Witold Gombrowicz

Witold Gombrowicz urodzi si 4 sierpnia 1904 roku we wsi Maoszyce koo Opatowa, na Ziemi Sandomierskiej, jako najmodszy z czworga dzieci Jana i Antoniny z Kotkowskich Gombrowiczw. Obie gazie rodu Witolda miay sw dawn, udokumentowan genealogi. Rd Szymkowiczw-Gombrowiczw wywodzi si z Litwy, a po wiek XVI udao si ustali jego histori. Dziadek Witolda, Onufry, po powstaniu styczniowym zosta uwiziony, skazany na kilkuletnie zesanie, po czym caa rodzina zostaa zmuszona do opuszczenia Litwy i osiada w Krlestwie, wanie w Sandomierskiem, z pocztku w majtku Jakubowice. Maoszyce kupi ojciec Witolda, ziemianin i przemysowiec, wiaty dziaacz gospodarczy tamtego rejonu, a potem - w Warszawie - inicjator wielu przedsiwzi, prezes wielu spek i dyrektor przedsibiorstw produkcyjnych. Rodzina Kotkowskich miaa swe gniazdo rodowe w niedalekim Bodzechowie, bya niezwykle liczna i rozgaziona, hodujca wielu szczytnym ideaom, acz wydaa tylu dziwakw i oryginaw, e w okolicy cieszya si rn saw. Dom Gombrowiczw by typowym polskim szlagoskim domem z przeomu XIX i XX wieku. Zamony, nowoczesny, sprzyjajcy postpowym postawom, filantropijny i doceniajcy prawa swego rodowiska spoecznego, przywizany do ziemiaskiej tradycji. Kult owiaty i kultury wypenia atmosfer maoszyckiego dworku. Jan Gombrowicz by oceniany przez otoczenie jako mdry, twrczy i zacny obywatel swoich czasw, Antonina zyskiwaa szacunek sw klarown postaw wobec ludzi i ycia. Hodowali takim wartociom, jak prostota, naturalno, zdrowy rozsdek, cenili wiedz i talent. Witold wychowywa si wic w "solidnych" i sprzyjajcych warunkach, rodzice uczynili wszystko, by wynis z domu spory kapita duchowy na dalsz drog ycia. W 1911 roku Gombrowiczowie przenieli si na stae do Warszawy, by zapewni dzieciom wyksztacenie. Ogromne mieszkanie przy ulicy Suewieckiej 4 (w okolicach dzisiejszej Natoliskiej) stao si na ponad dwadziecia lat domem Gombrowicza; tu powstay jego pierwsze utwory, tu zostaa napisana "Ferdydurke". Maoszyce stay si ju tylko letni rezydencj rodzinn, ale z biegiem czasu Witold coraz czciej wyrywa si na wie do majtkw swych braci: najstarszego, Janusza - w Potoczku i redniego, Jerzego - we Wsoli. Ojciec nieustannie zapewnia mu rodki utrzymania, nawet po jego mierci w 1933 roku Witold z matk i siostr yli ze zgromadzonego majtku i z czynszw z pozostawionych przez pana Jana kamienic przy ul. Wsplnej i Prnej. Drugim i ostatnim mieszkaniem Gombrowicza w Warszawie by lokal przy ul. Chocimskiej 35. W 1922 roku ukoczy Witold Gombrowicz gimnazjum w. Stanisawa Kostki, w pi lat pniej sta si absolwentem Wydziau Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Wyjecha na studia filozoficzne i ekonomiczne do Parya, po powrocie do kraju podj aplikantur w sdzie, ale szybko okazao si, i prawo nie jest ywioem przyszego autora "Ferdydurke". Zainteresowania literackie zdradza od wczesnych lat, co najpierw objawiao si mas pochanianych lektur i
1

toczonymi wok nich dyskusjami w gronie najbliszych przyjaci. Ju w gimnazjum wrd "polonistycznych talentw" profesora Czesawa Ciepliskiego mia Witold bardzo wysok lokat. Na przeomie lat dwudziestych i trzydziestych zacz publikowa swe wypowiedzi w prasie, potem jako recenzent zwiza si z "Kurierem Porannym" i przede wszystkim warszawska cyganeria artystyczna tamtych lat staa si jego rodowiskiem naturalnym i ywioem. By bywalcem "Ziemiaskiej" i "Zodiaku" - kawiarni, w ktrych zbieraa si stoeczna bohema; tu i on mia "swj stolik" przy ktrym najczciej zasiadali najblisi kompani i pierwsi "wyznawcy" Gombrowicza: Stefan Otwinowski, Eryk Lipiski, Andrzej Nowicki, Janusz Minkiewicz, Zuzanna Ginczanka, Stanisaw Pitak i inni. Tu toczya si wymiana pogldw, zaarte dyskusje, tu wykluway si sdy, opinie i... plotki. Ci, ktrzy mieli okazj obserwowa go w latach dziecicych twierdzili, e by chopcem cichym, niemiaym, w aden sposb nie narzucajcym si otoczeniu i nikncym gdzie w drugim szeregu rodzinnych oryginaw. Jego bystro zdawaa si niewtpliw, najczciej przejawiaa si w zoliwym poczuciu humoru, lecz nie prowokowaa ani agresywnoci, ani duchowej "siy przebicia". Trzydziestoletni Witold ju swobodnie owija sobie ludzi wok palca, upatrywa sobie w nich "ofiary" refleksyjnych tyrad, dy do polemiki, do starcia, zbija z pantayku, by w ywiole, gdy znajdowa adwersarza. Przy oczywistej wiedzy, wyksztaceniu, oczytaniu, kulturze osobistej i dbaoci o elegancj oraz maniery - potrafi by w rozmowie bezwzgldny, wyrafinowanie zoliwy lub cyniczny, bezlitonie szczery, zawsze oponujcy. Wielu partnerw nie wytrzymywao tego. Na placu boju pozostawali ci, ktrzy rozumieli sens takich zmaga. A chodzio zawsze o jedno: o szukanie sprzecznoci i paradoksw ukrytych w skostniaych racjach, o prowokowanie sytuacji, w jakich obnaa si prawdziwa natura partnera, o demaskowanie wszelkich form i uzurpacji, ktre oddalaj czowieka od prawdy. Tym, skdind prostym, ideaom powici w zasadzie Gombrowicz cae swoje ycie i ca twrczo, w yciu nieustannie prowokowa i wyprbowywa to, co potem w twrczoci wyraa, sedno w tym, e swoj pasj rozbudowywa do rozmiarw systemu, wzbogaci j pomysami na miar metody, stworzy filozofi yciow, w ktrej zawarta zostaa take filozofia kultury i sztuki, za przenikliwo intelektualna pisarza sprawia, e odkrywa nowe meandry psychiki ludzkiej, a jego rozmylania staway si gosem sumienia nowych czasw. Witold Gombrowicz by realist w ocenie politycznego losu Polski. Nie tylko wierzy w niechybno nadcigajcej wojny, ale te nalea do tych nielicznych, ktrzy prorokowali niewyobraaln tragedi kraju. W duej mierze z tych powodw wykupi wycieczk do odlegej Argentyny; majc za sob 35 lat ycia i trzy powane utwory literackie, za przy sobie niema sum kilku tysicy zotych - dnia 1 sierpnia 1939 roku wsiad na pokad MS "Chrobry", by - o tym przecie wtedy nie wiedzia - na zawsze wyjecha z kraju. Czsto padao pytanie, czy ta, na poy wiadoma, ucieczka Gombrowicza, zniweczya honor pisarza? Znawczyni jego biografii, Joanna Siedlecka, pisaa: "W 1939 roku wyjecha do Ameryki, bo chcia by jak najdalej,; czu, e w powietrzu wisi wojna. A wojsko byo ostatni rzecz, do krrej si nadawa. Fizycznie by ascetykiem. Na wakacjach w Jastarni wypyn kiedy dk w morze z kuzynk Stasi Cichowsk i nie mia siy wrci. Panna Stasia musiaa apa za wiosa, dziki niej przybili jako do brzegu. Cae szczcie, nie umia przecie pywa". Sam Gombrowicz

wytumaczy si chyba w sposb najbardziej przekonujcy: "Nie ukrywam, e (...) baem si. Ale ja moe nie tyle baem si wojska i wojny, ile tego, e mimo najlepszej woli, nie mgbym im sprosta. Nie jestem do tego stworzony. Moja dziedzina jest inna. Rozwj mj od najwczeniejszych lat poszed w innym kierunku. Jako onierz bybym katastrof. Przysporzybym wstydu sobie i wam. Czy mylicie, e jeli tacy patrioci, jak Mickiewicz lub Szopen nie wzili udziau w walce, to jedynie z tchrzostwa? Czy moe raczej dlatego, e nie chcieli si zbani. I chyba mieli prawo broni si przed tym, co przekraczao ich siy". Pierwsze dziesiciolecie przeyte w Buenos Aires to lata chude, na pograniczu ndzy. Wieczny brak gotwki, liche mieszkanko, jake ubogie i ponure w porwnaniu z tym na Suewskiej, i w kocu niewiele zmieniajca sytuacj pisarza praca urzdnicza w Banco Polacco, ktrej nie cierpia, ktrej rocznice porzucenia witowa potem do koca ycia. Bardzo wskie grono znajomych Polonusw, dziki ktrym jako przetrwa ten najgorszy okres. Przez wikszo artystycznej emigracji by uwaany za "reimowca", poniewa Banco Polacco by placwk "wadzy ludowej". Gombrowicz z wadz t, z przemianami, jakie zaszy w kraju po wojnie, nie chcia mie i nie mia nic wsplnego. Nigdy adnym gestem czy sowem tych przemian nie popar. Ta praca bya ponur koniecznoci, ale na domiar zego wpdzia go w rodowiskowy ostracyzm. I znw znalaz si poza wszelkimi partiami czy ukadami - w kraju jego nazwisko byo zakazane, na emigracji za podejrzane i pozbawione kredytu zaufania. Nie poddawa si; pisa. Tam, w Argentynie, kilku przyjaci przetumaczyo "Ferdydurke", ktrej hiszpaskojzyczne wydanie ukazao si w 1947 roku. Gombrowicz odzyska jakby "swj stolik", swoich suchaczy, ktrych zarazi swoj osobowoci i si. Przez lata dokumentowali argentyski okres i sawili jego imi oni, te przecie sawni, m.in. Virginio Piniera, Humberto Rodriquez Tomeu, Adolfa de Obieta, Luis Centurion i Dominique de Roux. Sukces europejski przychodzi jednak z trudem. W 1953 roku w Paryu ukazay si "lub" i "Trans-Atlantyk". Pierwszy utwr - dzi grywany na najwybredniejszych scenach wiata - to egzegeza gombrowiczowskich ustale na temat midzyludzkich wizi i konfliktw, za drugi jest wymownym rozrachunkiem z tradycj narodow Polakw i ich kultur. Nastpnie w dwch powieciach - w "Pornografii" (1960) i w "Kosmosie" (1965) - rozprawi si z puapkami modoci i erotyzmu, cay swj sarkazm "wiczy" na wielu paszczyznach rozumowania, od biologicznej po historyczn. A w groteskowej "Operetce" (1966) podda pod osd swj wasny, ekspresywnie skonstruowany komentarz wobec historii. Wyej wymienione tytuy w gruncie rzeczy wyczerpuj literacki dorobek Witolda Gombrowicza;, nie liczc caej masy publikowanych wypowiedzi, polemik, listw, drobniejszych zapiskw. I nie liczc dziea uznawanego przez wielu znawcw za najwybitniejsze - "Dziennika". Zacz on powstawa w 1953 roku, zosta doprowadzony do koca w 1966 roku, by sukcesywnie drukowany na amach paryskiego miesicznika "Kultura", uznawanego za najwybitniejsze emigracyjne pismo literackie, i wydany w trzech tomach w latach 1957-1966. "Dziennik" jest pamitnikiem i autokomentarzem, prywatnym zwierzeniem i dalszym cigiem walk toczonych na wielu polach, wyznaniem i esejem, rozstrzyganiem dylematw intymnych i mocowaniem si z ca Polsk i jej polskoci. Jest dzieem, ktrego nie mona zmieci w jednej formule, ale dzieem, ktrego gbia, przewrotno i sia podbiy wiatow publiczno, umieciy

autora w panteonie geniuszy. Szczero i konsekwentno "Dziennika", wyaniajcy si z jego kart dramat postaci i zbiorowoci, dramat istnienia i idei okazay si wstrzsajce; przenikliwo tego utworu otwieraa nowe horyzonty intelektualne przed koneserami humanistyki, za jego specyficzna i maniakalna polsko nagle potrafia zabrzmie jako nonik uniwersalnych, oglnoludzkich treci i problemw. W drugiej poowie lat pidziesitych powoli zacz pisarz odczuwa poytki czerpane z talentu, stopniowy rozgos i estyma agodziy jego trudn sytuacj. Mg sobie pozwoli na niedalekie podre i kuracje, na znoniejsze warunki ycia, pomaga rodzinie w kraju, zwaszcza matce i siostrze. W 1963 roku uzyska roczne stypendium Fundacji Forda na pobyt w Berlinie Zachodnim. W roku 1964 Gombrowicz na krtko osiad w Royaumont pod Paryem; zatrudni jako sekretark mod Kanadyjk, studentk Sorbony, Rit Labrosse. Z powodw zdrowotnych przenieli si do Vence na poudniu Francji, nie opodal Nicei; pobrali si. Obciony dziedziczn astm Witold Gombrowicz zmar w Vence 25 lipca 1969 roku. I tam spoczywa.