You are on page 1of 198

Title

Author(s)

:
,

Citation
Issue Date
Text Version
URL

http://hdl.handle.net/11094/921

DOI
Rights

Osaka University

23

25

35

44

56

58

86

105

125

127

144

156

17 184

190

1112
1070

30

60
1170
1
H
2

1173

6-24
3

Reginaldus Monachus Dunelmensis, Libellus de vita et miraculis S. Godrici Heremitae de Finchale,


ed. by J. Stevenson, London, 1845. W. (W. Vogel, Ein seefahrender Kaufmann um1100, Hansische Geschichtsbltter. vol.12 (1912), pp. 239-248)
2 H1970 1927

3 Chronicon Universale Anonymi Laudunensis, MGH, Scriptores, vol. 26, pp. 447-448.
1

300
5
1458

4
5

J. Le Goff, Marchands et banquiers du Moyen ge, 5e d., Paris, 1972, p.70.


Benedetto Cotrugli Raugeo, Il libro dellarte di mercatura, ed. by U. Tucci, Venezia, 1990.

300

20-21

interest usura
interest
usura

J. Le Goff, Mentalities: a History of Ambiguities, in J. Le Goff and P. Nora (eds.), Constructing the

Past. Essays in Historical Methodology, Cambridge UP, 1985, pp.166-180.

15

drogeance

12
1

1
2

51-56
Leo I, Epistola, CLXVII, PL 54, col.1206 (J. W. Baldwin, The Medieval Theories of the Just Prices,
Philadelphia, 1959, p.14).

21-1213

3
4
5

Tertullianus, De idolatria, XI, PL 1, col.752 (Baldwin, op. cit., p.14).


Pseudo Ioannes Chrysosotomus, Opus imperfectum in Matthaeum, PG 56, col.860.
Cassiodorus, Expositio in Psalterium, XXXIII, PL 70, col.501 (Baldwin, op. cit., p.14).

12
5 10

11

1140
7 12

12

12

81130 1190

6
7
8

Augustinus, Enarratio in Psalmum, XX, 17, PL 36, col.886, 887 (Baldwin, op. cit., p.15).
Decretum magistri Gratiani, in A. L. Richter and A. Friedberg (eds.), Corpus iuris canonici, vol. I,

Leipzig, 1879.
Baldwin, op. cit., p.39.

91130
1210

12

13
1224/2574
77 10

Ibid., pp.40-41.

St Thomas Aquinas, Summa thologi, vol.38, Justice (2a 2. 63-79), London-New York, 1975. pp.
213-231. 18 22 57-79
1985 366-384

10

iustum pretium

10

50

30
1248129811

1950

G. Todeschini (ed.), Un Trattato di economia polilica francescana : ilDe emptionibus et venditionibus, de usuris, de retitutionibusdi Pietro di Giovanni Olivi, Roma, 1980.

11

Tractatus de contractibus ( 156 )


1

11

12

12

13

14

18
A15

B16701733

16
A

12

Ibid., p.63. 170

13

Todeschini, Un trattato, pp.53-54, 60-61. 161-162168-169


15 A. Spicciani, La mercattura e la formazione del prezzo nella riflessione teologica medioevale, Roma,
1977, p.134, 237.
16 Bernard de Mandeville, The Fable of the Bees, or Private Vices, Publick Benefits, 1st ed., London,
1705.
14

12

LK

11 11

11

17

17

L. K. Little, Pride Goes before Avarice : Social Change and the Vices in Latin Chiristendom, The

American Historical Review, vol. 76 (1971), no 1, pp.16-49.

13

18

1180
1240

19

exempla exemplum

20

Thomas Aquinas, De regimine principum ad regem Cypri, in id., Opuscula selecta, Paris, 1881, vol.
, p.293.
19 Caesarius Heisterbacensis, Dialogus miraculorum, Kln, 1861, pp.157-158; F. Irsigler, Kaufmannsmentalitt im Mittelalter, in C. Meckseper and E. Schraut (eds.), Mentalitt und Alltag im Sptmittelalter, Gttingen, 1985, p.71 [53-75]C/E

1995 67-69[67-94]
.
20 77-81
18

14


13

1200
128421

22

Hale, Hale!
23
24

21

Guibert de Tournai, Ad cives communiter viventes sermo', in D. L. d' Avray, The Preaching of the

Friars, Oxford, 1985, pp.260-27l.

D. L. d'Avray, Sermons to the Upper Bourgeoisie by a Thirteenth Century Franciscan, in D. Baker


(ed.), The Church in Town and Countryside, Oxford, 1979, p.196 [187-199], n.44.
23 Ibid., pp.197-198.
24 B. H. Rosenwein and L. K. Little, Social Meaning in the Monastic and Mendicant Spiritualities,
Past & Present, vol.63 (1974), p.23. [4-32].
22

15

Sermones ad status 13
11
25

13

Spirituales
Conventuales

13801440
26
1389145927

J. Le Goff, Mtier et profession daprs les manuels de confesseurs du Moyen ge, in id., Pour un
autre Moyen ge. Temps, travail et culture en Occident: 18 essais, Paris, 1977, p.173 [162-180].
26 S. Bernardini Senensis, Tractatus de contractibus et usuris, in S. Bernardini Senensis opera omnia,
25

vol., Quaracchi, 1956, pp.117-416.


Sancti Antonini, Summa theologica, 4 vols., Verona, 1740-l74l (reprint, Graz, 1959).

27

16

28

29

15
30

15

31

15

32

28

()
53 2001 2 25-32
29 D. Burr, The Persecution of Peter Olivi, Philadelphia, 1976, p.25.
30 Sancti Antonini, op. cit.
31 A. G. Ferrers Howell, S. Bernardino of Siena, London, 1913, p.258.
32 Spicciani, op. cit., p.188.

17

33

34

15

Observantes

13
14

35
LB36

C37
33

I. Origo, Bernardino da Siena e il suo tempo, Milano, 1983, p. 91.


35

1995 259-284
36 Leon Battista Alberti, I libri della famiglia, ed. by R. Romano and A. Tenenti, Torino, 1980, p.251.
37 C. Bec, Les Marchands crivains. Affaires et humanisme Florence, 1375-1434, Paris-La Haye,
1967.
34

18

1410 146938

La pratica di mercatura

18 39

40

41

42

GD
43

J44

15

38
39
40
41
42
43
44

Benedetto Cotrugli Raugeo, Il libro dellarte di mercatura, ed. by U. Tucci, Venezia, 1990.

Ibid., p.134.
Ibid., p.134
Ibid., pp.206-207
Giovanni Domenico Peri, Il negotiante, 1672-1673.
Jacques Savary, Le parfait ngociant, 1770-1777.

19

2
45
2

16-22
46

50

45
46

Cotrugli, op. cit., pp.167-168.


Ibid., pp.229-230.

20

50

47

300

48

49

F50

1511
32

Ibid., p.251-253.
Ibid., p.252.
49 J. Strieder, Jacob Fugger the Rich, New York, 1931, p.179.
50 Irsigler, op. cit., p.71
/94 ; F. Irsigler, Soziale Wandlungen
in der klner Kaufmannschaft im 14. und 15. Jahrhundert, Hansische Geschichtsbltter, vol. 92
47
48

(1974), pp.76-77 [59-78].

21

strker

strker

22

23

13

13

1
2
2

24


interest

usura
usura usuryusure

interest
usura interest usura interest

13

interest

interest

usura

interest

interest

13

25

13

6- 35

13

J=
1989

2 St Thomas Aquinas, Summa thologi, vol.38, Justice (2a 2. 63-79), London-New York, 1975, pp.
234-237. 18 2 57-79
1985 357-359
1

26

mutuum
mutuum mutuum
mutuum

sterility
of moneybarren metal theory 3

interest quod intersit (interest)

4
12
O. Langholm, Economics in the Medieval Schools. Wealth, Exchange, Value, Money and Usury According to the Paris Theological Tradition 1200-1350, Leiden-New York-Kln, pp.57-59.
4 Digesta, XVII-2-60 (P. Krueger et al. (eds.), Corpus iuris civilis I, Berlin, 1963, p.259).
3

27

13 interesse
5
mutuum usura
13

13

14

13

62 78 6

14 damnum emergens
lucrum cessans 7 13

T. P. Mclaughlin, The Teaching of the Canonists on Usury (XII, XIII and XIV Centuries, Medieval
Studies, vol.1 (1939), pp.141-143 [81-147]; J. T. Noonan, The Scholastic Analysis of Usury, Cambridge

Mass., 1957, pp.105-107.


St Thomas Aquinas, Summa thologi, vol.37, Justice (2a 2. 57-62) , London-New York, 1975, pp.

102-127, vol.38, Justice (2a 2. 63-79), 1975, pp.246-249.


18 22 57-79
1985 123-125392-398
7 Noonan, op. cit., pp.110-111.
6

28

virtute actu

13

Naviganti
Naviganti1230

Naviganti
Naviganti
Quaestiones disputatae de malo, in Sancti
Thomae de Aquino opera omnia, tom. XXXIII, Paris, 1882, p.257
9 Decretales Gregorii P. IX, Lib.V, Tit.XIX, Cap.XIX, in L. Richter and A. Friedberg,(eds.), Corpus iuris
canonici, vol.II, Leipzig, 1881, col.816, Naviganti vel eunti ad nundinas certam mutuans pecuniae
8

quantitatem, pro eo, quod suscipit in se periculum, recepturus aliquid ultra sortem, usurarius est
censandus.

29

101230

Naviganti

1245

11
1251
12

1271

13

Naviganti

Naviganti

Summa sancti Raymundi de Peniafort Barcinonensis Ord. Predicaror. de Poenitentia, et de matrimonio, 1603, pp.232-233.

10

A. Spicciani, La produttivit del capitale monetario e la questione dellinteresse nella dottrina teologico-canonistica del secoli XIII-XV, in id., Capitale e interesse tra mercatura e povert nei teologi e
canonisti dei secoli XIII-XV, Roma, 1990, p.33-34 [17-48].
12 Ibid., p.35
13 Ibid., pp.35-37.
11

30

Naviganti

12 1230
Naviganti
Naviganti

Naviganti

Naviganti
Naviganti
Naviganti
12 14
1208
15
Naviganti

16
Naviganti
14
15

Noonan, op. cit., pp.135.


Le Trait De usura de Robert de Couron, ed by G. Lefvre, Lille, 1902, p.71, 73.

C. G. non
C. G. Coulton, An Episode in Canon Law, History, vol.6,
pp.67-76 8 usurarius non est censandus

16

31

Naviganti

17Naviganti
foenus nauticum

18 Naviganti

Naviganti
19
Naviganti

Naviganti
Naviganti

societas

20

17
18
19
20

Summa sancti Raymundi, op.cit., p.233.


Noonan, op. cit., pp.139-140.
Ibid., 140-142
Thomas, Summa, vol.38, p.244. 18 397

32

virtute actu

21

21

Thomas, Summa, vol.37, p.112. 18 125

33

1
17 2


1970 19 3

quamdam seminalem rationem lucrosi


capitale

W
5A

G. Todeschini (ed.), Un Trattato di economia polilica francescana : ilDe emptionibus et venditionibus, de usuris, de retitutionibusdi Pietro di Giovanni Olivi, Roma, 1980.

156
Petri Ioannis Olivi, Quodlibeta, I, quaestio XVII, in A. Spicciani, Gli scritti sul capitale e sullinteresse di fra Pietro di Giovanni Olivi. Fonti per la storia del pensiero economico medioevale, in id., Capitale e interesse tra mercatura e povert nei teologi e canonisti dei secoli XIIIXV, Roma, 1990, pp.
245-249 [223-253].
3

19
()
53 2001 2 25-32
4 Todeschini, Un Trattato, p.85. 182
5 W.
1990 329-330
1913 3
2

35

6
JK7 O8

mutuum

10

11
facultate et industria 12
industriam
13
industria

A. Spicciani, La mercatura e la formazione del prezzo nella riflessione teologica medioevale, Roma,
1977, Conclusione.
7 J. Kirshner and Lo Prete, K., Peter John Olivi's Treatises on Contracts of Sale, Usury and Restitution: Minorite Economics or Minor Works?,' Quaderni fiorentini, vol.13 (1984), pp.266-275 [233-286].
8 Langholm, op. cit., pp.371-373.
9 Todeschini, Un trattato, pp.84-85. 182-183
10 Langholm, op. cit., p.372.
11 Olivi, Quodlibeta, I, quaestio 17, p.245. 185
12 Todeschini, Un trattato, p.81.

13 Petri Ioannis Olivi, Quodlibeta, I, quaestio XVI, in A. Spicciani, Gli scritti sul capitale e sullinteresse di fra Pietro di Giovanni Olivi. Fonti per la storia del pensiero economico medioevale, in id., Capitale e interesse tra mercatura e povert nei teologi e canonisti dei secoli XIIIXV, Roma, 1990, pp.
245 [223-253].
6

36

14

13

casus 15

16

commenda
Naviganti societas

Kirshner and Lo Prete, op. cit., p.275.

A.
Spicciani, Gli scritti sul capitale e sull'interesse di fra Pietro di Giovanni Olivi,' in id., Capitale e
interesse, pp.236-241[223-253]

156-157
16 Todeschini, Un trattato, p.109. 176
14
15

37

3/4 1/4
Naviganti

17

18

quandam lucrativam rationem

19

17

Todeschini, Un trattato, p.85. 183 Olivi, Quodlibeta, I, quaestio 17,


p.245. 186

18 Todeschini, Un trattato, p.110. 176


19 Ibid., p.111. 179

38

20

21

20
21

Todeschini, Un trattato, p.110. 179


Ibid., p.110. 178

39

interesse probabilis lucri


quasi seminaliter

22

capitale
13 23

13
19
13 19

industria

22

Ibid., p.111. 178

23

capitale
1208
Le Trait De usura de Robert de Couron, ed by G. Lefvre, Lille, 1902, p.6113
capitale sors

40

24

ratio seminalis

13

25

13 1217 1274

26
27

28

Langholm, op. cit., pp.371-372.


cf. Noonan, op. cit. pp.109-110
25
1988 89-91 87-114
26

D. Burr, The Persecution of Peter Olivi, Philadelphia, 1976, p.6


27 Fr. Petrus Iohannis Olivi OFM, Quaestiones in secundum librum Sententiarum, ed., by B. Jansen,
vol. I, Quaracchi, 1922, pp.508-570.
28 25

24

41

in potentia
in actu

actu 29

700

29

Todeschini, Un trattato, p.111-112. 180

42

43

iustum pretium bonum commune 13

R. de Roover, San Bernardino of Siena and SantAntonio of Florence. The Two Great Economic
Thinkers of the Middle Ages, Boston Mass., 1967; A. Spicciani, La mercatura e la formazione del prezzo nella riflessione teologica medioevale, Roma, 1977; G. Todeschini (ed.), Un Trattato di economia
polilica francescana : ilDe emptionibus et venditionibus, de usuris, de restitutionibusdi Pietro di
Giovanni Olivi, Roma, 1980, Introduzione; L. Marazzi, Das iustum pretium im Tractatus de emptionibus et venditionibus des Petrus Ioannis Olivi, Zrich, 1990; O. Langholm, Economics in the Medieval
Schools. Wealth, Exchange, Value, Money and Usury According to the Paris Theological Tradition
1200-1350, Leiden-New YorkKln, 1992, chap.XIV.

44

13

commune
2

Bonum commune, in Lexikon des Mittelalters, vol.II, Mnchen-Zrich, 1983, col.435.

45

commune
bonum commune bonum commune
commune
commune
commune

commoncommunecommunitycommunicate

quia pretium rerum et obsequiorum est taxandum sub respectu ad ordinem


boni communis, idcirco in huiusmodi est primo et principaliter attendenda com-

munis taxatio et extimatio a communitatibus civilibus communiter facta3.


commune communitercommunitas

commune

Spicciani, op. cit., p.258; Todeschini, Un Trattato, p.56. 163

46


si propter hoc aliquantulum recedatur a pretio communiter extimato non est
simpliciter illicitum, quia huiusmodi casus plus vel minus vendendi aliquo modo procederet ex communi habitudine communitatis ad illa iura pro tempore illo
seu ex communi habitudine communis temporis et communis aptitudinis vel ineptitudinis ad vendicionem seu emptionem talium rerum4.
commune

communi habitudine
communis
temporis tempore illo

communis aptiudinis vel ineptitudinis ad


vendicionem seu emptionem

communis

Nam merces vel operosa obsequia, que cum maiori labore et periculo commu-

niter adducuntur vel fiunt, plus in precio ceteris paribus ponderamus. Unde et
in terris que communiter plus distant a mercibus Francie, vel ultramarinis, sunt

communiter maioris precii ipse merces. Que eciam maiorem industriam exigunt,
maioris precii communiter......estimantur5.

4
5

Spicciani, op. cit., p.261; Todeschini, Un Trattato, pp.58-59. 166


Spicciani, op. cit., p.259; Todeschini, Un Trattato, pp.56-57. 164

47

communiter

communis inopia

rei carestiam communem inducit6


communiscommunem

communis incanti7

commune

commune

commune

commune

commune

commune
commune

6
7

Spicciani, op. cit., p.261; Todeschini, Un Trattato, pp.58. 165


Spicciani, op. cit., p.262; Todeschini, Un Trattato, pp.59. 166-167

48

commune commune

bonum

bonum
commune
commune

bonum commune
bonum
commune commune
bonum

utilitas

commune
communis tem8

Spicciani, op. cit., p.258; Todeschini, Un Trattato, pp.55-56. 163

49

poris
communiter bonum
communitas

commune


13

13
1219
commune
solitum cursum 10

1185
1245
communiter
11

Spicciani, op. cit., p.260; Todeschini, Un Trattato, p.57. 165


Le Trait De usura de Robert de Couron, ed. by G. Lefvre, Lille, 1902, p.61.
11 Alexandri de Hales, Summa theologica, t.IV, Quaracchi, 1948, p.723.
9

10

50


12

1200 1280

13

1293 40

14

communiter 15

12

Ibid., p.724.

Albertus Magnus, Commentarii in IV Sententiarum (dist. IXXII), in B. Alberti Magni Opera


omnia, ed. by. S. C. A. Borgnet, vol.29, Paris, 1894, p.638.
14 Henrici de Gandavo, Quodlibet I, ed. by R. Macken, in Henrici de Gandavo opera omnia, vol.V,
13

Leuven-Leiden, 1979, p.222, Unde iuxta aequitatem iuris naturalis tantumdem res vendi debet et
emi, quantum valet, et si quis vendat eam scienter quam valet pro tempore et loco, vel minus emat,
......proximo suo cum quo communicat, non contradicente, vel quia ignorat, vel quia necessitas ad
minus iustum recipere se compellit, hoc inaequalis est et iniusti. Non enim dico quod res tantum
semper valeat pro tempore et loco, quantum vendi potest, vel propter inscienciam vel propter necessitatem ementis, sed quantum vendi debet, ut illud generale dictum:Tantum res valet, quantum
vendi potest, intelligitur non de potentia facti, sed de potentia iuris.......
15 Digesta, IX-2-33, XXXV-2-63 (P. Krueger et al. (eds.), Corpus iuris civilis I, Berlin, 1963, p.161, 556).

51

16

de potentia iuris de potentia facti

absolute 17

commune

commune

18
communi

communis

16
17
18

Langholm, op. cit., p.261.


Ibid., p.259.
Spicciani, op. cit., p.260-263; Todeschini, Un Trattato, pp.58-59. 165-167

52

19

communis

communis communem

communiter communi 20

commune

21
2215
23
24
Spicciani, op. cit., p.255; Todeschini, Un Trattato, p.53. 160
Spicciani, op. cit., p.261; Todeschini, Un Trattato, pp.58. 165-166
21 17-18
22 2 5 102
23 S. Bernardini Senensis, Tractatus de contractibus et usuris, in S. Bernardini Senensis opera omnia,
vol., Quaracchi, 1956, pp.117-416.
24 Spicciani, op. cit., p.188.
19
20

53

commune

25

commune

commune usual joint


26 commune
commune usual
joint generalnormalpubliccustomary
commune common
common
commune
A27

commune
si propter hoc......28
commune comune communiter comunemente communitas comunit
Spicciani, op. cit., pp.271-287; Pietro di Giovanni Olivi, Usure, compere e vendite. La scienza economica del XIII secolo, ed. by A. Spicciani, P. Vian and G. Andenna; J. Kirshner and K. F. Morrison
(eds.), Medieval Europe, Chicago-London, 186, pp.322-325.
26 Langholm, op. cit., p.580.
27 Pietro di Giovanni Olivi, Usure, p.84; Spicciani, op. cit., p.278.
25

28

47

54


commune
commune
commune

55

56

15
13

57

20 1

23

C. Muessig, Sermon, Preacher and Society in the Middle Ages, Journal of Medieval History, vol.28
(2002), p.74 [pp.73-91].
2 Medieval Sermon Studies Newsletter, No.1 (1977). 1996 Medieval
Sermon Studies
3 B. M. Kienzle (ed.), The Sermon (Typologie des sources du Moyen ge occidental fasc. 81-83), Brepols, Turnholt, 2000.
1

58

13 15

2001 139-168
5 predicationes scripte sunt umbra respectu vive vocis, in A. F. Verde OP (ed.), Il breviario di frate Girolamo Savonarola, Firenze, 1999 (Recensione di V. Branca in Il Sole 24 Ore, domenica 9 gennaio
2000-N.8, p.8).

59

13 15
13

5 6


13
14
reportatio

1427
13801444 40

60

de verbo ad verbum

1427 8 15

9 3

8
Bernardino da Siena, Prediche volgari sul Campo di Siena 1427, ed. by C. Delcorno, Milano,1989,
vol.I, pp.82-84.
7 Ibid., p.557.
8 Ibid., p.37 (Introduzione di C. Delcorno).
6

61

8 20

puzza pozzi

10

puzza pozzi

puzza pozzi
2

9 3

9
10

Ibid., pp.557-558.
Ibid., p.241.

62

11

12

11

Ibid., p.560-561.

12

63


13

ruguma

14

15

15

16
1306

17

1309 1260
1311

13
14

Bernardino da Siena, Prediche, vol.II, p.1143.

Ibid., vol.I, p.194.

Biblioteca Nazionale di Firenze, Maglib. 98, f.90r. 152


Z. Zafarana, Per la storia religiosa di Firenze nel Quattrocento. Una Raccolta privata di prediche,
Studi Medievali, 3a ser., vol.IX (1968), pp.1042. 159
17 Giordano da Pisa, Quaresimale fiorentino 1305-1306, ed. by C. Delcorno, Firenze, 1974, p.292.
148-149
15
16

64

25-31

18

storia

30

19

sermo historialis
20

Giordano da Pisa, Prediche inedite (dal ms. Laurenziano, Acquisti e Doni 290), ed. by C. Iannella,
Pisa, 1997, p. 39.
19 Ibid., pp.39-40.
20 R. Rusconi, Reportatio, Medioevo e Rinascimento, vol. III (1989), p.28 [7-36].
18

65

sermo modernus

13
15

1273 10 22

3-22

66

21

22

23

1270
24

13

25

N. Briou, La reportation des sermons parisiens la fin du XIIIe sicle, Medioevo e Rinascimento,
vol.III (1989), pp.110-111.
22 Ibid., p.95, n.32.
23 146-147
24 N. Briou, La prdication de Ranulphe de la Houblonnire. Sermons aux clercs et aux simples gens
Paris au XIIIe sicle, Paris, 1987, vol.II.
25 Rusconi, Reportatio, p.11.
21

67


maccheronea
1493 14391494

26

27
Considerato quod sunt multi pauperes e pochi denari; et si bene sunt, sunt
male divisi, quia chi tropo, chi pocho; et volendo subvenire ne pauperes devorentur a Judeis, dicit Dominus: Faciamus unam congregationem denariorum,
ubi fideliter sia servito a chi ha bisogno de dinar; et quanto maior sit congregatio sit, sic fiat provisio. Si sunt pochi denari, se parti sutil: unum, vel duo, vel
tres etc. Ista autem congregatio sit posita in bona manu; et ut illi qui mutuant,
per pi sicurit, non vl scritto n obligatione, sed pignus, quia tutius est incumbere pignori.

28

26

6 112

Sermoni del Bernardino Tomitano da Feltre, nella redazione di fra Bernardino Bulgarino da Brescia Minore Osservante, ed. by Varischi da Milano, Milano, 1964, t.II, p.186.

27
28

Rusconi, Reportatio, p.13 and p.13, n.29.

68

15
14251495
1451 1 17

slisata

29

ubi sunt

1455

O. V. Ravaioli, Testimonianze della predicazione di Roberto da Lecce a Padova, in Predicazione


francescana e societ veneta nel Quattrocento: Committenza, ascolto, ricezione. Atti del II Con-vegno internazionale di studi francescani, Padova, 26-27-28 marzo 1987, Padova, 1995, p.191 [185-

29

220]. slisata

69

30

31

1315 sermo

model sermon 32

30

Ibid., pp.191-192.

C. Frugoni, Limmagine del predicatore nelliconografia medievale (secc. XIII-XV), Medioevo e Rinascimento, vol. III (1989), pp.287-299; R. Rusconi, Trasse la storia per farne la tavola: immagini di predicatori degli ordini mendicanti nei secoli XIII e XIV, in La predicazione dei frati dalla et del 200 alla fine del 300. Atti del XXII Convegno internazionale Assisi, 13-15 ottobre 1994, Spo-

31

leto, 1995, pp.405-450; id.,Giovanni da Capestrano: iconografia di un predicatore nellEuropa del


400, in Predicazione francescana, pp.25-53; id., Le pouvoir et la parole: reprsentation des prdicateurs dans lart de la Renaissance en Italie, in R. M. Dess and M. Lawers (eds.), La parole du prdicateur Ve-XVe sicle, Nice, 1997, pp.445-456; P. Mallone, Predicatori e frescanti. Jacopo da Varagine e la pittura ligure-piemontese del Quattrocento, Savona, 1999.
32 D. L. dAvray, The Preaching of the Friars. Sermons Diffused from Paris before 1300, Oxford, 1985,
pp.1-11, 13.

70

12211274
prothema

10-44

Mediatoris
33

Mediatoris

Medius autem vestrum stetit, quem vos nescitis.1-26

Medius autem vestrum


33

Sancti Bonaventurae, Sermones dominicales, ed. by J. G. Bougerol, Grottaferrata, 1977, pp.156-157.

71

stetit
quem vos nescitis
34

Medius autem vestrum

medium

35
medius

74-12
medio 36

medius
34
35
36

Ibid., p.157.
Ibid., p.157-158.
Ibid., p.158-159.

72

41
41

model sermon collection


37

Sermones de tempore

Sermones de sanctis

Sermones de communi sanctorum

Sermones de quadragesima

J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters fr die Zeit von 1150-1350
(Autoren: A-D), Mnster, 1991, Einfhrung, p.4.

37

73

9-5

38

1427 8 15 10

39

40
S. Bonaventurae sermones de tempore, de sanctis, de B. virgine Maria et de diversis, in S. Bonaventurae opera omnia, t.IX, Quaracchi, 1901, pp.23-461.
39 C. L. Polecritti, Preaching Peace in Renaissance Italy. Bernardino of Siena & His Audience, Wash38

ington D. C., 2000, pp.183-185.


C.
T. Maier, Preaching the Crusades. Mendicant Friars and the Cross in the Thirteenth Century, Cam-

40

74

41

42

12171279

5-14

40-4
bridge UP., 1994, pp.107-109, 113.

31 2002 131 127-139


41 P. Michaud-Quantin, Guy dvreux OP, technicien du sermonnaire mdival, Archivum Fratrum
Praedicatorum, vol.20 (1950), p.225 [213-233], n.5.
42 S. Bernardini Senensis, Tractatus de contractibus et usuris, in S. Bernardini Senensis opera omnia,
t. IV, p.118.

75


1-22

30-1031-943

44 1

bisacia

45
L.-J. Bataillon, Les images dans les sermons du XIIIe sicle, Freiburger Zeitschrift fr Philosophie
und Theologie, vol.37-3 (1990), pp.354-355 [327-395].
44 dAvray, op. cit., pp.57-62, 74-75, 99-103; M E. OCarroll SND, A Thirteenth-Century Preachers
Handbook: Studies in MS Laud Misc. 511, Toronto, 1997.
43

45

L. Gaffuri, NellOfficinadel predicatore: gli strumenti per la composizione dei sermoni latini, in

La predicazione dei frati, pp.81-111. 14


2102003 1-23

76

exemplum
exemplum

46

1273 4 22 1
47

21-89

46
47

C. Brmond, J. Le Goff and J.-C. Schmitt, Lexemplum, Turnholt, 1982, pp.37-38.


N. Briou, La prdication de Ranulphe, vol.II, pp.118-121.

77

48
1

49

exempla 13

50

1290 1350

48
49

Ibid., p.118.
dAvray, op. cit., p.103.

50

23
1991 1-14
1995 141-162

1662000 42-88

1692001
71-87

1772001 71-110
171
2002 75-127
332001 121-136
40 =
1989 .

1995

78

51

52

S. Amadori, Un trattato domenicano del XIV secolo: il Liber mensalis di Filippino da Ferrara, tesi
di laurea in Istituzioni Medioevali, Anno Accademico 1993-94, Universit degli Studi di Bologna, vol.
I, p.1.
52 Ibid., pp.227-228.
51

79

moralisatio

53

54

55

53
54

Ibid., pp.29-31.
Marco Polo, Milione. Le divisament dou monde, Milano, 1982, pp.68-69, 374-375.

1970 125-126
91

55

80

distinctio
distinctio

exegesis
litteralallegoricalanagogical
tropological 12

56
medius sanatus
es (sanare)

distinctiones
12
1197avis

10-20

8-5
57

13

13
56

Richard H. and Mary A. Rouse, Biblical Distinctions in the Thirteenth Century, Archives dhistoire

doctrinale et littraire du Moyen ge, anne 49, vol.41 (1975), pp.27- 37.
57 Ibid., p.28.

81


aves
13

6-12

41-25

volucres
5-7
3940-31

8-2058

aves volucres

ars predicandi

1322

Misit
deus filium suum factum ex muliere, factum sub lege, ut eos qui sub lege erant
redimeret

58

Ibid., pp.34-35.

82

17

Misit deus
filium suum
factum ex muliere sub lege
ut eos qui sub lege erant redimeret
59
esse ex
60

61

62

Robert of Basevorn, Forma praedicandi, transl. by J. J. Murphy, Rhetoric in the Middle Ages. A History of Rhetorical Theory from
Saint Augustine to the Renaissance, Berkeley-Los Angels-London, 1974, p.139.
60 Ibid., p.138.
61 Ibid., p.139.
62 Ibid., pp.181-182.
59

83

63

64

63
64

Ibid., p.212.
Ibid., p.212.

84

85


15

1
13

13

13

13

casuistica

1427
1

S. Bernardini Senensis, Quadragesimale de evangelio aeterno, in S. Bernardini Senensis opera


omnia ( SBSOO ), vol. , Firenze, 1956, p.140.

86


8 15 10 5
9 24

3
14361440 4
65 32 44

5 33

Dei mercatanti e de maestri, e come si den fare le mercantie, in Bernardino da Siena, Prediche
volgari sul Campo di Siena 1427, ed. by C. Delcorno, 2 vols., Milano, 1989 ( Prediche ), vol.

II, predica XXXVIII, pp.1099-1138.


De mercationibus et artificibus in generali, et de conditionibus licitis et illicitis earumdem, in Quadragesimale de evangelio aeterno, sermo XXXIII, SBSOO, vol.IV, pp.140-162.
4 Introductio in Quadragesimale de evangelio aeterno, SBSOO, vol.III, pp.XV-XVI.
5 De artibus et civili commertio, SBSOO, vol.IV, pp. 610-617.
6 Tractatus de contractibus et usuris, SBSOO, vol., pp.117-416.
7 Dellartefice e mercatante intricate, in San Bernardino da Siena, Le prediche volgari, ed. by P. C.
Cannarozzi, vol.I, Pistoia, 1934, pp.98-109 (1424 ); De ma contratti, in San Bernardino da Siena, Le prediche volgari, ed. by P. C. Cannarozzi, vol.IV (Quaresimale del
1425 volume II), Firenze, 1940, pp.425-444 (1425 ).
3

87

13

devito

8
9

Prediche, vol.II, p.1102.


Ibid., p.1105.

88

devitodebito10
13 11

50

1 5

12

cerchi cerchio
cercasse
selice

13

10

Ibid., p.1105, n.48.

11

Ibid., p.1107.
Ibid., p.1108.

12
13

89


Palio

cerchio cercare
14

15
16
1718
19

20

21

14

62
Ibid., p.1108.
16 Prediche, vol.I, p.251.

17 63
18 Prediche, vol.II, p1284.

19 64
20 SBSOO, vol.IV, pp.146-147.
21 Ibid., pp.612-613.
15

90

22
Ustria Uskuya
23

24

25

22
23
24
25

Prediche, vol.II, p.1113.


Ibid., p.1113, n.115.
Ibid., p.1113, n.115.
Ibid., p.1116-1118.

91


To, to, to, to
123578111314181920

1 3

26
27
28

Divizia, divizia

Signoria

Uh
26
27
28

Ibid., p.1122-1123.
Ibid., p.1117.
Ibid., p.1120-1122.

92

Doh
chioccia
29
Doh chioccia 30

31

10
9

31 21-12
13354 407

13

32

29
30
31

Ibid., p.1122, n.179.


Ibid., p.1122, n.180.
Ibid., p.1114-1115.

Pseudo Ioannes Chrysostomus, Opus imperfectum in Matthaeum, PG 56, col.860.

32

93

3313

14

34
Al nome di Dio et de li Sancti
678910

33

7
SBSOO, vol.IV, p.159.

Al nome di Dio et de li Sancti678910

678

34

94

35

361227/281240
371250 1261
38
39

peregrinus hospes
uno che v'usava
35

77-78
Jacques de Vitry, The Exempla or the Illustrative Stories from the Sermones Vulgares of Jacques de
Vitry, ed. by Th. F. Crane, London, 1890, reprint, New York, 1971, n.CCCX (p.129).

37 tienne de Bourbon, Anecdotes historiques, lgendes et apologues tirs du recueil indit d' tienne
de Bourbon, dominicain du XIIIe sicle, ed. by A. Lecoy de la Marche, Paris, 1877, n.433 (p.376).

38 SBSOO, vol.IV, p.616.

39 Ibid., p.160.

36

95


Signoria
40

Habundantia, habundantia
plent, plent

41
bene comune
13

Jacques de Vitry, op. cit., n.CCLXV (p.112).

Habundantia
habundantia plentplent

41 Prediche, vol.II, pp.1131-1134.


40

96

42

43
44

13
usura interest

45

46

42
43
44
45
46

SBSOO, vol.IV, pp.155-156.


Quadragesimale de christiana religione, SBSOO, vol.I- II, Firenze, 1950.
SBSOO, vol.IV, pp.359-360.

SBSOO, vol.IV, p.187.

97

47

48

47
48

SBSOO, vol.I, pp.470-472.


SBSOO, vol.IV, p.187, n.2, p.359, n.3

98

4950

51

52

53
51 P. I.
Incipit tractatus de contractibus et primo de rerum permutatione
secundum P. I. P. I. Petrus Ioannis (Olivi)

5413

51
Siena, Biblioteca Comunale, cod. U.V.6, f.295r
G. Todeschini (ed.), Un Trattato di economia polilica francescana : ilDe emptionibus et venditionibus, de usuris, de retitutionibusdi Pietro di Giovanni Olivi, Roma, 1980.

49

17 Petrus Ioannis Olivi, Quodlibeta,, quaestio 17, ed. by A. Spicciani, in id.,


Capitale e interesse tra mercatura e povert nei teoligi e canonisti dei secoli XIIIXV, Roma, 1990,
pp.245-249
51 Indices analytici Quadragesimalium de christiana religione et de evangelio aeterno, IIIndex auctorum et operum, SBSOO, vol.V, Quaracchi, 1956, pp.468-469.

52 61
53 Siena, Biblioteca Comunale, cod. U.V.6, f.295r -316r.
54 16-18
50

99

14

100


15

usus pauper
55

52
52



BC

D. Burr, The Persecution of Peter Olivi, Philadelphia, 1976, chap.V-VIII; id., Olivi and Franciscan
Poverty. The Origins of the Usus Pauper Controversy, Philadelphia, 1989, p.139.

55

101

56

57

58
59
51

A. Spicciani, La mercatura e la formazione del prezzo nella riflessione teologica medioevale, Roma,
1977, pp.185-188.
57 2 34
58 SBSOO, vol.IV, p.170.
59 2
56

102

1427
9 21 3
60
30

1428

1426
61

Prediche, vol.II, predica XXXV, pp.1006-1012.


1992 476-480
61 G. B. Bronzini, La predicazione di Bernardino da Siena fra scrittura e oralit, in F. D'Episcopo
(ed.),
S. Bernardino da Siena predicatore e pellegrino, Galatina, 1985, pp.139-143 [129-150].
60

103

104

usura interest 1
cassa di risparmio

1516
monte di piet 19

15

usura

14
14
15 usurarius manifestus

usura interest

105

1462
1515
interest usura
2


Banca di Romagna
Il Pignoramento
611587

banco

Inter multiplicesN. P. Tanner SJ (ed.), Decrees of the Eccumenical Councils, Georgetown UP, 1990, vol., p.627

usurarium

106

61 Il Pignoramento1587 G. Adani (ed.),

Il Sacro Monte di Piet in Faenza. Cinque secoli tra storia e societ,


Faenza, 1990, p.33.)

107

62 M. G. Muzzarelli, Uomini, denaro,

istituzioni. lInvenzione del Monte di Piet (Catalogo di mostra,


26 marzo-28 maggio, Oratorio di San Filippo Neri, Bologna), Bologna, 2000, p.129
O
B

108

1462 200

15 62
Minori Osservanti

1439
1494 1484 62
22

1493
3

1493

Sermoni del beato Bernardino Tomitano da Feltre, nella redazione di fra Bernardino Bulgarino da
Brescia Minore Osservante, ed. by Varischi da Milano, Milano, 1964, 3 tomi ( Sermoni ).

V. Bonazzoli, Banchi ebraici, Monti di Piet, Monti frumentari in area umbro-marchigiana: un insieme di temi aperti, in D. Montanari (ed.), Monti di Piet e prezenza ebraica in Italia (secoli XVXVIII), Roma, 1999, p.192.

109

1493
2 17
4 7

3 28
5

6
1488
93

7
4 14
8
15 5
V. Meneghin OFM, Documenti vari intorno al B. Bernardino Tomitano da Feltre, Roma, 1956, p.255.

presidenti

6 Ibid., pp.256-257.

7 V. Meneghin, Bernardino da Feltre e i Monti di Piet, Vicenza, 1974, p.465.


8 Ibid., p.466
5

110


915

24

5 4
5 9
5 20
1

4 15


4 15 17 3
15
16

17 10

4 11

4 15 12

ibid., pp.466-478
De monte pietatis Papie erigiendo, in Sermoni, tomo, pp.185-193; De mutuo, ibid., pp.195-204;
De monte pietatis Papie, ibid., pp.205-212.
11 68
12 Ibid., pp.186-187. 68
9

10

111

80 80 100 1500
2000

1500 10002000

11,52

13

14

15

13
14
15

Ibid..
Ibid., p.186.
Ibid., pp.190-191

112

13

Mutuum date inde nihil sperantes 6-35


inde

inde ex ex
per ex mutuo mutuo
ex hoc

ex per
propter
propter
16
inde ex per
ex per
inde ex
per
inde ex
per

per
ex mutuo, ratione mutui

17

16 18
1

16

Ibid., p.188

17

27
Ibid., p.203

18

113

15

4 14

1915

16

20
15

ex per

1460 70

21

inde ex per

19
20
21

Meneghin, Bernardino, p.466.


Sermoni, tomo, p.203.
Meneghin, Bernardino, pp.530-535.

114

2215

23

consilia
24
14601470
25

26

15

27

S. Amadori, I monti e le bisacce di Bernardino da Feltre: Gli scritti giuridici in difesa dei Monti di
Piet , in corso di stampa, Introduzione, p.VI (

22

).

23 Sermoni, tomo, p.189.


24
25
26
27

Ibid..

Meneghin, Bernardino, pp.530-535; Amadori, op.cit..


Sermoni, tomo, p.189.
Ibid., p.192.

115

17

28pluralit

1 3 4

29

30

31


5 9
16-5

28
29
30
31

Ibid., pp.205-206.
Ibid., p.209.
Ibid., p.211.
Ibid., p.192, 199.

116

32
1
4

37 33
8 1
1 2
10 5

3040

8 1 6 D
15 1 2,5 1011
0,5 46 0,25 34 6
9
9

11 17
1,3 1,5
13 2 1
1 17 1
15

11

32

Ibid., p.437.

R. Crotti Pasi, La fondazione del Monte di Piet di Pavia: un intervento assistenziale mirato?, in id.
(ed.), Bernardino da Feltre a Pavia. La predicazione e la fondazione del Monte di Piet, Como, 1994,
pp.100-114.
34 D. Zanetti, A lUniversit de Pavie au XVe sicle: les salaires des professeurs, Annales E.S.C., 17e
anne (1962), no 3, p.432 [421-433].
33

117

5 4

35V
36

37
38

15

1796
39

1493 5 20 1494 5 20
40 2 1494 6 18

35
36
37
38
39
40

Meneghin, Documenti, p.257.


Meneghin, Bernardino, p.475.
74
103
Crotti Pasi, op.cit., p.63.
Ibid., 96-99.

118


63

63 1493

4483 s.1

5300

180 s. 2
1821 s.6 d.2

141 s.15 d.9

6304 s.7 d.2

5621 s.17 d.9

682 s.9 d.5

imperiale =lires.=soldid.=denari
1493 4 25 4483 s.1
1821 s.6 d.6304 s.7 d.2
5300 1494 5 20 spesi in
diversse 180 s.2certi denari 141 s.15 d.9

1 108 d.11
capsiere 70 d.11 contrascriptore 38

7021800
2502

1494 5 20 1

119


15
1462
1 200

411515 Inter multiplices


42
J43

1 1
13 interest
15

ex per
interest

ex per

15

M. G. Muzzarelli, Il denaro e la salvezza. Linvenzione del Monte di Piet, Bologna, 2001, pp.145187.
42 106 2
43 J. T. Noonan Jr., The Scholastic Analysis of Usury, Cambridge Mass., 1957, p.294.
41

120

2
13
13 14

44
13

13

14

13

condotta

10
15

M. Luzzati, Banchi e insediamenti ebraici nellItalia centro-settentrionale fra tardo Medioeva e


inizi dellEt moderna, in Gli erbrei in Italia. Storia dItalia. Annali, 11, 1, Torino, 1996, pp.173-235.

44

121

3040

1493
1515

15

122


45

14

Observantes
Osservanti

O
Franciscan economics 46

Conventuales

12

47
M. G. Muzzarelli, I Francescani ed il problema dei Monti di Piet, in Atti del convegno storico bernardiniano. In occasione del sesto centinario della nascita di S. Bernardino da Siena, LAquila, 1982,

45

pp.90-91 [83-95].
O. Langholm, Economics in the Medieval Schools. Wealth, Exchange, Value, Money & Usury according to the Paris Theological Tradition, 1200-1350, Leiden-New York-Kln, 1992, chap.V, VI, XIII, XIV,
XVI, XVII, XX.
47 J. Le Goff, Marchands et banquiers du Moyen ge, Paris, 1956, p.95; A. Spicciani, La mercatura e la
formazione del prezzo nella riflessione teologica medioevale, Roma, 1977, p.184; S. Piron, Marchands
et confesseurs. Le Trat des contrats dOlivi dans son contexte (Narbonne, fin XIIIe-dbut XIVe sicle,
in Largent au Moyen ge, Paris, 1998, p.289 [289-308], etc..
46

123

48

48

S GPiron,

op.cit.; G. Todeschini, Olivi e mercaror cristiano, in A. Boureau and S. Piron (eds.), Pierre de Jean
Olivi (1248-1298). Pense scolastique, dissidence spirituelle et socit, Paris, 1999, pp.217-237

124

125

15 18

15
16

126

1260

chorsa
1 5 6 10 12

2 C. Paoli and E. Piccolimini (eds.), Lettere volgari del


secolo XIII scritte da senesi, Bologna, 1871, reprint, Bologna, 1968, pp. 13-24; A. Sapori, La cultura
del mercante medievale italiano, in id. Studi di storia economica (secoli XIII-XIV-XV), Firenze, 1955.
vol.I, pp.88-93 [53-93] A
Sapori, op.cit, p.90. che tu no ti maravigli perch noi abiamo venduti provesini e vendiamo;
ch sapi, Iachomo, che noi semo in grande dispesa e in grande facenda, a chagione de la guerra che
noi avemo chon Fiorenza. E sapi che a noi pur chonviene avere de denari per dispendare e per fare la
guerra; onde noi vedemo che noi n potemo avere denari da neuna parte che sia meglio per noi, che a
vendare provesini. E se tu voli diciare che noi togliamo in presta chagiuso, non buono per noi: ch
sapi che denari ci sono valuti, da uno merchatanti ad altro, cinque d. e sei libra, e altri che no siano
merchatanti sono valuti diece d. e dodici in chorsa, ch noi amamo meglio di stare in devito in
Francia, che noi non amamo di starene chagiuso in devito.

127

ricorsa

2
2

20

128

19

3 mutuum

13 20

14
15
G
71

F 13801500
32

26

129

130

4 71 71

14

1415 71
72
7172

71
71 72

usance

F. Melis, Intensit e regolarit nella diffusione dellinformazione economica generale nel Mediterraneo e in Occidente alla fine del Medioevo, Prato, 1983.

131

usance usanza

14
FB
buona usanza di mercatura

5
6

19

72 fatta

vista

5
6

F. B. Pegolotti, La pratica della mercatura, ed. by A. Evans, Cambridge Nass., 1936, p.196.
Benedetto Cotrugli Raugeo, Il libro dellarte di mercatura, ed. by U. Tucci, Venezia, 1990, pp.167-168.

132

5 20

5 71

5
5
10
20
30 1 2
3 2 3 1
1

cambio e ricambio
cambio con la ricorsa

f
v
72-a
A
A
C A C A
v A

133

A 72-bA
72-b
72-a f
A 1
72-a

72-b

71

1
v 1 f
certo
incerto

1 100
1 150
73

74
fv v

134

73

75 74 75

R
7

74
75
R. de Roover, Lvolution de la lettre de change (XIVe-XVIIIe sicle), Paris, l953
1418

19 1 1986 105156
.
8 131
7

135

136

utulit

Sapori, op.cit., p.89. Perci no ti spiacia, perch noi vendiamo provesini, ch noi amamo meglio di
stare in devito in Francia, che noi non amamo di starene chagiuso in devito, n di vendare isterlino
perci che noi traemo pi utulit dInghilterra, che noi no faremo di Francia; e a tolare in presta
ogi chagiuso, sarebe pi el chosto che noi daremo, che no sarebe el pro che noi navesimo in Francia.
Perci ti piacia ci che noi faemo, e no te ne maravigliare neente.

137

10cambium siccum, cambio secco


72-a, b 6 AF
3 ACA C
C
v C
C v
fv B
A A B
A
A B
f

11
72-a, b
B f A B

20

1415
12
52 6,6

12
cambium ad Venetias
cambium ad libras grossorumcambium sine litteris
RC 1338

B. Davanzati, Notizia dei cambi, [l581], in Opere di Bernardo Davanzati Rostichi, Venezia, 1841, p.
146 ; de Roover, What is Dry Exchange? A Contribution to the Study of English Mercantilism, in id.,
Business, Banking, and Economic Thought in Late Medieval and Early Modern Europe, ChicagoLondon, l976, pp.183-199
15 1982 1-32 .
11 de Roover, Cambium ad Venetias. Contribution to the History of Foreign Exchange, in id., Business, pp.239-259.
12 Ibid., pp.243-250.
10

138

13

H 20
14
JTJr

15

J16

R.C. Mueller, The Venetian Money Market. Banks, Panics, and the Public Debt, 1200-1500, Baltimore, 1997, p.320.
14 H
1956 170 1933

15 J. T. Noonan Jr., The Scholastic Analysis of Usury, Cambridge Mass., l957, p.36.
16 Le Goff, La Bourse et la vie, Paris. l986.

1989
13

139

17 GD

17

15
18

1 10

19
ratio patriae

G. D. Peri, Il negotiante, Venezia, 1638, vol. 1, p.66.

18 S. Bernardini Senensis, Quadragesimale de evangelio aeterno, in S. Bernardini Senensis opera


omnia vol. , Quaracchi, 1956, pp.288-295; Sancti Antonini, Summa theologica, tomus II, Verona,
1740 (reprint, Graz, 1959), col.122-125.
19 Bernardini, op.cit., p.292.
17

140

15 16

16

20

Th

usurer
21

22

R. de Roover, Gresham on Foreign Exchange, Cambridge Mass., 1949, p.315


Th. Wilson, A Discourse upon Usury [1572], ed. by R.H.Tawney, London, l925, p.306.
22 Caietanus, Cardinalis (Thomas de Vio), De cambiis (anno 1499), in id., Scripta Philosophica,
opuscula conomica-socialia, Roma, l934, pp.91-l33.
20
21

141

23

24

virtual transportation theory


25

23
24
25

Ibid., p.116.
Ibid., p.l13.
Noonan, op.cit., pp.315-316.

142


specie point

26

26

S. Scaccia, Tractatus de commerciis et cambio, Genova, 1664, p.102.

143


13

1427
1

2
14

La pratica
della mercatura

13 1415

3 15
16 18

14151469

41458
95
19
3

1983 244-269
4 Benedetto Cotrugli Raugeo, Il libro dellarte di mercatura, ed. by U. Tucci, Venezia,1990. 150
1
2

144

516381666
16

16221690
14
1673
1675 6

1638 30
700 17

8
2021
Giovanni Domenico Peri, Il negotiante. 1638
1660 1666 1672-1673 1682
1672-1673 1682
1672-1673 Torino, 1972
6 Jacques Savary, Le parfait ngociant. 1675
4 16 1697 1770-1777
10 1676 Der vollkomene Kauf- und Handelsman, Genve, 1676, reprint, Frankfurt a. M., 1968 1770-1777
7 J. Hoock
and P. Jeannin (eds.), Ars Mercatoria. Handbcher und Traktate fr den Gebrauch des Kaufmanns.
Manuels et traits lusage des marchands. 1470-1820, Paderborn-Mnchen-Wien-Zrich, 1991
Band 1 1470-1600, 1991Band 2, 1600-1700, 1993
1820
Band 3 Analysen: 1470-1700, 1995

() 38 1986
13 90-108 Ars Mercatoria Ars Mercatoria 1470

Ars Mercatoria
8 16
1579
5

145

Relatione

17
9

necessario utile

13

amorecarit amicitia
unione

honori dignit
virt

9 Ars Mercatoria 1470-1700 83 Band 1,


p.364, Band 2, p.646

146

veri mercantinegotianti

casa,
compagnia

congiunture pigliar loccasione

virt morali

perfetto negotiante

1011
16
12

10
11
12

Peri, op.cit., Parte Terza, Lettore.


Ibid., Parte Quarta, p.2.
99-105 XVIIILLIV

147


13

14

comodissima

necessarissima
nobilissima
ornamenti

gloriosi plebei
volgari plebei, volgari

mechanico 15

16
37
1985 9 1-40

1986 337-359
14 Cotrugli, op.cit., pp.206-207.
15 Ibid., p.177.
16 J.
13

13

148

17

18

19
20

1375
1434 21

J. Le Goff, Mtiers licites et mtiers illicites dans lOccident mdival,


in id., Pour un artre Moyen ge, Paris, 1977. p. 106 [pp.91-107]

25 Hpp.282-283
liber artes liberales artes mechanicae

mechanico

17 Cotrugli op.cit., p.135.


18 Ibid., p.248.
19 Ibid., pp.210-211.
20 Ibid., p.211.
21 C. Bec, Les marchands crivains. Affaires et humanism Florence 1375-1434, Paris-La Haye,
1967.

149

1458
1573

Il libro dellarte della mercatura 22


Della mercatura et del

mercante perfetto 1602 1582

23

24

25
Cotrugli, op.cit., Introduzione di Ugo Tucci.
Benedetto Cotrugli Raugeo, Il libro dellarte di mercarura, a cura di Ugo Tucci, Venezia,
199043 1993 219-227
24 Ars Mercatoria

Band 1, p.364, Band 2, p.646


1470-1700 1200 32

25
6

1770-1777 Savary (1770-1777)

H. Hauser, Le parfait ngociant de Jacques Savary, in id., Les dbuts du capitalisme,


Paris, 1927, pp. 266-308; E. Sundhof, Jacques Savary und seine Bedeutung fr die Betriebswirtschaftslehre, Betriebswirtschaftliche Forschung und Praxis, vol. 8 (1956), pp.198-213.
()()

1970 34 -12 7 1971 34 -18


1976 3
22
23

150

1675 1800 11

26
ncessit utilit

30 4
27

28
29

Sundhof, op.cit., pp. 208, 211-212.


27 Savary (1770-1777), pp. 28-29.
28 Ibid., tom.I, PRFACE Sur la premire dition de 1675 de ce Livre, p. xiv.
29 Peri, op.cit., Parte Seconda, Lettore, Parte Terza, Lettore.
26

151

honorable

ngociant en gros

drogeance
30
17 17
31

noblehonorable

32

33

P. Goubert and D. Roche, Les Franais et lAncien Rgime, Paris, 1984, vol.[2 vols.], p.127;

1997 135-155
31 Savary (1770-1777), tom.I, pp.358-363

32
33 Hauser op.cit., pp.276-277.
30

152

34

35

30
1666 1672
4 1675

1660
36

37
38

H.
ibid., p. 275

35
Relation
Relation

36 Savary (1770-1777), tom.I, PRFACE Sur la


premire dition de 1675 de ce Livre, p. x
ibid., tom.
I, La Vie de M. Savary, p. xxii
37 E. Weber, Literaturgeschichte der Handelsbetriebslehre, Tbingen, 1914, p.14; Sundhof, op.cit., p.
206.
38 Ibid., p.206.
34

153

18
1675
1800 11

18 39

40
1676
1683

M
41
4218

P A
43
C G 44

18

R
1675 45

400

Jacques Savary des Bruslons et Philemon-Louis Savary, Dictionnaire universel de commerce, 3


tomes, Paris, 1723-1730.
40 Ibid., tom.I, PRFACE HISTORIQUE, p.xxxii.
41 Malachy Postlethwayt, The Universal Dictionary of Trade and Commerce, London, 1751.
42 Cf., Weber, op.cit., pp.36-110; Sundhof op.cit., pp.209-212.
43
92105-108

44 42
45 Sundhof, op.cit., pp.211-212.
39

154

Ars Mercatoria

13

15

13

155

G
1S
2
1295

quaestio

mutuo prestito

dubium
casuistica

casus

16

G. Todeschini (ed.), Un Trattato di economia polilica francescana : ilDe emptionibus et venditionibus, de usuris, de retitutionibusdi Pietro di Giovanni Olivi, Roma, 1980.
2 S. Piron,, Marchands et confesseurs. Le Trait des contrats dOlivi dans son contexte (Narbonne, fin
XIIIedbut XIVe sicle, in Largent au Moyen ge, Paris, 1998, pp.289-308.
1

156


16
A

G
4

16

16
56

J K
8
A. Spicciani, Gli scritti sul capitale e sullinteresse di fra Pietro di Giovanni Olivi. Fonti per la storia
del pensiero economico medioevale, in id., Capitale e interesse tra mercatura e povert nei teologi e
canonisti dei secoli XIIIXV, Roma, 1990, pp.223-253.
4 Todeschini, op.cit., pp.48-49.
5 A. Spicciani, La mercatura e la formazione del prezzo nella riflessione teologica medievale, Roma,
1977, pp. 245-270.
6 Todeschini, op.cit..
7 Spicciani, op.cit., pp.271-287.
8 J. Kirshner and K. Lo Prete, Peter John Olivi's Treatises on Contracts of Sale, Usury and Resti3

157

1011
commune
communitascommuniter commune

commune
commune

mutuum mutuare

locatio
prestitio mutuum
mutuum

mutuum
mutuum

tution: Minorite Economics or Minor Works?,' Quaderni fiorentini, vol.13 (1984), pp.233-286.
Spicciani, Gli scritti, pp.250-253.
10 Pietro di Giovanni Olivi, Usure, compere e vendite. La scienza economica del XIII secolo, ed. by A.
Spicciani, P. Vian and G. Andenna, Novara, 1990, pp.97-136.
11 J. Kirshner and K. F. Morrison (eds.), Medieval Europe, Chicago-London, 1986, pp.322-355 (
).
9

158

1
2

1
2

50

159

usum
utiliora

usus

virtutibus
nostris utilitatibus

modici pars non modica pars

160

10
20 4

quod quando

161

impreciabilem

impreciabile

162

utilitatis

materia materialia

materialior

163

industriam
communiter
communiter communiter
communiter

communiter

Corpus iuris canonici, ed. by L. Richter and A. Friedberg, vol.I, Leipzig, 1879, Decretum, D. XCIII, c.

24 (col. 329).

164

usum


communi

communis
communem
6

nullatenus concedendi nullatenus concedendum

165

communiter

1 10
1 20

100
50
100
100
40 40

tempore illo
communi
communis temporis communis
communi

communiter

communis

166

industrius

industrio

167

communis iuris

7
7

ergo sed

168

extrinseca materia, et accio ipsius contractus

exterior accio seu commutatio

169

21-13

8
22-5

97-16
10

27-12
Pseudo Ioannes Chrysostomus, Opus imperfectum in Matthaeum, PG 56, col.839.

10 Chrysostomos, op. cit., col. 863.


8
9

170

14-21

industriis
pervigilibus providenciis

9-7

pari

171

11

4-1315

11

13-192013-1920

172

21-13

12

12

Aurelius Augustinus, Tractatus X in Iohannem, PL, vol. 35, col.1458.

173

122-25

virtutem

174

10

100

extra, de usuris13

100 mutuans

13

Naviganti 29

175

mutui

ius
indemnitatis

causaliter

176

14

industria et actu

mutui lucrativi

mutui

secundum rem

14

Todeschini,

op.cit., p.71 26-27

177

15 violenter prestito
interesse

interesse probabilis lucri


quodammodo causaliter
quasi seminaliter

locationibus

16
15

178

quandam lucrativam rationem

lucrum finale

huius vel illius causae finalis


causae possessoriae et dominativae
finaliter

finaliter

16

175

179

actu

180

500 10 1000
10
500 100
500 1000
mutui 10

100
10

1000
1000
1000

181

prestat
interesse damni et probabilis lucri
mutui

mutui

mutui
mutui

interesse
lucri prestita

interesse damni

violenter detentum

prestat prestationis

182

quamdam seminalem rationem lucrosi


capitale

prestat

17

17

17 186

183


17

17

1
A2 1509

16
16 2
2 Petri Ioannis Olivi, Quodlibeta, I, quaestio XVII, in A. Spicciani, Gli scritti sul capitale e sullinteresse di fra Pietro di Giovanni Olivi. Fonti per la storia del pensiero economico medioevale, in id., Capitale e interesse tra mercatura e povert nei teologi e canonisti dei secoli XIIIXV, Roma, 1990, pp.
245-249 [223-253].
3 J. Kirshner, J. and K. F. Morrison (eds.), Medieval Europe, Chicago-London, 1986, pp.318-322.
1

184

17

100 tradit
100

mutui

Extra, De usuris,

Naviganti1
mutuans
usurarius

Decretales Gregorii P. IX, Lib.V, Tit.XIX, Cap.XIX, in L. Richter and A. Friedberg,(eds.), Corpus iuris
canonici, vol.II, Leipzig, 1881, col.816.

185

mutui

mutui
tradit

186

Extra, De ususris, Naviganti2

Naviganti

Naviganti 1

187

188

189

190


Alberti, Leon Battista, I libri della famiglia, ed. by R. Romano and A. Tenenti, Torino, 1980.
Albertus Magnus, Commentarii in IV Sententiarum (dist. I-XXII), in B. Alberti Magni opera
omnia, ed. by. S. C. A. Borgnet, vol.29, Paris, 1894.
Alexandri de Hales, Summa theologica, t.IV, Quaracchi, 1948.
[Antonino da Firenze]

Sancti Antonini Summa theologica, 4 vols., Verona, 1740-1741 (reprint, Graz, 1959).
[Bernardino da Feltre]

Documenti vari intorno al B. Bernardino Tomitano da Feltre, ed. by V. Meneghin OFM, Roma,
1956

Sermoni del Bernardino Tomitano da Feltre, nella redazione di fra Bernardino Bulgarino da
Brescia Minore Osservante, ed. by Varischi da Milano, Milano, 1964.

[Bernardino da Siena]

S. Bernardini Senensis opera omnia, vol.I (1950), IV (1956), V (1956), Quaracchi.


Bernardino da Siena, Prediche volgari sul Campo di Siena 1427, ed. by C. Delcorno, Milano,
1989, 2 vols..
San Bernardino da Siena, Le prediche volgari, ed. by P. C. Cannarozzi, vol.I, Pistoia, 1934
San Bernardino da Siena, Le prediche volgari, ed. by P. C. Cannarozzi, vol.IV (Quaresimale
del 1425 volume II), Firenze, 1940.

[Bonaventura]

Sancti Bonaventurae Sermones dominicales, ed. by J. G. Bougerol, Grottaferrata, 1977.


S. Bonaventurae sermones de tempore, de sanctis, de B. virgine Maria et de diversis, in S.
Bonaventurae opera omnia, t.IX, Quaracchi, 1901.
Caesarius Heisterbacensis, Dialogus miraculorum, Kln, 1861.
Caietanus, Cardinalis (Thomas de Vio), De cambiis (anno 1499), in id., Scripta Philosophica, opuscula conomica-socialia, Roma, 1934, pp.91-l33.
Chiarini, Lorenzo, El libro di mercatante et usanze de paesi, Torino, 1936.

Chronicon Universale Anonymi Laudunensis, MGH, Scriptores, vol. 26.


Corpus iuris canonici, ed. by A. L. Richter and A. Friedberg, vol. I, Leipzig, 1879, vol.II, 1881.
Corpus iuris civilis I, ed. by P. Krueger et al., Berlin, 1963.
[Benedetto Cotrugli]
Benedetto Cotrugli Raugeo, Il libro dellarte di mercatura, ed. by U. Tucci, Venezia,1990.
Benedetto Cotrugli, Della mercatura et del mercante perfetto, Venezia,1573.
da Uzzano, Giovanni, Della decima e delle altre gravezze, Lisbon-Lucca, 1776.
Davanzati, Bernardo, Notizia dei cambi, [l581], in Opere di Bernardo Davanzati Rostichi, Venezia,
1841, pp.

Decrees of the Eccumenical Councils, ed. by N. P. Tanner SJ, Georgetown UP, 1990, 2 vols..
de Mandeville, Bernard, The Fable of the Bees, or Private Vices, Publick Benefits, 1st ed., London,
1705
[de Ricci, Saminiato]

Il manuale di mercatura di Saminiato de Ricci, ed. by A. Borlandi, Genova, 1963.


tienne de Bourbon, Anecdotes historiques, lgendes et apologues tirs du recueil indit dtienne
de Bourbon, dominicain du XIIIe sicle, ed. by A. Lecoy de la Marche, Paris, 1877
[Filippino da Ferrara]

Un trattato domenicano del XIV secolo: il Liber mensalis di Filippino da Ferrara, ed. by S.

Amadori, tesi di laurea in Istituzioni Medioevali, Anno Accademico 1993-94, Universit


degli Studi di Bologna, 2 vols..
Giordano da Pisa, Prediche inedite (dal ms. Laurenziano, Acquisti e Doni 290), ed. by C. Iannella,
Pisa, 1997

191

Id., Quaresimale fiorentino 1305-1306, ed. by C. Delcorno, Firenze, 1974.


Jacques de Vitry, The Exempla or the Illustrative Stories from the Sermones Vulgares of Jacques de
Vitry, ed. by Th. F. Crane, London, 1890, reprint, New York, 1971.
Lettere volgari del secolo XIII scritte da senesi, ed. by C. Paoli and E. Piccolimini , Bologna 1871
(reprint, Bologna, 1968).
Pseudo Ioannes Chrysostomus, Opus imperfectum in Matthaeum, PG 56.
[Henri de Gand]

Henrici de Gandavo Quodlibet I, ed. by R. Macken, in Henrici de Gandavo opera omnia, vol.V,
Leuven-Leiden, 1979.
[Mergherita di Tommaso Soderini]
Biblioteca Nazionale di Firenze, Maglib. 98.
[Pierre de Jean Olivi]
Fr. Petrus Iohannis Olivi OFM, Quaestiones in secundum librum Sententiarum, ed., by B.
Jansen, vol.I, Quaracchi, 1922.
Pietro di Giovanni Olivi, Usure, compere e vendite. La scienza economica del XIII secolo, ed.
by A. Spicciani, P. Vian and G. Andenna, Novara, 1990.
Siena, Biblioteca Comunale, cod. U.V.6.

Un Trattato di economia polilica francescana : ilDe emptionibus et venditionibus, de usuris,


de retitutionibusdi Pietro di Giovanni Olivi, ed. by G. Todeschini, Roma, 1980.
Pegolotti, Francesco Balducci, La pratica della mercatura, ed. by A. Evans, Cambridge Mass., 1936.
Peri, Giovanni Domenico, Il negotiante, 1672-1673 (reprint, Torino, 1972).
Polo, Marco, Milione. Le divisament dou monde, Milano, 1982 (
1970 ).
Postlethwayt, Malachy, The Universal Dictionary of Trade and Commerce, London, 1751.
[Raymundus de Peafort]

Summa sancti Raymundi de Peniafort Barcinonensis Ord. Predicaror. de Poenitentia, et de

matrimonio, Roma, 1603.


[Robert de Couron]

Le Trait De usura de Robert de Couron, ed by G. Lefvre, Lille, 1902.


Savary, Jacques, Le parfait ngociant, 1770-1777.
Savary des Bruslons, Jacques and Savary, Philemon-Louis, Dictionnaire universel de commerce, 3
tomes, Paris, 1723-1730.
[Girolamo Savonarola]

Il breviario di frate Girolamo Savonarola, ed. by A. F. Verde OP, Firenze, 1999.


Scaccia, Sgismondo, Tractatus de commerciis et cambio, Genova, 1664.
[Thomas Aquinas]

De regimine principum ad regem Cypri, in Thomas Aquinas, Opuscula selecta, Paris, 1881,

vol.III.
St Thomas Aquinas, Summa thologi, vol.37, Justice (2a 2. 57-62), vol.38, Justice (2a 2.
63-79), London-New York, 1975 (
18
22 57-79 1985 ).
Quaestiones disputatae de malo, in Sancti Thomae de Aquino opera omnia, tom. XXXIII,
Paris, 1882.
Wilson, Thomas, A Discourse upon Usury, [1572], ed. by R. H. Tawney, London, l925.

Amadori, S., I monti e le bisacce di Bernardino da Feltre: Gli scritti giuridici in difesa dei Monti di
Piet , in corso di stampa.
Hoock, J. and Jeannin, P. (eds.), Ars Mercatoria. Handbcher und Traktate fr den Gebrauch des
Kaufmanns Manuels et traits lusage des marchands. 1470-1820, Paderborn-Mnchen-WienZrich, 1991, 3 vols..
Baldwin, J. W., The Medieval Theories of the Just Prices, Philadelphia, 1959.

192

Bataillon, L.-J., Les images dans les sermons du XIIIe sicle, Freiburger Zeitschrift fr Philosophie
und Theologie, vol.37-3 (1990), pp.327-395.
Bec, C., Les Marchands crivains. Affaires et humanisme Florence, 1375-1434, Paris-La Haye,
1967.
Briou, N., La prdication de Ranulphe de la Houblonnire. Sermons aux clercs et aux simples gens
Paris au XIIIe sicle, Paris, 1987, 2 vols..
Id., La reportation des sermons parisiens la fin du XIIIe sicle, Medioevo e Rinascimento, vol.III
(1989), pp.87-123.
Bonazzoli, V., Banchi ebraici, Monti di Piet, Monti frumentari in area umbro-marchigiana: un insieme di temi aperti, in D. Montanari (ed.), Monti di Piet e prezenza ebraica in Italia (secoli XVXVIII), Roma, 1999, pp.181-214.
Brmond, C., Le Goff, J. and Schmitt, J.-C., Lexemplum, Turnholt, 1982.
Bronzini, G. B., La predicazione di Bernardino da Siena fra scrittura e oralit, in F. D'Episcopo (ed.),

S. Bernardino da Siena predicatore e pellegrino, Galatina, 1985, pp.129-150.


Burr, D., Olivi and Franciscan Poverty. The Origins of the Usus Pauper Controversy, Philadelphia,
1989.
Id., The Persecution of Peter Olivi, Philadelphia, 1976.
Coulton, C. G., An Episode in Canon Law, History, vol.6, pp.67-76
Crotti Pasi, R., La fondazione del Monte di Piet di Pavia: un intervento assistenziale mirato?, in id.
(ed.), Bernardino da Feltre a Pavia. La predicazione e la fondazione del Monte di Piet, Como,
1994, pp.100-114.
dAvray, D. L., The Preaching of the Friars, Oxford, 1985.
Id., Sermons to the Upper Bourgeoisie by a Thirteenth Century Franciscan, in D. Baker (ed.), The
Church in Town and Countryside, Oxford, 1979, pp.187-199.
de Roover, R., Business, Banking, and Economic Thought in Late Medieval and Early Modern Europe,
Chicago-London, l976.
Id., Cambium ad Venetias. Contribution to the History of Foreign Exchange, in id., Business, pp.239259.
Id., Lvolution de la lettre de change (XIVe-XVIIIe sicle), Paris, l953
1418 19 1 1986 105-156
.
Id., Gresham on Foreign Exchange, Cambridge Mass, 1949.
Id., What is Dry Exchange? A Contribution to the Study of English Mercantilism, in id., Business, pp.
183-199
15 1982 1-32 .
Id., San Bernardino of Siena and SantAntonio of Florence. The Two Great Economic Thinkers of the
Middle Ages, Boston Mass., 1967.
Ferrers Howell, A. G., S. Bernardino of Siena, London, 1913.
Frugoni, C., Limmagine del predicatore nelliconografia medievale (secc. XIII-XV), Medioevo e Rinascimento, vol. III (1989), p.287-299.
Gaffuri, L., NellOfficinadel predicatore: gli strumenti per la composizione dei sermoni latini, in

La predicazione dei frati dalla et del 200 alla fine del 300. Atti del XXII Convegno internazionale Assisi, 13-15 ottobre 1994, Spoleto, 1995, pp.81-111.
Hauser, H., Le parfait ngociant de Jacques Savary, in id., Les dbuts du capitalisme, Paris, 1927, pp.

266-308.
Irsigler, F., Kaufmannsmentalitt im Mittelalter, in C. Meckseper and E. Schraut (eds.), Mentalitt
und Alltag im Sptmittelalter, Gttingen, 1985, pp.53-75 (C/E

1995 67-94
Id., Soziale Wandlungen in der klner Kaufmannschaft im 14. und 15. Jahrhundert, Hansische
Geschichtsbltter, vol. 92 (1974), pp. 59-78.
Kienzle, B. M. (ed.), The Sermon (Typologie des sources du Moyen ge occidental fasc. 81-83), Turnholt, 2000.
Kirshner, J. and Lo Prete, K., Peter John Olivis Treatises on Contracts of Sale, Usury and Restitution:
Minorite Economics or Minor Works?,' Quaderni fiorentini, vol.13 (1984), pp.233-286.

193

Kirshner, J. and Morrison, K. F., (eds.), Medieval Europe, Chicago-London, 1986.


O. Langholm, Economics in the Medieval Schools. Wealth, Exchange, Value, Money and Usury According to the Paris Theological Tradition 1200-1350, Leiden-New York-Kln, 1992.
Le Goff, J., La Bourse et la vie, Paris. l986 (
1989 ).
Id., Marchands et banquiers du Moyen ge, 5e d., Paris, 1972.
Id., Mentalities: a History of Ambiguities, in J. Le Goff and P. Nora (eds.), Constructing the Past.

Essays in Historical Methodology, Cambridge U. P., 1985, pp.166-180.


Id., Mtier et profession daprs les manuels de confesseurs du Moyen ge, in id., Pour un autre
Moyen ge. Temps, travail et culture en Occident: 18 essais, Paris, 1977, pp.91-107.
Goubert, P. and Roche, D., Les Franais et lAncien Rgime, Paris, 1984, 2 vols..
Lexikon des Mittelalters, vol.II, Mnchen-Zrich, 1983.
Little, L. K., Pride Goes before Avarice : Social Change and the Vices in Latin Chiristendom, The
American Historical Review, vol. 76(1971), no 1, pp.16-49.
Luzzati, M., Banchi e insediamenti ebraici nellItalia centro-settentrionale fra tardo Medioeva e
inizi dellEt moderna, in Gli erbrei in Italia. Storia dItalia. Annali, 11, 1, Torino, 1996, pp.
173-235.
Maier, C. T., Preaching the Crusades. Mendicant Friars and the Cross in the Thirteenth Century,
Cambridge UP., 1994.
Mallone, P., Predicatori e frescanti. Jacopo da Varagine e la pittura ligure-piemontese del Quattrocento, Savona, 1999.
Marazzi, L., Das iustum pretium im Tractatus de emptionibus et venditionibus des Petrus Ioannis
Olivi, Zrich, 1990.
Mclaughlin, T. P., The Teaching of the Canonists on Usury (XII, XIII and XIV Centuries), Medieval
Studies, vol.1 (1939), pp.81-147.
Medieval Sermon Studies Newsletter, No.1 (1977) (1996 Medieval
Sermon Studies ).
Melis, F., Intensit e regolarit nella diffusione dellinformazione econonomica generale nel Mediterraneo e in Occidente alla fine del Medioevo, Prato, 1983.
Meneghin, V., Bernardino da Feltre e i Monti di Piet, Vicenza, 1974.
Michaud-Quantin, P., Guy dvreux OP, technicien du sermonnaire mdival, Archivum Fratrum
Praedicatorum, vol.20 (1950), pp.213-233.
Mueller, R.C., The Venetian Money Market. Banks, Panics, and the Public Debt, 1200-1500, Baltimore, 1997
Muessig, C., Sermon, Preacher and Society in the Middle Ages, Journal of Medieval History, vol.28
(2002), p.74 [pp.73-91].
Murphy, J. J., Rhetoric in the Middle Ages. A History of Rhetorical Theory from Saint Augustine to the
Renaissance, Berkeley-Los Angels-London, 1974.
Muzzarelli, M. G., Il denaro e la salvezza. Linvenzione del Monte di Piet, Bologna, 2001.
Id., I Francescani ed il problema dei Monti di Piet, in Atti del convegno storico bernardiniano. In
occasione del sesto centinario della nascita di S. Bernardino da Siena, LAquila, 1982, pp.83-95.
Noonan Jr., J. T., The Scholastic Analysis of Usury, Cambridge Mass., 1957.
OCarroll, M E., SND, A Thirteenth-Century Preachers Handbook: Studies in MS Laud Misc. 511,
Toronto, 1997.
Origo, I., Bernardino da Siena e il suo tempo, Milano, 1983.
Piron, S., Marchands et confesseurs. Le Trait des contrats dOlivi dans son contexte (Narbonne, fin
XIIIedbut XIVe sicle, in Largent au Moyen ge, Paris, 1998, pp.289-308.
Polecritti, C. L., Preaching Peace in Renaissance Italy. Bernardino of Siena & His Audience, Washington D. C., 2000.

La predicazione dei frati dalla et del 200 alla fine del 300. Atti del XXII Convegno internazionale
Assisi, 13-15 ottobre 1994, Spoleto, 1995.
Predicazione francescana e societ veneta nel Quattrocento: Committenza, ascolto, ricezione. Atti del
II Convegno internazionale di studi francescani, Padova, 26-27-28 marzo 1987, Padova, 1995.
Ravaioli, O. V., Testimonianze della predicazione di Roberto da Lecce a Padova, in Predicazione fran-

194

cescana, pp.185-220.
Rosenwein, B. H. and Little, L. K., Social Meaning in the Monastic and Mendicant Spiritualities, Past
& Present, vol.63 (1974), pp.4-32.
Rouse, R. H. and Rouse, M. A., Biblical Distinctions in the Thirteenth Century, Archives dhistoire
doctrinale et littraire du Moyen ge, anne 49, vol.41 (1975), pp.27- 37.
Rusconi, R., Reportatio, Medioevo e Rinascimento, vol. III (1989), pp.7-36.
Id., Trasse la storia per farne la tavola: immagini di predicatori degli ordini mendicanti nei secoli
XIII e XIV, in La predicazione dei frati, pp.405-450.
Id.,Giovanni da Capestrano: iconografia di un predicatore nellEuropa del 400, in Predicazione francescana, pp.25-53.
Id., Le pouvoir et la parole: reprsentation des prdicateurs dans lart de la Renaissance en Italie, in
R. M. Dess and M. Lawers (eds.), La parole du prdicateur Ve-XVe sicle, Nice, 1997, pp.445456.
Sapori, A., La cultura del mercante medievale italiano, in id. Studi di storia economica (secoli XIIIXIV-XV), Firenze, 1955, vol.I, pp.53-93.
Schneyer, J. B., Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters fr die Zeit von 1150-1350
(Autoren: A-D), Mnster, 1991.
Spicciani, A., Il capitale del mercante, lnterese e lo sconto nel pensiero di Pietro Giovanni Olivi, in id,.
Capitale e interesse, pp.85-96.
Id., Capitale e interesse tra mercatura e povert nei teologi e canonisti dei secoli XIII-XV, Roma, 1990.
Id., La mercattura e la formazione del prezzo nella riflessione teologica medioevale, Roma, 1977.
Id., La produttivit del capitale e la questione dellinteresse nella dottrina teologico-canonistica dei secoli XIII-XV, in id., Capitale e interesse, pp.17-48.
Id., Gli scritti sul capitale e sullInteresse di fra Pietro di Givanni Olivi, in id., Capitale e interesse, pp.
223-253.
Spufford, P., Handbook of Medieval Exchange, London, 1986.
Strieder, J., Jacob Fugger the Rich, New York, 1931
Sundhof, E., Jacques Savary und seine Bedeutung fr die Betriebswirtschaftslehre, Betriebswirtschaftliche Forschung und Praxis, vol. 8 (1956), pp. 198-213.
Todeschini, G., Olivi e mercator cristiano, in A. Boureau and S. Piron (eds.), Pierre de Jean Olivi
(1248-1298). Pense scolastique, dissidence spirituelle et socit, Paris, 1999, pp.217-237.
Vogel, W., Ein seefahrender Kaufmann um1100, Hansische Geschichtsbltter. vol.12 (1912), pp.239248.
Zanetti, D., A lUniversit de Pavie au XVe sicle: les salaires des professeurs, Annales E.S.C., 17e
anne (1962), no 3, pp.
Weber, E., Literaturgeschichte der Handelsbetriebslehre, Tbingen, 1914.
Zafarana, Z., Per la storia religiosa di Firenze nel Quattrocento. Una Raccolta privata di prediche,
Studi Medievali, 3a ser., vol.IX (1968), pp.
14
2102003 1-23

1662000 42-88
1692001 71-87
1772001 71-110
1712002
75-127

1997 135-155
()
53 2001 2 25-32

1986 337-359

1983 244-269
() 38 1986 13 90-108

195


2001 139-168

37
1985 9 1-40
Benedetto Cotrugli Raugeo, Il libro dellarte di mercarura, a cura di Ugo Tucci, Venezia, 1990,
pp.261.43 1993 219-227
1976

1988 87-114

332001 121-136

31 2002 127-139
1992
.
1995

W.1990
H1970
H1956
1995
141-162

6 1970 34 1-12
7 1971 34 1-18

23
1991 1-14

196

You might also like