwh vfis, mt
(i)
TLj xU jKwh v
(iii) fj xU jKwh v
(iv) fj xU jKwh v my
vUFkhW fhf.
54
bkba bjhF
(i)
(ii)
(iii)
(v)
3 - 2 , xU jKwh v.
3 kW
mt bgUf
(vi)
18 kW
(vii)
15 kW
18 #
2 =
36 = 6, xU jKW v.
mt tFj
(viii) 75 kW
3 # 5 = 15 , xU jKwh v.
mt bgUf
mt fj (5 + 3 ) - ( 3 - 5 ) = 10, xU jKW v.
3 kW
2 + (- 2 ) = 0, xU jKW v.
mt fj
3 - 2 = 2 3 , xU jKwh v.
mt TLj2 + 3 +
2 + 3 kW
15 =
3
15 =
3
5 , xU jKwh v.
mt tFj
75 =
3
75 = 5, xU jKW v.
3
2,
3,
5 vgd
jKwh
vf
vgij
ehknth.
2,
tiw
3
3,
maha 2
Ka fUJ
jKwh _yf
a xU
_yFpL
tir
n
mokhd
id TJ ila !
1
a 3 kW a3 uL
1
n
btntwhdit V?
1
mLFF
tot
52
14
^14h3
74
50
^50h2
11
^11h5
Fiu
tir
mokhd
14
50
11
a vgJ xU jKwh _y v
bkba bjhF
2+ 3
3
3
5+ 7
100
10 - 3 3
12
15 + 5
nkfl mltiz A vw u cs vf j Kwh _yfshF.
B vw u cs vf jKwh vf. Mdh, jKwh _yf my.
Mfnt, xbthU jKwh _yK jKwh vzhF, Mdh, xbthU
jKwh vQ xU jKwh _ykhf Uf ntoa mtaiy.
2.5.2 xU jKwh _yij va to(Simplest Form) vGJj
xU jKwh _yij mj va totkhf RU vGjKo.
vLJfhlhf,
Mfnt, 5 2 vgJ
25 # 2 =
25
2 =
52
2 =5 2
50 va totkhF.
(ii)
10 ,
3,
5,
3,
5 , 4 12 ,
maha 2
(i)
80 = 16 # 5 = 4 5
(iii)
(ii) 3 2 =
32 # 2 =
9 # 2 = 18
(i)
^n ah = a =
(iii)
a=
mn
an
a =
n m
a
2
(i) I gagL ^ a h = a ,
(ii)
a#n b =
(iv)
a =
b
ab
a
b
a3 = ^ 3 a h = a vd bgwyh.
vLJfhL 2.11
(i)
(ii)
bfhLfgl
vGJnwh.
(i)
(iii)
jKwh
7 =7 2
(ii)
_yfis
1
8 = 84
(iii)
(iv) 8 12
mLF
Fto
6 = 63
tUkhW
1
(iv) 8 12 = ^12h8
vLJfhL 2.12
(i) 3 32
(i) 3 32
(ii)
=
63
8#4 =
(iii)
8#3 4 =
(ii)
63 = 9 # 7 = 9 # 7 = 3 7
(iii)
243 =
(iv)
256 =
81 # 3 =
3
64 # 4 =
(iv)
256
23 # 3 4 = 2 3 4
81 # 3 =
3
243
64 # 3 4 =
92 # 3 = 9 3
3
43 # 3 4 = 4 3 4
vLJfhL 2.13
tU fy jKwh _yfis KGikahd jKwh _yfshf vGJf.
(i) 16 2
(ii) 3 3 2
(iii) 2 4 5
58
(iv) 6 3
bkba bjhF
(i)
16 2
27 # 2 =
(iii) 2 4 5
162 # 2
162 # 2 =
(ii) 3 3 2
= 4 16 # 5 =
(iv) 6 3
^a 16 = 162 h
256 # 2 =
512
33 # 2
3
^a 3 = 3 33 h
54
24 # 5
4
^a 2 = 4 24 h
80
62 # 3
^a 6 = 62 h
36 # 3 = 108
vLJfhL 2.14
32 = 16 # 2 = 4 2
4 xU jKW v kW
2 xU jKwh v
vLJfhL 2.15
(i) 3 + 3
(ii) ^4 + 2 h - ^4 - 3 h
(v) 2
3
(vi) 12 # 3
(i)
3+ 3
3 xU jKW v kW
jKwh vzhF.
(iii)
18
2 2
(iv) 19 - ^2 + 19 h
3 xU jKwh v. vdnt, 3 + 3 xU
(ii) ^4 + 2 h - ^4 - 3 h
= 4 + 2 - 4 + 3 =
(iii)
18 =
2 2
(iv)
(v)
(vi)
9#2 =
2 2
2 + 3 , xU jKwh v.
9 # 2 = 3 , xU jKW v.
2
2 2
19 - ^2 + 19 h = 19 - 2 - 19 = - 2 , xU jKW v.
2 F 2 xU jKW v kW
3
xU jKwh v.
12 # 3 = 12 # 3 =
3 xU jKwh v. Mfnt,
36 = 6, xU jKW v.
59
2
3
maha 2
vLJfhL 2.16
RUFf :
(i) 10 2 - 2 2 + 4 32
(ii)
(iii) 3 16 + 8 3 54 - 3 128
48 - 3 72 - 27 + 5 18
(i) 10 2 - 2 2 + 4 32
= 10 2 - 2 2 + 4 16 # 2
= 10 2 - 2 2 + 4 # 4 # 2
= ^10 - 2 + 16h 2 = 24 2
(ii)
48 - 3 72 - 27 + 5 18
16 # 3 - 3 36 # 2 - 9 # 3 + 5 9 # 2
16 3 - 3 36 2 - 9 3 + 5 9 2
= 4 3 - 18 2 - 3 3 + 15 2
= ^- 18 + 15h 2 + ^4 - 3h 3 = - 3 2 + 3
(iii)
16 + 8 3 54 - 3 128
8 # 2 + 8 3 27 # 2 - 3 64 # 2
8 3 2 + 8 3 27 3 2 - 3 64 3 2
= 2 3 2 + 8 # 3 # 3 2 - 4 3 2
= 2 3 2 + 24 3 2 - 4 3 2
= ^2 + 24 - 4h 3 2 = 22 3 2
a#n b =
ab
60
bkba bjhF
vLJfhL 2.17
RUFf : (i) 3 13 # 3 5
(ii)
32 # 4 8
(i)
13 # 3 5 = 3 13 # 5 =
(ii)
32 # 4 8 =
32 # 8
2 5 # 23 =
65
28 =
24 # 24 = 2 # 2 = 4
n
n
a =
b
a
b
vLJfhL 2.18
(i) 15 54 ' 3 6
RUFf :
(i)
15 54 ' 3 6
(ii)
= 15 54 = 5
3 6
54 = 5 9 = 5 # 3 = 15
6
128 ' 3 64
=
3
3
128 =
64
128 =
64
a =
(i)
5 =
m
n
12
12
53 =
12
54
(ii) 4 11 =
11 4 =
112
maha 2
vLJfhL 2.19
3,
4,
3 = 12 36 = 12 729
4 = 12 44 =
5 = 12 53 = 12 125
12
256
vLJfhL 2.20
vJ bgaJ?
5 myJ
5 = 12 53 = 12 125
4 = 12 44 =
12
256 >
12
12
256
125
&
4 >
vLJfhL 2.21
2,
4,
3 vw jKwh vfis
2, 3 kW 4- ..k 12.
vdnt, xbthU jKwh viz tir 12 bfhl jKwh vzhf
khWnth.
2 = 12 24 =
12
16
4 = 12 43 =
12
64
3 = 12 36 =
12
729
` VWtir:
2,
4,
wFtir:
62
3,
4,
2 .
bkba bjhF
g 2.5
1.
(i)
2.
RUFf.
(iii) ^ 13 - 2 h^ 13 + 2 h
3.
tUtdtiw RUFf.
(i) 5 75 + 8 108 - 1 48
2
(iii) 4 72 - 50 - 7 128
4.
(i) 3 108
5.
(i) 6 5
6.
tUtdtiw RUFf.
(i)
7.
tUtdt vJ bgaJ?
(i)
8.
(i)
8 # 6 (ii)
98
(ii)
3 (ii)
(ii)
7 #3 8
(v)
4 # 3 16
(ii) ^ 5 + 3 h
(iv) ^8 + 3 h^8 - 3 h
(ii) 7 3 2 + 6 3 16 - 3 54
(iv) 2 3 40 + 3 3 625 - 4 3 320
(iii) 192
(ii) 5 3 4
2 myJ
5 , 3,
(ii)
5 # 18
90
(iv)
625
(iii) 3 4 5
(iv) 3 8
4
(iii)
(iv)
8 # 4 12
3 #6 5
48 ' 8 72
3 myJ
2, 3 4 , 4 4
4 (iii)
(iii)
3 myJ 4 10
2, 9 4, 6 3
maha 2
(i)
(ii)
^a + b x h
Fiu
kW
fhufshF.
(iii)
^a - b x h
vgd
xW
bfhW
jgLJ
(iv)
(v)
3 M bgUf
2 = 2 # 3 = 2 3
3
3
3
3
vLJfhL 2.23
1
- gFia jgLJf.
5+ 3
gF cs v 5 + 3 . j iz v myJ jgLJ fhu
5- 3.
1
1
=
#5- 3
5- 3
5+ 3
5+ 3
= 25 - 3 2 = 5 - 3 = 5 - 3
25 - 3
22
5 -^ 3h
vLJfhL 2.24
1
- gFia jgL RUFf.
8-2 5
gF cs v 8 - 2 5 . vdnt, j jgLJ fhu 8 + 2 5
MF.
1
1
=
# 8+2 5
8-2 5 8+2 5
8-2 5
8+2 5
2
8 - ^2 5 h
2
= 8 + 2 5
44
= 8+2 5
64 - 20
=
64
2^4 + 5 h 4 + 5
=
22
44
bkba bjhF
vLJfhL 2.25
1
- gFia jgL RUFf.
3+ 5
gF cs v
MF.
1
=
3+ 5
3- 5
3- 5
1
#
3+ 5
3- 5
3-5
3- 5 =
2
2
^ 3h -^ 5h
3 - 5
-2
3- 5
5- 3
2
vLJfhL 2.26
7 -1 +
7 +1
7 + 1 = a + b 7 v, a kW b t kfis fhf.
7 -1
7 -1 +
7 +1
7 +1 =
7 -1
7 -1 #
7 +1
7 -1 +
7 -1
7 +1 #
7 -1
^ 7 - 1h
^ 7 + 1h
+
2
2
^ 7h - 1 ^ 7h - 1
= 7+1-2 7 + 7+1+2 7
7-1
7-1
= 8-2 7 + 8+2 7
6
6
= 8-2 7 +8+2 7
6
= 16 = 8 + 0^ 7 h
6
3
` 8 + 0^ 7 h = a + b 7 ( a = 8 , b = 0.
3
3
vLJfhL 2.27
x = 1 + 2 v, ` x - 1 j - kig fhf.
x
x =1+ 2
1
( 1 =
x
1+ 2
1
#1- 2
1+ 2 1- 2
65
7 +1
7 +1
maha 2
= 1 - 2 = 1 - 2 = -^1 - 2 h
1-2
-1
` x - 1 = ^1 + 2 h - "-^1 - 2 h,
x
= 1 + 2 + 1 - 2 = 2
2
vdnt, ` x - 1 j = 22 = 4.
x
g 2.6
1.
(i) 3 2
(ii)
(iii)
75
(iv) 2 3 5
(v) 5 - 4 3
(vi)
2 + 3
(vii)
5 - 2
(viii) 2 + 3
2.
(i) 3
5
3.
(i)
4.
(ii)
2
3 3
(iii)
1
1
(ii)
(iii)
11 + 3
9+3 5
2 . 1.414,
3 . 1.732,
1
12
(iv) 2 7
11
1
11 + 13
5 . 2.236,
(iv)
3
(v) 33 5
9
5 + 1 (v) 3 - 3
5 -1
2+5 3
10 . 3.162 v, tUtdt
10 - 5
2
(i) 1
2
(ii) 6
3
(v) 3 - 5
3+2 5
(vi)
5.
5 + 6 = a + b 6 v, a kW b t kfis fhf.
5- 6
6.
^ 3 + 1h
7.
8.
9.
10.
5+ 2
5- 2
(vii)
3 + 1
3 -1
(iv)
(viii)
1
10 + 5
4-2 3
5 +1 +
5 -1
= a + b 3 v, a kW b t kfis fhf.
5 - 1 = a + b 5 v, a kW b t kfis fhf.
5 +1
4 + 5 - 4 - 5 = a + b 5 v, a kW b t kfis fhf.
4- 5
4+ 5
x = 2 + 3 v, x2 + 12 - k fhf.
x
2
x = 3 + 1 v, ` x - 2 j - k fhf.
x
66
bkba bjhF
d =
13
5
<
2
tFv
3
+
5
+
j tFjiy, tFj braiy fz
cWfshf bfhL tUkhW kh vGjyh.
bfhshk
(1)
KGfis
13 = 5(2) + 3
(i) 19, 5
(ii) 3, 13
(iii) 30, 6
(i)
19, 5
19 = 5(3) + 4
` < = 3;
= 4
(ii) 3, 13
3 = 13(0) + 3
` < = 0;
= 3
67
maha 2
(iii) 30, 6
30 = 6(5) + 0
` < = 5;
= 0
g 2.7
1.
(i) 10, 3
(ii) 5, 12
(iii) 27, 3
id bfhf
p
p
, q ! 0 vw to cs v jrk thdJ Ko bgW v, -
q
q
jrk KoW jrk (Terminating decimal expansion) vdgL. KoW
jrk idbfhl v KoW jrk v vdgL.
p
bkba bjhF
a xU jKwh
a =
mn
a =
nfhit
n m
a
gF
a = n a
b
b
cs
cW
(iv)
tf_y
myJ
69
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
Seeing there is nothing that is so troublesome to mathematical practice,
nor that doth more molest and hinder calculators, than the multiplications,
divisions, square and cubical extractions of great numbers....I began therefore to consider in my mind by what certain and ready art I might remove
those hindrances
- JOHN NAPIER
Kjik Fnfhf
#h nea
kW
klif
fis
(1550 - 1617)
#h nea (John Napier)
1550- bklh lt
vD l wjh. J
jnghJ mt bganyna
mikJs nea
gfiy fHf
fbga kW fa vfis ifahS
nghJ ma mPf, bghahsf kW
bjh tYef Mnah ma Fpoid
gagLJwd.
x ntf dhoF
29,900,000,000 br.., UJ NaDFs u
92,900,000 ikf, vyuhDila vil 0.000549
mQ vil myFf. thwhd vfis RUfkhd
Kiw Flyh. jid ma FpL vg.
j _y afis mf vif
vGJj kW lkhW iHfis jfyh.
bklh tshf
ikagF csJ.
klifia fLoj
#hnea fjij
bghGJnghfhf
Muhjt.
MoUJ
jnghija
vLJfhlhf,
= 5.49 # 10- 4
70
fjtYef l
kW Io tir
#h neaU l
bgWwh.
mjhtJ, fbga myJ fa viz xU jrk v 1 # a 1 10 kW
10- KG mLF Mat bgUf gydhf vGjyh.
Ka fUJ
maFpL
mjhtJ, N = a # 10 , F 1 # a 1 10 kW n xU KG.
(i)
(ii)
am # an = am + n
am = am-n
an
(iii) ^a mhn = a mn
(iv) a m # b m = ^a # bhm
(bgUf )
(tFj )
(mLF )
(nrif )
a ! 0 -F a- m = 1m vd a0 = 1 vd eh tiuaWnwh.
a
3.1.1 xU viz ma Fpo vGJj
vLJfhL 3.1
9 7 8 1 .
3
jrk lJw _W lf giHa iyUJ efwJ. vdnt
10- mLF 3 MF.
maha 3
vLJfhL 3.2
0 . 0 0 0
1
4 3 2 0 7 8
4
vLJfhL 3.3
(i) 9345
(ii) 205852
(iii) 3449098.96
(iv) 0.0063
(v) 0.00008035
(vi) 0.000108
(i)
(ii) 205852 = 2
8 5
9345 = 9 3
lf efwJ.
lw 5 lf efwJ.
jrk lw 6 lf efwJ.
(iv) 0.0063 = 0 . 0
3 lf efwJ.
(v) 0.00008035 = 0 . 0
tyw 4 lf efwJ.
72
go 2: jrkia 10- mL cs vF (n) Vg efJ. if v
tywK, Fiw v lwK efJ. njit v afis nrf.
vLJfhL 3.4
(i) 5.236 # 105
(i)
1 .7
1.72 # 10 = 1720000000
9
-6
6.415 # 10
= 0.000006415
(iv) 9.36
5.2
(iii) 6.415
5.236
(ii) 1.72
6 . 4 1 5
9 . 3
(i) ^4000000h3
(iii) ^0.00003h5
(i)
4000000 = 4.0 # 106
nghJ, UwK mLF 3-F caj ilgJ,
73
maha 3
= 64 # 1018
(ii) ma Fpo,
(iv) ma Fpo,
^2.0 # 103h
(1.0 # 10- 4) 4
^2.0h2 # (103) 2
4
^1.0h4 # ^10- 4h
6
= 4 #-10
= 4.0 # 106 -^- 16h = 4.0 # 1022
10 16
g 3.1
1.
(i) 749300000000
(ii) 13000000
(iii) 105003
(iv) 543600000000000
(v) 0.0096
(vi) 0.0000013307
(vii) 0.0000000022
(viii) 0.0000000000009
2.
3.
p
q
p
a = ` a q j = ^ a hq
-7
3
-7
= ^3 5 h
thW a > 0 v, midJ jKW vf x-F a x - bghUis
bfhLJnsh. nkY a > 0 v, midJ jKwh vf x-F a x -
tiuaiwia mLFF f bghUJkhW gLj Ko. eh F
a x - tiuaiwia jKwh v x-F tiuaWf nghtiy. Vbd, mjF
fj caghlf fhzgL fUjhff njitahwJ.
3.3.2 klifFpL (Logarithmic Notation)
a > 0, b > 0 kW a ! 1 v, a- vj mLF b-F rkkhwnjh mj
mLfhdJ a I mokhdkhf bfhl b- klif MF.
Ka fUJ
klifFpL
a vgJ 1 I jj xU if v kW x xU bkba
(if, Fiw myJ a) vf. a x = b v, mLF x MdJ
mokhd a I bghWj b- klif vd miHngh. jid
x = log a b vd vGJnth.
75
maha 3
klif mik
24 = 16
log2 16 = 4
log8 2 = 1
3
1
log4 ` j =- 3
8
2
83 = 2
3
-2
=1
8
vLJfhL 3.6
(i) log4 64 = 3
(ii) log16 2 = 1
4
log4 64 = 3 ( 43 = 64
(i)
vLJfhL 3.7
(i) 3 = 81
(iv) (216) 3 = 6
(ii) 6- =
1
1296
(v) ^13h- 1 = 1
13
(i)
1 ( log
1
=4
6 ` 1296 j
1296
3
(iii) ` 1 j4 = 1 ( log 1 ` 1 j = 3
81
27
4
81 27
1
(vi) (216) 3 = 6 ( log216 6 = 1
3
(v) ^13h- 1 = 1 ( log13 ` 1 j = - 1
13
13
3 = 81 ( log3 81 = 4
4
(ii) 6- =
76
(iii) ` 1 j4 = 1
81
27
vLJfhL 3.8
(i)
vdnt, 8 = 512
` log8 512 = 3
x = log27 9 vf.
(ii)
(mLFF mik)
8 x = 83 ( x = 3
(mLFF mik)
vdnt, 27 = 9
3 x
3x
2
3 = 3 ( 3x =2 ( x = 2
3
2
` log27 9 =
3
(iii)
x = log16 ` 1 j vf.
32
x
vdnt, 16 = 1 (mLFF mik)
32
4 x
^2 h = 1 (UwK mokhd 2 Mf khWf)
^2h5
2 = 2- ( 4x = - 5 ( x = - 5
4x
` log16 ` 1 j = - 5
4
32
vLJfhL 3.9
tU rkghLfis f.
1
(i) log5 x =- 3 (ii) x = log 1 64 (iii) log x 8 = 2 (iv) x + 3 log8 4 = 0 (v) log x 7 6 = 1
3
4
(i)
(ii)
log5 x =- 3
3
(mLFF mik)
5- = x
x = 13 ( x = 1
125
5
x = log 1 64
4
x
` 1 j = 64
(mLFF mik)
4
x
1x = 43 ( 4- = 43 ( x = - 3
4
77
maha 3
(iii) log x 8
=2
x2
= 8
8 =2 2
x + 3 log8 4 = 0
(iv)
- x = 3 log8 4 = log8 4
x = log8 64 ( ^8 h- x = 64
(mLFF mik)
^8 h- x = 82
( x = -2
log x 7 6 = 1
3
(v)
1
6
(mLFF mik)
( x 3 = 7 6
1 1
(mLFF mik)
1 1
1
3
3
7 = `7 2 j vd vGJf. d, x 3 = `7 2 j
` x = 72 =
klif f
1.
bgUf : xnu mokhdij cila U if vf
bgUfgy klifahdJ, mU vf kliff
TLjYF rkkhF. mjhtJ,
log a (M # N) = log a M + log a N ; a, m, n if vf, a ! 1
2.
tFj : xnu mokhdij cila U if vf
tFj klifahdJ, bjhF klifUJ gF
klifia fjYF rkkhF.mjhtJ,
log a ` M j = log a M - log a N ; a, m, n if vf, a ! 1
N
3.
mLF : xU v mL klifahdJ mj
v klifid mLfh bgUFtjF rkkhF. mjhtJ,
iu:
(i)
a xU if v kW a ! 1 v, log a a = 1.
(ii) a xU if v kW a ! 1 v, log a 1 = 0.
(iii) a kW b if vf
kW log a b = 1 .
log b a
a ! 1 , b ! 1 v, ^log a bh # ^log b ah = 1
(iv) a kW b if vf kW b ! 1 v, blogb a = a .
78
vLJfhL 3.10
= 6^1 h = 6
(a log a a = 1)
(a log a ^ M hn = n log a M )
(a log a a = 1)
vLJfhL 3.11
(a log a a = 1)
= log8 8 = 1
vLJfhL 3.12
maha 3
vLJfhL 3.13
log3 2 # log4 3 # log5 4 # log6 5 # log7 6 # log8 7 = 1 vd %.
3
log3 2 # log4 3 # log5 4 # log6 5 # log7 6 # log8 7
1
1
3 = 3 log 2
log2 2
2
1
=
(a log2 2 = 1)
3
1
log2 8
(a log a b =
1 )
log b a
(a log a ^ M hn = n log a M )
vLJfhL 3.14
25- 2 log5 3
log5 3-4
(a n log a M = log a M n )
= 3- 4 = 14 = 1
81
3
(a blogb a = a)
vLJfhL 3.15
1
+ 1 + 1 = 7
log x 16 log x 4 log x 2
1 + 1 + 1 =7
log x 24 log x 22 log x 2
1
+ 1
+ 1 = 7
4 log x 2 2 log x 2 log x 2
(a log a b =
1 )
log b a
(a n log a M = log a M n )
1 1
7
1
1
8 4 + 2 + 1 B log 2 = 7 ( 8 4 B log 2 = 7
x
x
1 = 7# 4
log x 2
7
1 )
log b a
(mLFF mik)
log2 x = 4 (a log a b =
24 = x
`
x = 16
80
vLJfhL 3.16
1
= 1
2 + log x 10 3
1
= 1
2 + log x 10
3
2 + log x 10 = 3
( log x 10 = 3 - 2 = 1
x1 = 10
(mLFF mik)
` x = 10
vLJfhL 3.17
f log3 ^log2 xh = 1
(1)
log2 x = y vf.
wF, log3 y = 1
31 = y
(mLFF mik)
` y = 3
y = 3 vd (1)- gl log2 x = 3 vd ilwJ.
vdnt, 23 = x
` x = 8
(mLFF mik)
vLJfhL 3.18
8^ x - 2h = 3x - 1 ( 8x - 16 = 3x - 1
8x - 3x = - 1 + 16 ( 5x = 15
` x =3
81
maha 3
vLJfhL 3.19
log5 1125 = 2 log5 6 - 1 log5 16 + 6 log49 7 vd %.
2
2 log5 6 - 1 log5 16 + 6 log49 7
2
log5 ` 7x - 4 j2 =
x+2
1 log 7x - 4 =
2 8 5 ` x + 2 jB
1
2
1
2
( a log a M = n log a M )
log5 ` 7x - 4 j = 1
x+2
1
5 = 7x - 4 (mLFF mik)
x+2
7x 4 = 5(x + 2)
7x - 4 = 5x + 10 ( 7x - 5x = 10 + 4
2x = 14
` x = 7
g 3.2
1.
(ii)
log2 25
(iv) log2 ` 25 j =
log2 3
3
(v) log 1 3 = - 1
log 1 8 = 3
2
82
2.
(i) 24 = 16
= 1
(v) 25 2 = 5
(vi) 12- 2 = 1
4
144
tUtdtF rkkhd mLFF mikid fhf.
3.
4.
(ii) 35 = 243
-2
3
(iv) 8
(ii) log9 3 = 1
2
1
(v) log64 ` j = - 1
(iv) log 3 9 = 4
2
8
tUtdt kid fhf.
(i) log6 216 = 3
(i) log3 ` 1 j
81
(iv) log 1 8
2
(iii) log5 1 = 0
(vi) log0.5 8 = - 3
5
(iii) log6 6
(vi) log 3 9 3
5.
tU rkghLfis f.
(i) log2 x = 1
2
(iv) log x 125 5 = 7
6.
tUtdtiw RUFf.
(iii) log7 21 + log7 77 + log7 88 - log7 121 - log7 24 (iv) log8 16 + log 52 -
7.
tU xbthU rkghoid f.
8.
(i) log a 15
(ii) log a 8
(iii) log a 30
(iv) log a ` 27 j
125
(v) log a `3 1 j
3
(ii) log 1 x = 3
(iii) log3 y = - 2
(vi) x + 2 log27 9 = 0
83
maha 3
9.
tUtdtiw %f.
fzLfSF jrk vQU mogil vzhd 10 I mokhdF
jf ahd vzhf vLJ bfhsgLwJ. mokhd 10 Mf cs kliff
bghJ kliff vdgL.
vdnt, tU fzFf klifahdJ
mokhd yhk gagLjgLwJ. mjhtJ, log N vgJ log10 N vd bghU
bfhsgLwJ. tU mltizia fUJf.
v N
N mLF
F mik
10-
log N
0.1
10
10
0
100
10
10
1000
10
10000
10
vdnt N vgJ 10- KG v mLF v, log N vgJ xU KG MF.
3.16- myJ 31.6- myJ 316- klif vd?
nghJ, 3.16 = 10
0.4997
1.4997
; 31.6 = 10
; 316 = 10
2.4997
Kiwia
= 0.4997 + 2 = 2.4997 .
vdnt, 10- mLF klif neTid fhgjF gagLwJ.
84
vLJfhL 3.21
(i)
` neTW = 1
(ii)
` neTW = 2
` neTW = 4
` neTW = 3
khf Ko.
xiw l mfkhd xU v neTW Fiwaw (non-negative)
kilaJ. nkY mJ jrkF K cs yff
vifia l xW Fiwthf UF.
(i)
vLJfhL 3.22
(i)
maha 3
(i)
tU vLJfho _y bfhLfgl xU v gkhdTid
vthW fhgJ vW eh sFnth.
1
bfhLfgl v 40.85 vf. jid 40.85 = 4.085 # 10 vd vGjyh.
` neTW 1 MF.
4.0 vw vQF vnu cs iu tUkhW klif mltiz
bfhLfgLsJ.
ruhr ahrf
0
4.0 .6021 .6031 .6042 .6053 .6064 .6075 .6085 .6096 .6107 .6117
10
N = 4.0-F neuhf yf 8 MtJ uYF nH cs viz eh Ff
mj v 0.6107 . wF ruhr ahr 5 MtJ uYF nH cs v
0.0005 I vLJbfhs njitahd gkhdTW 0.6107 + 0.0005 = 0.6112.
` log 40.85 = 1.6112 .
3.4.2 vkliff (Antilogarithms)
xU v klif x v, mj viz x- vklif vd miHfgL.
ij antilog x vd vGjyh. mjhtJ, log y = x v, y = antilog x MF.
3.4.3 vklifia fhQ Kiw
jf fil bfhLfgLs vklif mltiz _y xU
v vklifia fhzyh. j mltiz vklif k
ehF jrk Ujkhf bfhLfgLsJ.
vklifia fhz, eh gkhdTiw kL fU bfhsntL.
KGv gF vjid yff csJ vd fhz myJ jrkF
mLJ vjid af csJ vd fhz eh neTiw gagLJnwh.
klif mltizia vthW gagLj ntL vW nkny
Fnlhnkh mJ nghynt vklif mltizia gagLj ntL.
86
vLJfhL 3.23
(ma FpL)
= 0.9380
6- ruhr ahr
= 0.0003
(ma FpL)
4- ruhr ahr
= 0.0002
(ma FpL)
5- ruhr ahr
= 0.0005
maha 3
vLJfhL 3.24
(i) 1.8652
(i)
0.6709.
mltizUJ, antilog 0.670 = 4.677
vLJfhL 3.25
(i)
=- 2 + 1.3343 =- 2 + 1 + 0.3343
=- 1 + 0.3343 = 1.3343
vLJfhL 3.26
(i) ^36.27h6
(ii) ^0.3749h4
(iii)
(i)
= 2.2956
= 1 ^1.4335h = - 1 + 0.4335
5
5
^- 1 - 4h + 4 + 0.4335
=
5
= - 5 + 4.4335 = - 5 + 4.4335
5
5
5
=- 1 + 0.8867 = 1.8867
maha 3
vLJfhL 3.27
RUFf
(i)
(46.7) # 65.2
(2.81) 3 # (4.23)
(ii)
(84.5) # 3 0.0064
2
(72.5) # 62.3
1
(i)
(46.7) # 65.2
x=
=
(2.81) 3 # (4.23)
46.7 # (65.2) 2
3
(2.81) # 4.23
vf.
46.7 # (65.2) 2
3
(2.81) # 4.23
H
1
(ii)
(84.5) # 3 0.0064
x =
2
(72.5) # 62.3
(84.5) # (0.0064) 3
=
vf.
1
2
(72.5) # (62.3) 2
(84.5) # (0.0064) 3
log x = log >
1 H
2
(72.5) # (62.3) 2
4
` x = antilog2.3584 = 228.2
90
vLJfhL 3.28
log4 13.26 - kig fhf.
log4 13.26
= log10 13.26 #
1
log10 4
(a log a b =
1 )
log b a
= 1.1225 = x vf.
0.6021
wF x = 1.1225 . UwK klif vLf, eh bgWtJ
0.6021
log x = log ` 1.1225 j
0.6021
= log 1.1225 - log 0.6021 = 0.0503 - 1.7797
= 0.0503 - (- 1 + 0.7797) = 0.0503 + 1 - 0.7797
= 1.0503 - 0.7797 = 0.2706
g 3.3
1.
(i)
92.43
(ii) 0.9243
(iii) 9243
(iv) 924300
(v) 0.009243
(vi) 0.09243
2.
3.
4.
5.
91
maha 3
6.
kLf.
(v) ^50.49h5
(vi)
(viii)
(ix)
^76.25h3 # 3 1.928
^42.75h5 # 0.04623
(x)
0.7214 # 20.37
69.8
28 # 5 729
46.35
561.4
(xii) log3 7
id bfhf
92
afj
Mathematics is as much an aspect of
culture as it is a collection of algorithms
- CARL BOYER
Kjik Fnfhf
ilnahghl
4.1 mKf
afj vgJ J bfhs ayhj
fUJfis bfhl f fodkhd bjhlfis
RUfkhf, bjthf, ntfkhf kW nfgtfis
F goahf vLJ TWtjhF.
ax = b
2
vw nea rkghL, ax + bx = c vw Ugo
rkghL kW x2 + y2 = z2 nghw gntW khfis
cila khf Koahj rkghLfis f
gHfhy vJ kW ghnyhah kf ma
KglUJ afj tuyhW MuwJ.
4000 tUlfSF nkyhf J ts bgWsJ.
Mdh 17 M who k tfgl
afj va fzFf kW bjhlf eh
iwa iy FlgLtJ nghy UjJ.
20M who KgF afjkhdJ
monfhf bjhFghf cUbtLjJ. d j
monfh cf ed afj vd TwglJ.
a Kakhd Kof flagld. nkY
afj fj midJ JiwfY kW
ma ggy JiwfY gagLjgLwJ.
4.2
Tl, fj, bgUf, tFj vw ehF
mogil fj braf, mLFFf myJ
93
(..200 - ..284)
myJ
(. 214 -. 298)
fh vw efu thj
ilnahghl (Diophantus)
xU bAyo fj
mP Mth. mt thj
fhy bjthf bjahjjh
W MLfSF Kng
thUfyh vd
fUjgLwJ. g_W f
mla xU fjijayhd
mbkofh vw f
bjhFid vGdh. Mdh
mt vsit Kj
MW f kLnk. toa
KiwfUJ ghnyha
fjaUJ mit
khWglit. nkY t njhuha
fSF gyhf frahd
fis KjikgLdh.
Mfnt mbkofh yhdJ
nuf ghuga fjaYl
jsnt bghJthf UjJ.
maha 4
2
2
2
vLJfhlhf, 7, 7, x , 2x - 3y + 1 , 5x - 1 , rr kW rr r + h vgd
4xy + 1
afj nfhitf. y khf nfhit vgJ mkhfis kLnk
bfhLs nfhit vd bghUgL. xU afj nfhit khfns
yho mJ kh vd bghUgL. xU afj nfhit khfSF
vfis ulgL nghJ ilfbgW isbt mkhf
kfSFlhd nfhit k vdgL.
xU afj nfhit gFf Tl myJ fj Ffsh
izfgoUjh mJ afj TLj vdgL. xbthU gF
mjF Kdh cs Fl nrJ xU cW vdgL. vLJfhlhf,
2
2
2
2
1
1
3x y - 4xz + rx- y vw afj TLj 3x y , - 4xz kW rx- y Mad
y
y
cWfshF.
- 2xy
afj
xU gYW nfhitYs xU cW go vgJ mWYs
khf mLFf TLj MF. mLFfis TL nghJ xU kh
mLF iyba mj mLF xW vd fUjntL. vLJfhlhf,
7
3 2
9xy - 12x yz + 3x - 2 vw gYW nfhit 9xy7 vw cW go 1 + 7 = 8
3 2
kW - 12x yz vw cW go 3 + 1 + 2 = 6 kW 3x vw cW go 1 MF.
kh cW go a vd vnghJ vLJ bfhs ntL.
xU gYW nfhit akyhj bfGit bfhl cWf f
caj go bfhl cW go mgYW nfhit go (degree) vd TwgL.
vLJfhlhf, nkny vLJ bfhl gYW nfhit go 8. 0 vw XUW
kh xU gYW nfhitahf fUjglhY j Fl gYW
nfhitF go tiuaWf gliy.
4.3.1 xU kh mikj gYW nfhitf
ghl gF xU kh mikj gYW nfhitfis kLnk eh
vLJ bfhnth.
Ka fUJ
p(x) = an x + an - 1 x
n-1
+ g + a2 x + a1 x + a0 , an ! 0
XUW nfhit
xnu xU cWig bfhl gYW nfhit XUW nfhit
vdgL.
<UW nfhit
uL cWfis kLnk bfhl gYW nfhit <UW
nfhit vdgL.
_W nfhit
_W cWfis kLnk bfhl gYW nfhit _W
nfhit vdgL.
95
maha 4
kh gYW nfhit
go akhf cs xU gYW nfhit kh gYW nfhit MF.
j bghJtot : p (x) = c, F c xU bkba.
xUgo gYW nfhit myJ nea gYW nfhit
go xwhf cs xU gYW nfhit xUgo gYW nfhit MF.
j bghJtot : p (x) = ax+b, a kW b bkbaf nkY a ! 0 .
Ugo gYW nfhit
go ulhf cs xU gYW nfhit Ugo gYW nfhit vdgL.
2
j bghJ tot: ax + bx + c , F a, b kW c Mad bkbaf
nkY a ! 0 .
Kgo gYW nfhit
go _whf cs xU gYW nfhit Kgo gYW nfhit vdgL.
j bghJ tot : p (x) = ax3 + bx2 + cx + d F a, b, c kW d Mad
bkbaf nkY a ! 0 .
vLJfhL 4.1
tU gYW nfhitfis mt cWf vifia
bghWJ tifgLJf.
3
(i) x - x
(ii) 5x
(v) x + 2
(vi) 3x
(ix) 6
(x) 2u + u + 3
(iii) 4x + 2x + 1
4
(vii) y + 1
23
(xi) u - u
(iv) 4x
3
20
18
(viii) y + y + y
(xii) y
5x, 3x , 4x , y kW 6 vgd XUW nfhitf Vbd, t xnu xU
cW csJ.
23
20
18
4x + 2x + 1, y + y + y kW 2u + u + 3 vgd _W nfhitf
Vbd, t _W cWf csd.
96
afj
vLJfhL 4.2
(i) p (x) = 3
(iv) p (x) = 3x
(vii) p^ xh = x3 + 1
(x) p (x) = 3
2
(ii) p (y) = 5 y + 1
2
(v) p (x) = x + 3
2
(iii) p^ xh = 2x3 - x2 + 4x + 1
(vi) p (x) = 7
(viii) p (x) = 5x - 3x + 2
(ix) p (x) = 4x
(xii) p (y) = y3 + 3y
(xi) p (x) = 3 x + 1
Vbd, kh x- f caj go 1.
p (x) = 5x - 3x + 2, p (y) = 5 y + 1, p (x) = 3x
2
nfhitf Vbd, kh f caj go 2.
vgd
Ugo
gYW
g 4.1
1.
(i) 2x5 - x3 + x - 6
2.
(iv) x - 1
(v) 3 t + 2t
(vi) x3 + y3 + z6
x
tU xbthY x2 kW x- bfGfis fhf.
(i) 2 + 3x - 4x2 + x3
3.
(iv) 1 x2 + x + 6
3
tU gYW nfhitf xbth goid fhf.
(i) 4 - 3x2
4.
(i) 3x2 + 2x + 1
(ii) 4x3 - 1
(iii) y + 3
(iv) y2 - 4
(v) 4x3
(vi) 2x
5.
(ii) 3x2 - 2x + 1
(ii)
3 x + 1
(ii) 5y + 2
(iii) y3 + 2 3
(iii) x3 + 2 x2 + 4x - 1
(iii) 12 - x + 4x3
97
(iv) 5
maha 4
x = 2 v, p^ xh - kfis fhngh.
2
p (- 1) = (- 1) - (- 1) - 2 = 1 + 1 - 2 = 0
p (1) = (1) - 1 - 2 = 1 - 1 - 2 =- 2
p (2) = (2) - 2 - 2 = 4 - 2 - 2 = 0
Kiwna 0, 2 kW 0 MF.
gYW nfhit a
p^ah = 0 v, a
vLJfhL 4.3
fhf.
p^ xh = 5x3 - 3x2 + 7x - 9 vd bfhLfgLsJ.
(i)
(ii)
p^- 1h = 5 (- 1) - 3 (- 1) + 7 (- 1) - 9 = - 5 - 3 - 7 - 9
` p^- 1h = - 24
3
afj
vLJfhL 4.4
(i) p^ xh = 2x - 3
(ii) p^ xh = x - 2
p^ xh = 2x - 3 = 2` x - 3 j vd bfhLfgLsJ.
2
vdnt, p` 3 j = 2` 3 - 3 j = 2^0h = 0 vd eh bgWnwh.
2
2 2
` x = 3 vgJ p^ xh - a MF.
2
(ii) p^ xh = x - 2 vd bfhLfgLsJ.
(i)
nghJ, p^2h = 2 - 2 = 0
` x = 2 vgJ p^ xh - a MF.
(i) x - 6 = 0
(ii) 2x + 1 = 0
(i) x - 6 = 0 v, x = 6
` x = 6 vgJ x - 6 = 0 - xU _y MF.
(ii) 2x + 1 = 0 v, 2x = - 1 ( x = - 1
2
1
` x = - vgJ 2x + 1 = 0 - xU _y MF.
2
99
maha 4
vLJfhL 4.6
tU gYW nfhit rkghLfSF
FLsitf _yfsh vd Muhf.
(i) 2x2 - 3x - 2 = 0; x = 2, 3
(ii) x3 + 8x2 + 5x - 14 = 0; x = 1, 2
mtF
vnu
p^ xh = 2x2 - 3x - 2 vf.
(i)
(ii)
g 4.2
1.
2.
3.
tU
gYW
nfhit
rkghLfSF,
FLsitf _yfsh vd Muhf.
(i) x2 - 5x + 6 = 0; x = 2, 3
(ii) x2 + 4x + 3 = 0; x = - 1 , 2
(iii) x3 - 2x2 - 5x + 6 = 0; x = 1, - 2 , 3
(iv) x3 - 2x2 - x + 2 = 0; x = - 1 , 2, 3
(iv) p (x) = x + 9
mtF
vnu
afj
vLJfhL 4.7
4x3 - 5x2 + 6x - 2 I ( x - 1 ) M tFjh ilF ia fhf.
p^ xh = 4x3 - 5x2 + 6x - 2 vf. x - 1 - a 1.
p^ xh I ( x - 1 ) M tFjh ilF p^1 h MF.
nghJ,
= 4 - 5 + 6 - 2 = 3
` = 3.
vLJfhL 4.8
nghJ, p^- 2h = (- 2) - 7 (- 2) - (- 2) + 6
= - 8 - 7^4h + 2 + 6
= - 8 - 28 + 2 + 6 = - 28
` = - 28
vLJfhL 4.9
2x3 - 6x2 + 5ax - 9 vgij ( x - 2 ) M tFf ilF 13 v, a-
kig fhf.
16 - 24 + 10a - 9 = 13
10a - 17 = 13
10a = 30
`
a = 3
101
maha 4
vLJfhL 4.10
p^ xh = x3 + ax2 - 3x + a vf.
p^- ah = (- a) + a (- a) - 3 (- a) + a = - a3 + a3 + 4a = 4a
` = 4a .
vLJfhL 4.11
f^ xh = 12x3 - 13x2 - 5x + 7 I ^3x + 2h M tFjh ilF ia
fhf.
f^ xh = 12x3 - 13x2 - 5x + 7 .
f^ xh -I ^3x + 2h M tFjh ilF f`- 2 j MF.
3
3
2
nghJ,
f`- 2 j = 12`- 2 j - 13`- 2 j - 5`- 2 j + 7
3
3
3
3
= 12`- 8 j - 13` 4 j + 10 + 7
27
9
3
= - 32 - 52 + 10 + 7 = 9 = 1
9
9
3
9
` = 1.
vLJfhL 4.12
gYW nfhitf 2x3 + ax2 + 4x - 12 kW x3 + x2 - 2x + a Matiw
^ x - 3h M tFjh ilF f rk v, a- kig fhf. nkY
ia fhf.
p^ xh = 2x3 + ax2 + 4x - 12
kW q^ xh = x3 + x2 - 2x + a vf.
p^ xh -I ^ x - 3h M tFjh ilF p^3 h MF.
nghJ,
= 2^27h + a^9h + 12 - 12
(1)
= 54 + 9a
nghJ,
= 27 + 9 - 6 + a
= 30 + a
102
(2)
afj
8a = - 24
` a = - 24 = - 3
8
a = - 3 vd p^3 h - gl, eh bgWtJ
p^3 h = 54 + 9^- 3h = 54 - 27 = 27
= 27.
g 4.3
1.
(i)
3x3 + 4x2 - 5x + 8 ,
x-1
(ii) 5x + 2x - 6x + 12 ,
(iii) 2x3 - 4x2 + 7x + 6 ,
x+2
2.
3.
4.
x-2
(iv) 4x - 3x + 2x - 4 ,
x+3
3
2
(v) 4x - 12x + 11x - 5 ,
2x - 1
4
3
2
(vi) 8x + 12x - 2x - 18x + 14 , x + 1
(vii) x3 - ax2 - 5x + 2a ,
x-a
3
fhf.
5.
maha 4
vLJfhL 4.13
^ x - 5h vgJ p^ xh = 2x3 - 5x2 - 28x + 15 vw gYW nfhit xU
fhuah vd kh.
fhu njwgo, p^5h = 0 v, ^ x - 5h vgJ p^ xh- xU fhu MF.
nghJ,
= 16 - 24 + 10 + 4 = 6 ! 0
` ^ x - 2h vgJ 2x3 - 6x2 + 5x + 5 - xU fhu MfhJ.
vLJfhL 4.15
nghJ,
3
2
p` 3 j = 2` 3 j - 9` 3 j + 3 + 12 = 2` 27 j - 9` 9 j + 3 + 12
2
2
2
2
8
4
2
= 27 - 81 + 3 + 12 = 27 - 81 + 6 + 48 = 0
4
4
2
4
vLJfhL 4.16
p^ xh = x3 + 5x2 + mx + 4 vf
^ x - 1h vgJ p^ xh - xU fhu vd bfhLfgLsJ. vdnt, p^1 h = 0 MF.
(1 + 5 + m + 4 = 0
afj
g 4.4
1.
(iv) x3 - 14x2 + 3x + 12
2.
3.
4.
5.
afj KbwhUikf
cikahfnt
tU KbwhUikfis vlh tF fUnwh. Kj mtiw
gagL y fzFfis ngh. KbwhUikfis th _wh
go cs _W nfhitfSF fhngh.
2
(a + b) (a - b) / a - b
^ x + ah^ x + bh / x2 + ^a + bh x + ab
(a + b) / a + 2ab + b
(a - b) / a - 2ab + b
vLJfhL 4.17
(i) (2a + 3b) (ii) (3x - 4y) (iii) ^4x + 5yh^4x - 5yh
2
2
2
(i) (2a + 3b) = (2a) + 2^2ah^3bh + (3b)
2
= 4a + 12ab + 9b
= 9x - 24xy + 16y
= 16x - 25y
(iv)
^ y + 7h^ y + 5h = y + ^7 + 5h y + ^7h^5h
2
= y + 12y + 35
105
(iv) ^ y + 7h^ y + 5h
maha 4
2
4.6.1 (x ! y ! z) - thf
2
(i) (x + y + z) = (x + y + z) (x + y + z)
= x (x + y + z) + y (x + y + z) + z (x + y + z)
= x2 + xy + xz + yx + y2 + yz + zx + zy + z2
= x2 + y2 + z2 + 2xy + 2yz + 2zx
2
= 6 x + (- y) + z @2
(x - y + z)
vLJfhL 4.18
(i)
2
2
2
2
(iv) (7l - 9m - 6n)
2
2
2
= (7l) + (- 9m) + (- 6n) + 2^7lh^- 9mh + 2^- 9mh^- 6nh + 2^- 6nh^7lh
2
afj
= 6 x2 + ^a + bh x + ab @^ x + ch
3
2
2
= x + (a + b) x + abx + cx + c (a + b) x + abc
4.6.3 (x ! y) 3 - thf
nkny cs KbwhUik a = b = c = y vd ul,
^ x + yh^ x + yh^ x + yh = x3 + ^ y + y + yh x2 + 6^ yh^ yh + ^ yh^ yh + ^ yh^ yh@ x + ^ yh^ yh^ yh
(x + y) 3 = x3 + ^3yh x2 + ^3y2h x + y3
= x3 + 3x2 y + 3xy2 + y3
(x + y) 3 / x3 + 3x2 y + 3xy2 + y3
(x + y) 3 / x3 + y3 + 3xy (x + y)
(myJ)
(myJ)
fzFfis ngh.
vLJfhL 4.19
bgUf gy fhf.
(i)
^ x + 2h^ x + 5h^ x + 7h
= x + 14x + 59x + 70
107
maha 4
(ii)
(iii)
= 8a + (- 3) 4a + (- 25 - 15 + 15) 2a + 75
3
= 8a - 12a - 50a + 75
vLJfhL 4.20
2
(a + b + c) = a + b + c + 2^ab + bc + cah .
2
2
vdnt, 15 = a + b + c + 2^25h
225 = a + b + c + 50
2
` a + b + c = 225 - 50 = 175
vLJfhL 4.21
(i)
vLJfhL 4.22
(i) ^105h3
(ii) ^999h3
(i)
afj
= ^1000h3 - ^1 h3 - 3^1000h^1 h^1000 - 1h
3
3
(a^ x - yh3 = x - y - 3xy^ x - yh)
= 1000000000 - 1 - 3000 (999)
= 1000000000 - 1 - 2997000 = 997002999
x + y / ^ x + yh3 - 3xy^ x + yh
x - y / ^ x - yh3 + 3xy^ x - yh
nkny cs KbwhUikfis gagL y fzFfis ngh.
vLJfhL 4.23
x + y = 4 kW xy = 5 v, x + y I fhf.
3
x + y = ^4h3 - 3^5h^4h = 64 - 60 = 4
vLJfhL 4.24
x - y = 5 kW xy = 16 v, x - y I fhf.
3
vLJfhL 4.25
3
x + 1 = 5 v, x + 13 - kig fhf.
x
x
3
vLJfhL 4.26
y - 1 = 9 v, y3 - 13 - kig fhf.
y
y
3
109
maha 4
vLJfhL 4.27
2
2
2
RUFf ^ x + 2y + 3zh^ x + 4y + 9z - 2xy - 6yz - 3zxh
2
= ^ x + 2y + 3zh
3
= x + 8y + 27z - 18xyz
vLJfhL 4.28
kLf 12 + 13 - 25
x = 12 , y = 13 , z =- 25 vf. d,
x + y + z = 12 + 13 - 25 = 0
g 4.5
1.
tUtdtiw bjGJf.
2.
fhf.
3.
110
(iv) ^ p - 2q + r h2
afj
4.
3
2
^ x + ah^ x + bh^ x + ch / x - 10x + 45x - 15 v, a + b + c , 1 + 1 + 1 kW
2
a + b + c Matiw fhf.
6.
3
bjGJf : (i) ^3a + 5bh3 (ii) ^4x - 3yh3 (iii) c2y - 3 m
y
3
3
3
3
3
k fhf : (i) 99
(ii) 101
(iii) 98
(iv) 102 (v) 1002
7.
2x + 3y = 13 kW xy = 6 v, 8x + 27y I fhf.
8.
x - y =- 6 kW xy = 4 v, x - y - kig fhf.
9.
3
x + 1 = 4 v, x + 13 - kig fhf.
x
x
3
x - 1 = 3 v, x - 13 - kig fhf.
x
x
2
2
2
RUFf : (i) ^2x + y + 4zh^4x + y + 16z - 2xy - 4yz - 8zxh
5.
10.
11.
12.
k fhf : (i) 6 - 9 + 3
(ii) 16 - 6 - 10
(ii) x^ y - zh = xy - xz
(iii) a (a - 2a + 1) = a - 2a + a
, nfhitf TLj myJ ahrfis vthW bgUf gydhf
khWtJ vgij fngh.
nghJ, ab+ac -I vLJbfhf. gL ia gagL
a (b + c) = ab + ac vgij khWKiw ab + ac = a (b + c) vd vGjyh. Kiw
ab + ac vgij a (b + c) vd vGJtJ fhugLJj vdgL. ab kW ac vw
uL cWf a vgJ xU bghJ fhu. njnghW,
maha 4
vLJfhL 4.29
tUtdtiw fhugLJf.
3
(i) pq + pr - 3ps = p (q + r - 3s)
(ii) 4a - 8b + 5ax - 10bx = ^4a - 8bh + (5ax - 10bx)
= 4 (a - 2b) + 5x (a - 2b) = (a - 2b) (4 + 5x)
3
2
(iii) 2a + 4a
2
` 2a + 4a = 2a ^a + 2h .
5
3
2
(iv) 6a - 18a + 42a
2
` 6a - 18a + 42a = 6a (a - 3a + 7)
(i) a + 2ab + b / (a + b)
(ii) a - 2ab + b / (a - b)
(myJ) a - 2ab + b / (- a + b)
(iii) a - b / ^a + bh^a - bh
2
vLJfhL 4.30
2
(iv) (a + b) - (a - b)
(i)
(iii) 9a - 16b
( i v ) (a + b) - (a - b)
(vi) x - x
(ii) 16a - 8a + 1
(myJ) ^1 - 4ah 2
= (a + b + a - b) (a + b - a + b) = ^2ah^2bh = ^4h^ah^ bh
afj
5
4
2 2
2
( v i ) x - x = x^ x - 1h = x 6(x ) - (1) @
2
2
2
2
2
= x^ x + 1h^ x - 1h = x^ x + 1h6(x) - (1) @
= x^ x + 1h^ x + 1h^ x - 1h
vw KbwhUikia
vLJfhL 4.31
3
3
4.7.3 x3 + y3 kW x - y Matiw fhugLJj
3
x3 + 3x2 y + 3xy2 + y3 = (x + y) vd ekF bj.
mjhtJ, x3 + y3 + 3xy (x + y) = (x + y) 3
( x3 + y3 = (x + y) 3 - 3xy (x + y)
= (x + y) 6(x + y) 2 - 3xy @
= (x + y) (x2 - xy + y2)
x3 + y3 / (x + y) (x2 - xy + y2)
maha 4
3
( x3 - y3 = (x - y) + 3xy (x - y)
= (x - y) 6(x - y) + 3xy @
2
= (x - y) (x2 + xy + y2)
x3 - y3 / (x - y) (x2 + xy + y2)
(i)
2
2
= (2x + 5y)6(2x) - (2x) (5y) + (5y) @
2
(ii)
2
2
= (3x - 4y)6(3x) + ^3xh^4yh + (4y) @
2
2
= ^3x - 4yh^9x + 12xy + 16y h
g 4.6
1.
tU nfhitfis fhugLJf.
(i) 2a - 3a b + 2a c
(iv) xy - xz + ay - az
(v) p + pq + pr + qr
2.
tU nfhitfis fhugLJf.
(i) x + 2x + 1
(iii) b - 4
3.
tU nfhitfis fhugLJf.
4.
tU nfhitfis fhugLJf.
(iv) 8x - 27y
(iv) 1 - 36x
(ii) m + 8
(v) x - 8y
(iii) a + 125
114
afj
4.7.4 ax 2 + bx + c ; a ! 0
fhugLJj
(i)
^ x + ph kW ^ x + qh vgd x2 + bx + c - uL fhuf v, eh
bgWtJ,
x2 + bx + c = ^ x + ph^ x + qh
= x^ x + ph + q^ x + ph
= x2 + px + qx + pq
= x2 + (p + q) x + pq
(1)
x2 + 8x + 15 = ^ x + 3h^ x + 5h
F c = 15 = 3 # 5 kW 3 + 5 = 8 = b
x2 - 5x + 6 = ^ x - 2h^ x - 3h
(2)
F c = 6 = ^- 2h # ^- 3h kW ^- 2h + ^- 3h = - 5 = b
x2 + x - 2 = ^ x + 2h^ x - 1h
(3)
F c = - 2 = ^+ 2h # ^- 1h kW ^+ 2h + ^- 1h = 1 = b
x2 - 4x - 12 = ^ x - 6h^ x + 2h
(4)
F c = - 12 = ^- 6h # ^+ 2h kW ^- 6h + ^+ 2h = - 4 = b
maha 4
vLJfhL 4.34
tUtdtiw fhugLJf.
(i) x2 + 9x + 14
(ii) x2 - 9x + 14
(iii) x2 + 2x - 15
(iv) x2 - 2x - 15
(i)
x2 + 9x + 14
fhugLj p , q vw U vfis pq = 14 kW p + q = 9 vwthW
eh fhzntL.
x2 + 9x + 14 = x2 + 2x + 7x + 14
= x^ x + 2h + 7^ x + 2h
= ^ x + 2h^ x + 7h
` x2 + 9x + 14 = ^ x + 7h^ x + 2h
14 -
fhuf
fhuf
TLj
1, 14
15
2, 7
9
njitahd fhuf 2, 7
(ii) x2 - 9x + 14
(iv) x2 - 2x - 15
fhugLj p , q vw U vfis pq = - 15 kW p + q = - 2
vwthW eh fhzntL.
15 -
fhuf
fhuf
TLj
x2 - 2x - 15 = x2 + 3x - 5x - 15
1, 15
14
= x^ x + 3h - 5^ x + 3h
3, 5
2
= ^ x + 3h^ x - 5h
2
` x - 2x - 15 = ^ x + 3h^ x - 5h
njitahd fhuf 3, 5
116
afj
vLJfhL 4.35
tUtdtiw fhugLJf.
(i) 2x2 + 15x + 27
(ii) 2x2 - 15x + 27
(iii) 2x2 + 15x - 27
(iv) 2x2 - 15x - 27
` mt bgUf = 2 # 27 = 54
x - bfG = 15
mjhtJ, eh fhz ntoa U vf bgUf 54 kW mt
TLj 15
54 -
fhuf
fhuf
TLj
mU vf 6 kW 9
1, 54
55
2
2
2x + 15x + 27 = 2x + 6x + 9x + 27
2, 27
29
3, 18
21
= 2x ^ x + 3 h + 9 ^ x + 3 h
6, 9
15
= ^ x + 3h^2x + 9h
njitahd fhuf 6, 9
2
` 2x + 15x + 27 = ^ x + 3h^2x + 9h
117
maha 4
x - bfG = 2 ; kh cW = 27
mt bgUf = 2 # 27 = 54
x - bfG = 15
` U vf bgUf = 54;
mt TLj = 15
2x - 15x + 27 = 2x - 6x - 9x + 27
= 2x^ x - 3h - 9^ x - 3h
= ^ x - 3h^2x - 9h
` 2x - 15x + 27 = ^ x - 3h^2x - 9h
x - bfG = 2 ; kh cW = 27
mt bgUf= 2 #- 27 = - 54
x - bfG = 15
` U vf bgUf = 54;
mt TLj = 15
2x + 15x - 27 = 2x - 3x + 18x - 27
= x^2x - 3h + 9^2x - 3h
= ^2x - 3h^ x + 9h
x - bfG = 2 ; kh cW = -27
mt bgUf= 2 #- 27 = - 54
x - bfG = 15
` U vf bgUf = 54;
mt TLj = 15
2x - 15x - 27 = 2x + 3x - 18x - 27
54 -
fhuf
fhuf
TLj
1, 54
53
2, 27
25
3, 18
15
njitahd fhuf 3, 18
54 -
fhuf
fhuf
TLj
1, 54
55
2, 27
29
3, 18
21
6, 9
15
njitahd fhuf 6, 9
= x^2x + 3h - 9^2x + 3h
= ^2x + 3h^ x - 9h
54 -
fhuf
fhuf
TLj
1, 54
53
2, 27
25
3, 18
15
njitahd fhuf 3, 18
afj
vLJfhL 4.36
fhugLJf ^ x + yh2 + 9^ x + yh + 8
x + y = p vf.
p - bfG = 1; kh cW = 8
mt bgUf = 1 # 8 = 8
fhuf
TLj
1, 8
p- bfG = 9
8 -
fhuf
U vf bgUf = 8;
mt TLj = 9
2
njitahd fhuf
1, 8
p + 9p + 8 = p + p + 8p + 8
= p^ p + 1h + 8^ p + 1h
= ^ p + 1h^ p + 8h
p = x + y vd ul ilgJ,
^ x + yh2 + 9^ x + yh + 8 = ^ x + y + 1h^ x + y + 8h
vLJfhL 4.37
3
2
fhugLJf (i) x - 2x - x + 2
(ii) x + 3x - x - 3
(i)
p (x) = x - 2x - x + 2 vf.
p (x) vgJ Kgo gYW nfhit, vdnt jF _W nea
p (- 1) = (- 1) - 2 (- 1) - (- 1) + 2 =- 1 - 2 + 1 + 2 = 0
p^- 2h = (- 2) - 2 (- 2) - (- 2) + 2 =- 8 - 8 + 2 + 2 =- 12 ! 0
` x - 2x - x + 2 =(x + 1) (x - 1) (x - 2) .
119
maha 4
khW Kiw
x - 2x - x + 2 = x (x - 2) - 1 (x - 2)
2
= (x - 2)(x - 1)
= (x - 2)(x + 1)(x - 1)
3
[a a - b = (a + b) (a - b) ]
(ii) p (x) = x + 3x - x - 3 vf.
p (x) vgJ Kgo gYW nfhit, vdnt jF _W nea
fhuf Ufyh.kh cW 3. 3 - fhuf 1, 1,3 kW 3 MF.
p (- 1) = (- 1) + 3 (- 1) - (- 1) - 3 =- 1 + 3 + 1 - 3 = 0
` (x + 1) vgJ p (x) - xU fhu MF.
3
p (- 3) = (- 3) + 3 (- 3) - (- 3) - 3 =- 27 + 27 + 3 - 3 = 0
` (x + 3) vgJ p (x) - xU fhu MF.
` x + 3x - x - 3 =(x + 1) (x - 1) (x + 3) .
g 4.7
1.
tU xbthid fhugLJf.
(i) x + 15x + 14
(iv) x - 14x + 24
(vii) x + 14x - 15
(x) x - 2x - 99
2.
tU xbthid fhugLJf.
(i) 3x + 19x + 6
(vii) 6x - 5x + 1
(x) 2a + 17a - 30
(xiii) 2x - 3x - 14
3.
tUtdtiw fhugLJf.
4.
tUtdtiw fhugLJf.
(i) x + 2x - x - 2
(iii) x + x - 4x - 4
(ii) x + 13x + 30
(v) y - 16y + 60
(viii) x + 9x - 22
(iii) y + 7y + 12
(vi) t - 17t + 72
(ix) y + 5y - 36
2
2
(xii) y - y - 20
(vi) 9y - 16y + 7
(ix) 3x + 5x - 2
(viii) 3x - 10x + 8
(xi) 11 + 5x - 6x
(xiv) 18x - x - 4
(iii) 2x + 9x + 10
(v) 5y - 29y + 20
2
(ii) 5x + 22x + 8
(ii)
(xii) 8x + 29x - 12
(xv) 10 - 7x - 3x
^ p - qh2 - 7^ p - qh - 18
(ii) x - 3x - x + 3
(iv) x + 5x - x - 5
120
afj
a1 x + b1 y = c1
a2 x + b2 y = c2
(1)
(2)
kW b2 ! 0 .
2x + 5y = 2 kW x + 2y = 3
2x + 5y = 2
(1)
x + 2y = 3
(2)
121
maha 4
vd ilwJ.
(3)
( 6 - 4y + 5y = 2
- 4y + 5y = 2 - 6
` y = - 4 vd ilwJ.
y =- 4 vd (3)- ul,
x = 3 - 2^- 4h = 3 + 8 = 11 vd ilwJ.
` x = 11 kW y =- 4
vLJfhL 4.39
x + 3y = 16, 2x - y = 4 I uL Kiw .
x + 3y = 16
2x - y = 4
(1)
(2)
(3)
vd ilwJ.
2^16 - 3yh - y = 4
( 32 - 6y - y = 4
- 6y - y = 4 - 32
- 7y = - 28
y = - 28 = 4 vd ilwJ.
-7
y = 4 vd (3)- ul, x = 16 - 3^4h
= 16 - 12 = 4 vd ilwJ.
` x = 4 kW y = 4 .
vLJfhL 4.40
1 + 1 = 4 kW 2 + 3 = 7 ( x ! 0, y ! 0 ) vgij uL Kiw .
x
y
x
y
1 = a kW 1 = b vf.
x
y
bfhLfgl rkghLf tUkhW khWwd.
122
afj
a + b = 4
(1)
2a + 3b = 7
(2)
(3)
vd ilwJ.
( 2a + 12 - 3a = 7
2a - 3a = 7 - 12
- a = - 5 ( a = 5 vd ilwJ.
a = 5 vd (3)- ul, b = 4 - 5 = - 1
Mdh, 1 = a & x = 1 = 1
x
a
5
1
1
= b & y = = 1 =- 1
y
b
-1
` x = 1 , y =- 1
5
vLJfhL 4.41
xU ngdh kW xU nehL jf nrJ iy ` 60. ngdh iy
nehL jf iyia l ` 10 Fiw v, xbth iyia fhf.
xU ngdh iy ` x vf.
xU nehL jf iy ` y vf.
x + y = 60
(1)
x = y - 10
(2)
( y + y = 60 + 10 ( 2y = 70
` y = 70 = 35
2
x = 35 - 10 = 25
y = 35 I (2)- ul,
xU ngdh iy ` 25.
xU nehL jf iy ` 35.
vLJfhL 4.42
maha 4
xU fj jf iy ` x kW xU ma jf iy ` y vf.
bfhLfgl tuf go,
(1)
3x + 4y = 216
(2)
3x = 4y
4y
rkghL (2)- UJ, x =
(3)
3
4y
x- kig (1)- ul, 3 c m + 4y = 216
3
( 4y + 4y = 216 ( 8y = 216
` y = 216 = 27
8
4^27h
y = 27 vd (3)- ul, x =
= 36
3
` xU fj jf iy ` 36.
xU ma jf iy ` 27.
vLJfhL 4.43
jUk ngUJ iyaUJ ghynfhoF uL gazLfS,
fhkfyF _W gazLfS thf bkhj flz ` 32. ghynfhoF
_W gazLfS, fhkfyF xU gazL thf bkhj flz
` 27. jUkUJ ghynfhL kW fhkfy bry flzfis fhf.
flz ` y vd bfhf.
2x + 3y = 32
3x + y = 27
(1)
(2)
(3)
( 2x + 81 - 9x = 32
2x - 9x = 32 - 81
- 7x = - 49
` x = - 49 = 7
-7
x = 7 vd (3)- ul, y = 27 - 3^7h = 27 - 21 = 6
124
afj
vLJfhL 4.44
U vf TLj 55, mt ahr 7 v, mj vfis fhf.
x + y = 55
(1)
x - y = 7
(2)
(3)
x = 7+y
( 2y = 55 - 7 = 48
` y = 48 = 24
2
y = 24 vd (3)- ul, x = 7 + 24 = 31 .
` njitahd U vf 31 kW 24.
vLJfhL 4.45
xU uoyf v gjh yf x vd xwh yf y vd
bfhf. wF mj v 10x + y .
yff TLj x + y = 11
(1)
( 10x + y - 10y - x = 9
9x - 9y = 9
UwK 9 M tFf, x - y = 1
(2)
(3)
( 2y + 1 = 11
2y = 11 - 1 = 10
` y = 10 = 5 , y = 5 vd (3) ul, x = 1 + 5 = 6
2
` mj v 10x + y = 10 (6) + 5 = 65
125
maha 4
mjhtJ, x > 6 - 4
-2 -1
x >2
Mfnt 2-Fmfkhd vj bkbaQ j mrkghil iw
br. Hlglhj tl gF FF viz fz nrf TlhJ
vgij FwJ.
vLJfhL 4.46
f 4^ x - 1h # 8
4 ^ x - 1h # 8
UwK 4 M tFf,
x - 1 #2
-2 -1
x # 2+1 ( x # 3
_W kW _WF Fiwthd midJ bkbafS bfhLfgl
mrkgho f MF.
Hlgl tlgF FF viz fz nrf ntL
vgij FwJ.
vLJfhL 4.47
f 3^5 - xh > 6
3^5 - xh > 6
-2 -1
` x<3
_iwl Fiwthd midJ bkbafS bfhLfgl mrkgho
f MF.
Fiu (i) - a > - b ( a < b
(ii) a < b ( 1 > 1 ; a ! 0 , b ! 0
a b
(iii) a < b ( ka < kb for k > 0 (iv) a < b ( ka > kb ; k < 0
126
afj
vLJfhL 4.48
f 3 - 5x # 9
-2
3 - 5x # 9
( - 5x # 9 - 3 ( - 5x # 6
( 5x $ - 6 ( x $ - 6 ( x $ - 1.2
5
-1
-1.2
mrkgho f MF.
g 4.8
1.
tU rkghLfis uL Kiw f.
(ii) 2x + y = 1 ; 3x - 4y = 18
(i) x + 3y = 10 ; 2x + y = 5
(iii) 5x + 3y = 21 ; 2x - y = 4
(iv) 1 + 2 = 9 ; 2 + 1 = 12 (x ! 0, y ! 0)
x
y
x
y
5
4
3
1
(v) + = 7 ; - = 6 (x ! 0, y ! 0)
x
y
x
y
2.
3.
5.
tU mrkghLfis f.
(i) 2x + 7 2 15
(ii) 2^ x - 2h 1 3
127
(iii) 2^ x + 7h # 9
(iv) 3x + 14 $ 8
maha 4
id bfhf
p(x) = an x + an - 1 x
n-1
xU a vd TWnth.
x = a vgJ p^ xh = 0 vw gYW nfhit rkghil iw brjh,
njw:
(x + y) 3 / x3 + y3 + 3xy (x + y)
x3 + y3 / (x + y) (x2 - xy + y2)
(x - y) 3 / x3 - y3 - 3xy (x - y)
x3 - y3 / (x - y) (x2 + xy + y2)
128
Mabjhiy totfj
I hope that posterity will judge me kindly, not only as to the
things which I have explained, but also as to those which I
have intentionally omitted so as to leave to others the pleasure
of discovery
- Rene Descartes
Kjik Fnfhf
x kW y Mabjhiyfis mJ bfhSj.
fhOa js xU ia Fj.
nlfh
(1596-1650)
nlfh (Descartes)
ed jJt jij
vd miHfgLwh.
5.1 mKf
Mabjhiy totfj myJ gFKiw
totfj vgJ, vfshyhd mR uf
tir nrhof _y js nk cs fis
tgnj. Kiwia mKfgL mj_y
fis FF Kiwia tjt nund nlfh
vw buR ehL fj tYd Mth. mt nj
Kiwia bfhL tistiufis, nfhLfis
rkghLf
_y
tf
Ko
vW
vLJiujh. tnu toaiy afjij
Kj
Kj
izJ
ghjt.
j
fLofSfhf mtiu bfsutgLJ jkhf,
xU mRbjhiyfis (mRufis)
fhOa mRuf vd, mR jsfis
fhOa mRjsf vd miHnwh.
gFKiw
totfj
fLo
ed
fj Mugkhf fUjgLwJ.
j ghl, fis fhOa mR
js Ff, f mRufis
bfhL U fSF ilgl bjhiyit ma
cj Nuij tUf bjJ bfhnth.
129
mt ma t
mtkhf xU a
Kiwia jh.
mj _y aaY,
thdaY xU a
ghitia VgLdh.
nlfh FpLf
cjnahL gFKiw
toaiy v
fjgL mjid
caiygofis
bfhl rkghLf
bjhFghdh.
XU ia mj
mR uf vW
miHfgL U
vfis bfhL Ff
Ko vd flt
nlfh.
maha 5
bkbaf
ghl,
bkbafis
Y
8
bjhF
nfho
6
5
vthW
Ffyh vd eh fUnwh.
bkbaQF, xU jgl P
X 5
O 1
magL.
fhOa
js
Kiw,
6X
3
4
mRbjhiy
xU jgl bkbazh
njngh
nkYs vj xU P vw ia
gl 5.1
mRuf vW miHfgL
uL bkbafis bfhL xU
iyahd l Ffyh.
mikfbgW, mj M vd miHfgLwJ.
ilahd
fhOa Kiw js nk cs P vw vj xU
Mabjhiy totfj
bgWtjF P vw tna uL
Y
8
7
(x , y )
5
4
y-mRbjhiy vd miHfgL.
uL P vw mR
X 5
O 1
FJnfhL x-mid
tiuagL.
4 x 5
6X
bjhiyf
vwiHfgLwJ.
jid
bjhiyit
Kj
x-mR
ulhtjhf
y-mR
tHfkhf,
nrhoahf vGjyh.
6
7
gl 5.2
mRuf
uL
xwhf magL.
5.2.2 x-mRbjhiy
xU x-mRu myJ
x-bjhiy (abscissa), m y-m
tywkhf csjh myJ lwkhf
csjh vd ma cjwJ. P vw
x-mRuij fhgjF:
(i)
P vw UJ x-mF
xU brFJ nfhL tiuf.
mbrFJ nfhL x-mid
rF l vk
m x-mRu MF.
gl 5.3-, P vw
x-mRu 1 kW Q vw
x-mRu 5 vd fhnwh.
(ii)
131
Y
8
7
6
5
4
3
2
1
X 5
O 1
1
2
3
4
5
6
7
gl 5.3
6X
maha 5
5.2.3 -mRbjhiy
xU y-mRu myJ
y-bjhiy
nkwkhf
csjh
myJ
y-mRuij
P vw
rF
O 1
1
1
y-mid
vk
6X
6 kW Q vw y-mRu 2
5
6
7
vd fhnwh.
nfhL
gl 5.4-, P vw y-mRu
X 5
m y-mRu MF.
fhgjF:
P vw UJ y-mF xU
mbrFJ
wkhf
(ordinate), m x-m
csjh vd ma cjwJ.
(i)
gl 5.4
Mabjhiy totfj
fhgF
mRuf
jik
mRuf
afj Ff
XOY
x > 0, y > 0
+, +
Xl OY
II
x < 0, y > 0
-, +
Xl OYl
III
x < 0, y < 0
-, -
XOYl
IV
x > 0, y < 0
+, -
mnj ngh
8
7
4
3
mjhtJ, x-m if ir 5
if
6 myFf
ir
efjh
X 5
eh (5, 6) vw ia milnth.
(5,
6)
vw
myFf bjhiyY
y-mUJ
O 1
1
2
x-mUJ 6
thW
(5, 6) vw fhOa js
FfgLwJ.
P(5, 6)
gl 5.6
vLJfhL 5.1
(i) A (5, 4)
(ii) B ( 4, 3)
(iii) C ( 2, 3)
133
(iv) D (3, 2)
6X
maha 5
Y
8
7
6
5
A(5, 4)
B(-4, 3)
3
2
1
X -5
-4
-3
-2
O 1
-1
6X
-1
-2
D(3, -2)
-3
C(-2, -3)
-4
-5
-6
-7
Y
gl 5.7
(i)
(ii)
Mabjhiy totfj
vLJfhL 5.2
Y
8
(i) (3, 5) kW (5, 3) (ii) (- 2, - 5) kW
(- 5, - 2) vw fis brtf mRu
Kiw Ff.
7
6
B(3, 5)
5
4
A(5, 3)
3
2
X 5
C(5,2)
O 1
6X
2
3
4
5
D(2,5)
gl 5.8
vLJfhL 5.3
(1, 0), (2, 0), (5, 0) kW (4, 0) vw fis brtf mRu
Kiw Ff.
Y
8
7
6
5
4
3
fhOa
X 5
1
O 1
1
1
(4, 0)
(2, 0)
(5, 0)
(1, 0)
js,
xU
y-mRbjhiy a v, mj
5
6X
2
3
4
5
6
7
Y
gl 5.9
135
maha 5
vLJfhL 5.4
(0, 4), (0,2), (0, 5) kW (0,4) vw fis brtf mRu Kiw
Ff.
Y
8
7
6
(0, 5) 5
(0, 4) 4
3
2
fhOa
js,
xU
x-mRbjhiy a v m
y-m nk mik vd fhnwh.
X 5
O 1
6X
(0, 2) 2
3
(0, 4) 4
5
6
7
gl 5.10
vLJfhL 5.5
(i) (1, 2), ( 4, 2), (4, 2) kW (0, 2) vw fis brtf mRu Kiw
(4, 2)
(1, 2)
(0, 2)
(4, 2)
X 5
_y
O 1
1
1
2
6X
izF
nghJ
mnfhL
3
4
5
6
7
gl 5.11
136
Mabjhiy totfj
x-mF
Fiu
izahd
nfho
nk
vLJfhL 5.6
cs
3) vw f mik fhgFia
fhf.
fis
izgjh
7
6
5
A
I
fhgF
B
II
C
III
D
IV
A(2, 3)
3
2
1
X 5
O 1
6X
gl 5.12- cs brtf s,
mfy kW gugsit cdh fhz
Kokh?
C(2,3)
D(2,3)
vLJfhL 5.7
gl 5.12
gl 5.13- FfgLs f
mRufis fhf. F xbthU
Y
8
7
6
5
A vw ia vLJ bfhf.
G
X 5
6X
1
2
3
M UJ uL myFf
bjhiyY mikJsJ. vdnt, A-
D
C
ir
bjhiyY y-m if ir
O 1
if
M UJ _W myFf
1
3
x-m
B, C, D, E, F kW G Mat
6
7
njngh
kw
gl 5.13
137
maha 5
g 5.1
1.
(i)
2.
(i) (5, 2)
(vi) (0, 3)
3.
tU f x-mRbjhiy fhf.
(i) (- 7, 2)
4.
tU f y-mRbjhiy fhf.
(i) (7, 5)
5.
(i) (4, 2)
6.
7.
uL f xbth x-mRbjhiy a v, mj
fis izF nenfhL x-mid bghWJ vthW mik
vd TWf.
8.
(ii) (- 1, - 1)
(vii) (4, - 5)
(ii) (3, 5)
(ii) (2, 9)
(ii) (4, - 5)
(iii) (7, 0)
(viii) (0, 0)
(iv) (- 8, - 1)
(ix) (1, 4)
(iii) (8, - 7)
(iii) (- 5, 8)
(iii) (4, 0)
138
(v) (0, - 5)
(x) (- 5, 7)
(iv) (- 5, - 3)
(iv) (7, - 4)
(iv) (4, - 2)
Mabjhiy totfj
9.
10.
xl
B
x2
A
x1
x2 x1
U fis fUJf.
x2 2 x1 v, A-UJ B- bjhiy
AB = OB - OA = x2 - x1
yl
gl 5.14
x1 2 x2 v, AB = x - x
1
2
vdnt, AB = x2 - x1 MF.
y2
U fis fUJf.
y2 2 y1 v, A-
AB = OB - OA = y2 - y1
UJ
y1 2 y2 v AB = y1 - y2
vdnt, AB = y2 - y1 MF.
B-
bjhiy
y1
xl
yl
gl 5.15
139
y2y1
maha 5
bfhnth.
y mRuf rkkhf
A(x1, y1)
B(x2, y1)
yl
vdnt, AB = PQ = x1 - x2
jnghJ
nfho nk
y-mF
A (x1, y1)
izahf
cs
kW B (x1, y2)
fis vLJbfhf.
gl 5.16
y-mF, A kW
jnghJ P kW Q- mRuf
P,
Matilnas
bjhiyF rkkhF.
B(x1, y2)
yl
gl 5.17
vdnt, PQ = AB = y1 - y2
Fiu
xl
A(x1, y1)
vw U
xU
fhOa
js
vLJbfhnth.
A (x1, y1)
kW
B (x2, y2)
vw
fis
Mabjhiy totfj
AR = PQ = OQ - 0P = x2 - x1 kW
B(x2, y2)
BR = BQ - RQ = y2 - y1
mjdh, AB =
AB =
vw
A(x1, y1)
fSF
xl
vdnt A kW
ilgl bjhiy
y2y1
x2 x1
yl
gl 5.18
(x1, y1)
vw bfhLfgl U fSF
d=
(ii) MUJ
2
OP =
P (x1, y1)
vw
bjhiy
x1 + y1 MF.
vLJfhL 5.8
= (3 + 4) + 0 =
49 = 7
vLJfhL 5.9
(5 + 7) + (2 - 2) = 122 = 144 = 12
141
maha 5
vLJfhL 5.10
d=
d=
(- 4 + 5) + (2 + 6) =
1 + 8 = 1 + 64 =
65
vLJfhL 5.11
(x1, y1) = (0, 8), (x2, y2) = (6, 0) vf. U fSF ilgl bjhiy
d=
(6 - 0) + (0 - 8) =
36 + 64 = 100 = 10
khWKiw :
A, B vgd (6, 0) kW (0, 8) vw fis,
O vgJ Mia FfL. A(6, 0) vw
x-m J, B(0, 8) vw y-m J
mikJsd.
mRfSF ilgl nfhz
brnfhz vgjh AOB vw Knfhz xU xl
brnfhz Knfhz MF.
B(0, 8)
8 myFf
A(6, 0)
O
yl
OA = 6, OB = 8
6 myFf
gl 5.19
AB = OA + OB = 36 + 64 = 100.
` AB = 100 = 10
vLJfhL 5.12
d =
(5 + 3) + (- 7 + 4) =
8 + 3 = 64 + 9 =
142
73
Mabjhiy totfj
vLJfhL 5.13
(4, 2), (7, 5) kW (9, 7) vw _W fS xnu nenfho J mik
vd fhLf.
bfhLfgl _W f A(4, 2), B(7, 5) kW C(9, 7) vf.
bjhiy Nuid gagLj,
2
AB = (4 - 7) + (2 - 5) = (- 3) + (- 3) = 9 + 9 = 18
BC = (9 - 7) + (7 - 5) = 2 + 2 = 4 + 4 = 8
CA = (9 - 4) + (7 - 2) = 5 + 5 = 25 + 25 = 50
vdnt, AB = 18 =
CA =
50 =
9#2 = 3 2;
BC =
8 =
4#2 = 2 2;
25 # 2 = 5 2 .
F AB + BC = 3 2 + 2 2 = 5 2 = AC vd ilwJ.
vLJfhL 5.14
cfshFkh vd khf.
bjhiy Nuid gagLj,
2
AB = (2 + 3) + (6 + 4) = 5 + 10 = 25 + 100 = 125
BC =(- 6 - 2) + (10 - 6) = (- 8) + 4 = 64 + 16 = 80
mikF vd fhLf.
bfhLfgl f A (a, a) , B (- a, - a) kW C (- a 3 , a 3 ) vd bfhf.
bjhiy Nu d =
maha 5
AB =
BC =
CA =
(a + a) + (a + a)
2
(2a) + (2a) =
2
2
4a + 4a =
8a = 2 2 a
^- a 3 + ah + ^a 3 + ah =
2
8a =
3a + a - 2a
3 + 3a + a + 2a
4 # 2a = 2 2 a
2
(a + a 3 ) + (a - a 3 ) =
a + 2a
3 + 3a + a - 2a
3 + 3a
8a = 2 2 a
vdnt, AB = BC = CA = 2 2 a .
midJ gffS rkkhdjh, bfhLfgl f xU rkgf Knfhzij
mikF.
vLJfhL 5.16
DA = (3 + 7) + (- 5 + 3) = 10 + (- 2) = 100 + 4 = 104
vdnt,
AB = CD =
vLJfhL 5.17
Mabjhiy totfj
2
AB = (3 - 3) + (2 + 2) = 4 = 16
BC = (3 + 1) + (2 - 2) = 4 = 16
CD = (- 1 + 1) + (2 + 2) = 4 =16
DA = (- 1 - 3) + (- 2 + 2) = (- 4) = 16
nkY,
2
AC = (3 + 1) + (- 2 - 2) = 4 + (- 4) = 16 + 16 = 32
BD = (3 + 1) + (2 + 2) = 4 + 4 = 16 + 16 = 32
AB = BC = CD = DA = 16 = 4.
nkY, AC = BD =
vLJfhL 5.18
P vw (2, 3) kW (6, 5) vw fis izF nfhLJo
vdnt, (x - 2) + (x - 3)
2
= (x - 6) + (x - 5)
2
2
x - 4x + 4 + x - 6x + 9 = x - 12x + 36 + x - 10x + 25
2
2x - 10x + 13 = 2x - 22x + 61
12x = 48
x = 48 = 4
12
maha 5
vLJfhL 5.19
bjhiy Nu d =
CP = (9 - 4) + (3 - 3) = 5 = 25
CQ = (7 - 4) + (- 1 - 3) = 3 + (- 4) = 9 + 16 = 25
CR = (4 - 1) + (3 + 1) = 3 + 4 = 9 + 16 = 25
vdnt, CP = CQ = CR
= 25 myJ CP = CQ = CR = 5 MF. UJ P, Q, R
5a - b - 32 = 0 vd fhL.
(a, b) vw ia P vd, (3, - 4) kW (8, - 5) vw fis Kiwna
A kW B vd vLJ bfhs. P vw A kW B-UJ rku
csjh, PA = PB MF. vdnt, PA2 = PB2
mjhtJ, (a - 3) + (b + 4) = (a - 8) 2 + (b + 5) 2
a2 - 6a + 9 + b2 + 8b + 16 = a2 - 16a + 64 + b2 + 10b + 25
- 6a + 8b + 25 + 16a - 10b - 89 = 0
10a - 2b - 64 = 0
` 5a - b - 32 = 0
vLJfhL 5.21
Mabjhiy totfj
SA =
(9 - 4) 2 + (3 - 3) 2
25 = 5
SB =
(7 - 4) 2 + (- 1 - 3) 2 =
25 = 5
SC =
(1 - 4) 2 + (- 1 - 3) 2 =
25 = 5
vdnt, SA = SB = SC .
xU Knfhz RW tl ika mj c f UJ rk
u mik. S vw c f UJ rk u mikJsjh,
m Knfhz ABC- RWtlikakhF.
g 5.2
1.
nH
bfhLfgLs
xbthU
nrhofSF
ilgl
bjhiyit fhf.
(i) (7, 8) kW (- 2, - 3)
(ii) (6, 0) kW (- 2, 4)
(iv) (- 2, - 8) kW (- 4, - 6)
(iii) (- 3, 2) kW (2, 0)
(v) (- 2, - 3) kW (3, 2)
(vii) (- 2, 2) kW (3, 2)
2.
3.
4.
maha 5
5.
nH bfhLfgLs f xU rk gf Knfhz cf vd
fhLf.
(v) (- 3 ,1), (2 3 , - 2) kW (2 3 , 4)
6.
(i) (- 7, - 5), (- 4, 3), (5, 6) kW (2, 2) (ii) (9, 5), (6, 0), (- 2, - 3) kW (1, 2)
7.
8.
(i) (0, - 1), (2, 1), (0, 3) kW (- 2, 1) (ii) (5, 2), (1, 5), (- 2, 1) kW (2, - 2)
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Mabjhiy totfj
15.
16.
17.
18.
A(4, 3)
yl
gl 5.20
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
149
maha 5
id bfhf
x-m nk cs U f x-mRuf x1 kW x2 v,
mitfSF ilyhd bjhiy x1 - x2 MF.
y-m nk cs U f y-mRuf y1 kW y2 v,
mitfSF ilyhd bjhiy y1 - y2 MF.
(x1, y1)
kW
(x2, y2)
vw
fSF
150
ilyhd
bjhiy
Knfhza
There is perhaps nothing which so occupies the
middle position of mathematics as trigonometry.
J.F. HERBART
Kjik Fnfhf
Knfhza jfis mj
Maglh
(A.D. 476 550)
6.1 mKf
eh nghJ sine
Knfhza My bkhahfkhd
Trigonometry vw brh nuf bkhUJ
bgwglJ. j bghU Knfhz msf
vgjhF.
Mug fhyf Knfhz
gffSF, mj nfhzfSF ilna
cs bjhlid ma Knfhza gaglJ.
ghf (Hipparchus) vD nuf thda
kW fj tYe Kj Kj Knfhza
j mltizia flikJ, Knfhza
KndwF
lh.
vdnt,
t
Knfhza jij vd miHfgLwh.
KnfhzayhdJ
jfhy
bgUks
gagLjgL tU gy gaghLfis csla
f gHikahd fj ahF. gilfhyf
ymsit kW thda nfhzf kW
uf msl brnfhz Knfhzaiy
gagLd. fg gaz nghJ t fhz,
thbt nfhf aF ghijf kW
mfis (x miyf, lh f mf)
fhz
Knfhza
gagLjgLwJ.
vD Fpil vthW
gagLJnwhnkh,
mnj bghU Kj
Kj cgnahjt
Maglh (Aryabhatta) .
. 500- mt vGa
Magoa vD fj
sine vD FpL
fhzgLwJ. Magl
ah fwj
Kfhy fj nkijf
Kjikahdt. t fh
khy ghdh cs
ghlu vD l
thjt Mt. t
. 476 M ML kh
21 nkr rfuh mW
wjh. t jdJ 23tJ ta thda g
Fiwjgr Maglh,
Maglh jhjh vD
6.2 Knfhza jf
U fis vGdh.
Maglh vD
fj kW thdaiy
gaJ.
maha 6
Ka fUJ nfhz
Ugkhz js irl U nfhL gFfSF ilgl
gF nfhz vdgL. nfhz MuF gF nfhz
bjhlfgf vd mJ Ko gF Kogf vd
miHfgL. irl U nfhL gFf MuF
nfhz c vdgL.
F O-it bghWJ f OA MdJ OB
tiu RHwgLtjh nfhz AOB cUthwJ.
jid +AOB vd Fngh. F OA vgJ
bjhlfgf vd, OB vgJ Kogf
vd kW O vgJ mnfhz c vd c
O
miHfgLwJ. eh nfhzfis Ff i , a ,
b nghw nuf vGJfis gagLJnwh.
Ko
i
bjhlfgf
gl
6.1
J .K 1000
gy
z
f
vgf
gl 6.2- cs brnfhz Knfhz _W gff nfhz i-F
vd bjhl bgW mikJsJ vd fhngh.
C
A mLJs gf B
gl 6.2
Knfhza
tobthj
brnfhz
Knfhzfis
mogilahf
bfhnl
C
B
A
i
i
D
i
O
vLJfhlhf,
AD = BE = CF ;
OA
OB
OC
OD = OE = OF
OA
OB
OC
Knfhzf gff jf i - msit bghWJ mikwnj
ju Fl vj xU brnfhz Knfhzij bghWJ miktiy. j
_y eh MW Knfhza jfis bgWnwh. j jfSF
btFfhyF Kng bgaLsd.
vgf
vw j nfhz i - sine vd miHfgLwJ. nkY J
fz
sin i vd FlgLwJ.
mLJs gf
vw j nfhz i - cosine vd miHfgLwJ.
fz
nkY J cos i vd FlgLwJ.
vgf
vw j nfhz i - tangent vd miHfgLwJ.
mLJs gf
nkY J tan i vd FlgLwJ.
fz
vw j nfhz i - secant vd miHfgLwJ.
mLJs gf
nkY J sec i vd FlgLwJ.
mLJs gf
vw j nfhz i - cotangent vd miHfgLwJ.
vgf
nkY J cot i vd FlgLwJ.
153
maha 6
Ka fUJ Knfhza jf
brnfhz Knfhz i xU FWnfhz vf. nfhz
i -it bghWJ MW Knfhza jf tUkhW
sin i =
vgf
fz
cosec i =
fz
vgf
cos i =
mLJs gf
fz
sec i =
fz
mLJs gf
tan i =
vgf
mLJs gf
cot i
mLJs gf
vgf
jiy bjhlf
cosec i , sec i kW cot i Ma Knfhza jf Kiwna
sin i , cos i kW tan i Mat jiy jf MF.
sin i =
1
cosec i
cos i =
1
sec i
tan i =
1
cot i
cosec i =
1
sin i
sec i =
1
cos i
cot i =
1
tan i
Fiu
vLJfhL 6.1
gl
fhQ
brnfhz
Knfhz
ABC-,
nfhz i -it bghWJ MW Knfhza jfis fhf.
gl 6.3 UJ, vgf BC = 3, mLJs gf AB = 4, A
fz AC = 5
sin i = BC = 3
cosec i = AC = 5
AC
BC
5
3
cos i = AB = 4
AC
5
sec i = AC = 5
AB
4
tan i = BC = 3
AB
4
cot i
154
= AB = 4
BC
3
i
4
gl 6.3
Knfhza
vLJfhL 6.2
5
gl fhQ brnfhz Knfhz PQR-,
nfhz i -it bghWJ MW Knfhza jfis Q
fhf.
12
i
13
gl 6.4
sin i =
PQ
= 5
RQ 13
cosec i =
RQ 13
=
PQ
5
cos i = PR = 12
RQ 13
sec i =
RQ 13
=
PR
12
tan i =
PQ
= 5
PR
12
cot i
= PR = 12
PQ
5
A
vLJfhL 6.3
fhf.
gl 6.5-UJ, AC = 24 kW BC = 7. jhfu njwgo,
AB = BC + CA = 7 + 24 = 49 + 576 = 625
` AB =
gl 6.5
625 = 25
sin i = BC = 7
AB
25
cosec i = AB = 25
BC
7
cos i = AC = 24
25
AB
sec i = AB = 25
AC
24
tan i = BC = 7
AC
24
cot i
= AC = 24
BC
7
vLJfhL 6.4
gl 6.6
12
maha 6
2
AC = AB + BC
15 = AB + 12
AB = 15 - 12 = 225 - 144 = 81
` AB =
81 = 9
cos A = AB = 9 = 3
AC
15
5
tan A
cosec A = AC = 15 = 5
BC
12
4
tan C
sec A = AC = 15 = 5
AB
9
3
cosec C = AC = 15 = 5
AB
9
3
cot A
sin C
= BC = 12 = 4
AB
9
3
= AB = 9 = 3
AC
15
5
cos C = BC = 12 = 4
AC
15
5
= AB = 9 = 3
BC
12
4
= AB = 9 = 3
BC
12
4
sec C
= AC = 15 = 5
BC
12
4
cot C
= BC = 12 = 4
AB
9
3
vLJfhL 6.5
PR = PQ + QR
17 = 8 + QR
2
2
QR = 17 - 8
17
= 289 - 64 = 225
` QR =
225 = 15
gl 6.7
eh bghGJ _W gff msfis gagL, nfhz P- MW
Knfhza jfis fhzyh.
RQ 15
=
sin P =
cosec P = PR = 17
PR
RQ 15
17
PQ
cos P =
= 8
sec P = PR = 17
PR
PQ
17
8
RQ 15
PQ
tan P =
=
= 8
cot P =
PQ
RQ 15
8
156
Knfhza
vLJfhL 6.6
cos A = 35 v, sec A + tan A it fhf.
sec A - tan A
37
cos A = 35 vd bfhLfgLsJ. AB = 35 kW AC = 37, +B = 90c
37
bfhl brnfhz Knfhz ABC I (gl 6.8) fUJf. jhfu njwgo,
eh bgWtJ
2
2
2
AC = AB + BC
372 = 352 + BC2
BC2 = 372 - 352
= 1369 - 1225 = 144
` BC = 144 = 12
sec A = AC = 37 ,
AB
35
C
37
35
gl 6.8
tan A = BC = 12
AB
35
eh bgWtJ
20
` AC =
841 = 29.
sin i = BC = 20 , cos i = AB = 21
AC
AC
29
29
1 - sin i + cos i = 1 - 20 + 21 = 29 - 20 + 21 = 30
29 29
29
29
1 + sin i + cos i = 1 + 20 + 21 = 29 + 20 + 21 = 70
29 29
29
29
1 - sin i + cos i =
1 + sin i + cos i
30
29
70
29
= 30 # 29 = 30 = 3
29 70
70
7
157
21
gl 6.9
maha 6
AB = AD + BD
a = AD + 8 a B
2
2
2
2
AD = a - a
4
` AD = 3 a
2
= 3a
4
30c
60c
B
60c
a
2
a
2
gl 6.10
cosec 30c =
1
=2
sin 30c
sec 30c
1
= 2
cos 30c
3
cot 30c
1
= 3
tan 30c
3 BDA -, +ABD = 60c. vdnt, eh nfhz 60c-fhd Knfhza
jfis tUkhW fhzyh.
3a
AD
2
sin 60c =
=
= 3
AB
a
2
a
cos 60c = BD = 2 = 1
AB
a
2
3a
AD
2
tan 60c =
=
= 3
BD
a
2
158
cosec 60c =
1
= 2
sin 60c
3
sec 60c
1
=2
cos 60c
cot 60c
1
= 1
tan 60c
3
Knfhza
vdnt, mKnfhz
xU Urkgf brnfhz
AC = AB + BC
45c
= a + a = 2a
45c
` AC = a 2
gl 6.11
cosec 45c =
cos 45c = AB = a = 1
AC
a 2
2
sec 45c =
1
= 2
cos 45c
tan 45c = BC = a = 1
AB
a
cot 45c =
1
=1
tan 45c
1
= 2
sin 45c
tiuf.
brnfhz
Knfhz
OQPI
B(0, 1)
sin i =
y
PQ
= = y (P- y mRbjhiy)
1
OP
P(x, y)
1
O
i
x
y
Q A(1, 0)
cos i =
OQ x
=
= x (P- x mRbjhiy)
OP 1
tan i =
PQ y
=
OQ x
gl 6.12
OPMdJOA-l xW nghJ i = 0c MF. A- Mabjhiyf (1,0) vgjh,
eh bgWtJ
159
maha 6
cosec 0c tiuaWfgliy
sec 0c = 1
tan 0c = 0
cot 0c tiuaWfgliy
o
vgjh, eh bgWtJ
cosec 90c = 1
cot 90c = 0
jf tU mltiz bfhLfgLsJ.
nfhz i
0c
30c
45c
60c
90c
sin i
1
2
3
2
3
2
1
2
cos i
1
2
1
2
tan i
1
3
tiuaWf
gliy
cosec i
tiuaWf
gliy
2
3
sec i
2
3
tiuaWf
gliy
cot i
tiuaWf
gliy
1
3
vLJfhL 6.8
Knfhza
2
2
` sin2 45c + tan2 45c + cos2 45c= c 1 m + (1) 2 + c 1 m
2
2
= 1 +1+ 1 = 2
2
2
vLJfhL 6.9
2
2 tan2 60c
k fhf : 12 cos 30c 4 sec2 45c
cos 30c =
2
c12 # c 3 m m - ^2 # ^ 3 h h
2
2
2
c
c
12
cos
30
2
tan
60
=
`
4 sec2 45c
4 # ( 2 )2
3
`12 # 4 j - ^2 # 3h
=
4#2
= 9- 6 = 3
8
8
g 6.1
tU glfUJ, nfhz i -it bghWJ Knfhza jfis
fhf.
1.
25
10
7
i
C
24
(i)
(ii)
A
37
40
12
35
C
(iii)
41
(iv)
2.
(i) sin A = 9
15
(iv) sec i = 17
8
(ii) cos A = 15
17
(v) cosec i = 61
60
161
(iii) tan P = 5
12
(vi) sin i = x .
y
maha 6
3.
(i) sin i = 1
2
4.
5.
6.
7.
8.
9.
(ii) sin i = 0
(iii) tan i = 3
(iv) cos i =
3.
2
10.
11.
12.
13.
(i)
(iii)
tan 45c
tan 30c + tan 60c
2
2
2
2
(vii) tan 60c + 4 cos 45c + 3 sec 30c 2+ 5 cos 90c
cosec 30c + sec 60c - cot 30c
14.
tUtdtiw rghf.
(i)
2
sec2 30c - 2 sin2 45c
(vi) 4 cot 60c +
sin2 60c + cos2 45c
162
Knfhza
cos 60c =
1
1 + sin 60c
sec 60c + tan 60c
2
(vi) 1 - tan2 60c = 2 cos2 60c - 1
1 + tan 60c
(vii) sec 30c + tan 30c = 1 + sin 30c
sec 30c - tan 30c 1 - sin 30c
(v)
(viii) tan2 60c - 2 tan2 45c - cot2 30c + 2 sin2 30c + 3 cosec2 45c = 0
4
(ix) 4 cot2 45c - sec2 60c + sin2 60c + cos2 60c = 1
(x) sin 30c cos 60c + cos 30c sin 60c = sin 90c.
nfhz i -fhd jf
sin i = AB
AC
cos i = BC
AC
tan i = AB
BC
cosec i = AC
AB
sec i = AC
BC
cot i = BC
AB
(1)
90c - i
A
gl
sin (90c - i) = BC
AC
cos (90c - i) = AB
AC
tan (90c - i) = BC
AB
cosec (90c - i) = AC
BC
sec (90c - i) = AC
AB
cot (90c - i) = AB
BC
(2)
6.13
maha 6
cot i
= tan (90c - i)
vLJfhL 6.10
vLJfhL 6.13
` tan 35c tan 60c tan 55c tan 30c = cot 55c cot 30c tan 55c tan 30c
1
=
# 1
# tan 55c # tan 30c = 1
tan 55c tan 30c
164
Knfhza
vLJfhL 6.14
cosec A = sec 25c v, A-I fhf.
sin a = sin b ( a = b
cos a = cos b ( a = b , g
vLJfhL 6.15
g 6.2
1.
k fhf.
2.
RUFf.
(vi) 2
(vii)
(ix) cot 12c cot 38c cot 52c cot 60c cot 78c.
sec (90c - i)
cos (90c - i)
+7
cosec i
sin i
sec (90c - i)
cos i
#
- sec i (viii) sin 35c + cos 55c - 2 cos2 60c
cos 55c sin 35c
sin (90c - i) tan (90c - i)
165
maha 6
3.
(v) cosec A cos 43c = 1 (vi) sin 20c tan A sec 70c = 3 .
4.
tUtdtiw Wf.
(iv)
1c = 60l kW 1l = 60m .
sine, cosine kW tangent- 0c Kj 90c tiuyhd midJ nfhzf
kfS 6l ilbt ms ehF jrk l Ujkhf mltiz
bfhLfgLsJ. nkY, Knfhza mltiz _W gFfis cilaJ.
mltiz lJ nfho cs u ghif 0c Kj 90c tiu
FlgLsJ.
(i)
nfhzf sine, cosine kW tangent- kf (ii) FLsthW 6l -
klFf gJ ufshf bfhLfgLsJ. kw lf bfhLfgl
nfhzf kfis fhz bghJahr mltiz bfhLfgLs
kfis bfhL rbrJ bfhsntL.
sine kW tangent mliz kig fhQnghJ bghJahrij
Tl ntL, mnj rka cosine mliz bghJahrij ff ntL.
166
Knfhza
vLJfhL 6.16
sin 46c51l - kig fhf.
0l 6l
0.0c
0.1c
12l
18l
24l
30l
36l
42l
48l
54l
Mean Diff.
0.2c
0.3c
0.4c
0.5c
0.6c
0.7c
0.8c
0.9c
1 2 3 4 5
46c
0.7290
vLJfhL 6.17
0l 6l
0.0c
0.1c
37c
12l
18l
24l
30l
36l
42l
48l
54l
Mean Diff.
0.2c
0.3c
0.4c
0.5c
0.6c
0.7c
0.8c
0.9c
1 2 3 4 5
0.7965 7
vLJfhL 6.18
0l 6l
0.0c
25c
0.1c
12l
18l
24l
30l
36l
42l
48l
54l
Mean Diff.
0.2c
0.3c
0.4c
0.5c
0.6c
0.7c
0.8c
0.9c
1 2 3 4 5
0.4706
11
maha 6
vLJfhL 6.19
vLJfhL 6.20
vLJfhL 6.21
vLJfhL 6.22
Knfhza
vLJfhL 6.23
= 1.4850
vLJfhL 6.24
gl 6.14- bfhLfgLs brnfhz Knfhz
gugsit fhf.
.
br
10c 14l
gl 6.14
0.1777 = AB
3
` AB = 0.1777 # 3 = 0.5331
0.9841 = BC
3
` BC = 0.9841 # 3 = 2.9523
= 0.786935565
vLJfhL 6.25
6 br. MuKs tl ika 165c nfhzmsit jhF eh
sij fhf.
169
maha 6
r.
6 b 82c30l
A
O
B
gl 6.15
gynfhz gf s fhf.
AB vgJ 8 myF MuKila tlD mikj 9 gff bfhl xGF
gynfhz xU gf vf. O vgJ tl ika v, +AOB = 360c = 40c
9
. OC = AB I tiuf. vdnt,
sin 20c = AC = AC
8
OA
i.e., 0.3420 = AC
8
O
8
c
20
C
A
AC = 0.3420 # 8 = 2.736
gl 6.16
vLJfhL 6.27
Mu fhf.
AB vgJ xGF mWnfhz xU gf kW O vgJ ctl ika
vf. OC = AB I tiuf. r vgJ tl Mu v, OC = r. nkY,
170
Knfhza
tan 30c = AC
r
30o
i.e., 1 = 3
r
3
A 3br. C 3
gl 6.17
g 6.3
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
171
maha 6
9.
10.
11.
12.
id bfhf
jhfu njw:
xU brnfhz Knfhz fz J tiuagL rJu
gugsthdJ, kw uL gff J tiuagL rJuf
gugsf TLjYF rk.
Knfhza jf:
brnfhz Knfhz i xU FWnfhz vf. i -it bghWJ
MW Knfhza jf tUkhW
vgf
fz
mLJs gf
cos i =
fz
vgf
tan i =
mLJs gf
sin i =
cosec i =
fz
vgf
fz
mLJs gf
mLJs gf
=
vgf
sec i =
cot i
cosec i =
1
cosec i
cos i =
1
sec i
tan i =
1
cot i
1
sin i
sec i =
1
cos i
cot i =
1
tan i
cot i
172
= tan (90c - i)
toa
Kjik Fnfhf
toa mogil fUJfis id Tj.
izfu
bfhSj.
jhd
njwfis
7.1 mKf
Geometry vw bga uL nuf thijf
ia msl vw bghUUJ bgwglJ.
fhyngh toa f mHfhf mikfgl
jUf Kiw xGFgLjgl fj mthF.
J f, nfhLf, jsf, cUtfSF
ilnas
gf
kW
bjhlfis
cslaJ. Rkh .K. 3000 Mo nghJ Kfhy
vJ kW J rkbt toa ga
gf fhzgld. tiuaWfglhj thijf,
tiuaiwf kW Cff Matwh toa
bjhlFwJ. it njwfSF tiuglfSF
bfhL brwd. J Egkhd ghl Mdh,
kdfzh vjhf Cfyh. nkY cWahd
eilKiw gaghLfis bfhlJ. toa
yfis msbtLg Ka gfhdhY,
vLJfhlhf, jnghJ fLkhd cWghLila
ghyf, bt MTlf kW fbga
isahL kW bghGJ nghF muFf mikf
tthdJ
gagLjgLwJ.
o
Kjjfkhd Elements- Flglitf
nkTa fLkhd gf toa njw
bjthf vGjgLsJ.
173
nj
(640 - 546 BC)
Thales (pronounced THAY-lees)
nuf efukhd nyl
nj wjh. toa
fUa kW tiuj
jYfhf eF maglt.
xU tl lij
Knfhz l gfkhf
bfhL mjF xU
Knfhzij tiujh l
gfF vnus nfhz
vnghJnk brnfhzkhF
vw njwij Wdh.
uLf cau kW
flfiuF fgYF
ilnas u
MafzFfSF toa
Kiw fljh.
toa cj
fhuzij gagL nj
njwF ehF Jiz
njwfis KjKj
gagLdh. jfhf Kj
Kiwahf cikahd
fj mP vW
fj fLofis
flj Kj kj vd
tghulglh. nuf
eho VG m f
myJ VG Jwf xUtuhf
sdh. nkfa
ggho Kj jJt
nkijahf kwtfsh mt
kfglh.
maha 7
gl
sf
xiwbahW bto bfhshk xnu
js brY nfhLfis iznfhLf
vnwh. U iznfhLfSF ilna
cs bjhiy vbghGJ rkkhf UF.
l1
iz
nfhLf
l2
btL
nfhLf
O
A
l1
xU
l2
tnfhLf
l3
xUnfhlik
f
nfhz
(Obtuse Angle)
tis nfhz
(Reflex Angle)
B
B
FWnfhz
(Acute Angle)
bga
tiugl
O
nfhz
ms
A
+AOB 1 90c
O
O
+AOB = 90c
174
B
A
toa
bga
nfhz
Fbj nfhzf rk
+1 = +3, +2 = +4,
+5 = +7, +6 = +8
xj nfhzf rk
+1 = +5, +2 = +6,
+3 = +7, +4 = +8
cbs nfhzf rk
+3 = +5, +4 = +6
bt v nfhzf rk
+1 = +7, +2 = +8
tiugl
1
l1
4
l2
2
3
5 6
8
c nfhzf if u +3 + +6 = 180c;
nfhzf
+4 + +5 = 180c
A
Fiu
A
gl 7.2
gl 7.1 C
maha 7
gl
A
xU Knfhz _W gff
g-g-g
SSS
kbwhU Knfhz _W
gffSF rkbk, mU
B
KnfhzfS rtrkkhF.
g-nfh-g
SAS
TABC / TPQR
xU Knfhz U gffS
mit
csla
nfhzK
kbwhU
Knfhz
U
gffSF mit csla
nfhzF rkbk, mU
B
KnfhzfS rtrkkhF.
xU
Knfhz
U
nfhzfS mtwh izj
nfh-g-nfh gfK kbwhU Knfhz U
nfhzfSF mtwh izj
ASA
gfF rkkhdh, mU B
KnfhzfS rtrkkhF.
br-f-g
RHS
176
TABC / TPQR
P
TABC / TPQR
xU
Knfhz
U
nfhzfS mj VjhtJ xU
nfh-nfh-g gfK kbwhU Knfhz
AAS
U
nfhzfSF
xj
B
gfF rkbk, mU
KnfhzfS rtrkkhF.
xU brnfhz Knfhz
fz, VnjD xU gf, kbwhU
brnfhz
Knfhz
fz, xU gf MatF
Kiwna rkkhf U, mU
KnfhzfS rtrkkhF.
Q
R
TABC / TPQR
A
TABC / TPQR
toa
g 7.1
1.
2.
3.
(i)
(iii) 120c
xc
5.
(v) 100c
(ii)
(x + 30)c
B
xc
B
(ii)
3x 2x
D
(3x+5)c (2x25)c
D
(115 x)c
40c
(v) 20c
(iv) 40c
(x 20)c
4.
(iv) 35c
C
y c 90cxc
O
A
3xc 60c B
(iii)
E
m1
6.
7.
l1 || l2 v x - kig fhf.
(i) l1
l2
8.
9.
t
(2x + 20)c
(3x10) c
l1
B A
C D
F E
G H
l2
(ii) l1
(3x + 20)c
2xc
l2
tiu
40 c
B
120 c
C
maha 7
rtf
izfu
brtf
rhrJu
U rkgf
rtf
rJu
vgff iz kW rk
v nfhzf rk
nfhzf ifu
kW
mLJs
rhrJu
rtf
gf
nfhz
_iylf
mtaiy
gf
Urkgf
nfhz
rtf
rkkhf
Ufntoa
_iyl _iylf rk
178
toa
7.4.1 izfu gf
g 1 : xU izfu v gff rk.
ju
%f : AB = CD kW AD = BC
mik : BD I izf
%gz :
gl 7.3
(i) +ABD = +BDC
(iii) BD bghJ gf
` T ABD / T BCD
(nfh-g-nfh g go)
Mfnt, AB = DC kW AD = BC
%f : +ABC = +ADC kW
A
+DAB = +BCD
mik : BD I izf
179
gl 7.4
maha 7
%gz :
` +ABC = +ADC
njnghW,
g 2- kWjiy:
+BAD = +BCD
%gz :
A
(i)
+ABM = +CDM
AB = DC
gl 7.5
(nfh-g-nfh g go)
` AM = CM kW BM = DM
i.e., M vgJ AC kW BD- ika
` izfu _iylf xiwbahW Urk TL
toa
(i) izfu _iylf mizfuij rk gugs
F
bfhl U Knfhzfshf F.
(ii) izfu _iylf xWbfhW brFJ v,
mJ rhrJu MF.
(iii) xnu mo J, U iz nfhLfSilna mik
izfuf rkguilait.
vLJfhL 7.1
xU ehfu _W nfhzf msf 100c 84c kW 76c v,
ehfhtJ nfhz msit fhf.
ehfhtJ nfhz ms x c vf.
100c+84c+76c+ x c = 360c
260c+ x c = 360c
i.e.,
x c = 100c
vdnt, ehfhtJ nfhz ms 100c MF.
vLJfhL 7.2
+A+ +B = 180c
65c+ B = 180c
>
>>
>>
+B = 180c - 65c
+B = 115c
65o
A
>
gl 7.6
maha 7
+ABC = 90c
62c
= 28c
gl 7.7
vLJfhL 7.4
+A = +C = 76c
+CDB = xcvf.
3 CDB-, CD = CB
76c
+CDB = +CBD = xc
( rhrJu v nfhzf)
gl 7.8
xc = 52c
` +CDB = 52c
g 7.2
1.
2.
3.
C
105o
O
45o
30o
4.
5.
6.
30 br. v,
toa
7.
yc
(i)
40c
xc
62c
C
xc
yc
(iii)
(ii)
xc
yc
120c
A
8.
9.
D
P
tlf (Circles)
iyahd xU UJ rk bjhiy
efU akghij xU tlkhF.
tl mj Rws vdgL.
eh
bjhLnfhL
iyahd mj ika vd khwhj
ilu Mu vd miHfgL.
gl 7.9
O
l
eh (Chord)
tlg jikj U fis
izF nfhLJL eh vdgL.
bt
Lnf
hL
l (Diameter)
tl fbga eh l MF.
btLnfhL (Secant)
xU tlij U btntW f btobrY nfhL tl
btLnfhL vdgL.
183
maha 7
bjhLnfhL (Tangent)
tlij xnubahU xU kL bjhLbrY nfhL tl
bjhLnfhL vdgL.
bjhLnfhlhdJ tlij bjhL , bjhL vdgL.
xU
tlgid
uL
rkkw
a
tlJL
bg
tl (Arc of a circle)
fshf
tl
nfhzgF
tl vd miHfL.
bghJika tlf (Concentric circles)
O r
gl 7.11
xUir f (Congruent arcs )
!
!
tlYs uL f AB kW CD Mait tl ika jhF
ij eh
7.5.1 tl ehf gf
gl 7.12
gl 7.13
toa
njw 1
(i)
(ii) OC
gl 7.14
(tl Muf.)
OA = OB
bghJgf
` AC = BC
njw 1- kWjiy : xU tl ikaij, eh ikaia
izF nfhL ehF brFjhF.
njw 2
xU tlYs rk ehf tl ikaUJ
rku UF.
ju
M
C
%f : OL = OM
mik : OL = AB kW OM = CD I tiuf.
OA kW OC I izf.
%gz :
L
B
gl 7.15
(i)
(iii)
+ OMC= + OLA
(iv)
T OLA / T OMC
` OL = OM
(xbthW 90c )
(br-f-g rtrkjik.)
maha 7
vLJfhL 7.5
10 br. MuKs tl 16 br. sKila eh tl ikaUJ
vts u csJ?
tl Mu OA- s 10 br.
AB = 16 br.
AC = 1 # 16 = 8 br.
2
b
r.
eh AB- ika C.
10
eh AB- s 16 br.
C
16br.
gl 7.16
OC = 10 br.
OC = OA - AC
` OC = 6 br.
vLJfhL 7.6
uL bghJika tlf bttl tiuagl eh AB ahdJ
ctlij C kW D- btLwJ v, AC = BD vd %.
ju : bttl eh AB ctlij C kW D- btLwJ.
%f
: AC = BD
mik
: OM = AB tiuf
%gz :
OM = AB
UJ OM = CD
bttl,
(mik go)
CM = DM
gl 7.17
(1) (a eh AB-ia OM Urk TL)
(2) (a eh CD-ia OM Urk TL)
(ACDB xU nenfhL)
ctl,
AM = BM
AM - CM = BM - DM
AC = BD
186
toa
%f : +AOB = 2 +ACB
mik : CO it izJ D tiu of
C
C
B
A
X
gl 7.18
gl 7.19
%gz :
(i) OA = OC
(iii) TAOC-
gl 7.20
(Muf)
(rkgfF vnu cs nfhzf rk.)
(Knfhz btnfhz
cbs nfhzf TLjYF rk.)
(TLj)
+ BOD = 2 +
maha 7
(i)
(ii)
(i)
gl 7.21
(ii) + BCD = 1 (tis + BOD)
2
(iii) ` +BAD + +BCD = 1 +BOD + 1 (tis +BOD) ((i) kW (ii)-I Tl)
2
2
1
i.e., + BAD + + BCD = (+ BOD + (tis + BOD))
2
1
(tl ika bkhj nfhz 360c)
i.e., +BAD + +BCD = ( 360c)
2
(iv) njnghW,
vnfhzf
TLj
ifu
njw 5
%f : + CBE = +ADC
B
E
188
toa
%gz :
+ ABC + + CBE = 180c (nenfhL nrho)
(i)
(i) kW (ii)-UJ
(iii) + ABC + + CBE = +ABC + +ADC
(iv) ` + CBE = +ADC
vLJfhL 7.7
gl 7.27-, x vd Fl nfhz kig fhf.
C
(ii)
xc
xc
xc
80c
B
100c
56c
O
(iv)
O
xc
20c
(iii)
(i)
25
gl 7.23
gl 7.25
gl 7.26
gl 7.24
xU tl tl ika jhF nfhz, mj iy jJ tl
g VnjD xU VgLJ nfhzij ngh U klfhF vd
eh mnth.
(i)
+AOB = 2 +ACB
xc
+ACB = 1 +AOB
2
x = 1 # 80c = 40c
2
O
80c
B
x = 2 # 100c = 200c
100c
xc
56c
O
maha 7
(iv)
OA = OB = OC (Muf)
+OCA = +OAC = 25c
xc
20c
+AOB = 2 +ACB
x = 2 # 45c= 90c
vLJfhL 7.8
ABCD xU tl ehfu.
3ABC-,
120c
xc
O
x = 30c
g 7.3
gl 7.27
1.
2.
3.
4.
5.
toa
6.
m AB = 6 br., CD = 8 br., OP = AB kW CD = OQ
7.
Q
P
8.
A
(i)
C
(ii)
C
A
(iii)
xc
35c
O
xc
25
(iv)
(v)
xc
(vi)
50c
130c
48c
O
xc
xc
10.
30c
0
90c
12
O
gl AB kW CD Mait tlika
O tna brY nenfhLf. +AOC = 98c
kW + CDE = 35c v (i) + DCE
E
A
98c
35c
191
maha 7
S
R
11.
gl
PQ
ikakhf
O-it
vgJ
+ SPR = 25c
+ PQM =
tl
+ PQR
l.
kW
cila
kW
50c
(iii)
25c
55c
55c, P
v,
50c
+ PRS
Matiw fhf.
M
C
D
`12. gl
vw
ABCD
_iylf
vw
tl
ehfu
bto
P
30c
50c
A
13.
(ii) + ADC
14.
gl
ABCD
vw
tl
ehfu
100c
kig fhf.
A
50c
B
15.
gl
O-it
ikakhf
cila
tl
Matiw fhf.
100c
C
A
B
D
192
toa
id bfhf
rhrJu MF.
193
msa
The most beautiful plane gure is the circle and the most
beautiful solid gure the sphere
- PYTHAGORAS
Kjik Fnfhf
tl nfhzgF s, Rws kW
gugs Matiw fhQj
MO
.K. 287 - 212
f wj fj
mPf xUtuhd
MO (Archimedes)
vgt
8.1 mKf
Ys nuf efuhd
Knfhzf,
brtff,
rJuf,
tlf kW nfhsf nghw totfis e
mwhl th fhnwh. t yt
gfis g eh Kng mUnwh.
toa totf msfis g TW
fj gF msa vdgL. thif
gntW Jiwf toa xU Kakhd Jiwahf
fUjgLtjh msaY f KakhdjhF.
fola kW jRa Mat
Rws, gugs kW fdms Mait Ka
gF twd.
cy cik NHf
gu kW fdms Mad gagLjgLwd.
iwa NH Ugkhz cUtf Rws
kW gugs nkY Kgkhz cUtf wgu
kW fdms Matiw fla gagL
Nufis xbthUtU fgJ f mta.
j maha tlnfhz gFf
s kW gu nkY fdrJu,
fdbrtf Mat wgu kW fdms
Matiw g mnth.
194
uhTi[ rhjt.
mt .K. 287 wjh.
xU tl cns
mikj xGF gynfhz
kW btna mikj
xGF gynfhzij
gagL
r - kig
msa
Matiw cUthFwJ. tl
!
PQ MdJ PQ vd FfgLwJ.
!
!
tl QP
tl PQ
tlnfhzgF qop
j tl P- bjhl fofhu tlnfhzgF poq
gl 8.1
RW irF vir Q-it
!
neh brwJ. tl PQ ,
Muf OP kW OQ twh milgL gF, tlnfhzgF POQ MF. gl
!
!
8.1- UJ PQ kW QP vw tlf btntwhdit vgij fhnwh.
Ka fUJ tlnfhzgF
xU tl uL Muf kW j Mufsh btlgL
Matwh milgL gF tlnfhzgF (Sector)
vdgL.
8.2.1 ikanfhz myJ tlnfhz (Central Angle)
Ka fUJ ikanfhz
1.
2.
O
r
Q
gl 8.2
8.2.2 xU tlnfhzgF s
g nk OP kW OQ vw uL Mufsh btlgL
gF skhF. tlnfhzgF s l vd
FfgL.
P
l
gl 8.3
195
maha 8
vLJfhlhf,
1.
2.
3.
xU fh tl s l = 2rr # 90 = rr myFf. F
2
360
tl Mu r, ikanfhz 90c .
Ka fUJ tlnfhzgF s
xU tlnfhzgF ikanfhz i kW Mu r v,
mj s l = i # 2rr myFfshF.
360
8.2.3 tlnfhzgF gugs (Area of a Sector)
tlnfhzgF gugs vgJ uL MufSF,
Mufsh tl g btlgL YF ilgl gFahF.
O
vLJfhlhf,
1. xU tl gugs rr2 rJu myFf MF.
2.
3.
2
xU miu tl gugs rr rJu myFf
2
2
xU fh tl gugs rr rJu myFf.
4
mj
gugs = i # rr2
360
= i # 2r r # r
360
2
= 1 # c i # 2rr m # r
2
360
1
= # lr
2
tlnfhzgF gugs = lr rJu myFf.
2
196
msa
vLJfhL 8.1
xU tlnfhzgF Mu 42 br. kW mj ikanfhz 60c v
mj s, gugs kW Rwsit fhf.
Mu r = 42 br., ikanfhz i = 60cvd bfhLfgLsJ.
s l = i # 2rr
360
= 60 # 2 # 22 # 42 = 44 br.
360
7
O
60o
42br.
i # 2rr
= l
360
30 # 2 # 22 # r = 66
360
7
30o r
A
66br.
maha 8
vLJfhL 8.3
s 22 br. kW Mu 10.5 br. bfhl tlnfhzgF
ikanfhz fhf.
Mu r = 10.5 br., s l = 22 br.. vd bfhLfgLsJ. vdnt,
i # 2rr = l
360
i. e., i # 2 # 22 # 10.5 = 22
360
7
` i = 22 # 360 # 1 # 7 # 1 =120c
2 22 10.5
10.5br.
22br.
vLJfhL 8.4
xU Cr ika nfhz 30c VgLj 11 br. bjhiy efwJ v,
Cr sij fhf.
Cr miy xU tlnfhzgF MF. Cr s vgJ
tlnfhzgF Mu MF.
O
r
A
B
11br.
vLJfhL 8.5
xU tlnfhzgF s 15 br. kW Mu 10 br. v,
mj Rwsit fhf.
O
r = 10 br., l = 15 br. vd bfhLfgLsJ, vdnt,
10br.
= 15 + 20 = 35 br.
Q
15br.
vLJfhL 8.6
Mu 18 br. kW ikanfhz 210c vd bfhl tlnfhzgF
Rwsit fhf.
r = 18 br., i = 210c vd bfhLfgLsJ. vdnt,
l = i # 2rr
360
O
210o
= 210 # 2 # 22 # 18 = 66 br.
360
7
` tlnfhzgF Rws = l + 2r = 66 + 2(18) = 66 + 36 = 102 br.
198
18br
msa
vLJfhL 8.7
Mu 14 br. kW gugs 77 r.br. bfhLs tlnfhzgF
ikanfhzij fhf.
r = 14 br., gu = 77 r.br. vd bfhLfgLsJ. vdnt,
tlnfhzgF gu = i # rr2
360
i # 22 # 14 # 14 = 77
360
7
` i = 77 # 360 # 7 = 45c
22 # 14 # 14
14br.
77r.br. B
vLJfhL 8.8
fhf.
r = 6 br., l = 20 br. vd bfhLfgLsJ. vdnt,
P
gu = lr rJu myFf
2
6br. Q
= 20 # 6 = 60 r.br.
2
vLJfhL 8.9
20br.
fhf.
i.e.,
20br.
Rws = l + 2r = 38
l + 18 = 38
l = 38 18 = 20 br.
` gu = lr = 20 # 9 = 90 r.br.
2
2
9br.
vLJfhL 8.10
fhf.
28br.
Mu 28 br. vd bfhLfgLsJ.
2
gugs = rr = 22 # 28 # 28 = 1232 r.br.
7
2
2
199
maha 8
vLJfhL 8.11
s 27.5 br., gugs 618.75 r.br. bfhl tlnfhzgF
Mu, ikanfhz kW Rws Matiw fhf.
s l = 27.5 br., gugs = 618.75 r.br. vd bfhLfgLsJ.
vdnt,
gugs = lr = 618.75 r.br.
2
27.5 # r
= 618.75
2
= 45 br.
` r
i # 2rr
360
i
mjhtJ,
# 2 # 22 # 45 = 27.5
360
7
` i = 35c
s l =
vLJfhL 8.12
21br.
21br.
vLJfhL 8.13
Matiw fzLf.
(ii) mt nr
(i)
(ii) tl BOC - gu = i # rr2
360
= 30 # 9, 000 = 750
360
nr cs bjhif ` 750.
200
nr
C
cz
120o
O
kw bryf
msa
vLJfhL 8.14
3 br. MuKs _W tlf xiwbahW bjhLnghJ mtwh
NHgL gF guig fhf.
glUJ, ABC xU rkgf Knfhz kW tlnfhzgFf DAF,
DBE kW ECF Mat guf rk.
tlfsh NHgl gF gu = rkgf Knfhz ABC- gu
- 3 # (tlnfhzgF gu)
3 a 2 - 3 # i # rr 2
4
360
..
3 br
r.
3b
r.
3b
3 # 6 # 6 - 3 # 60 # 22 # 3 # 3
4
360
7
= 9 3 - 99 = 15.59 - 14.14 = 1.45 r.br.
7
..
A
3 br
E
B 3br.. 3br.. C
vLJfhL 8.15
gl Hlgl gF gu fh [ r = 3.14 ]
r.
15b
C
.
8br
Hlgl gF gu = tlnfhzgF COD- gu
- tlnfhzgF AOB- gu
= i # rR2 - i # rr2
360
360
= 30 # 3.14 # 15 # 15 - 30 # 3.14 # 8 # 8
360
360
g 8.1
1.
2.
maha 8
3.
(i)
4.
(i)
Mu 10 br., s 33 br..
(ii) gugs
225
r.br.
kW
br.
15
bfhl
tlnfhzgF Mu fhf.
(iii) ikanfhz
140c
kW
gugs
44
r.br.
bfhl
tlnfhzgF Mu fhf.
5.
(i)
bfhl
(i)
7.
(i)
8.
(i)
L
h
sa
i jhd
k
i
9.
105o
225o
A
O
w braf
202
msa
10.
11.
(i)
12.
r.
gl Hlgl gF gu fhf.
21b
13.
42b
r.
14.
a
a
a
Ka fUJ wgu
a myFf bfhl fdrJu
maha 8
vLJfhL 8.16
Matiw fhf.
fdms
= a3 = 53 = 125 f.br.
bkhj wgu
br
5br.
gf gu
5br.
vLJfhL: 8.17
fdrJu gf ms a vf.
a=
36 = 6 br.
a
a
vLJfhL 8.18
fhf.
fdrJu gf ms a vf.
` a = 64 = 8 br.
msa
vLJfhL 8.19
msit fhf.
fdrJu tot bjho gf ms a vf.
fdms = 27,000 .
V = a3 =
27, 000
f. = 27 f.
1, 000
` a=
27 = 3
g 8.2
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
maha 8
gFahF.
b
h
gfgu vgJ mogf Rws kW cau bgUfgydhF.
F
8.4.2 fdbrtf fdms (Volume of a Cuboid)
Ka fUJ fdbrtf fdms
xU fdbrtf s, mfy, cau Kiwna l, b, h v,
mj fdms,
V = l # b # h f. myFf
vLJfhL 8.20
xU fdbrtf s, mfy kW cau Kiwna 20 br., 12 br. kW
9 br. v, mj bkhj wguig fhf.
206
msa
9br.
= 2 # 528
= 1056 r.br.
r.
b
12
20br.
vLJfhL 8.21
l = 3 , b = 5 , h = 4 vd bfhLfgLsJ. vdnt,
= 2(l +b)h
= 2 # (3+5) # 4
= 2#8#4
gfgu
= 64 r.
vLJfhL 8.22
l = 11 , b = 10 , h = 7 vd bfhLfgLsJ. vdnt,
fdms
= lbh
=11 # 10 # 7
=770 f.
10
11
vLJfhL 8.23
216 = 6 br.
` a=
maha 8
= 2 [(12 # 6 ) + (6 # 6 ) + (12 # 6 )]
= 2 [72 + 36 + 72]
= 2 # 180 = 360 r.br.
vLJfhL 8.24
` ciw gu = gf gu + nk gu
= 2 (l + b) h + lb
= 0.65 + 0.09
= 0.74 r.
45
br
50 br.
20 br.
1 rJu l J iy ` 50
vLJfhL: 8.25
msa
g 8.3
1.
(iii) 2 , 3 , 7
2.
(iv) 20 , 12 , 8
4.
5.
6.
7.
209
maha 8
id bfhf
ika
VgLJ
nfhz
ikanfhz
myJ
tlnfhz vdgL.
xU tlnfhzgF ikanfhz i kW Mu r v, mj
i
s l= 360 # 2rr myFfshF.
xU tlnfhzgF ikanfhz i kW Mu r v,
tlnfhzgF gugs i # rr2 rJu myFfshF.
360
l - s, r - tlnfhzgF Mu v, mj Rws
P = l + 2r myFf.
210
brKiw toa
Kjik Fnfhf
RWtl tiuj
My
1707 - 1783
9.1 mKf
f, nenfhLf kW w cUtf
gfis g toa mogil bfhiff
twd.
toa fis gagL
toa cUtfis tiu Kiwna brKiw
toayhF. toa tiuj vgJ cUtf,
nfhzf myJ nenfhLfis Jakhf
tiujyhF. o Elements vw jf
toa
tiuglfis
g
bjthf
TwgLsJ.
vdnt tiuglf o
tiuglf vd magLwd. monfh kW
fhgi[ gagL tiuglf tiuagLwd.
fhg rrk uij, monfh x J xW
miktij cWgLJwd. midJ toa
tiuglfS U fUJf mogil
mikwd.
ulh
ghlgF
monfh
kW
fhgi[ gagL jKW vf kW jKwh
vfis Ff aY vgij fnwh. 1913-
a fjnkij uhkD# 355 113 = r -I Ff
xU toa Kiwia mjh. jnghJ Jakhd
msfis bfhL tiu wfis gagL
nenfhLfsh kiyFns brY Rufghijfis
tiuaKo vgJ fwghd mrkhF. xU
bra rJu xbthU KidUJ xU
Fl nfhz Wfzfhd mo cau
vG nenfhLf xU iyWjgLwJ.
thW ehF KidfUJ vG nenfhLf
_y xU u flgLwJ.
211
18M
who
RryhJ ehL fj
mP
My
(Euler)
thjh. mt fhyF
K
mtiu
nghW
ahU
ma
MfLiuf mfkhf
vGaiy.
cyif
J bfhs MyUF
fj
xU
fUahf
UjJ.
xbthU
fLo
_yK
aifia J bfht
xU mo beUFtjhf mt
czjh.
toa KWbgw
Jiw
vd
vanghJ
o toa xU
a
njwij
t
fLojh.
My
xgJ fsla tl
njwij nH fhngh.
xU Knfhz
_W FJauf H vw
Y
gff
brFJ Urk btof m
vw Y rwd
v, hm vw nenfho
eL E-I ikakhf
bfhl
tl
J
midJ
FJaufS,
brFJ Urk btofS
mikwd.
Hc
Mc
M
Ma
Mb
H Hb
Ha
maha 9
bfhLfgLs msfSF Knfhz tiutij g eh vlh
tF fWnsh.
ghl eh eLnfhL ika, FJnfhL ika, ctl ika
kW RWtl ika Matiw tiu Kiwg fngh.
(i)
xU
ia
go1 :
nfhLJL AB tiuf.
go 2 :
nfhLJo s ghasF nk
msbtLJ, nfhLJo Wf
A kW B
nkY
tlfis
xiwbahW A
B
D
vd bgaLf.
C
go 3 :
M
B
D
Ka fUJ ikaFJnfhL
xU nfhLJo ika tahf tiuagL
brFJnfhL mj ikaFJnfhL (Perpendicular Bisector)
vdgL.
212
brKiw toa
go 1 :
go 2 :
AB-
btLkhW
vd bgaL.
C
go 3 :
P kW Q Ma fSF ilna cs
u ghF nk msbtLJ C vw
P
vw P kW Q UJ A
Q B
E
C
go 4 :
D
P
Ka fUJ FJnfhL
C
FJnfhL
D
A
213
maha 9
go 1 :
go 2 :
vLJ AC kW AB I D kW E btLkhW
fis tiuf.
go 3 :
C
D
go 4 :
nfhz
Urkbto
214
brKiw toa
go 1 :
F.
go 2 :
M vd bgaLf.
go 3 :
C kW M I izf.
A
Ka fUJ eLnfhL
C
eLnfhL
maha 9
RWtlika
Wt
RWtl Mu
Ka fUJ RWtlika
C
RWtl Mu (Circumradius)
brKiw toa
vLJfhL 9.1
AB = 5 br, +A = 70c kW +B = 60c mss DABC tiuf. mj RW tl
C
tiuJ RWtl Mu fhf.
60c
70c
A
5br
cj gl
go 1 :
bfhLfgLs
msF DABC tiuf.
70
60o
5br
go 2 :
VnjD
uL
gffSF
(AC
kW BC) ikaFJ
nfhLf tiuf. mit
btobfhS
vgJ
RWtlika MF.
70
60
5br
go 3 :
S-I
ikakhf
3.2br
bfhL
SA = SB = SC I Mukhf
RWtl
tiujh mJ cf
S
A, B kW C tna
brY.
70
A
RW tl Mu = 3. 2br
217
60
5br
maha 9
Fiu
2.
3.
g 9.1
1.
2.
RWtl tiuf:
3.
4.
KnfhzFJnfhLf rF
FJnfhLika myJ
vdgL. ij H vW Fngh.
vLJfhL 9.2
br
5.
4b
6br
cj gl
b
5.5
go 1 : bfhLfgLs
4b
218
6br
brKiw toa
go 2 :
VnjD
fUJ
(A kW C) vnu cs gffSF
( Kiwna BC kW AB) FJnfhLf
H
r
tiuf.
4b
b
5.5
FJnfhLf btobfhS
6br
Fiu
3.
4.
g 9.2
1.
2.
3.
4.
5.
219
maha 9
gffis
tl
ctl
(Incircle)
vdgL.
I
cMu
l
t
vLJfhL 9.3
6b
r
50c
7br
cj gl
6b
go 1 :
bfhLfgLs
msfSF DABC tiuf.
50o
7br
go 2 :
6b
r
VnjD
U
nfhzfSF
nfhz
Urkbtof
tiuf.
kW
(F
+A
+B -
Urkbtof tiuagLsd)
mit rF I vgJ
DABC - ctl ika MF.
50o
7br
220
brKiw toa
go 3 :
I- UJ VnjD xU gfF
(F AB) brFJnfhL tiuf.
mnfhL AB I rF D
6b
r
MF.
1.8br
50
D 7br
go 4 :
6b
r
I I ikakhf ID I Mukhf
bfhL
tl
tiuf.
tlkhdJ Knfhz
midJ
gffis
cwkhf bjhL brY.
Jnt njitahd ctl
MF.
1.8br
50o
D
7br
Fiu
g 9.3
1.
2.
3.
4.
maha 9
Knfhz eLnfhLf rF
Knfhz eLnfhL ika
Mb
(Centroid) vdgL.
jid G vW FLnth.
Ma
Mc
vLJfhL 9.4
r
7b
5b r
6br
cj gl
go 1 :
7b
bfhLfgLs
5br
6br
(F AC kW BC-F
ikaFJnfhLf
tiuagLsd)
5br
A
222
VnjD U gffSF
ikaFJnfhLf
tiuf.
7b
go 2 :
6br
brKiw toa
go 3 :
DABC -
G
MdJ
7b
mgff ika
ia Kiwna v
cl
izF
nfhLf btL G
vf.
5br
Fiu
6br
eLnfhL
ika
g 9.4
1.
2.
3.
4.
5.
223
tiuglf
A mathematical theory can be regarded as perfect only if you are prepared to
present its contents to the first man in the street
D.HILBERT
Ka Fnfhf
tiugl fUid j
10.1 mKf
tiugl mogil fUJfis ghlgF sFwJ. eh
xbthU ehS brjhf, giff kW jff nghwt
tiuglfis fhnwh. tiuglf gntW tukfis gl to
sFwJ.
j _y tukfis iuthf, vjhf kW
bjthf J bfhs KowJ. ghlgF uL khfSilna
cs bjhlid tiugl Fl, rkghLf id tiugl _y
bgWtij fngh.
y
7
x mR : 1 br. = 1 myF
x 2y = 2 vw rkghL x, y
y mR : 1 br. = 1 myF
6
vw U khf mikj xU nea
5
rkghoF
X
vLJfhlhF.
4
x0 2 y0 = 2 vwthW cs x0 , y0 vw
(6, 4)
3
(4, 3)
vf nrho ( x0 , y0 ) MdJ x 2y = 2
2
(2,
2)
vw rkgho xU MF. thW
1 (0, 1)
nrho Kj v x0 kW ulhtJ
(2, 0)
v y0 -F Fl kf bfhLgj xl 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 x
1
(4, 1)
_y rkgho vyh fis
2
(5, 1.5)
vjhf fhzKo. js cs U
3
mRfis bghWJ mik x 2y = 2
4
vw rkgho fshd ( x0 , y0 )
5
Ma f bjhF x 2y = 2
6
tiugl vdgL. gntW x0 kW y0
yl
kfis x 2y = 2 vw rkgho
fshf fL bgwgL gntW nrhof ( x0 , y0 )-I tiugl Fgj _y
tiuglid g eF mJ bfhsyh. cjhuzkhf, nkny bfhLfgLs
224
tiuglf
gl (5,1.5), (4,1), (2, 0), (0, 1), (2, 2), (4, 3) kW (6, 4) Ma fis FF
tiuglkhF.
f x 2y = 2 vw rkgho tiugl xU nenfhlhF vgij
czJwJ.
UJ, Ukhf mikj xUgo rkghL vnghJ xU
nenfhil FF vd mayh. ax + by + c = 0 vw rkghil nenfho
bghJtotkhf vLJbfhsntL. a myJ b VjhtJ xW
ayhk UfntL. tiugljh nenfho tiugl vjhf
tiua nenfho kbwhU va mikghd y = mx + c ia gagLJnwh.
x- xbthU kF y = mx + c vw rkghlhdJ
y- kig
bfhLgjh, eh (x, y) vw tirgLjgl nrhoia vjhf bgWnwh.
ax + by + c = 0 vgJ nenfho bghJ totkhF
(i) c = 0 v rkghL ax + by = 0 MF. nfhL M tna brY.
(ii) a = 0 v rkghL by + c = 0 MF. nfhL x mRF
izahf brY.
(iii) b = 0 v rkghL ax + c = 0 MF. nfhL y mRF
izahf brY.
F
vLJfhL 10.1
(3, 5) kW (- 5, 1) vw fis
izF nenfhoid tiuf.
1. 1 br. = 1 myF vw msl
x mR kW y mid tiuf.
4. eh njitahd
bgWnwh.
nea
tiuglij
225
xl
yl
maha 10
y = 6x
0
-1
-6
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
y = 6x
vLJfhL 10.2
y = 6x - tiugl tiuf.
bfhLfgl nenfhL rkgho
kfis ul
x =- 1, 0,1 vw
fhQ y- kfis bgwyh.
xl
yl
vLJfhL 10.3
x = 5 - tiugl tiuf.
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
xl
y
y=
5 x+
- 3
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
-5 x
3
5
y =- x + 2
3
yl
vLJfhL 10.4
vw
nenfho
y =- 5 x + 2
3
tiugl tiuf.
nenfhL rkgho x = - 3, 0, 3
vd ul, flthW y- kfis
eh fhnwh.
y =- 5 x + 2
3
0
x
-3
y
x=5
xl
-5
-3
yl
226
tiuglf
y=4
x-1
(- 3, 7), (0, 2) kW (3, - 3) vw fis tiugljh FJ mf
tbrY nenfhoid tiua. Jnt y =- 5 x + 2 vw rkgho
3
nenfhL tiuglkhF.
y
vLJfhL 10.5
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
y = 4x - 1 - tiugl tiuf.
y = 4x - 1
0
-1
-1
4x
-4
-5
y = 4x- 1
xl
(- 1, - 5), (0, - 1) kW (1, 3)
vw fis tiugljh FJ
mf tbrY nenfhoid tiua.
nenfhL tiuglij bgWnwh.
yl
eh bghGJ njitahd
vLJfhL 10.6
2x + 3y = 12 - tiugl tiuf.
Kj eh 2x + 3y = 12 vw
rkghil y = mx + c vw to
vGJnth.
2x + 3y = 12 vw rkghoUJ
2
y = - x + 4 vdilwJ.
3
nkfl rkgho x =- 3, 0, 3
vd ul, flthW y-
kfis eh bgWnwh.
y
2x
y = -2 x+4
3
0
-3
-2 x
3
y=- 2 x + 4
3
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
3y
12
xl
-2
yl
maha 10
g 10.1
1.
(i) (2, 3) kW (- 6, - 5)
2.
(i) y = 5
(ii) y = - 6
(iii) x = 3
(iv) x = - 5
(v) 2x + 7 = 0
(vi) 6 + 3y = 0
3.
(i) y = 4x
(ii) 3x + y = 0
(iv) y - 3x = 0
(v) 9y - 3x = 0
4.
(i) y = 3x + 1
(ii) 4y = 8x + 2
(iii) y - 4x + 3 = 0
(iv) x = 3y + 3
(v) x + 2y - 6 = 0
(vi) x - 2y + 1 = 0
(vii) 3x + 2y = 12
5.
(ii) (- 2, - 4) kW (- 1, 6)
(iii) x =- 2y
(i) m = 2 kW c = 3
(iv) m = 3 kW c =- 4
(ii) m =- 2 kW c =- 2 (iii) m =- 4 kW c = 1
(v) m = 1 kW c = 3
(vi) m = - 2 kW c = 2
2
3
(i)
tiuglf
vLJfhL 10.7
x + 2y = 4 ; 2x + 4y = 8 vw rkghLfis tiugl _y f.
eh bgW kfis
mltizgLJnth.
x + 2y = 4
2 y = -x + 4 ( y = - x + 2
2
nkfhQ rkgho x =- 2, 0, 2 vd ul, eh mjFa y-
kfis bgWnwh.
nfhL 1:
y = -x +2
2
0
-2
y
2
x+
1
0
-x
-1
2
3
2
1
y= - x + 2
2
nfhL 2: 2x + 4y = 8
4 y = - 2x + 8 ( y = - x + 2
2
nkfhQ rkgho x =- 2, 0, 2 vd
ul, eh bgW y kf tUkhW
y = -x +2
2
0
-4
-x
2
y =- x + 2
2
2y
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
=4
xl
-2
x
2x +
4y =
8
yl
eh fis tiugljh FJ nenfhLf tiunth. uL
nfhLfS xw J xW miktij fhzyh. xU nfho J cs vj xU
kbwhU nfho J mik. vdnt, U rkghLfSF vzw
bghJthd f cL. mjhtJ, nfho Js xbthU thF.
Mfnt, rkghLfSF vzw f cL.
vLJfhL 10.8
tiugl Kiw : x - 3y = 6 ; x - 3y + 9 = 0
maha 10
nfhL 1: x - 3y = 6
3y = x -6 ( y = x -2
3
nkfhQ rkgho x = - 3, 0, 3 vd ul, eh bgW y- kf
tUkhW
y= x -2
3
x
-3
x
3
-1
y = x -2
3
-3
-2
-1
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
nfhL 2: x - 3y + 9 = 0
3 y = x + 9
y = x + 3
3
nkfhQ
rkgho
x = - 3, 0, 3 vd ul, eh bgW y-
+
- 3y
x
x-
y= x +3
3
-3
x
3
-1
y = x +3
3
0
9=
xl
kf tUkhW
6
3y =
yl
uL
2x - y = 1; x + 2y = 8 vw rkghLfis tiuglKiw f.
tiuglf
nfhL 1: 2x - y = 1
y = 2x - 1
-1
2x
-2
y = 2x - 1
-3
-1
y
x+
nfhL 2: x + 2y = 8
2 y = -x + 8 ( y = - x + 4
2
nkfhQ rkgho x =- 2, 0, 2
vd ul, eh bgW y- kf
2y
=8
xl
-x
2
y
x
- + 4
2
-1
-y
-2
2x
y = -x +4
2
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
yl
uL
g 10.2
tU rkghLfis tiugl Kiw .
2.
1.
3x - y = 0 ; x - 2 = 0
2x + y = 4 ; 4x + 2y = 8
3.
2x = y + 1 ; x + 2y - 8 = 0
4.
x + y = 5; x - y = 1
5.
x - 2y = 6 ; x - 2y =- 6
6.
4x - y - 5 = 0 ; x + y - 5 = 0
7.
3x + 2y = 4 ; 9x + 6y - 12 = 0
8.
y = 2x + 1 ; y + 3x - 6 = 0
9.
y - 2x + 2 = 0 ; y = 4x - 4
10.
11.
2x - 4 = 0 ; 4x + y + 4 = 0
12.
x - y = 0; y + 3 = 0
x + y = 1; x + y = 2
2 4
2 4
231
a
Statistical thinking today is as necessary for efcient citizenship as the ability to read and write
Herbert. G. Wells
Kjik Fnfhf
11.1 mKf
a vgJ tufis nrfJ, ghFgL goaL, M brJ
mtufSF sf fhgj _y uridfSF Ko fhgjF
cjwJ. Kjiy tuf kW ulhiy tuf vthW
nrffgLwd vgJ g eh Kija tFf goJnsh. mthW
bgwgl tuf mfkhd tufis bfhljhf U, mj
tufis M brJ sf fhgjF Kghf gFJ, goal ntL.
xU y Mf nghJ, ghFgL goaLtj _ykhfnt, mj
tuf ga bjthd sfK mj KaJtK bjatU. tif
mfgL tuf xU ruhr kjDF Mt CLtjhf, goahf
Uj ntL. vdnt, mtuf KGikahf VWbfhS tifY
nkY Mtij L tifY csjhf mika, mjid xU sf gl _
ykhfnth myJ xU tiugl _ykhfnth mgJ wjJ.
j maha Kj uL tif tiuglfis g ghngh. kw
uL nk tFf mJ bfhnth.
11.2.1 fbt brtf (Histogram)
fbt gutiy tf gagL gyjkhd tiugl Kiwf mf
ngrgLtJ gyuhY gagLjgLtJ fbt brtf MF. fbt
brtf vgJ xU bjhlfbt gutiy U gkhz tiuglkhf kh
fhLtjhF. fbt brtf, fbt gut ilbtfis
mfykhf mf fbtfis skhf bfhL brtff
tiuagLwd. brtff gu mjj fbtfSF ne
j UF.
rkkhd ilbtfis bfhL fbtbrtf tiua bra ntoad:
maha 11
vLJfhL 11.1
gynfhz tiuf.
kbgf 10-20 20-30 30-40 40-50
khztf
vif
12
22
35
40
50-60
60-70
70-80
80-90
90-100
60
52
40
30
nkfl vLJfho, f yF fshf csd. jnghJ
cslF fis bfhl X vLJfhil vLJbfhnth.
234
vLJfhL 11.2
xU a bjhTl ntiy br 50 bjhyhsfl, mtf
xbthUtU ntiyfhf vjid nyh l bjhiy tJ brwhf vw
fzbfL eljgl fl tuf bgwgld. tufSF xU
fbt brtf kW fbt gynfhz mikf.
u (.)
bjhyhsf
vif
50-59
40-49
30-39
20-29
10-19
18
14
9.5-19.5
19.5-29.5
29.5-39.5
39.5-49.5
49.5-59.5
14
18
ms l
x mR : 1 br. = 10 myFf
y mR : 1 br. = 2 myFf
235
maha 11
40-60
100
60-70
60
70-80
90
80-85
70
85-90
60
90-120
90
F, bga fbtiz bgWsjh ilbt 40-60 mf
KaJt thjJ ngh njhWwJ. Mdh, fbt 100-fhd
ilbt ms 20 MF. mnj rka ilbt 80-85 fhd
fbt 70 Mf UjhY mj ms 5 dhof kLnk. vdnt, fbt
brtf tiu K xbthU ilbt msit (sij)
fz bfhs ntL. mthW iyba mfbt brtf,
bfhLfgl tufis rahd Kiw tgjhf mikahJ. jid
rbra, ilbtf kW mj fbtfis bghWJ, brtff
sf khaikfgl ntL.
brtf khaikfgl sf fbt mlia fhgj
_y fzlgLwJ.
fbt ml : fbtfis mj ilbt msit
bfhL tFF nghJ fbt ml ilwJ.
Ka fUJ
fbt ml = fbt ' ilbt ms
bfhLfgl
fbt
gut, C vgJ
fa
ilbt s vdbfhlh, brtf
khaikfgl s flthW fzlgL.
khaikfgl s =
fbt
#C
mj ilbtms
neu (dhof)
40-60
60-70
70-80
80-85
85-90
90-120
fbt
100
60
90
70
60
90
ilbt
ms
20
10
10
30
100 # 5 60 # 5 90 # 5 70 # 5 60 # 5
10
10
5
5
brtf s 20
= 30
= 45
= 70
= 60
= 25
236
90 # 5
30
= 15
ms l
x mR : 1 br. = 5 myFf
y mR : 1 br. = 5 myFf
vLJfhL 11.3
fbtml =
fbt
fbt ilbt s
brtf s = fbt ml # 10
kbgf
khztf
vif
ilbt s
brtf
s
0-10
10-20
20-40
40-50
50-60
60-70
70-90
90-100
14
16
14
16
10
10
20
10
10
10
20
10
4 # 10 6 # 10 14 # 10 16 # 1014 # 10 8 # 10 16 # 10 5 # 10
10
10
20
10
10
10
20
10
=4
=6
=7
= 16 = 14 = 8
=8
=5
237
maha 11
ms l
x mR : 1 br. = 10 myFf
y mR : 1 br. = 2 myFf
g 11.1
1.
2.
2000 2200
2200 2400
2400 2800
2800
- 3000
3000 3200
3200 3600
bjhyhsf
vif
25
30
50
60
15
10
3.
10-19
20-24
25-34
35-49
50-54
12
18
238
4.
ilbt
fbt
5.
10-14
5
25
52-80
21
10-20
20-30
30-50
50-60
60-70
80
50
80
120
30
/x
n
/x
( nx = / x mjhtJ,
n
bkhj kf vif # ruhr = kf TL bjhif
Fiu
x=
idTJ
ila
maha 11
/x
= 72 + 73 + 75 + 82 + 74 = 376 = 75.2
n
5
5
vdnt, ruhr = 75.2
vLJfhL 11.5
x =
5 vf ruhr 32. mbtf xiw FnghJ, ruhr 4 Fiwjh
fgl viz fhz.
5 vf ruhr
= 32.
5 vf TLbjhif = 32 # 5 = 160
4 vf ruhr
= 32 - 4 = 28
4 vf TLbjhif = 28 # 4 = 112
( a nx = / x )
f x + f x + g + fn xn
=
x = 1 1 2 2
f1 + f2 + g + fn
/ fx
i
i=1
n
/f
vd tiuaWfgLwJ.
i=1
/ fx vW vGjgL.
nkfl Nu x =
/f
vLJfhL 11.6
5
3
10
10
15
25
20
7
25
5
x
5
f
3
fx
15
10
10
100
15
25
375
20
140
25
125
/f
= 50
ruhr =
/ fx = 755
240
/ fx
/f
ruhr = 15.1
755
= 50 = 15.1
0-10
10-20
20-30
30-40
40-50
goa Kj UJ 3 khztf 10 kbgfSF Fiwthf
bgUgjhf bjwJ. Mdh mJ m_tU jjahf tha
kbgfis g VJ Flgliy. jnghJ xbthU
ilbt uahf xU k njitgLwJ. 0-10 fhd mj
k 5 vd bfhnth. J mj ikaahF. mjhtJ, xbthU
ilbt cs cWfS m ikaF mU csjhf
vLJbfhnth. jgo xbthU ilbt ika, m
cs cWf uahf VW bfhsgLwJ.
ika = UCL + LCL . F UCL vgJ nk viy (Upper Class
2
Limit) LCL vgJ viy (Lower Class Limit)MF.
fzlgLwJ. jnghJ
/ fx I gagL bfhLfgl fbt gut ruhria fhzyh.
x=
/f
bjhFfgl fbt gut ruhria fhQ Kiwf VnjD
xU Kiwia gagL fzlyh:
F x vgJ ilbt ika kW
ilbt fbt MF.
/ fx ,
/f
f vgJ mj
maha 11
vLJfhL 11.7
0-10
10-20
20-30
30-40
40-50
50-60
10
25
30
20
10
kbgf
ika
(x)
khztf
vif (f)
fx
0-10
25
10-20
15
10
150
20-30
25
25
625
30-40
35
30
1050
40-50
45
20
900
50-60
55
10
550
/f
x =
/ fx
/f
= 100
/ fx = 3300
= 3300 = 33
100
vdnt, ruhr = 33
/ fd .
/f
(i)
vLJfhL 11.8
vLJfhL 11.7- cs tuF, Cf ruhr Kiw, ruhria fhf.
Cf ruhr A = 35 vf.
kbgf
ika(x)
0-10
10-20
20-30
30-40
40-50
50-60
5
15
25
35
45
55
khztf
d = x 35
vif (f)
5
10
25
30
20
10
/f
x = A+
30
20
10
0
10
20
fd
150
200
250
0
200
200
/ fd = 200
= 100
/ fd
/f
= 35 + ` - 200 j = 35 - 2 = 33
100
goyf Kiw (Step deviation method)
tu ilbtf s rkkhf Ujh, goyf
Kiw ruhr fhgJ vJ. Kiw, fzLtij vik gLJtjfhf,
yf d = x - A I ilbt s c M tFfgLwJ. wF,
/ fd # c vw Nu _y ruhr fhzgLwJ.
/f
x = A+
fhz.
Cf ruhr A = 35 vf. F ilbt s c = 10.
kbgf
ika (x)
0-10
10-20
20-30
30-40
40-50
50-60
5
15
25
35
45
55
khztf
vif( f )
5
10
25
30
20
10
/f
x = A+
= 100
d = x - 35
10
3
2
1
0
1
2
fd
15
20
25
0
20
20
/ fd = 20
/ fd # c = 35 - 20 # 10 = 35 - 2 = 33
` 100
j
/f
` ruhr = 33
243
maha 11
11.3.4 ruhr gf
g 1
ruhrUJ, midJ cWf yff TLbjhif
a MF.
mjhtJ,
tu
cWf
v,
x1, x2, x3 ...xn
^ x1 - x h + ^ x2 - x h + ... + ^ xn - x h = 0
cjhuzkhf, 6, 8, 9, 14, 13 vw tu ruhr 10. 10-UJ xbthU
tu yff TLbjhif
(6 - 10) + (8 - 10) + (9 - 10) + (14 - 10) + (13 - 10)
= - 4 + ( - 2) + ( - 1) + 4 + 3 = - 7 + 7 = 0
vdnt, ruhrUJ, midJ cWf yff TLbjhif
a vd magLwJ.
g 2
xU tu cs xbthU vQlD, xU Fl khwhj v
k I mfgjdh ilF a tu TL ruhr k mnj
kh k ms mfF.
mjhtJ, x1, x2, x3 ...xn vw vf ruhr x v, x1 + k, x2 + k, x3 + k, ..., xn + k
vw vf ruhr x + k MF.
cjhuzkhf, x1, x2, x3, x4 kW x5 vw vf ruhr 20 vf.
vdnt, x = x1 + x2 + x3 + x4 + x5 = 20
5
xbthU vnzhL 5 I Todh ilF a vf
x1 + 5, x2 + 5, x3 + 5, x4 + 5 kW x5 + 5 MF.
j ruhr
x1 + 5 + x2 + 5 + x3 + 5 + x4 + 5 + x5 + 5
5
= x1 + x2 + x3 + x4 + x5 + 25
5
x
1 + x2 + x3 + x4 + x5
+ 25 = 20 + 5
=
5
5
a tu ruhr giHa tu ruhria l 5 mfJsij
fhnwh.
g 3
xU tu cs xbthU vUJ, xU Fl khwhj
v k I Fiwgjdh ilF a tu TL ruhr k mnj
kh k ms Fiw. mjhtJ,
x1 - 5, x2 - 5, x3 - 5, x4 - 5, x5 - 5 .
a ruhr = x1 - 5 + x2 - 5 + x3 - 5 + x4 - 5 + x5 - 5
5
x
1 + x2 + x3 + x4 + x5
=
- 25
5
5
= 20 - 5
fhnwh.
g 4
ruhr kx MF.
cjhuz, x1, x2, x3, x4 kW x5 Ma vf ruhr 20 v,
x1 + x2 + x3 + x4 + x5 = 20
5
xbthU viz 5-M bgUdh, ilF vf 5x1, 5x2, 5x3, 5x4, 5x5 .
a ruhr = 5x1 + 5x2 + 5x3 + 5x4 + 5x5
5
5^ x1 + x2 + x3 + x4 + x5h
=
= 5 (20)
5
a tu ruhr giHa tu ruhria 5 M bgUf
ilwJ.
g 5
245
maha 11
x = x1 + x2 + x3 + x4 + x5 = 20
5
xbthU viz 5 M tFf ilF vfy1 = x1 , y2 = x2 , y3 = x3 ,
5
5
5
y4 = x4 kW y5 = x5 .
5
5
x1 + x2 + x3 + x4 + x5
5
5
5
5
a ruhr y = 5
5
= 1 ` x1 + x2 + x3 + x4 + x5 j = 1 ^20h
5
5
5
= 1 ( x )
5
vLJfhL 11.9
100 khztf kbgf ruhr 40 vW fzlglJ. , 53 vw
kbg 83 vW jtWjyhf vLfglJ bjatjJ. rahd kbgfis
bfhL rahd ruhria fhf.
bkhj khztf vif n = 100, ruhr kbg x = 40.
jtwhd / x = x # n = 40 # 100 = 4000
rahd
= 4000 - 83 + 53 = 3970
rahd / x
n
3970
=
= 39.7
100
vdnt x - ruhr k 39.7 MF.
rahd ruhr x =
g 11.2
1.
2.
brth
55
32
30
ahH bt
25
10
r
20
3.
4.
5.
6.
7.
8.
50
52
53
55
57
khztf vif
10
15
9.
10.
11.
0-10
ehf vif
12.
50-60
13.
0-10
10-20
20-30
30-40
40-50
50-60
15
22
20
10
10-19
20-29
30-39
40-49
50-59
10
13
247
maha 11
14.
kbgf 150 - 200 200 - 250 250 - 300 300 - 350 350 - 400 400 - 450 450 - 500
khztf
vif
12
10
15.
0 - 19
20 - 39
40 - 59
60 - 79
80 - 99
fbt
15
14
(i)
vLJfhL 11.10
(i) 24, 22, 23, 14, 15, 7, 21
(i)
cWf vif n = 7
248
= ` 7 + 1 j MtJ cW
2
= 4 MtJ cW = 21
(ii)
n
n
` 2 j MtJ cW kW ` 2 + 1j MtJ cW Mat ruhrna iliy
msthF.
n
10
` 2 j MtJ cW = ` 2 j MtJ cW
= 5 MtJ cW
= 13
n
10
` 2 + 1j MtJ cW = ` 2 + 1j MtJ cW
= 6 MtJ cW
= 15.
vdnt, iliy ms = 13 + 15 = 14
2
11.4.2 iliy ms - tifgLjglhj fbt gut
iliy ms fhgjfhd gof :
bfhLfgl n vfis VW myJ wF tir vGj.
(i)
vLJfhL 11.11
20
25
50
40
80
16
249
maha 11
kbgf
fbt f
9
20
25
40
50
80
4
6
16
8
7
2
n = 43
F
fbt cf
4
10
26
34
41
43
iliy ms = ` n + 1 j MtJ cW
2
= ` 43 + 1 j MtJ cW
2
= 22 MtJ cW.
goa fLsgo, 11- UJ 26 tiu cs cWf 25 MF .
` iliy ms = 25.
vLJfhL 11.12
1
1
2
3
3
2
4
4
5
8
6
2
k
1
2
3
4
5
6
fbt f
1
3
2
4
8
2
n = 20
F fbt cf
1
4
6
10
18
20
= 20 (uil gil v)
n
n
` 2 j tJ cW + ` 2 + 1j tJ cW
=
2
250
10MtJ cW + 11MtJ cW
2
` iliy ms = 4 + 5 = 9 = 4.5
2
2
11.4.3 iliy ms - tifgLjgl fbt gut
tifgLjgl
fbt
gut
iliy
ms
fzL
(i)
c = iliy ms s
N = fbtf TLj
F fbt
vLJfhL 11.13
fhQ gut iliy ms fh.
rgs (`100- )
0-10
bjhyhsf
vif
22
46
35
rgs
fbt f
0-10
10-20
20-30
30-40
40-50
22
38
46
35
20
F
fbt cf
22
60
106
141
161
N = 161
iliy ms fbt f = 46
251
20
maha 11
iliy ms F fbtQF cldoahd Kija F
fbt m = 60. iliy ms s c = 10
N -m
iliy ms = l + 2
#c
f
= 20 + 80.5 - 60 # 10 = 20 + 10 # 20.5
46
46
= 20 + 205 = 20 + 4.46 = 24.46
46
` iliy ms = 24.46
vLJfhL 11.14
11-15
7
16-20 21-25
10
13
26-30
26
31-35
9
36-40
5
bfhLfgoUF goa, f cslF fshf csikah
mit yF fshf tUkhW kh vGJnth.
kbg
fbt f
10.5- 15.5
15.5-20.5
20.5-25.5
25.5-30.5
30.5-35.5
35.5-40.5
7
10
13
26
9
5
N = 70
N = 70, N = 70 = 35
2
2
iliy ms 25.5-30.5
iliy ms viy l
iliy ms fbt f = 26
F
fbt cf
7
17
30
56
65
70
= 25.5
N -m
iliy ms = l + 2
#c
f
g 11.3
1.
2.
3.
12
13
15
19
22
23
fbt
5-10
10-15
15-20
20-25
25-30
10
kuf vif
4.
5.
10-19
20-29
30-39
40-49
50-59
60-69
10
11
12
ilbt
fbt
6.
0-9
1-5
6 - 10
11 - 15
16 - 20
21 - 25
26 - 30
31 - 35
18
25
26
rgs
20 - 25
(100 %gh)
bjhyhsf
50
vif
25 - 30
30 - 35
35 - 40
40 - 45
45 - 50
70
100
180
150
120
50 - 55 55 - 60
70
60
maha 11
Fiu
vLJfhL 11.15
fj wikia nrhF nj 10 khztf bgw kbgf
75,72,59,62, 72,75,71,70,70,70 MF. tu KfL fhf.
10 khztf kbgf Kiwna 75, 72, 59, 62, 72, 75, 71, 70, 70, 70
tu 70 _W Kiw l bgW, kwit uL myJ xUKiw l
bgUgjh, KfL 70 MF.
F
vLJfhL 11.16
482,485,483,485,487,487,489 vw bjhF KfL fhf.
bfhLfgl bjhF, uL vf 485 kW 487 UKiw l bgW,
uL vfS bjhF KfLf Mwd. thW uL KfLf cs
gut uil KfL gut vW miHfgL .
10
23
39
27
l = KfL viy
f = KfL fbt
c = KfL ilbt s
vLJfhL 11.18
10-15
15-20
20-25
25-30
30-35
35-40
40-45
45-50
18
30
20
10
kbg
fbt f
10-15
15-20
20-25
18
25-30
30
30-35
20
35-40
10
40-45
45-50
KfL viy l = 25
KfL fbt f = 30
KfL fbtQF Kija fbt f1 = 18 kW ija
fbt f2 = 20
KfL ilbt s c = 5
255
maha 11
f - f1
h# c
2f - f1 - f2
KfL = l + ^
30 - 18
# 5 = 25 + 12 # 5
j
22
60 - 18 - 20
= 25 + 60 = 25 + 2.73 = 27.73
22
vdnt, KfL = 27.73
=25 + `
g 11.4
1.
2.
3.
fhyf msf
10
w nrhof
vif
15
17
13
21
18
16
11
4.
21-25
18
20
14
5.
6.
kuf vif
14
21
28
20
17
7.
5 - 14
15 - 24
25 - 34
35 - 44
45 - 54
55 - 64
11
12
10
8.
0 - 10
10 - 20
20 - 30
30 - 40
40 - 50
braKiw g
10,20,30,40 kW 50 Mat ruhr fhf.
1.
* xbthU vnzhL 10 I To, tU vf ruhr fhf.
* xbthU vUJ 10 I fJ tU vf ruhr fhf.
* xbthU viz10 M bgU, tU vf ruhr fhf.
* xbthU viz 10 M tFJ, tU vf ruhr fhf.
*
xbthU bra KiwF bghJthd vG mjid ruhr
jikfnshL xLf.
2.
f brhjkhf cjhuz bfhLf.
(i) ruhria l iliy ms VfjfJ.
(ii) iliy msit l KfL VfjfJ.
(iii) Kfil l iliy ms VfjfJ.
id bfhf
tifgLjgl tu ruhrfhd Nu :
netKiw x = / fx
/f
cnjr ruhr tKiw
/ fd
x = A+
/f
goyf tKiw x = A + / fd # C
/f
xU F fbt, mj fbtnzhL, mjF Kija
f fbtfis TLtjh ilf bgWtJ.
N -m
iliy ms = l + 2
#c
f
KfL = l + c
f - f1
m#c
2f - f1 - f2
257
fjf
All business proceeds on beliefs, or judgments of probabilities,
and not on certainty
- CHARLES ELIOT
Kjik Fnfhf
Ug Ug tU nrhjidf kW XL
fbt fjf Matiw J bfhSj
gl fjfid J bfhSj
rL ~gh ikr
12.1 mKf
xbthUtU mfhiy Kj mrh tiu
y brafyhtJ fH Toa rhaTWfSfhd
thfis itJ KobtLnwh. cjhuzkhf,
eh W ntiyF brY nghJ Fil bfhL
bry ntLkh? vdJ brlng fy
r W u tiu oUFkh? kW eh jhf
mKfgLjgl kof thf ntLkh?
fjf
vgJ
khWglToa
vyh
brafY xU KobtLf ekF xU tKiwia
mwJ.
fjf vw fUJ f
mogilyhd NjhlUJ njhUjhY
Tl, mjDila gaghLf aa, tfa,
ca, kUJt, MfhL, KjLJiw,
thiy Kd kW gntW tsU Jiwf
mfkhf gagLjgL tUwJ.
tU thafis ftngh:
fjf
nrhjid
nrhjid
th nrhjid
cWahd nrhjid
259
maha 12
Ka
TW
(Sample
Point)
f
(Event)
nrhjid xbthU
is TW
vdgL.
xU ehzaij RL nghJ
jiy, Mait TWfshF .
xU gfilia cUL nghJ
1, 2, 3, 4, 5 kW 6 Mait
TWfshF.
TWbt vj xU
cfzK f
vdgL.
cjhuzkhf,
xU gfilia cUL nghJ
ilF rhjfkhd ff y
{1, 2, 3}, {1, 3}, {2, 3, 5, 6}.
260
fjf
fjf
yF fjf
gl fjf
mfiy fjf
bjhik fjf
12.3 fjf
fjf gntW fUJfUJ, fjfid _W tiffshf fyh:
(1) mfiy fjf (Subjective probability)
(2) bjhik fjf (Classical probability)
(3) gl fjf (Empirical probability)
12.3.1 mfiy fjf
cWghlw jikia ga xUtUila eif tikia mfiy
fjf btgLJwJ. eh vghF isfSF neuoahd rhWf
f Fiwj msnt cs myJ KGikahf yhj jUzf kiwKfkhd
rhWfisnah, mghgl fnyh, cSz _ynkh kW mfiy
fhuf _ynkh fjfid fzlyh.
12.3.2 bjhik fjf
bjhik fjf vD fUJ th isahLfUJ bgwglJ.
nrhjid isf midJ rkthig bgUF nghJ J
bghUJwJ. xj rkths n ff xU f fH rhjfkhd s thf
U mf fjf s vd bfhLfgLwJ.
n
12.3.3 gl fjf
neuoahd mDgtf _y isf fjfid fhgJ gl
fjf MF
maha 12
gl fjf
P(E) =
F 0 # m # n ( 0 # m # 1 , Mfnt 0 # P (E) # 1 .
n
0 # P (E) # 1
mjhtJ, xU f ftjfhd fjf vbghGJ 0 UJ 1 Koa
cs VnjD xU v MF.
xU f ftjfhd cWjikia ma fjf bgJ gagLwJ.
fjf
eh y fjffis fzL nghJ fzLfis kL kd
bfhsTlhJ. eKila nehf fjf mogil nfhghLfis,
fis, bfhiffis mJ bfhtjhf Uf ntL.
cjhuz :
xU ehzaij gyKiw RLnghJ, vjid Kiw jiy kW Gwd
vgjF, bkhj RLjfSFkhd jf nH bfhLf gLsd.
RLj
vif
(n)
ilj
jiyf (H)
vif (m1)
50
29
60
34
70
41
80
44
90
48
100
52
P(H) = m1
n
29
50
34
60
41
70
44
80
48
90
52
100
ilj
f (T)
vif (m2)
P(T) = m2
n
21
26
29
36
42
48
21
50
26
60
29
70
36
80
42
90
48
100
nkfl mltizUJ eh RLj vifia mff
mff jiy ilgjfhd fjf, ilgjfhd fjf
xiwbahW beU tUtij fhzyh.
bra (1): xU ehzaij RLj
xbthU khztid xU ehzaij 10 Kiw RlbrJ, vjid Kiw
jiy ilwJ vgij, vjid Kiw ilwJ vgij ftJ
nH cs mltiz csthW Ff brhyyh.
is
nenfhL
Ff
10 RLj Gj jiyf/
f vif
jiy
263
maha 12
nj nghy xU ehzaij 20, 30, 40, 50 Kiw RlbrJ nkTa
Kiwnyna mltizgLj ntzL. tU df kfis
vGJf.
jiy ilj RLj vif
= d
RLj bkhj vif
d
ilj RLj vif
= d
RLj bkhj vif
d
bra (2): xU gfilia cULj
xU gfilia 20 Kiw cUo mj MW isfSF fjfit fzLf.
is
nenfhL
Ff
20 Kiw cUL
nghJ ilF
isf
vif
ilj bjhlila
isf vif
gfil cULj
bkhj vif
1
2
3
4
5
6
mltizgLjyh.
bra (3): U ehzafis RLj
U ehzafis nrjhngh 10 Kiw Ro mj ffis ftJ
tUkhW mltizgLJf.
is
10 Kiw
ne
RL nghJ
nfhL
ilF
Ff
isf
uL jiyf
xU jiy kW
xU
jiy jJ
264
ilj bjhlila
isf vif
U ehzaf
RLj bkhj vif
fjf
bra (1)- xbthU Kiw xU ehzaij RLtij Ka vnwh.
ij nghynt bra (2)- xbthU Kiw gfilia cULjiy Ka vW,
bra (3)- U ehzafis xnu neu RLjiy Ka vW miHnwh.
bra (1)- xU Fl RLj f jiy ilgij is
vnwh, mij nghynt ilgij mf kbwhU is vnwh.
bra (2)- 5 vw Fl v ilgJ vgij xU is vnwh.
jiy ilj RLj vif
- kig gl fjf myJ nrhjid
RLj bkhj vif
fjf vnwh .
vLJfhL 12.1
xU cgahs cgahd brlngfUJ (Cellphone) 1000
brlngfis rkth Kiw njbjLJ
nrhJ ghj 25
brlngf FiwghLilad vW fLofglJ v, rkth Kiw
njbjLF xU brlng FiwghLilajhf Uf fjf vd.
nrhjid brj brlngf vif = 1000 mjhtJ, n = 1000
n(E) = 25
mjhtJ, m = 25
T20 kilgJ ngho (cricket) uhR 50 gJfis vbfhL 10 Kiw
MW Xlfis vLjh. mt vbfhl gJf xU gij rkth Kiw
njbjLF nghJ m mt MW Xlf vLfhk Ugjfhd fjf
vd?
n(E)
= 10
mjhtJ, m=10
P(E)
=1- 1 = 4
5
5
265
maha 12
vLJfhL 12.3
Ugh
12
n( E1 ) = 20
mjhtJ, m2 = 12
n( E2 ) = 12
vLJfhL 12.4
20-29
30-39
40-49
50-59
60-69
70 mjF
nkY
14
23
28
35
52
Uf fjf vd?
266
fjf
(i)
xU Muhahs khztf fj wikF, a MtF
ilna cs bjhlig fla Udh. nrhjidfhf 200 khztfis
rkth Kiw njbjLJ mtfl fj wik kW a Mt
Matiw Fiw, ruhr, mf vd FLkhW T nrffgl tu
goa nH bfhLfgLsJ.
a
Mt
Fiw
ruhr
mf
fj wik
Fiw
ruhr
mf
60
15
15
15
45
10
5
10
25
maha 12
(i)
n( E1 ) = 15+10+25= 50
m1
= 50 = 1
n
200
4
(ii) f E2 vgJ a ruhr Mt cilnah vf.
P( E1 ) =
mjhtJ, n = 200
n( E2 ) = 15+45+10 = 70
P( E2 ) =
mjhtJ, m2 = 70
m2
= 70 = 7
n
200
20
mjhtJ, m3 = 40
n( E3 ) = 5+10+25 = 40
P( E3 ) =
m3
= 40 = 1
n
200
5
vLJfhL 12.6
tu nH bfhLfgLsJ.
jUj ehf
vif
6 ehfis
l mf
kf vif
15
32
56
19
(iii) mf gr 4 ehf
fjf
n( E3 ) = 15 + 32 = 47
g 12.1
1.
i) 1/3
vi) 1.45
ii) - 1/5
vii) 1
2.
tiuaW: i) nrhjid
iv) TWbt
iii) 0.80
viii) 33%
iv) - 0.78
ix) 112%
v) 0
iii) rkth nrhjid
vi) Ka
3.
tiuaW : gl fjf
4.
5.
maha 12
6.
Unth
Ughnjh
KobtLfhnjh
15
bkhj egf
Uf fjf vd?
7.
Uf fjf vd?
8.
fbtf
80
75
90
75
85
95
xU is
(i) 4 I l Fiwthf
(ii) 2 I l Fiwthf
(iv) 6 Mf
(v) 6 Mf yhk.
(iii) 2 I l mfkhf
Uf fjf vd?
9.
624
900
476
njbjLfgl xU FLg
Uf fjf vd?
270
fjf
10.
13
89
14 I l mf
53
14
77
11.
22
16
12
(i)
Uf fjfid fhf.
12.
2 kL
kbgf tUkhW
myF nj
bgw kbgf
(%)
II
III
IV
VI
VII VIII
IX
89
93
98
99
98
97
96
98
99
90
13.
f khzt
gahs
5
4
3
8
maha 12
(i) bgzhf Uf
(ii) f khztuhf Uf
(iii) f khzahf Uf (iv) M gahsuhf
Uf fjf vd?
14.
Uailjt
Uailahjt
300
450
100
150
(ii) Uailjtuhf Uf
njbjLfgl 1,000
tha
tuf
nrffgL
mj
tu
nH
jugLsJ.
thf lnlh
thf llhnjh
thnah
200
100
thfhnjh
50
650
Uf fjf vd?
16.
fjf
gF tif
bgUef
wef
uhk
cik cst
90
60
25
cik myhjt
110
90
125
btehL kGJ
njbjLfgL xUt
(i)
Uf
17.
Uf fjf vd?
(M.Phil)
5
15
5
tiu
10
20
5
kL
10
15
15
(i)
(v)
18.
273
maha 12
isahL
taJ
20 F
20 - 29
30 - 39
40 - 49
50 kW mjF nk
ifJ
tisnfh
TilgJ
gJ
Ml
(Basket ball)
(Volleyball)
(Hockey)
26
47
41
38
84
80
72
68
38
96
48
30
134
44
18
fhgJ
(Football)
36
48
22
26
4
(i)
ifJ gJ Ml Ugtuhf
Uf fjf vd?
19.
fhiy 7 k
Kj 11 tiu
fhiy 11 k
Kj gf 3
tiu
gf 3 k
Kj khiy 7
tiu
300
200
500
120
130
250
400
250
350
fjf vd?
274
fjf
id bfhf
(3) gl fjf
0 # P^ E h # 1
275
(A) "5, 6 , ! A
2.
(A) " a, b ,
3.
tU TWf vJ rahdJ?
4.
jF cfzf vif.
(A) 2
5.
(A) 3
6.
tUtdt vJ rahdJ?
2
(A) " x : x =- 1, x ! Z , = Q
(C) Q = "0 ,
7.
tUtdt vJ ray?
(B) "5 , ! A
(C) "7 , ! A
(B) " b, c ,
(C) "c, d ,
(C) 2
(B) 2 - 1
(B) 8
m-1
(D) "6 , ! A
(D) " a, d ,
(D) 2 (2
m-1
- 1)
(C) 6 (D) 7
(B) Q = 0
(D) Q = "Q ,
fzij bgUF.
8.
tUtdt vJ rahdJ?
(A) Q 3 " a, b ,
(B) Q d " a, b ,
276
(D) a 3 " a, b ,
9.
(B) " x : x d W, x $ 5 ,
10.
11.
12.
13.
14.
15.
(B) A 3 A
(C) "7, 8, 9 , 3 A
A = "3, 4, 5, 6 , kW B = "1, 2, 5, 6 , v, A , B =
(A) "1, 2, 3, 4, 5, 6 ,
(B) "1, 2, 3, 4, 6 ,
(C) "1, 2, 5, 6 ,
(D) "3, 4, 5, 6 ,
(A) 3
(B) 2
(C) 1
(D) 0
n^ X h = m, n^Y h = n kW n^ X + Y h = p v, n^ X , Y h =
(A) m + n + p
(B) m + n - p
(C) m - p
(D) m - n + p
(B) Q
(C) "1, 3, 5, 10 ,
(D) "1, 3, 4, 7, 8 ,
A 3 B v, A B vgJ
(B) A
(C) Q
(D) B A
(C) Q
(D) A , B
(C) B
(D) A + B
(A) B
16.
A vgJ B- jF cfz v, A + B =
(A) A
17.
A vgJ B- jF cfz v, A , B
(A) A
18.
mU cs gl Hl gF FgJ
(A) A B
19.
(D) "5 , f A
(B) B
(B) Q
(B) Al
(C) Bl
(D) B A
A = " a, b, c , , B = "e, f, g , v, A + B =
(A) Q
20.
mU cs gl Hl gF FgJ
(A) A B
(B) A
(C) B
(B) B A
(D) A , B
(C) A 3 B
277
(D) Al
2. bkba bjhF
21.
(A) xU KG
(B) xU jKW v
(C) xU jKwh v
(D) xU KG v
22.
(A) xU jKW v
(B) xU a v
(C) xU jKwh v
(D) xU KG.
23.
- 3 - jrk tot
4
(A) 0.75
(B) 0.50
24.
0.3 -
(A) 1
7
25.
tUtdtW vJ cikay?
26.
(A) 5
32
27.
(A) r
28.
(i)
29.
(A)
(D) 0.125
(C) 1
3
(D) 2
3
p
tot
q
2+ 3
(C) 0.25
(B) 2
7
(B) 7
9
(C) 1
4
(B)
4 + 25
(ii)
(B)
(C) 8
15
30
(iii)
(C)
278
5+ 7
(D) 1
12
(D) 1
5
8- 3 8
(iv)
(D)
50 - va tot
30.
(A) 5 10
31.
(A) 8 112
33.
(C) 10 5
(D) 25 2
(C) 8 118
(D) 8 116
11 vgjF rkkhdJ
(B) 8 114
2 vgjF rkkhdJ
2
32.
(B) 5 2
(A) 2 2
(B)
(C)
2
2
(D) 2
(D)
(B)
(C)
(A)
34.
tUtdtW vJ cikay?
(A)
(B) 17 xU jKwh v
(D) 4 16 xU jKwh v
27
2 xU jKwh v
35.
(A) 8,12
36.
(A)
37.
5 3 3 FF KGikahd jKwh _y
(A) 3 15
38.
tUtdtW vJ cikay?
(A)
(B) 12,8
(B)
(B)
(C) 16,12
27
375
(D) 12,16
(C)
(D)
81
(C)
75
(D)
45
2 xU jKwh v.
279
39.
tUtdtW vJ cikay?
x n - mLF F tot x
n
m
(B)
m
(C) ` x n j - _yFpL tot
40.
(A) 1
1 1
mn
(B) 3
(C) 23
(D) 21
923.4 - ma FpL
42.
0.00036 - ma FpL
43.
(A) 257
44.
(A) 0.03506
45.
5 = 25 - klif tot
(A) log5 2 = 25
46.
(A) 2 = 16
log 3 ` 4 j - k
3
4
(A) 2
48.
log49 7 - k
(A) 2
49.
log 1 4 - k
(A) 2
50.
(A) log10 9
47.
(B) 9.234 # 10
(C) 9.234 # 10
4
(B) 3.6 # 10
(D) 3.6 # 10
(C) 25700
(D) 257000
(C) 35.06
(D) 350.6
(C) log5 25 = 2
(D) log25 5 = 2
(B) 2570
2
(B) 0.003506
(B) log2 5 = 25
2
16
16
(B) 4 = 16
(C) 2 = 4
(D) 4 = 2
(B) 1
(C) 2
(D) 1
(B) 1
2
(C) 1
7
(D) 1
(B) 0
(C) 1
2
(D) 2
(C) 1
(D) 1
(B) log10 36
280
4. afj
3
51.
(A) 2,3
52.
4x - 7x + 6x + 1 vw gYWnfhit go
(A) 2
53.
3x - 2 vw gYWnfhit vgJ xU
(D) kh gYWnfhit
54.
4x + 2x - 2 vw gYWnfhit vgJ xU
55.
2x - 5 vw gYWnfhit a
(A) 5
2
56.
3x - 1 = 0 vw gYWnfhit rkgho _y
(A) x =- 1
3
57.
(B) 3,2
(C) 2,3
(D) 2,3
(B) 1
(C) 3
(D) 0
(B)- 5
2
(C) 2
5
(B) x = 1
3
(C) x = 1
(D)- 2
5
(D) x = 3
(A) x = 0, 2
58.
(A) p` b j
a
59.
(A) a
60.
(A) p^ bh = 0
61.
62.
(B) x = 1, 2
(C) x = 1, - 2
(B) p`- b j
a
(C) p` a j
b
(D) x = 0, - 2
(D) p`- a j
b
(B) a
(B) p`- b j = 0
a
(C) a
(D) a
(C) p^ah = 0
(D) p` b j = 0
a
(C) x 5
(D) x 3
(C) x - 2
(D) x + 2
x - 3x - 10 - fhuf xW
(A) x - 2
3
(B) x +5
x - 2x + 2x - 1 - fhuf xW
(A) x - 1
(B) x + 1
281
63.
^ x + 2h^ x - 1h -
(A) x - x - 2
64.
^ x + 1h^ x - 2h^ x + 3h -
(A) x + 2x - 5x - 6
(C) x + 2x + 5x - 6
65.
2
2
^ x - yh^ x + xy + y h vgjF rkkhdJ
(A) x + y
66.
x + 2x - 8 - fhuf
67.
(A) x + 5
68.
ax - 5x + c - fhuf ^2x + 1h kW ^ x - 3h v, a kW c- kf
Kiwna
(A) 2,3
69.
(B) x + x + 2
(D) x - x + 2
(B) x - 2x + 5x - 6
(C) x + x - 2
(D) x + 2x + 5x + 6
(B) x + y
(C) x - y
(D) x - y
(B) x - 5
(C) x + 8
(D) x 8
(B) 2,3
(C) 2,3
(D) 1,3
x + y = 10 kW x - y = 2 v, x- k
(A) 4
70.
2 - x < 5 -
(A) x > - 3
(B) 6
(C) 4
(D) 6
(B) x < - 3
(C) x > 3
(D) x < 3
5. Mabjhiy totfj
71.
(A) I
72.
(A) OX
73.
74.
(B) II
A) a > 0, b < 0
(C) III
(B) OY
(D) IV
(C) OX l
(D) OY l
C) a > 0, b > 0
D) a < 0, b > 0
B) 4
C)
282
D) 8
A) U rkgf Knfhz
B) brnfhz Knfhz
C) mrkgf Knfhz
D) rkgf Knfhz
76.
B) 100
C) 36
D) 10
(A) 2a
(B) 2b
(C) 2a + 2b
(D) 2 a2 + b2
(A) p = 0
(B) q = 0
(C) p + q = 0
(D) p + q = 8
(A) (0, 5)
(B) (5, 0)
(C) (5, 0)
(D) (0, 5)
6. Knfhza
81.
82.
83.
(D) 0
2 tan 30c v, x- k
1 - tan2 30c
(A) tan 45c
(B) tan 30c
x=
(D) 0
84.
85.
86.
sin 27c - k
cos 63c
(A) 0
(B) 1
88.
(A) 57c
(C) 47c
(D) 90c
89.
90.
(C) 1
3
(D) 3
4
91.
87.
92.
(B) 43c
(A) 90c
93.
(A) 1
2
94.
95.
3 v, nfhz A- ms
4
(B) 60c
(C) 45c
(B)
3
2
(C) 0
(C)
(D) 30c
(D) 1
3
2
(D) 1
(C) 0
284
(D) 1
7. toa
96.
(A) 40c
(B) 50c
(C) 45c
97.
(A) 90c
(C)60c
98.
(B) 120c
(D) 100c
55c
(D)
C
P
O
mnfhz ms
(A ) 25c
(B) 30c
99.
(A) 48c
(B) 96c
(C) 24c
(D) 58c
A
(A) 120c
(B) 52c
(C) 78c
(D) 130c
130c
(C) 15 br.
(D) 18br.
(A) 75c
(B) 115c
( C) 35c
(D) 45c
B
A
C
(A) 24.5
(B) 49
(C) 98
(D) 154
285
(A) 60c
(B) 90c
(C) 100c
(D) 120c
(C) 30c
(D) 90c
(A) nfhz
(B) brnfhz
(A) FWnfhz
(B) nfhz
(C) brnfhz
(D) tisnfhz
(A) 12c
(B) 20c
(C) 48c
(D) 36c
(A) FWnfhz
(B) nfhz
(C) brnfhz
(D) tisnfhz
(A) 20c
(B) 110c
(C) 140c
(D) 160c
8. msa
111. tl ika jhF nfhz 90c mj Mu 7 br. v, tl s
(A) 22 br.
(B) 44 br.
(C) 11 br.
(D) 33 br.
(A) 16 br.
(B) 61 br.
(C) 32 br.
(D) 80 br.
(A) 2rr2
2
(C) rr
4
(B) 4rr2
286
2
(D) rr
2
(C) 33 r.br.
(D) 45 r.br.
(A) 2r r.br.
3
(B) 4r r.br.
3
(C) 8r r.br.
3
(A) 6 br.
(B) 12 br.
(C) 24 br.
(D) 36 br.
(A) 23 br.
(C) 32 br.
(A) fdrJu
(B) fd brtf
(C) rJu
(D) brtf
(A) gu
(B) s
(C) fdms
120.
(A) 16 r.bl.
(B) 4 r.bl.
(C) 2 r.bl.
(D) bkhjgu
(D) 1 r.bl.
11. a
121. Kj 10 a vf ruhr
(A) 25
(B) 55
(C) 5.5
122.
(A) 3
(B) 0
(C) 25
(D) 2.5
(D) 10
(A) 32
(B) 16
(C) 8
(D) 4
(A) 2
(B) 3
(C) 4
(D) 5
(A) 11
(B) 10
(C) 9.5
287
(D) 10.5
(A) 4
(B) 6
(C) 5.5
(D) 7
(C) 3
(D) 0
127. Kj 5 KG vf ruhr
(A) 2
(B) 2.5
(A) 2
(B) 12
(C) 7
(D) 17
(C) 7
(D) 7.5
(A) 8.5
(B) 5.67
(A) 5
(B) 40
(C) 20
(D) 10
12. fjf
131. cWahd f fjf
(A) 1
(B) 0
(C) 1
2
(D) 2
(A) 7
4
(C) 2
3
(D) 2
3
(C) 1
2
(D) 1
(B)0 # x 1 1
(C)0 # x # 1
(D) 1 1 x 1 2
(B) P (E) - 1
(C) 1
(D) 0
(B) 1
(A) 1
(B) 0
(A) 0 1 x 1 1
135. P (El ) =
(A) 1 - P (E)
288
ilf
g 1.1
1. (i) fz my (ii) fz (iii) fz my
2. (i) 0 d A
(ii) 6 g A
(iv) fz (v) fz
(iv) 4 d A (v) 7 g A
(iii) 3 d A
4.
(i) A = "3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 ,
(ii) B = "0, 1, 2, 3, 4, 5 ,
(vi) P = "- 4, - 3, - 2, - 1, 0, 1, 2, 3, 4 ,
(iii) C = "2, 3 ,
(v) M = "- 1, 1, 3, 5, 7, 9 ,
5.
(i) A = My cbuGJf fz
6.
8.
(iii) Koyhfz
(iv) Koyhfz
(i) rkhdfzf
(v) KoWfz
(iii) rkfzf
(iv) M
289
(iii) P(A) = { Q, {5}, {6}, {7}, {8}, {5,6}, {5,7}, {5,8}, {6,7}, {6,8}, {7,8}, {5,6,7},
17. (i) 64, 63 (ii) 128, 127 (iii) 2, 1 18. (i) 1 (ii) 8 (iii) 9 (iv) 10 19. A vgJ btWfz
20. (i) A = "1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 , , B = "2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20 , ,
C = "15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25 ,
(ii) n^ Ah = 10 , n^ Bh = 10 ,
n^C h = 11
(iii) a) F
b) T
c) T
d) T
g 1.2
1.
2.
(i) A , B = "1, 3, 5, 7, 10, 12, 15, 18, 20, 25, 30 , (ii) A + B = "10, 15, 25 ,
3.
(i) X , Y = "0, 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20 , , X + Y = "4, 8, 12, 16, 20 ,
4. "7 ,
5. (ii) X kW Y btlhfzf
6.
7.
(i) A , B = " a, b, c, d, f, g ,
(iii) Al , Bl = "1, 2, 4, 6, 7, 8, 10 ,
9.
(i) M N= "3, 9 ,
(v) M + ^ M - N h = "3, 9 ,
(iii) A + B = " b, d ,
(ii) B - C = "16, 20 ,
(vii) n^ M - N h = 2
(iii) C - D = "2, 4, 6, 8, 12 ,
(v) n^ A - C h = 4
11. (i) U = "1, 2, 3g49 , , A = "4, 8, 12, 16, 20, 24, 28, 32, 36, 40, 44, 48 ,
B = "16, 30, 44 ,
A + B = "16, 44 , ,
(ii) A , B = "4, 8, 12, 16, 20, 24, 28, 30, 32, 36, 40, 44, 48 ,
n^ A , Bh = 13 , n^ A + Bh = 2
(iii) A 3 B = "- 4, - 2, - 1, 5 ,
290
F = "4, 7, 9, 11 ,
E , F = "1, 2, 4, 7, 9, 11 , , E + F = "4, 7 ,
(ii) n^,h = 8 , n^ E , F h = 6 , n^ E + F h = 2
G = "1, 2, 4, 8 , , H = "2, 6, 8, 10 ,
g 1.3
U
M
6
7
9
2. n^ A + Bh = 15
3. 16, 29
4. n^ Bh = 27
5. n^ A + Bh = 6, n^,h = 43
6. n^ A , Bh = 22
7. 150
8. 1400
10. 35
12. 12 13. 47
5
10
1.
11
12
13
11. 12
14. M, r
17. 16%
g 2.1
1.
2.
(i) r
(iv) jtW
M, Vbd 0 = 0 = 0 = 0 = 0 = g
1
2
3
-1
3. - 4 , - 3
7
7
g 2.2
1.
291
206
4. 0.076923 , 6
495
4 = 0.571428 ,
7
g 2.3
1.
D F H
5
1
A
O
-3
-2
-1
1 1 1
C E G I
0.1530300330003330g
5. 0.58088008880g ,
0.59099009990g
6. 1.83205g ,
1.93205g
8. 0.13, 0.20
cL]
g 2.5
1. (i) jKwh _y
(ii) jKwh _y
(iv) jKwh _y
(iii) jKwh _y my
(v) jKwh _y my
2. (i) 20 + 10 5 + 2 3 + 15 (ii) 8 + 2 15
3. (i) 71 3
180 (ii)
5. (i)
(iv)
500 (iii)
45 (v) 3 5
2
405
(vi)
8. (i) wF tir :
7. (i)
(iv) 61
(iv)
32
(iii) 11
3 2 2 (ii)
3,
4,
5 , VW tir :
5,
3 2 4 4 (iii)
4,
10 2 3
(ii) wF tir :
4,
4,
2 , VW tir :
2,
4,
(iii) wF tir :
2,
3,
4 , VW tir :
4,
3,
g 2.6
1. (i)
2 (ii) 7 (iii)
(viii) 2 - 3
(iv)
25 (v) 5 + 4 3 (vi)
3
6
2 - 3 (vii)
(iv) 2 77
11
5+ 2
(v) 3 15
3. (i) 11 - 3
118
(ii) 3 - 5
12
(iii)
13 - 11
2
4. (i) 0.707
(ii) 3.464
(iii) 1.887
(iv) 3 + 5 (v) 17 3 - 21
71
2
(iv) 0.655 (v) 0.102 (vi) 4.441
5. a = 31 , b = 10
19
19
8. a = 0, b = 16
9. 14
11
(vii) 3.732
(viii) 0.185
7. a = 3, b = 0
6. a = 7, b = 4
10. 4
g 2.7
1. 3, 1
2. 0, 5
3. 9, 0
g 3.1
11
1. (i) 7.493 # 10
2. (i) 0.00000325
(ii) 1.3 # 10
(iii) 1.05003 # 10
14
(iv) 5.436 # 10
(vi) 1.3307 # 10- (vii) 2.2 # 10- (viii) 9.0 # 10(ii) 0.0004134
(iii) 41340
13
(iv) 18600000
28
3. (i) 6.4 # 10 (ii) 3.375 # 10 (iii) 2.56 # 10 (iv) 6.9984 # 10- (v) 3.993 # 10
g 3.2
1. (i) r (ii) jtW (iii) jtW (iv) jtW (v) r
(vi) jtW
2. (i) log2 16 = 4
g 3.3
1
1. (i) 9.243 # 10 (ii) 9.243 # 10- (iii) 9.243 # 10 (iv) 9.243 # 10 (v) 9.243 # 10-
2
(vi) 9.243 # 10- 2. (i) 3 (ii) 1 (iii) 3 (iv) 2 (v) 1 (vi) 0
3. (i) 4.3576 (ii) 1.3576 (iii) 0.3576
(iii) 0.2413
293
(vi) 0.01513
g 4.1
1.
(i) xU kh gYWnfhit
(ii) xU kh gYWnfhit
(iii) xU kh gYWnfhit
g 4.2
1.
2.
3.
(i) x = 1
4
(i) x = 3
(ii) x =- 5 (iii) x = 0
(iv) x =- 9
3
(ii) x = 6 (iii) x =- 1 (iv) x = 0
5
11
(i) x = 2 , x = 3 _yf (ii) x =- 1 _y , x = 2 _y my
(iii) x = 1 , x =- 2 , x = 3 _yf
(iv) x =- 1 , x = 2 _yf , x = 3 _y my
g 4.3
1.
(i) 10
(ii) 8
2. a = 5
(iii) 20
3. m = 13
(iv) 145
4. m = 3
5. m = 5 , 15.
g 4.4
1.
(i) fhu
2. fhu my
(ii) fhu
4. fhu
5. p = 10
g 4.5
1.
2.
3.
(ii) p + 4p - 20p - 48
3
(iii) x + x - 17x + 15
(iv) x3 - 7ax2 + 14a2 x - 8a3 (v) 27x + 72x + 51x + 10 (vi) 8x - 36x - 2x + 105
(i) 19, 111, 189 (ii) 7, 2, 40 (iii) 60, 142, 105 (iv) 100, 5, 6
294
4. 10, 3, 10
5.
g 4.6
1.
2. (i) (x + 1)
(v) ^ p + qh^ p + r h
2
3. (i) ^ p + q + r h2
2
(iii) ^b + 2h^b - 2h
2
(ii) (a - 2b - 6)
(iii) (3x - y + 1)
2
2
4. (i) ^3x + 4yh^9x - 12xy + 16y h
2
(iii) ^a + 5h^a - 5a + 25h
(iii) 5x ^2 - 5xyh
(ii) ^m + 2h^m - 2m + 4h
2
2
(iv) ^2x - 3yh^4x + 6xy + 9y h
2
2
(v) ^ x - 2yh^ x + 2xy + 4y h
g 4.7
1. (i) ^ x + 1h^ x + 14h
(iii) ^ y + 3h^ y + 4h
(vi) ^t - 8h^t - 9h
(ix) ^ y - 4h^ y + 9h
(xii) ^ y + 4h^ y - 5h
2.
(iii) ^ x + 2h^2x + 5h
(xiii) ^ x + 2h^2x - 7h
3. (i) ^a + b + 2h^a + b + 7h
4.
(ii) ^ p - q + 2h^ p - q - 9h
g 4.8
1.
(i) x = 1, y = 3 (ii) x = 2, y =- 3
(iii) x = 3, y = 2
(iv) x = 1 , y = 1
5
2
4. 50, 22
(v) x = 1 , y = 1
2. 16, 8
3. 27
2
(ii) x < 3.5 (iii) x # - 2.5
(iv) x $ - 2
5. (i) x > 4
295
g 5.1
1. (i) jtW (ii) r (iii) r
(iii) x m J
(viii) r
6. x mRF iz 7. y mR
11. (4,3)
g 5.2
1. (i)
202
(viii) 15
(ii) 4 5
(iii)
(ix) 18
(x)
29 (iv) 2 2
(v) 5 2
(vi) 1
(vii) 5
15. (0,7)
16. 4 5
18. (4,3) 19. 30
20. tiua ayhJ, nenfho mik f
21. (8,15) (8,15) (8,15)(8, 15) 24.11, 7
25. 20
g 6.1
1. (i) sin i = 6 , cos i = 8 , tan i = 6 , cosec i = 10 , sec i = 10 , cot i = 8
10
10
8
6
8
6
(ii) sin i = 7 , cos i = 24 , tan i = 7 , cosec i = 25 , sec i = 25 ,cot i = 24
25
25
24
7
24
7
(iii) sin i = 35 , cos i = 12 , tan i = 35 , cosec i = 37 , sec i = 37 , cot i = 12
37
37
12
35
12
35
(iv) sin i = 9 , cos i = 40 , tan i = 9 , cosec i = 41 , sec i = 41 , cot i = 40
41
41
40
9
40
9
12
9
15
15
12
2. (i) cos A =
, tan A =
, cosec A =
, sec A =
, cot A =
15
12
9
12
9
8
8
17
17
15
(ii) sin A =
, tan A =
, cosec A =
, sec A =
, cot A =
17
15
8
15
8
(iii) sin P = 5 , cos P = 12 , cosec P = 13 , sec P = 13 , cot P = 12
13
13
5
12
5
(iv) sin i = 15 , cos i = 8 , tan i = 15 , cosec i = 17 , cot i = 8
17
17
8
15
15
(v) sin i = 60 , cos i = 11 , tan i = 60 , sec i = 61 , cot i = 11
61
61
11
11
60
(vi) cos i =
y2 - x2
, tan i =
y
y
x
, cosec i =
,
2
x
y -x
2
y
y2 - x2
,
cot
=
i
x
y2 - x2
3. (i) 45c (ii) 0c (iii) 60c (iv) 30c
sec i =
g 6.2
1. (i) 1 (ii) 1 (iii) 1 (iv) 1 (v) 1 (vi) 1
2. (i) 0 (ii) 2 (iii) 0 (iv) 6 (v) 1 (vi) 9 (vii) 0 (viii) 3 (ix) 1
2
3
3. (i) 60c (ii)41c (iii) 55c (iv) 55c (v) 47c (vi) 60c
g 6.3
1. (i) 0.4384
(vi) 0.9760
(vii) 0.7623 (viii) 0.1841 (ix) 2.7475 (x) 1.1778 2. (i) 44c30l (ii) 14c54l
(iii) 20c12l
3. (i) 1.2698
4. 99.4134 r.br.
(ii) 1.3579
(iii) 1.0042
5. 14.6278 r.br.
6. 109.376 r.br.
7. 67.0389 r.br.
8. 13.8568
9. 60c
g 7.1
1. (i) 27c (ii) 66c (iii) 42c (iv) 55c
(v) 80c 3. (i) 80c (ii) 35c 4. (i) 30c (ii) 36c
(vi) 54c ,36c 5. (i) 36c (ii) 40c (iii) 40c ,50c
6. (i) + A = + C = + E = + G =115c ,
8. 30c ,60c ,90c
(iv) 140
+ B = + D = + H = 65c
g 7.2
1. 48c ,72c ,96c ,144c
5. l = 9 , b = 6
6. 15
8. 12
g 7.3
1. 12 br. 2. 15 br. 3. 26 br. 4. 30 br.
5. 40 br. 6. 1 br. 7. 13 br.
8. 7 br. 9. (i) 75c (ii) 55c (iii) 110c
(iv) 115c (v) 40c
(vi) 42c
297
(iii) 100
g 8.1
1. (i) 22 br., 231 r.br., 64 br. (ii) 2.57 br., 6.3 r.br., 12.37 br.
(iv) 16.5 br., 123.75 r.br., 46.5 br. (v) 88 bl., 924 r.bl.,130 bl.
g 8.2
1. (i) 125.44 r.br., 188.16 r.br., 175.62 f.br.
g 8.3
1. (i) 154 r.br., 174 r.br., 110 f.br.
2. 27 br.
g 10.2
1. (2, 6) 2. vzw f 3. (2, 3) 4. (3, 2)
5. iy
11. (3, 3)
g 11.1
1. 4, 7, 6, 6, 5 2. 25, 30, 25, 60, 15, 5 3. 3, 4, 6, 6, 8
g 11.2
1. 28.67
2. 6
3. 62 4. 37 5. 192
6. 6 7. 61.
8. 52.58 9. 27.13
10. 40.18 11. 28.67 12. 28 13. 48.1 14. 326.25 15. 55.5
g 11.3
1. (i) 51 (ii) 14.5 2. 17
3. 19
4. 34.05
5. 14.7
6. 40
g 11.4
1. 72 2. 7 3. 43.18 4. 41.75
dh v
5.
6.
7.
8.
ruhr
14
4.05
32.1
28
iliy ms
14
4
31.2
30
KfL
13,15
4
27.8
33.3
g 12.1
1. (ii) - 1 (iv) -0.78 (vi) 1.45 (ix) 112%
5
4. 13
20
5. (i) 13 (ii) 7
20
20
6. (i) 3 (ii) 8
5
25
(iii) 11
25
8. (i) 49 (ii) 4
100
25
9. (i) 39 (ii) 9
125
20
10. (i) 179 (ii) 53 (iii) 201 (iv) 219 11. (i) 4 (ii) 19
500
500
500
500
15
30
12. (i) 7 (ii) 3 (iii) 1
10
10
5
13. (i) 3
5
(iii) 9
20
(ii) 9
20
299
(iii) 1
5
(iii) 1
10
(iv) 24
25
(iii) 11
30
(iv) 3
20
(iii) 119
500
(iv) 1
6
(iii) 11
50
(iv) 9
50
(v) 3
4
(iii) 3
20
(iv) 1
5
(v) 1
20
A
D
B
D
B
A
C
A
D
C
A
B
B
D
C
A
C
D
A
C
B
C
A
C
B
A
A
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
D
A
B
A
B
C
D
A
C
B
D
D
B
B
C
B
A
C
A
D
B
A
C
B
C
A
B
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
A
B
D
B
C
D
C
A
C
A
D
A
D
C
D
A
B
C
B
A
A
D
B
D
A
A
A
300
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
C
C
C
B
A
B
C
B
C
D
B
D
A
A
D
B
A
D
B
A
D
D
D
C
B
B
B
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
A
B
C
B
C
A
C
B
A
A
C
B
C
B
B
D
A
C
A
A
D
B
A
D
A
C
A
LOGARITHM TABLE
Mean Difference
1.0
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
1.8
1.9
2.0
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
2.8
2.9
3.0
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
0.0000
0.0043
0.0086
0.0128
0.0170
0.0212
0.0253
0.0294
0.0334
0.0374
12
17
21
25
29
33
37
0.0414
0.0453
0.0492
0.0531
0.0569
0.0607
0.0645
0.0682
0.0719
0.0755
11
15
19
23
26
30
34
0.0792
0.0828
0.0864
0.0899
0.0934
0.0969
0.1004
0.1038
0.1072
0.1106
10
14
17
21
24
28
31
0.1139
0.1173
0.1206
0.1239
0.1271
0.1303
0.1335
0.1367
0.1399
0.1430
10
13
16
19
23
26
29
0.1461
0.1492
0.1523
0.1553
0.1584
0.1614
0.1644
0.1673
0.1703
0.1732
12
15
18
21
24
27
0.1761
0.1790
0.1818
0.1847
0.1875
0.1903
0.1931
0.1959
0.1987
0.2014
11
14
17
20
22
25
0.2041
0.2068
0.2095
0.2122
0.2148
0.2175
0.2201
0.2227
0.2253
0.2279
11
13
16
18
21
24
0.2304
0.2330
0.2355
0.2380
0.2405
0.2430
0.2455
0.2480
0.2504
0.2529
10
12
15
17
20
22
0.2553
0.2577
0.2601
0.2625
0.2648
0.2672
0.2695
0.2718
0.2742
0.2765
12
14
16
19
21
0.2788
0.2810
0.2833
0.2856
0.2878
0.2900
0.2923
0.2945
0.2967
0.2989
11
13
16
18
20
0.3010
0.3032
0.3054
0.3075
0.3096
0.3118
0.3139
0.3160
0.3181
0.3201
11
13
15
17
19
0.3222
0.3243
0.3263
0.3284
0.3304
0.3324
0.3345
0.3365
0.3385
0.3404
10
12
14
16
18
0.3424
0.3444
0.3464
0.3483
0.3502
0.3522
0.3541
0.3560
0.3579
0.3598
10
12
14
15
17
0.3617
0.3636
0.3655
0.3674
0.3692
0.3711
0.3729
0.3747
0.3766
0.3784
11
13
15
17
0.3802
0.3820
0.3838
0.3856
0.3874
0.3892
0.3909
0.3927
0.3945
0.3962
11
12
14
16
0.3979
0.3997
0.4014
0.4031
0.4048
0.4065
0.4082
0.4099
0.4116
0.4133
10
12
14
15
0.4150
0.4166
0.4183
0.4200
0.4216
0.4232
0.4249
0.4265
0.4281
0.4298
10
11
13
15
0.4314
0.4330
0.4346
0.4362
0.4378
0.4393
0.4409
0.4425
0.4440
0.4456
11
13
14
0.4472
0.4487
0.4502
0.4518
0.4533
0.4548
0.4564
0.4579
0.4594
0.4609
11
12
14
0.4624
0.4639
0.4654
0.4669
0.4683
0.4698
0.4713
0.4728
0.4742
0.4757
10
12
13
0.4771
0.4786
0.4800
0.4814
0.4829
0.4843
0.4857
0.4871
0.4886
0.4900
10
11
13
0.4914
0.4928
0.4942
0.4955
0.4969
0.4983
0.4997
0.5011
0.5024
0.5038
10
11
12
0.5051
0.5065
0.5079
0.5092
0.5105
0.5119
0.5132
0.5145
0.5159
0.5172
11
12
12
0.5185
0.5198
0.5211
0.5224
0.5237
0.5250
0.5263
0.5276
0.5289
0.5302
10
0.5315
0.5328
0.5340
0.5353
0.5366
0.5378
0.5391
0.5403
0.5416
0.5428
10
11
0.5441
0.5453
0.5465
0.5478
0.5490
0.5502
0.5514
0.5527
0.5539
0.5551
10
11
0.5563
0.5575
0.5587
0.5599
0.5611
0.5623
0.5635
0.5647
0.5658
0.5670
10
11
0.5682
0.5694
0.5705
0.5717
0.5729
0.5740
0.5752
0.5763
0.5775
0.5786
10
0.5798
0.5809
0.5821
0.5832
0.5843
0.5855
0.5866
0.5877
0.5888
0.5899
10
0.5911
0.5922
0.5933
0.5944
0.5955
0.5966
0.5977
0.5988
0.5999
0.6010
10
4.0
0.6021
0.6031
0.6042
0.6053
0.6064
0.6075
0.6085
0.6096
0.6107
0.6117
10
4.1
0.6128
0.6138
0.6149
0.6160
0.6170
0.6180
0.6191
0.6201
0.6212
0.6222
3.8
3.9
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
4.8
4.9
5.0
5.1
5.2
5.3
5.4
0.6232
0.6243
0.6253
0.6263
0.6274
0.6284
0.6294
0.6304
0.6314
0.6325
0.6335
0.6345
0.6355
0.6365
0.6375
0.6385
0.6395
0.6405
0.6415
0.6425
0.6435
0.6444
0.6454
0.6464
0.6474
0.6484
0.6493
0.6503
0.6513
0.6522
0.6532
0.6542
0.6551
0.6561
0.6571
0.6580
0.6590
0.6599
0.6609
0.6618
0.6628
0.6637
0.6646
0.6656
0.6665
0.6675
0.6684
0.6693
0.6702
0.6712
0.6721
0.6730
0.6739
0.6749
0.6758
0.6767
0.6776
0.6785
0.6794
0.6803
0.6812
0.6821
0.6830
0.6839
0.6848
0.6857
0.6866
0.6875
0.6884
0.6893
0.6902
0.6911
0.6920
0.6928
0.6937
0.6946
0.6955
0.6964
0.6972
0.6981
0.6990
0.6998
0.7007
0.7016
0.7024
0.7033
0.7042
0.7050
0.7059
0.7067
0.7076
0.7084
0.7093
0.7101
0.7110
0.7118
0.7126
0.7135
0.7143
0.7152
0.7160
0.7168
0.7177
0.7185
0.7193
0.7202
0.7210
0.7218
0.7226
0.7235
0.7243
0.7251
0.7259
0.7267
0.7275
0.7284
0.7292
0.7300
0.7308
0.7316
0.7324
0.7332
0.7340
0.7348
0.7356
0.7364
0.7372
0.7380
0.7388
0.7396
301
LOGARITHM TABLE
Mean Difference
1
5.5
0.7404 0.7412 0.7419 0.7427 0.7435 0.7443 0.7451 0.7459 0.7466 0.7474
5.6
0.7482 0.7490 0.7497 0.7505 0.7513 0.7520 0.7528 0.7536 0.7543 0.7551
5.7
5.8
5.9
6.0
0.7559
0.7634
0.7709
0.7782
0.7627
0.7701
0.7774
0.7846
1
1
1
1
2
1
1
1
2
2
2
2
3
3
3
3
4
4
4
4
5
4
4
4
5
5
5
5
6
6
6
6
7
7
7
6
6.1
0.7853 0.7860 0.7868 0.7875 0.7882 0.7889 0.7896 0.7903 0.7910 0.7917
6.2
6.3
6.4
6.5
0.7924
0.7993
0.8062
0.8129
0.7931
0.8000
0.8069
0.8136
0.7938
0.8007
0.8075
0.8142
0.7945
0.8014
0.8082
0.8149
0.7952
0.8021
0.8089
0.8156
0.7959
0.8028
0.8096
0.8162
0.7966
0.8035
0.8102
0.8169
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
5
5
5
5
6
5
5
5
6
6
6
6
6.6
6.7
6.8
6.9
7.0
0.8195
0.8261
0.8325
0.8388
0.8451
0.8202
0.8267
0.8331
0.8395
0.8457
0.8209
0.8274
0.8338
0.8401
0.8463
0.8215
0.8280
0.8344
0.8407
0.8470
0.8222
0.8287
0.8351
0.8414
0.8476
0.8228
0.8293
0.8357
0.8420
0.8482
0.8235
0.8299
0.8363
0.8426
0.8488
0.8241
0.8306
0.8370
0.8432
0.8494
0.8248
0.8312
0.8376
0.8439
0.8500
0.8254
0.8319
0.8382
0.8445
0.8506
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
3
3
3
2
2
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
5
5
4
4
4
5
5
5
5
5
6
6
6
6
6
7.1
7.2
7.3
7.4
7.5
0.8513
0.8573
0.8633
0.8692
0.8751
0.8519
0.8579
0.8639
0.8698
0.8756
0.8525
0.8585
0.8645
0.8704
0.8762
0.8531
0.8591
0.8651
0.8710
0.8768
0.8537
0.8597
0.8657
0.8716
0.8774
0.8543
0.8603
0.8663
0.8722
0.8779
0.8549
0.8609
0.8669
0.8727
0.8785
0.8555
0.8615
0.8675
0.8733
0.8791
0.8561
0.8621
0.8681
0.8739
0.8797
0.8567
0.8627
0.8686
0.8745
0.8802
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
4
4
4
4
3
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
7.6
7.7
7.8
7.9
8.0
0.8808
0.8865
0.8921
0.8976
0.9031
0.8814
0.8871
0.8927
0.8982
0.9036
0.8820
0.8876
0.8932
0.8987
0.9042
0.8825
0.8882
0.8938
0.8993
0.9047
0.8831
0.8887
0.8943
0.8998
0.9053
0.8837
0.8893
0.8949
0.9004
0.9058
0.8842
0.8899
0.8954
0.9009
0.9063
0.8848
0.8904
0.8960
0.9015
0.9069
0.8854
0.8910
0.8965
0.9020
0.9074
0.8859
0.8915
0.8971
0.9025
0.9079
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
5
4
4
4
4
5
5
5
5
5
8.1
8.2
8.3
8.4
8.5
0.9085
0.9138
0.9191
0.9243
0.9294
0.9090
0.9143
0.9196
0.9248
0.9299
0.9096
0.9149
0.9201
0.9253
0.9304
0.9101
0.9154
0.9206
0.9258
0.9309
0.9106
0.9159
0.9212
0.9263
0.9315
0.9112
0.9165
0.9217
0.9269
0.9320
0.9117
0.9170
0.9222
0.9274
0.9325
0.9122
0.9175
0.9227
0.9279
0.9330
0.9128
0.9180
0.9232
0.9284
0.9335
0.9133
0.9186
0.9238
0.9289
0.9340
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
8.6
8.7
8.8
8.9
9.0
0.9345
0.9395
0.9445
0.9494
0.9542
0.9350
0.9400
0.9450
0.9499
0.9547
0.9355
0.9405
0.9455
0.9504
0.9552
0.9360
0.9410
0.9460
0.9509
0.9557
0.9365
0.9415
0.9465
0.9513
0.9562
0.9370
0.9420
0.9469
0.9518
0.9566
0.9375
0.9425
0.9474
0.9523
0.9571
0.9380
0.9430
0.9479
0.9528
0.9576
0.9385
0.9435
0.9484
0.9533
0.9581
0.9390
0.9440
0.9489
0.9538
0.9586
1
0
0
0
0
1
1
1
1
1
2
1
1
1
1
2
2
2
2
2
3
2
2
2
2
3
3
3
3
3
4
3
3
3
3
4
4
4
4
4
5
4
4
4
4
9.1
9.2
9.3
9.4
9.5
0.9590
0.9638
0.9685
0.9731
0.9777
0.9595
0.9643
0.9689
0.9736
0.9782
0.9600
0.9647
0.9694
0.9741
0.9786
0.9605
0.9652
0.9699
0.9745
0.9791
0.9609
0.9657
0.9703
0.9750
0.9795
0.9614
0.9661
0.9708
0.9754
0.9800
0.9619
0.9666
0.9713
0.9759
0.9805
0.9624
0.9671
0.9717
0.9763
0.9809
0.9628
0.9675
0.9722
0.9768
0.9814
0.9633
0.9680
0.9727
0.9773
0.9818
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
9.6
9.7
9.8
9.9
0.9823
0.9868
0.9912
0.9956
0.9827
0.9872
0.9917
0.9961
0.9832
0.9877
0.9921
0.9965
0.9836
0.9881
0.9926
0.9969
0.9841
0.9886
0.9930
0.9974
0.9845
0.9890
0.9934
0.9978
0.9850
0.9894
0.9939
0.9983
0.9854
0.9899
0.9943
0.9987
0.9859
0.9903
0.9948
0.9991
0.9863
0.9908
0.9952
0.9996
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
3
4
4
4
4
0.7566
0.7642
0.7716
0.7789
0.7574
0.7649
0.7723
0.7796
0.7582
0.7657
0.7731
0.7803
0.7589
0.7664
0.7738
0.7810
0.7597
0.7672
0.7745
0.7818
0.7604
0.7679
0.7752
0.7825
0.7612
0.7686
0.7760
0.7832
302
0.7619
0.7694
0.7767
0.7839
0
1.000
1
1.002
2
1.005
3
1.007
4
1.009
5
1.012
6
1.014
7
1.016
8
1.019
9
1.021
1
0
2
0
3
1
4
1
5
1
6
1
7
2
8
2
9
2
0.01
0.02
0.03
0.04
0.05
1.023
1.047
1.072
1.096
1.122
1.026
1.050
1.074
1.099
1.125
1.028
1.052
1.076
1.102
1.127
1.030
1.054
1.079
1.104
1.130
1.033
1.057
1.081
1.107
1.132
1.035
1.059
1.084
1.109
1.135
1.038
1.062
1.086
1.112
1.138
1.040
1.064
1.089
1.114
1.140
1.042
1.067
1.091
1.117
1.143
1.045
1.069
1.094
1.119
1.146
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
0.06
0.07
0.08
0.09
0.10
1.148
1.175
1.202
1.230
1.259
1.151
1.178
1.205
1.233
1.262
1.153
1.180
1.208
1.236
1.265
1.156
1.183
1.211
1.239
1.268
1.159
1.186
1.213
1.242
1.271
1.161
1.189
1.216
1.245
1.274
1.164
1.191
1.219
1.247
1.276
1.167
1.194
1.222
1.250
1.279
1.169
1.197
1.225
1.253
1.282
1.172
1.199
1.227
1.256
1.285
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
0.11
0.12
0.13
0.14
0.15
1.288
1.318
1.349
1.380
1.413
1.291
1.321
1.352
1.384
1.416
1.294
1.324
1.355
1.387
1.419
1.297
1.327
1.358
1.390
1.422
1.300
1.330
1.361
1.393
1.426
1.303
1.334
1.365
1.396
1.429
1.306
1.337
1.368
1.400
1.432
1.309
1.340
1.371
1.403
1.435
1.312
1.343
1.374
1.406
1.439
1.315
1.346
1.377
1.409
1.442
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
0.16
0.17
0.18
0.19
0.20
1.445
1.479
1.514
1.549
1.585
1.449
1.483
1.517
1.552
1.589
1.452
1.486
1.521
1.556
1.592
1.455
1.489
1.524
1.560
1.596
1.459
1.493
1.528
1.563
1.600
1.462
1.496
1.531
1.567
1.603
1.466
1.500
1.535
1.570
1.607
1.469
1.503
1.538
1.574
1.611
1.472
1.507
1.542
1.578
1.614
1.476
1.510
1.545
1.581
1.618
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
0.21
0.22
0.23
0.24
0.25
1.622
1.660
1.698
1.738
1.778
1.626
1.663
1.702
1.742
1.782
1.629
1.667
1.706
1.746
1.786
1.633
1.671
1.710
1.750
1.791
1.637
1.675
1.714
1.754
1.795
1.641
1.679
1.718
1.758
1.799
1.644
1.683
1.722
1.762
1.803
1.648
1.687
1.726
1.766
1.807
1.652
1.690
1.730
1.770
1.811
1.656
1.694
1.734
1.774
1.816
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
0.26
0.27
0.28
0.29
0.30
1.820
1.862
1.905
1.950
1.995
1.824
1.866
1.910
1.954
2.000
1.828
1.871
1.914
1.959
2.004
1.832
1.875
1.919
1.963
2.009
1.837
1.879
1.923
1.968
2.014
1.841
1.884
1.928
1.972
2.018
1.845
1.888
1.932
1.977
2.023
1.849
1.892
1.936
1.982
2.028
1.854
1.897
1.941
1.986
2.032
1.858
1.901
1.945
1.991
2.037
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
0.31
0.32
0.33
0.34
0.35
2.042
2.089
2.138
2.188
2.239
2.046
2.094
2.143
2.193
2.244
2.051
2.099
2.148
2.198
2.249
2.056
2.104
2.153
2.203
2.254
2.061
2.109
2.158
2.208
2.259
2.065
2.113
2.163
2.213
2.265
2.070
2.118
2.168
2.218
2.270
2.075
2.123
2.173
2.223
2.275
2.080
2.128
2.178
2.228
2.280
2.084
2.133
2.183
2.234
2.286
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
5
5
0.36
0.37
0.38
0.39
0.40
2.291
2.344
2.399
2.455
2.512
2.296
2.350
2.404
2.460
2.518
2.301
2.355
2.410
2.466
2.523
2.307
2.360
2.415
2.472
2.529
2.312
2.366
2.421
2.477
2.535
2.317
2.371
2.427
2.483
2.541
2.323
2.377
2.432
2.489
2.547
2.328
2.382
2.438
2.495
2.553
2.333
2.388
2.443
2.500
2.559
2.339
2.393
2.449
2.506
2.564
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
5
5
0.41
0.42
0.43
0.44
0.45
2.570
2.630
2.692
2.754
2.818
2.576
2.636
2.698
2.761
2.825
2.582
2.642
2.704
2.767
2.831
2.588
2.649
2.710
2.773
2.838
2.594
2.655
2.716
2.780
2.844
2.600
2.661
2.723
2.786
2.851
2.606
2.667
2.729
2.793
2.858
2.612
2.673
2.735
2.799
2.864
2.618
2.679
2.742
2.805
2.871
2.624
2.685
2.748
2.812
2.877
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
5
5
6
6
6
6
0.46
0.47
0.48
0.49
2.884
2.951
3.020
3.090
2.891
2.958
3.027
3.097
2.897
2.965
3.034
3.105
2.904
2.972
3.041
3.112
2.911
2.979
3.048
3.119
2.917
2.985
3.055
3.126
2.924
2.992
3.062
3.133
2.931
2.999
3.069
3.141
2.938
3.006
3.076
3.148
2.944
3.013
3.083
3.155
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
5
6
6
6
6
6
6
303
0
3.162
1
3.170
2
3.177
3
3.184
4
3.192
5
3.199
6
3.206
7
3.214
8
3.221
9
3.228
1
1
2
1
3
2
4
3
5
4
6
4
7
5
8
6
9
7
0.51
0.52
0.53
0.54
0.55
3.236
3.311
3.388
3.467
3.548
3.243
3.319
3.396
3.475
3.556
3.251
3.327
3.404
3.483
3.565
3.258
3.334
3.412
3.491
3.573
3.266
3.342
3.420
3.499
3.581
3.273
3.350
3.428
3.508
3.589
3.281
3.357
3.436
3.516
3.597
3.289
3.365
3.443
3.524
3.606
3.296
3.373
3.451
3.532
3.614
3.304
3.381
3.459
3.540
3.622
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
5
5
6
6
6
6
6
6
6
7
7
7
7
7
7
0.56
0.57
0.58
0.59
0.60
3.631
3.715
3.802
3.890
3.981
3.639
3.724
3.811
3.899
3.990
3.648
3.733
3.819
3.908
3.999
3.656
3.741
3.828
3.917
4.009
3.664
3.750
3.837
3.926
4.018
3.673
3.758
3.846
3.936
4.027
3.681
3.767
3.855
3.945
4.036
3.690
3.776
3.864
3.954
4.046
3.698
3.784
3.873
3.963
4.055
3.707
3.793
3.882
3.972
4.064
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
5
6
6
6
6
6
6
7
7
7
7
7
8
8
8
8
8
0.61
0.62
0.63
0.64
0.65
4.074
4.169
4.266
4.365
4.467
4.083
4.178
4.276
4.375
4.477
4.093
4.188
4.285
4.385
4.487
4.102
4.198
4.295
4.395
4.498
4.111
4.207
4.305
4.406
4.508
4.121
4.217
4.315
4.416
4.519
4.130
4.227
4.325
4.426
4.529
4.140
4.236
4.335
4.436
4.539
4.150
4.246
4.345
4.446
4.550
4.159
4.256
4.355
4.457
4.560
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
6
6
6
6
6
7
7
7
7
7
8
8
8
8
8
9
9
9
9
9
0.66
0.67
0.68
0.69
0.70
4.571
4.677
4.786
4.898
5.012
4.581
4.688
4.797
4.909
5.023
4.592
4.699
4.808
4.920
5.035
4.603
4.710
4.819
4.932
5.047
4.613
4.721
4.831
4.943
5.058
4.624
4.732
4.842
4.955
5.070
4.634
4.742
4.853
4.966
5.082
4.645
4.753
4.864
4.977
5.093
4.656
4.764
4.875
4.989
5.105
4.667
4.775
4.887
5.000
5.117
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
3
3
3
3
4
4
4
4
5
5
5
5
6
6
6
6
7
7
7
7
7
8
8
8
8
9
9
9
9
9
10
10
10
10
11
0.71
0.72
0.73
0.74
0.75
5.129
5.248
5.370
5.495
5.623
5.140
5.260
5.383
5.508
5.636
5.152
5.272
5.395
5.521
5.649
5.164
5.284
5.408
5.534
5.662
5.176
5.297
5.420
5.546
5.675
5.188
5.309
5.433
5.559
5.689
5.200
5.321
5.445
5.572
5.702
5.212
5.333
5.458
5.585
5.715
5.224
5.346
5.470
5.598
5.728
5.236
5.358
5.483
5.610
5.741
1
1
1
1
1
2
2
3
3
3
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
6
6
6
6
7
7
7
8
8
8
8
9
9
9
9
10
10
10
10
10
11
11
11
12
12
0.76
0.77
0.78
0.79
0.80
5.754
5.888
6.026
6.166
6.310
5.768
5.902
6.039
6.180
6.324
5.781
5.916
6.053
6.194
6.339
5.794
5.929
6.067
6.209
6.353
5.808
5.943
6.081
6.223
6.368
5.821
5.957
6.095
6.237
6.383
5.834
5.970
6.109
6.252
6.397
5.848
5.984
6.124
6.266
6.412
5.861
5.998
6.138
6.281
6.427
5.875
6.012
6.152
6.295
6.442
1
1
1
1
1
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
5
5
6
6
6
7
7
7
7
7
8
8
8
9
9
9
10
10
10
10
11
11
11
11
12
12
12
13
13
13
0.81
0.82
0.83
0.84
0.85
6.457
6.607
6.761
6.918
7.079
6.471
6.622
6.776
6.934
7.096
6.486
6.637
6.792
6.950
7.112
6.501
6.653
6.808
6.966
7.129
6.516
6.668
6.823
6.982
7.145
6.531
6.683
6.839
6.998
7.161
6.546
6.699
6.855
7.015
7.178
6.561
6.714
6.871
7.031
7.194
6.577
6.730
6.887
7.047
7.211
6.592
6.745
6.902
7.063
7.228
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
5
5
5
5
5
6
6
6
6
7
8
8
8
8
8
9
9
9
10
10
11
11
11
11
12
12
12
13
13
13
14
14
14
15
15
0.86
0.87
0.88
0.89
0.90
7.244
7.413
7.586
7.762
7.943
7.261
7.430
7.603
7.780
7.962
7.278
7.447
7.621
7.798
7.980
7.295
7.464
7.638
7.816
7.998
7.311
7.482
7.656
7.834
8.017
7.328
7.499
7.674
7.852
8.035
7.345
7.516
7.691
7.870
8.054
7.362
7.534
7.709
7.889
8.072
7.379
7.551
7.727
7.907
8.091
7.396
7.568
7.745
7.925
8.110
2
2
2
2
2
3
3
4
4
4
5
5
5
5
6
7
7
7
7
7
8
9
9
9
9
10
10
11
11
11
12
12
12
13
13
13
14
14
14
15
15
16
16
16
17
0.91
0.92
0.93
0.94
0.95
8.128
8.318
8.511
8.710
8.913
8.147
8.337
8.531
8.730
8.933
8.166
8.356
8.551
8.750
8.954
8.185
8.375
8.570
8.770
8.974
8.204
8.395
8.590
8.790
8.995
8.222
8.414
8.610
8.810
9.016
8.241
8.433
8.630
8.831
9.036
8.260
8.453
8.650
8.851
9.057
8.279
8.472
8.670
8.872
9.078
8.299
8.492
8.690
8.892
9.099
2
2
2
2
2
4
4
4
4
4
6
6
6
6
6
8
8
8
8
8
9
10
10
10
10
11
12
12
12
12
13
14
14
14
15
15
15
16
16
17
17
17
18
18
19
0.96
0.97
0.98
0.99
9.120
9.333
9.550
9.772
9.141
9.354
9.572
9.795
9.162
9.376
9.594
9.817
9.183
9.397
9.616
9.840
9.204
9.419
9.638
9.863
9.226
9.441
9.661
9.886
9.247
9.462
9.683
9.908
9.268
9.484
9.705
9.931
9.290
9.506
9.727
9.954
9.311
9.528
9.750
9.977
2
2
2
2
4
4
4
5
6
7
7
7
8
9
9
9
11
11
11
11
13
13
13
14
15
15
16
16
17
17
18
18
19
20
20
20
304
Degree
Natural Sines
0
12
18
24
30
36
42
48
54
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
0
1
2
3
4
0.0000
0.0175
0.0349
0.0523
0.0698
0.0017
0.0192
0.0366
0.0541
0.0715
0.0035
0.0209
0.0384
0.0558
0.0732
0.0052
0.0227
0.0401
0.0576
0.0750
0.0070
0.0244
0.0419
0.0593
0.0767
0.0087
0.0262
0.0436
0.0610
0.0785
0.0105
0.0279
0.0454
0.0628
0.0802
0.0122
0.0297
0.0471
0.0645
0.0819
0.0140
0.0314
0.0488
0.0663
0.0837
0.0157
0.0332
0.0506
0.0680
0.0854
3
3
3
3
3
6
6
6
6
6
9
9
9
9
9
12
12
12
12
12
15
15
15
15
15
5
6
7
8
9
0.0872
0.1045
0.1219
0.1392
0.1564
0.0889
0.1063
0.1236
0.1409
0.1582
0.0906
0.1080
0.1253
0.1426
0.1599
0.0924
0.1097
0.1271
0.1444
0.1616
0.0941
0.1115
0.1288
0.1461
0.1633
0.0958
0.1132
0.1305
0.1478
0.1650
0.0976
0.1149
0.1323
0.1495
0.1668
0.0993
0.1167
0.1340
0.1513
0.1685
0.1011
0.1184
0.1357
0.1530
0.1702
0.1028
0.1201
0.1374
0.1547
0.1719
3
3
3
3
3
6
6
6
6
6
9
9
9
9
9
12
12
12
12
12
14
14
14
14
14
10
11
12
13
14
0.1736
0.1908
0.2079
0.2250
0.2419
0.1754
0.1925
0.2096
0.2267
0.2436
0.1771
0.1942
0.2113
0.2284
0.2453
0.1788
0.1959
0.2130
0.2300
0.2470
0.1805
0.1977
0.2147
0.2317
0.2487
0.1822
0.1994
0.2164
0.2334
0.2504
0.1840
0.2011
0.2181
0.2351
0.2521
0.1857
0.2028
0.2198
0.2368
0.2538
0.1874
0.2045
0.2215
0.2385
0.2554
0.1891
0.2062
0.2233
0.2402
0.2571
3
3
3
3
3
6
6
6
6
6
9
9
9
8
8
12
11
11
11
11
14
14
14
14
14
15
16
17
18
19
0.2588
0.2756
0.2924
0.3090
0.3256
0.2605
0.2773
0.2940
0.3107
0.3272
0.2622
0.2790
0.2957
0.3123
0.3289
0.2639
0.2807
0.2974
0.3140
0.3305
0.2656
0.2823
0.2990
0.3156
0.3322
0.2672
0.2840
0.3007
0.3173
0.3338
0.2689
0.2857
0.3024
0.3190
0.3355
0.2706
0.2874
0.3040
0.3206
0.3371
0.2723
0.2890
0.3057
0.3223
0.3387
0.2740
0.2907
0.3074
0.3239
0.3404
3
3
3
3
3
6
6
6
6
5
8
8
8
8
8
11
11
11
11
11
14
14
14
14
14
20
21
22
23
24
0.3420
0.3584
0.3746
0.3907
0.4067
0.3437
0.3600
0.3762
0.3923
0.4083
0.3453
0.3616
0.3778
0.3939
0.4099
0.3469
0.3633
0.3795
0.3955
0.4115
0.3486
0.3649
0.3811
0.3971
0.4131
0.3502
0.3665
0.3827
0.3987
0.4147
0.3518
0.3681
0.3843
0.4003
0.4163
0.3535
0.3697
0.3859
0.4019
0.4179
0.3551
0.3714
0.3875
0.4035
0.4195
0.3567
0.3730
0.3891
0.4051
0.4210
3
3
3
3
3
5
5
5
5
5
8
8
8
8
8
11
11
11
11
11
14
14
14
14
13
25
26
27
28
29
0.4226
0.4384
0.4540
0.4695
0.4848
0.4242
0.4399
0.4555
0.4710
0.4863
0.4258
0.4415
0.4571
0.4726
0.4879
0.4274
0.4431
0.4586
0.4741
0.4894
0.4289
0.4446
0.4602
0.4756
0.4909
0.4305
0.4462
0.4617
0.4772
0.4924
0.4321
0.4478
0.4633
0.4787
0.4939
0.4337
0.4493
0.4648
0.4802
0.4955
0.4352
0.4509
0.4664
0.4818
0.4970
0.4368
0.4524
0.4679
0.4833
0.4985
3
3
3
3
3
5
5
5
5
5
8
8
8
8
8
11
10
10
10
10
13
13
13
13
13
30
31
32
33
34
0.5000
0.5150
0.5299
0.5446
0.5592
0.5015
0.5165
0.5314
0.5461
0.5606
0.5030
0.5180
0.5329
0.5476
0.5621
0.5045
0.5195
0.5344
0.5490
0.5635
0.5060
0.5210
0.5358
0.5505
0.5650
0.5075
0.5225
0.5373
0.5519
0.5664
0.5090
0.5240
0.5388
0.5534
0.5678
0.5105
0.5255
0.5402
0.5548
0.5693
0.5120
0.5270
0.5417
0.5563
0.5707
0.5135
0.5284
0.5432
0.5577
0.5721
3
2
2
2
2
5
5
5
5
5
8
7
7
7
7
10
10
10
10
10
13
12
12
12
12
35
36
37
38
39
0.5736
0.5878
0.6018
0.6157
0.6293
0.5750
0.5892
0.6032
0.6170
0.6307
0.5764
0.5906
0.6046
0.6184
0.6320
0.5779
0.5920
0.6060
0.6198
0.6334
0.5793
0.5934
0.6074
0.6211
0.6347
0.5807
0.5948
0.6088
0.6225
0.6361
0.5821
0.5962
0.6101
0.6239
0.6374
0.5835
0.5976
0.6115
0.6252
0.6388
0.5850
0.5990
0.6129
0.6266
0.6401
0.5864
0.6004
0.6143
0.6280
0.6414
2
2
2
2
2
5
5
5
5
4
7
7
7
7
7
10
9
9
9
9
12
12
12
11
11
40
41
42
43
44
0.6428
0.6561
0.6691
0.6820
0.6947
0.6441
0.6574
0.6704
0.6833
0.6959
0.6455
0.6587
0.6717
0.6845
0.6972
0.6468
0.6600
0.6730
0.6858
0.6984
0.6481
0.6613
0.6743
0.6871
0.6997
0.6494
0.6626
0.6756
0.6884
0.7009
0.6508
0.6639
0.6769
0.6896
0.7022
0.6521
0.6652
0.6782
0.6909
0.7034
0.6534
0.6665
0.6794
0.6921
0.7046
0.6547
0.6678
0.6807
0.6934
0.7059
2
2
2
2
2
4
4
4
4
4
7
7
6
6
6
9
9
9
8
8
11
11
11
11
10
305
Mean Difference
Natural Sines
6
12
18
24
30
36
42
48
54
Mean Difference
Degree
0
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
45
46
47
48
49
0.7071
0.7193
0.7314
0.7431
0.7547
0.7083
0.7206
0.7325
0.7443
0.7559
0.7096
0.7218
0.7337
0.7455
0.7570
0.7108
0.7230
0.7349
0.7466
0.7581
0.7120
0.7242
0.7361
0.7478
0.7593
0.7133
0.7254
0.7373
0.7490
0.7604
0.7145
0.7266
0.7385
0.7501
0.7615
0.7157
0.7278
0.7396
0.7513
0.7627
0.7169
0.7290
0.7408
0.7524
0.7638
0.7181
0.7302
0.7420
0.7536
0.7649
2
2
2
2
2
4
4
4
4
4
6
6
6
6
6
8
8
8
8
8
10
10
10
10
9
50
51
52
53
54
0.7660
0.7771
0.7880
0.7986
0.8090
0.7672
0.7782
0.7891
0.7997
0.8100
0.7683
0.7793
0.7902
0.8007
0.8111
0.7694
0.7804
0.7912
0.8018
0.8121
0.7705
0.7815
0.7923
0.8028
0.8131
0.7716
0.7826
0.7934
0.8039
0.8141
0.7727
0.7837
0.7944
0.8049
0.8151
0.7738
0.7848
0.7955
0.8059
0.8161
0.7749
0.7859
0.7965
0.8070
0.8171
0.7760
0.7869
0.7976
0.8080
0.8181
2
2
2
2
2
4
4
4
3
3
6
5
5
5
5
7
7
7
7
7
9
9
9
9
8
55
56
57
58
59
0.8192
0.8290
0.8387
0.8480
0.8572
0.8202
0.8300
0.8396
0.8490
0.8581
0.8211
0.8310
0.8406
0.8499
0.8590
0.8221
0.8320
0.8415
0.8508
0.8599
0.8231
0.8329
0.8425
0.8517
0.8607
0.8241
0.8339
0.8434
0.8526
0.8616
0.8251
0.8348
0.8443
0.8536
0.8625
0.8261
0.8358
0.8453
0.8545
0.8634
0.8271
0.8368
0.8462
0.8554
0.8643
0.8281
0.8377
0.8471
0.8563
0.8652
2
2
2
2
1
3
3
3
3
3
5
5
5
5
4
7
6
6
6
6
8
8
8
8
7
60
61
62
63
64
0.8660
0.8746
0.8829
0.8910
0.8988
0.8669
0.8755
0.8838
0.8918
0.8996
0.8678
0.8763
0.8846
0.8926
0.9003
0.8686
0.8771
0.8854
0.8934
0.9011
0.8695
0.8780
0.8862
0.8942
0.9018
0.8704
0.8788
0.8870
0.8949
0.9026
0.8712
0.8796
0.8878
0.8957
0.9033
0.8721
0.8805
0.8886
0.8965
0.9041
0.8729
0.8813
0.8894
0.8973
0.9048
0.8738
0.8821
0.8902
0.8980
0.9056
1
1
1
1
1
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
6
6
5
5
5
7
7
7
6
6
65
66
67
68
69
0.9063
0.9135
0.9205
0.9272
0.9336
0.9070
0.9143
0.9212
0.9278
0.9342
0.9078
0.9150
0.9219
0.9285
0.9348
0.9085
0.9157
0.9225
0.9291
0.9354
0.9092
0.9164
0.9232
0.9298
0.9361
0.9100
0.9171
0.9239
0.9304
0.9367
0.9107
0.9178
0.9245
0.9311
0.9373
0.9114
0.9184
0.9252
0.9317
0.9379
0.9121
0.9191
0.9259
0.9323
0.9385
0.9128
0.9198
0.9265
0.9330
0.9391
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
4
3
3
3
3
5
5
4
4
4
6
6
6
5
5
70
71
72
73
74
0.9397
0.9455
0.9511
0.9563
0.9613
0.9403
0.9461
0.9516
0.9568
0.9617
0.9409
0.9466
0.9521
0.9573
0.9622
0.9415
0.9472
0.9527
0.9578
0.9627
0.9421
0.9478
0.9532
0.9583
0.9632
0.9426
0.9483
0.9537
0.9588
0.9636
0.9432
0.9489
0.9542
0.9593
0.9641
0.9438
0.9494
0.9548
0.9598
0.9646
0.9444
0.9500
0.9553
0.9603
0.9650
0.9449
0.9505
0.9558
0.9608
0.9655
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
3
3
3
2
2
4
4
3
3
3
5
5
4
4
4
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
0.9659
0.9703
0.9744
0.9781
0.9816
0.9848
0.9877
0.9903
0.9925
0.9945
0.9664
0.9707
0.9748
0.9785
0.9820
0.9851
0.9880
0.9905
0.9928
0.9947
0.9668
0.9711
0.9751
0.9789
0.9823
0.9854
0.9882
0.9907
0.9930
0.9949
0.9673
0.9715
0.9755
0.9792
0.9826
0.9857
0.9885
0.9910
0.9932
0.9951
0.9677
0.9720
0.9759
0.9796
0.9829
0.9860
0.9888
0.9912
0.9934
0.9952
0.9681
0.9724
0.9763
0.9799
0.9833
0.9863
0.9890
0.9914
0.9936
0.9954
0.9686
0.9728
0.9767
0.9803
0.9836
0.9866
0.9893
0.9917
0.9938
0.9956
0.9690
0.9732
0.9770
0.9806
0.9839
0.9869
0.9895
0.9919
0.9940
0.9957
0.9694
0.9736
0.9774
0.9810
0.9842
0.9871
0.9898
0.9921
0.9942
0.9959
0.9699
0.9740
0.9778
0.9813
0.9845
0.9874
0.9900
0.9923
0.9943
0.9960
1
1
1
1
1
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
1
1
1
1
1
3
3
3
2
2
2
2
2
1
1
4
3
3
3
3
2
2
2
2
2
85
86
87
88
89
0.9962
0.9976
0.9986
0.9994
0.9998
0.9963
0.9977
0.9987
0.9995
0.9999
0.9965
0.9978
0.9988
0.9995
0.9999
0.9966
0.9979
0.9989
0.9996
0.9999
0.9968
0.9980
0.9990
0.9996
0.9999
0.9969
0.9981
0.9990
0.9997
1.0000
0.9971
0.9982
0.9991
0.9997
1.0000
0.9972
0.9983
0.9992
0.9997
1.0000
0.9973
0.9984
0.9993
0.9998
1.0000
0.9974
0.9985
0.9993
0.9998
1.0000
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
0
0
0
1
1
1
0
0
1
1
1
0
0
306
Natural Cosines
(Numbers in mean difference columns to be subtracted, not added)
6
12
18
24
30
36
42
48
54
Mean Difference
Degree
0
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
0
1
2
3
4
1.0000
0.9998
0.9994
0.9986
0.9976
1.0000
0.9998
0.9993
0.9985
0.9974
1.0000
0.9998
0.9993
0.9984
0.9973
1.0000
0.9997
0.9992
0.9983
0.9972
1.0000
0.9997
0.9991
0.9982
0.9971
1.0000
0.9997
0.9990
0.9981
0.9969
0.9999
0.9996
0.9990
0.9980
0.9968
0.9999
0.9996
0.9989
0.9979
0.9966
0.9999
0.9995
0.9988
0.9978
0.9965
0.9999
0.9995
0.9987
0.9977
0.9963
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
0
0
1
1
1
0
0
1
1
1
5
6
7
8
9
0.9962
0.9945
0.9925
0.9903
0.9877
0.9960
0.9943
0.9923
0.9900
0.9874
0.9959
0.9942
0.9921
0.9898
0.9871
0.9957
0.9940
0.9919
0.9895
0.9869
0.9956
0.9938
0.9917
0.9893
0.9866
0.9954
0.9936
0.9914
0.9890
0.9863
0.9952
0.9934
0.9912
0.9888
0.9860
0.9951
0.9932
0.9910
0.9885
0.9857
0.9949
0.9930
0.9907
0.9882
0.9854
0.9947
0.9928
0.9905
0.9880
0.9851
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
10
11
12
13
14
0.9848
0.9816
0.9781
0.9744
0.9703
0.9845
0.9813
0.9778
0.9740
0.9699
0.9842
0.9810
0.9774
0.9736
0.9694
0.9839
0.9806
0.9770
0.9732
0.9690
0.9836
0.9803
0.9767
0.9728
0.9686
0.9833
0.9799
0.9763
0.9724
0.9681
0.9829
0.9796
0.9759
0.9720
0.9677
0.9826
0.9792
0.9755
0.9715
0.9673
0.9823
0.9789
0.9751
0.9711
0.9668
0.9820
0.9785
0.9748
0.9707
0.9664
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
4
15
16
17
18
19
0.9659
0.9613
0.9563
0.9511
0.9455
0.9655
0.9608
0.9558
0.9505
0.9449
0.9650
0.9603
0.9553
0.9500
0.9444
0.9646
0.9598
0.9548
0.9494
0.9438
0.9641
0.9593
0.9542
0.9489
0.9432
0.9636
0.9588
0.9537
0.9483
0.9426
0.9632
0.9583
0.9532
0.9478
0.9421
0.9627
0.9578
0.9527
0.9472
0.9415
0.9622
0.9573
0.9521
0.9466
0.9409
0.9617
0.9568
0.9516
0.9461
0.9403
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
5
5
20
21
22
23
24
0.9397
0.9336
0.9272
0.9205
0.9135
0.9391
0.9330
0.9265
0.9198
0.9128
0.9385
0.9323
0.9259
0.9191
0.9121
0.9379
0.9317
0.9252
0.9184
0.9114
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
3
3
3
3
4
4
4
4
5
5
5
5
6
6
6
25
26
27
28
29
0.9063
0.8988
0.8910
0.8829
0.8746
0.9056
0.8980
0.8902
0.8821
0.8738
0.9048
0.8973
0.8894
0.8813
0.8729
0.9041
0.8965
0.8886
0.8805
0.8721
0.9033
0.8957
0.8878
0.8796
0.8712
0.9026
0.8949
0.8870
0.8788
0.8704
0.9018
0.8942
0.8862
0.8780
0.8695
0.9011
0.8934
0.8854
0.8771
0.8686
0.9003
0.8926
0.8846
0.8763
0.8678
0.8996
0.8918
0.8838
0.8755
0.8669
1
1
1
1
1
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
5
5
5
6
6
6
6
7
7
7
30
31
32
33
34
0.8660
0.8572
0.8480
0.8387
0.8290
0.8652
0.8563
0.8471
0.8377
0.8281
0.8643
0.8554
0.8462
0.8368
0.8271
0.8634
0.8545
0.8453
0.8358
0.8261
0.8625
0.8536
0.8443
0.8348
0.8251
0.8616
0.8526
0.8434
0.8339
0.8241
0.8607
0.8517
0.8425
0.8329
0.8231
0.8599
0.8508
0.8415
0.8320
0.8221
0.8590
0.8499
0.8406
0.8310
0.8211
0.8581
0.8490
0.8396
0.8300
0.8202
1
2
2
2
2
3
3
3
3
3
4
5
5
5
5
6
6
6
6
7
7
8
8
8
8
35
36
37
38
39
0.8192
0.8090
0.7986
0.7880
0.7771
0.8181
0.8080
0.7976
0.7869
0.7760
0.8171
0.8070
0.7965
0.7859
0.7749
0.8161
0.8059
0.7955
0.7848
0.7738
0.8151
0.8049
0.7944
0.7837
0.7727
0.8141
0.8039
0.7934
0.7826
0.7716
0.8131
0.8028
0.7923
0.7815
0.7705
0.8121
0.8018
0.7912
0.7804
0.7694
0.8111
0.8007
0.7902
0.7793
0.7683
0.8100
0.7997
0.7891
0.7782
0.7672
2
2
2
2
2
3
3
4
4
4
5
5
5
5
6
7
7
7
7
7
8
9
9
9
9
40
41
42
43
44
0.7660
0.7547
0.7431
0.7314
0.7193
0.7649
0.7536
0.7420
0.7302
0.7181
0.7638
0.7524
0.7408
0.7290
0.7169
0.7627
0.7513
0.7396
0.7278
0.7157
0.7615
0.7501
0.7385
0.7266
0.7145
0.7604
0.7490
0.7373
0.7254
0.7133
0.7593
0.7478
0.7361
0.7242
0.7120
0.7581
0.7466
0.7349
0.7230
0.7108
0.7570
0.7455
0.7337
0.7218
0.7096
0.7559
0.7443
0.7325
0.7206
0.7083
2
2
2
2
2
4
4
4
4
4
6
6
6
6
6
8
8
8
8
8
9
10
10
10
10
307
Natural Cosines
(Numbers in mean difference columns to be subtracted, not added)
6
12
18
24
30
36
42
48
54
Mean Difference
Degree
0
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
45
46
47
48
49
0.7071
0.6947
0.6820
0.6691
0.6561
0.7059
0.6934
0.6807
0.6678
0.6547
0.7046
0.6921
0.6794
0.6665
0.6534
0.7034
0.6909
0.6782
0.6652
0.6521
0.7022
0.6896
0.6769
0.6639
0.6508
0.7009
0.6884
0.6756
0.6626
0.6494
0.6997
0.6871
0.6743
0.6613
0.6481
0.6984
0.6858
0.6730
0.6600
0.6468
0.6972
0.6845
0.6717
0.6587
0.6455
0.6959
0.6833
0.6704
0.6574
0.6441
2
2
2
2
2
4
4
4
4
4
6
6
6
7
7
8
8
9
9
9
10
11
11
11
11
50
51
52
53
54
0.6428
0.6293
0.6157
0.6018
0.5878
0.6414
0.6280
0.6143
0.6004
0.5864
0.6401
0.6266
0.6129
0.5990
0.5850
0.6388
0.6252
0.6115
0.5976
0.5835
0.6374
0.6239
0.6101
0.5962
0.5821
0.6361
0.6225
0.6088
0.5948
0.5807
0.6347
0.6211
0.6074
0.5934
0.5793
0.6334
0.6198
0.6060
0.5920
0.5779
0.6320
0.6184
0.6046
0.5906
0.5764
0.6307
0.6170
0.6032
0.5892
0.5750
2
2
2
2
2
4
5
5
5
5
7
7
7
7
7
9
9
9
9
9
11
11
12
12
12
55
56
57
58
59
0.5736
0.5592
0.5446
0.5299
0.5150
0.5721
0.5577
0.5432
0.5284
0.5135
0.5707
0.5563
0.5417
0.5270
0.5120
0.5693
0.5548
0.5402
0.5255
0.5105
0.5678
0.5534
0.5388
0.5240
0.5090
0.5664
0.5519
0.5373
0.5225
0.5075
0.5650
0.5505
0.5358
0.5210
0.5060
0.5635
0.5490
0.5344
0.5195
0.5045
0.5621
0.5476
0.5329
0.5180
0.5030
0.5606
0.5461
0.5314
0.5165
0.5015
2
2
2
2
3
5
5
5
5
5
7
7
7
7
8
10
10
10
10
10
12
12
12
12
13
60
61
62
63
64
0.5000
0.4848
0.4695
0.4540
0.4384
0.4985
0.4833
0.4679
0.4524
0.4368
0.4970
0.4818
0.4664
0.4509
0.4352
0.4955
0.4802
0.4648
0.4493
0.4337
0.4939
0.4787
0.4633
0.4478
0.4321
0.4924
0.4772
0.4617
0.4462
0.4305
0.4909
0.4756
0.4602
0.4446
0.4289
0.4894
0.4741
0.4586
0.4431
0.4274
0.4879
0.4726
0.4571
0.4415
0.4258
0.4863
0.4710
0.4555
0.4399
0.4242
3
3
3
3
3
5
5
5
5
5
8
8
8
8
8
10
10
10
10
11
13
13
13
13
13
65 0.4226
66 0.4067
67 0.3907
68 0.3746
69 0.3584
0.4210
0.4051
0.3891
0.3730
0.3567
0.4195
0.4035
0.3875
0.3714
0.3551
5
5
5
5
5
8
8
8
8
8
11
11
11
11
11
13
14
14
14
14
70
71
72
73
74
0.3420
0.3256
0.3090
0.2924
0.2756
0.3404
0.3239
0.3074
0.2907
0.2740
0.3387
0.3223
0.3057
0.2890
0.2723
0.3371
0.3206
0.3040
0.2874
0.2706
0.3355
0.3190
0.3024
0.2857
0.2689
0.3338
0.3173
0.3007
0.2840
0.2672
0.3322
0.3156
0.2990
0.2823
0.2656
0.3305
0.3140
0.2974
0.2807
0.2639
0.3289
0.3123
0.2957
0.2790
0.2622
0.3272
0.3107
0.2940
0.2773
0.2605
3
3
3
3
3
5
6
6
6
6
8
8
8
8
8
11
11
11
11
11
14
14
14
14
14
75
76
77
78
79
0.2588
0.2419
0.2250
0.2079
0.1908
0.2571
0.2402
0.2233
0.2062
0.1891
0.2554
0.2385
0.2215
0.2045
0.1874
0.2538
0.2368
0.2198
0.2028
0.1857
0.2521
0.2351
0.2181
0.2011
0.1840
0.2504
0.2334
0.2164
0.1994
0.1822
0.2487
0.2317
0.2147
0.1977
0.1805
0.2470
0.2300
0.2130
0.1959
0.1788
0.2453
0.2284
0.2113
0.1942
0.1771
0.2436
0.2267
0.2096
0.1925
0.1754
3
3
3
3
3
6
6
6
6
6
8
8
9
9
9
11
11
11
11
11
14
14
14
14
14
80
81
82
83
84
0.1736
0.1564
0.1392
0.1219
0.1045
0.1719
0.1547
0.1374
0.1201
0.1028
0.1702
0.1530
0.1357
0.1184
0.1011
0.1685
0.1513
0.1340
0.1167
0.0993
0.1668
0.1495
0.1323
0.1149
0.0976
0.1650
0.1478
0.1305
0.1132
0.0958
0.1633
0.1461
0.1288
0.1115
0.0941
0.1616
0.1444
0.1271
0.1097
0.0924
0.1599
0.1426
0.1253
0.1080
0.0906
0.1582
0.1409
0.1236
0.1063
0.0889
3
3
3
3
3
6
6
6
6
6
9
9
9
9
9
12
12
12
12
12
14
14
14
14
14
85
86
87
88
89
0.0872
0.0698
0.0523
0.0349
0.0175
0.0854
0.0680
0.0506
0.0332
0.0157
0.0837
0.0663
0.0488
0.0314
0.0140
0.0819
0.0645
0.0471
0.0297
0.0122
0.0802
0.0628
0.0454
0.0279
0.0105
0.0785
0.0610
0.0436
0.0262
0.0087
0.0767
0.0593
0.0419
0.0244
0.0070
0.0750
0.0576
0.0401
0.0227
0.0052
0.0732
0.0558
0.0384
0.0209
0.0035
0.0715
0.0541
0.0366
0.0192
0.0017
3
3
3
3
3
6
6
6
6
6
9
9
9
9
9
12
12
12
12
12
15
15
15
15
15
308
Natural TANGENTS
6
12
18
24
30
36
42
48
54
Mean Difference
Degree
0
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
0
1
2
3
4
0.0000
0.0175
0.0349
0.0524
0.0699
0.0017
0.0192
0.0367
0.0542
0.0717
0.0035
0.0209
0.0384
0.0559
0.0734
0.0052
0.0227
0.0402
0.0577
0.0752
0.0070
0.0244
0.0419
0.0594
0.0769
0.0087
0.0262
0.0437
0.0612
0.0787
0.0105
0.0279
0.0454
0.0629
0.0805
0.0122
0.0297
0.0472
0.0647
0.0822
0.0140
0.0314
0.0489
0.0664
0.0840
0.0157
0.0332
0.0507
0.0682
0.0857
3
3
3
3
3
6
6
6
6
6
9
9
9
9
9
12
12
12
12
12
15
15
15
15
15
5
6
7
8
9
0.0875
0.1051
0.1228
0.1405
0.1584
0.0892
0.1069
0.1246
0.1423
0.1602
0.0910
0.1086
0.1263
0.1441
0.1620
0.0928
0.1104
0.1281
0.1459
0.1638
0.0945
0.1122
0.1299
0.1477
0.1655
0.0963
0.1139
0.1317
0.1495
0.1673
0.0981
0.1157
0.1334
0.1512
0.1691
0.0998
0.1175
0.1352
0.1530
0.1709
0.1016
0.1192
0.1370
0.1548
0.1727
0.1033
0.1210
0.1388
0.1566
0.1745
3
3
3
3
3
6
6
6
6
6
9
9
9
9
9
12
12
12
12
12
15
15
15
15
15
10
11
12
13
14
0.1763
0.1944
0.2126
0.2309
0.2493
0.1781
0.1962
0.2144
0.2327
0.2512
0.1799
0.1980
0.2162
0.2345
0.2530
0.1817
0.1998
0.2180
0.2364
0.2549
0.1835
0.2016
0.2199
0.2382
0.2568
0.1853
0.2035
0.2217
0.2401
0.2586
0.1871
0.2053
0.2235
0.2419
0.2605
0.1890
0.2071
0.2254
0.2438
0.2623
0.1908
0.2089
0.2272
0.2456
0.2642
0.1926
0.2107
0.2290
0.2475
0.2661
3
3
3
3
3
6
6
6
6
6
9
9
9
9
9
12
12
12
12
12
15
15
15
15
16
15
16
17
18
19
0.2679
0.2867
0.3057
0.3249
0.3443
0.2698
0.2886
0.3076
0.3269
0.3463
0.2717
0.2905
0.3096
0.3288
0.3482
0.2736
0.2924
0.3115
0.3307
0.3502
0.2754
0.2943
0.3134
0.3327
0.3522
0.2773
0.2962
0.3153
0.3346
0.3541
0.2792
0.2981
0.3172
0.3365
0.3561
0.2811
0.3000
0.3191
0.3385
0.3581
0.2830
0.3019
0.3211
0.3404
0.3600
0.2849
0.3038
0.3230
0.3424
0.3620
3
3
3
3
3
6
6
6
6
7
9
9
10
10
10
13
13
13
13
13
16
16
16
16
16
20
21
22
23
24
0.3640
0.3839
0.4040
0.4245
0.4452
0.3659
0.3859
0.4061
0.4265
0.4473
0.3679
0.3879
0.4081
0.4286
0.4494
0.3699
0.3899
0.4101
0.4307
0.4515
0.3719
0.3919
0.4122
0.4327
0.4536
0.3739
0.3939
0.4142
0.4348
0.4557
0.3759
0.3959
0.4163
0.4369
0.4578
0.3779
0.3979
0.4183
0.4390
0.4599
0.3799
0.4000
0.4204
0.4411
0.4621
0.3819
0.4020
0.4224
0.4431
0.4642
3
3
3
3
4
7
7
7
7
7
10
10
10
10
11
13
13
14
14
14
17
17
17
17
18
25
26
27
28
29
0.4663
0.4877
0.5095
0.5317
0.5543
0.4684
0.4899
0.5117
0.5340
0.5566
0.4706
0.4921
0.5139
0.5362
0.5589
0.4727
0.4942
0.5161
0.5384
0.5612
0.4748
0.4964
0.5184
0.5407
0.5635
0.4770
0.4986
0.5206
0.5430
0.5658
0.4791
0.5008
0.5228
0.5452
0.5681
0.4813
0.5029
0.5250
0.5475
0.5704
0.4834
0.5051
0.5272
0.5498
0.5727
0.4856
0.5073
0.5295
0.5520
0.5750
4
4
4
4
4
7
7
7
8
8
11
11
11
11
12
14
15
15
15
15
18
18
18
19
19
30
31
32
33
34
0.5774
0.6009
0.6249
0.6494
0.6745
0.5797
0.6032
0.6273
0.6519
0.6771
0.5820
0.6056
0.6297
0.6544
0.6796
0.5844
0.6080
0.6322
0.6569
0.6822
0.5867
0.6104
0.6346
0.6594
0.6847
0.5890
0.6128
0.6371
0.6619
0.6873
0.5914
0.6152
0.6395
0.6644
0.6899
0.5938
0.6176
0.6420
0.6669
0.6924
0.5961
0.6200
0.6445
0.6694
0.6950
0.5985
0.6224
0.6469
0.6720
0.6976
4
4
4
4
4
8
8
8
8
9
12
12
12
13
13
16
16
16
17
17
20
20
20
21
21
35
36
37
38
39
0.7002
0.7265
0.7536
0.7813
0.8098
0.7028
0.7292
0.7563
0.7841
0.8127
0.7054
0.7319
0.7590
0.7869
0.8156
0.7080
0.7346
0.7618
0.7898
0.8185
0.7107
0.7373
0.7646
0.7926
0.8214
0.7133
0.7400
0.7673
0.7954
0.8243
0.7159
0.7427
0.7701
0.7983
0.8273
0.7186
0.7454
0.7729
0.8012
0.8302
0.7212
0.7481
0.7757
0.8040
0.8332
0.7239
0.7508
0.7785
0.8069
0.8361
4
5
5
5
5
9
9
9
9
10
13
14
14
14
15
18
18
18
19
20
22
23
23
24
24
40
41
42
43
44
0.8391
0.8693
0.9004
0.9325
0.9657
0.8421
0.8724
0.9036
0.9358
0.9691
0.8451
0.8754
0.9067
0.9391
0.9725
0.8481
0.8785
0.9099
0.9424
0.9759
0.8511
0.8816
0.9131
0.9457
0.9793
0.8541
0.8847
0.9163
0.9490
0.9827
0.8571
0.8878
0.9195
0.9523
0.9861
0.8601
0.8910
0.9228
0.9556
0.9896
0.8632
0.8941
0.9260
0.9590
0.9930
0.8662
0.8972
0.9293
0.9623
0.9965
5
5
5
6
6
10
10
11
11
11
15
16
16
17
17
20
21
21
22
23
25
26
27
28
29
309
Degree
Natural TANGENTS
0
12
18
24
30
36
42
48
54
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
45
46
47
48
49
1.0000
1.0355
1.0724
1.1106
1.1504
1.0035
1.0392
1.0761
1.1145
1.1544
1.0070
1.0428
1.0799
1.1184
1.1585
1.0105
1.0464
1.0837
1.1224
1.1626
1.0141
1.0501
1.0875
1.1263
1.1667
1.0176
1.0538
1.0913
1.1303
1.1708
1.0212
1.0575
1.0951
1.1343
1.1750
1.0247
1.0612
1.0990
1.1383
1.1792
1.0283
1.0649
1.1028
1.1423
1.1833
1.0319
1.0686
1.1067
1.1463
1.1875
6
6
6
7
7
12
12
13
13
14
18
18
19
20
21
24
25
25
27
28
30
31
32
33
34
50
51
52
53
54
1.1918
1.2349
1.2799
1.3270
1.3764
1.1960
1.2393
1.2846
1.3319
1.3814
1.2002
1.2437
1.2892
1.3367
1.3865
1.2045
1.2482
1.2938
1.3416
1.3916
1.2088
1.2527
1.2985
1.3465
1.3968
1.2131
1.2572
1.3032
1.3514
1.4019
1.2174
1.2617
1.3079
1.3564
1.4071
1.2218
1.2662
1.3127
1.3613
1.4124
1.2261
1.2708
1.3175
1.3663
1.4176
1.2305
1.2753
1.3222
1.3713
1.4229
7
8
8
8
9
14
15
16
16
17
22
23
24
25
26
29
30
31
33
34
36
38
39
41
43
55
56
57
58
59
1.4281
1.4826
1.5399
1.6003
1.6643
1.4335
1.4882
1.5458
1.6066
1.6709
1.4388
1.4938
1.5517
1.6128
1.6775
1.4442
1.4994
1.5577
1.6191
1.6842
1.4496
1.5051
1.5637
1.6255
1.6909
1.4550
1.5108
1.5697
1.6319
1.6977
1.4605
1.5166
1.5757
1.6383
1.7045
1.4659
1.5224
1.5818
1.6447
1.7113
1.4715
1.5282
1.5880
1.6512
1.7182
1.4770
1.5340
1.5941
1.6577
1.7251
9
10
10
11
11
18
19
20
21
23
27
29
30
32
34
36
38
40
43
45
45
48
50
53
56
60
61
62
63
64
1.7321
1.8040
1.8807
1.9626
2.0503
1.7391
1.8115
1.8887
1.9711
2.0594
1.7461
1.8190
1.8967
1.9797
2.0686
1.7532
1.8265
1.9047
1.9883
2.0778
1.7603
1.8341
1.9128
1.9970
2.0872
1.7675
1.8418
1.9210
2.0057
2.0965
1.7747
1.8495
1.9292
2.0145
2.1060
1.7820
1.8572
1.9375
2.0233
2.1155
1.7893
1.8650
1.9458
2.0323
2.1251
1.7966
1.8728
1.9542
2.0413
2.1348
12
13
14
15
16
24
26
27
29
31
36
38
41
44
47
48
51
55
58
63
60
64
68
73
78
65
66
67
68
69
2.1445
2.2460
2.3559
2.4751
2.6051
2.1543
2.2566
2.3673
2.4876
2.6187
2.1642
2.2673
2.3789
2.5002
2.6325
2.1742
2.2781
2.3906
2.5129
2.6464
2.1842
2.2889
2.4023
2.5257
2.6605
2.1943
2.2998
2.4142
2.5386
2.6746
2.2045
2.3109
2.4262
2.5517
2.6889
2.2148
2.3220
2.4383
2.5649
2.7034
2.2251
2.3332
2.4504
2.5782
2.7179
2.2355
2.3445
2.4627
2.5916
2.7326
17
18
20
22
24
34
37
40
43
47
51
55
60
65
71
68
73
79
87
95
85
92
99
108
119
70
71
72
73
74
2.7475
2.9042
3.0777
3.2709
3.4874
2.7625
2.9208
3.0961
3.2914
3.5105
2.7776
2.9375
3.1146
3.3122
3.5339
2.7929
2.9544
3.1334
3.3332
3.5576
2.8083
2.9714
3.1524
3.3544
3.5816
2.8239
2.9887
3.1716
3.3759
3.6059
2.8397
3.0061
3.1910
3.3977
3.6305
2.8556
3.0237
3.2106
3.4197
3.6554
2.8716
3.0415
3.2305
3.4420
3.6806
2.8878
3.0595
3.2506
3.4646
3.7062
26
29
32
36
41
52
58
64
72
81
78
87
96
108
122
104
116
129
144
163
131
145
161
180
204
75
76
77
78
79
3.7321
4.0108
4.3315
4.7046
5.1446
3.7583
4.0408
4.3662
4.7453
5.1929
3.7848
4.0713
4.4015
4.7867
5.2422
3.8118
4.1022
4.4373
4.8288
5.2924
3.8391
4.1335
4.4737
4.8716
5.3435
3.8667
4.1653
4.5107
4.9152
5.3955
3.8947
4.1976
4.5483
4.9594
5.4486
3.9232
4.2303
4.5864
5.0045
5.5026
3.9520
4.2635
4.6252
5.0504
5.5578
3.9812
4.2972
4.6646
5.0970
5.6140
46
53
93
107
139
160
186
213
232
267
80
81
82
83
84
5.6713
6.3138
7.1154
8.1443
9.5144
5.7297
6.3859
7.2066
8.2636
9.6768
5.7894
6.4596
7.3002
8.3863
9.8448
5.8502
6.5350
7.3962
8.5126
10.0187
5.9124
6.6122
7.4947
8.6427
10.1988
5.9758
6.6912
7.5958
8.7769
10.3854
6.0405
6.7720
7.6996
8.9152
10.5789
6.1066
6.8548
7.8062
9.0579
10.7797
6.1742
6.9395
7.9158
9.2052
10.9882
6.2432
7.0264
8.0285
9.3572
11.2048
85
86
87
88
89
11.4301
14.3007
19.0811
28.6363
57.2900
11.6645
14.6685
19.7403
30.1446
63.6567
11.9087
15.0557
20.4465
31.8205
71.6151
12.1632
15.4638
21.2049
33.6935
81.8470
12.4288 12.7062
15.8945 16.3499
22.0217 22.9038
35.8006 38.1885
95.4895 114.5887
12.9962
16.8319
23.8593
40.9174
143.2371
13.2996
17.3432
24.8978
44.0661
190.9842
13.6174
17.8863
26.0307
47.7395
286.4777
13.9507
18.4645
27.2715
52.0807
572.9572
310
Mean Difference