5.1 Bernulijeva jednaina 5.

DINAMIKA FLUIDA

67

Pretpostaviemo da je fluid nestiljiv, odn. da je gustina fluida nezavisna od vrednosti pritiska u fluidu, i da je brzina fluida u datoj taki prostora ista za sve estice fluida koje kroz nju prolaze. Geometrijsko mesto taaka kroz koje estica sukcesivno prolazi naziva se strujna linija. Brzina estice u datoj taki strujne linije uvek je po pravcu tangente u toj taki na strujnu liniju (vidi sliku 5.1). Strujanje fluida koje zadovoljava gore r navedene uslove naziva se stacionarnim vA r vB tokom fluida. Deo fluida ogranien dvema A strujnim linijama naziva se strujna cev. B r Uo imo jednu strujnu cev, sl.4.2, i u njoj C vC dva poprena preseka povrina S 1 i S 2 . r r Sa v1 i v 2 obeleimo prosene brzine Slika 5.1 Prikaz jedne strujne cevi i strujne estica fluida na ovim povrinama. Ako linije unutar nje. izmeu uoenih preseka nema izvora ni r r r ponora fluida masa fluida koja protekne v A = const , v B = const , vC = const . r r r kroz popreni presek povrine S 1 mora v A v B vC biti jednaka masi fluida koja protekne kroz popreni presek povrine S 2 : r S1 (5.1) v1 S 1 v1 t = S 2 v 2 t , r S2 C v2 gde su t , vreme proticanja date mase
Slika 5.2 Uz jednainu kontinuiteta

kroz popreene preseke i gustina fluida, respektivno. Iz (5.1) sledi: S 1 v1 = S 2 v 2 , (5.2) (5.2) naziva se jednainom kontinuiteta.

5.1 Bernulijeva jednaina Posmatramo stacionarno strujanje tenosti, bez unutranjeg trenja, u gravitacionom polju Zemlje. Za vreme t masa fluida koja protekne kroz p1 preseke povrina S 1 i S 2 , na kojima su r S1 v1 apsolutni statiki pritisci p1 i p 2 , iznosi: r S2 C v2 p2 m= S 1 v1 t = S 2 v 2 t . (5.3)

h1

h2

Promena kinetike energije uoenog dela fluida mase m pri prolasku kroz dva uoena preseka jednaka je radu svih sila: E k12 = A g12 + A p12 = E p12 + p1 S 1 v1 t p 2 S 2 v 2 t

referentni nivo Slika 5.3 Uz Bernulijevu jednainu

= mg (h1 h 2 ) + ( p1 S 1 v1 p 2 S 2 v1)t (5.4) Kako je: 1 2 E k12 = m(v 2 (5.5) 2 v1 ) , 2

to iz (5.3)-(5.5) sledi:

68

5 DINAMIKA FLUIDA

1 1 2 v2 v1 + p1 + gh1 . (5.6) 2 + p 2 + gh2 = 2 2 Kako su preseci proizvoljno uzeti zakljuujemo da zbir tri navedena lana mora imati konstantnu vrednost du cele strujne cevi: 1 (5.7) v 2 + p + gh = const . 2 Izraz u (5.7) naziva se Bernulijeva jednaina. Prvi lan u (5.7) predstavlja hidrodinamiki pritisak (posledica kretanja fluida), a drugi apsolutni statiki pritisak na uoenom poprenom preseku fluida. Trei lan je posledica dejstva gravitacionog polja Zemlje.
5.2 Primena Bernulijeve jednaine

5.2.1 Torielijeva teorema Primenom Bernulijeve jednaine na primeru isticanja tenosti iz irokog otvorenog suda kroz otvor koji se nalazi na rastojanju h od slobodne povrine tenosti u sudu (vidi 5.4)dobijamo: S1
p0

v1
h

1 1 2 v2 v1 + p 0 + gh1 , (5.8) 2 + p 0 + gh2 = 2 2 odakle sledi izraz:

2 2 v2 2 = v1 + 2 g (h 2 h1) = v1 + 2 gh .

(5.9)

h1 S 2 p0 h2

v2

Iz jednainene kontinuiteta imamo: v1 = S2 v2 0 , S1 (5.10)

iz razloga to je S 1 >> S 2 . Iz (5.9) i (5.10) sledi:

v 2 = 2 gh .

(5.11)

Slika 5.4 Uz Torielijevu teoremu

Dakle, brzina isticanja tenosti iz irokog suda jednaka je brzini koju telo dobija pri slobodnom padu koje pada sa visine koja je jednaka rastojanju mesta na kome tenost istie od nivoa tenosti u irokom sudu (koga moemo smatrati konstantnim).

5.2.1 Pitova cev Pitova cev (vidi slika 5.5) se koristi za merenje brzine protoka fluida. Primenom Bernulijene jednaine na mestu otvora cevi i daleko izvan nje na istoj visini u odnosu na referentni nivo dobijamo 1 1 2 v2 v1 + p1 + gh . (5.12) 2 + p 2 + gh = 2 2 h2 Na otvoru cevi fluid miruje, odn. v1 = 0 . Statiki apsolutni pritisci u datim takama prostora iznose
p1 = p 0 + g h1 , p 2 = p 0 + g h 2 . (5.13)

p0

h1
v1
p1
h
Slika 5.5 Pitova cev

p2

v2

Iz (5.12) i (5.13), kao i injenice da je v1 = 0 dobijamo da je brzina protoka fluida na datom nivou v 2 = 2 gh , gde je H = h1 h 2 .

5.2 Primena Bernulijeve jednaine

69

5.2.3 Venturijeva cev

Izgled Venturijeve cevi prikazan je na slici 5.6. Sastoji se od jednog suenja koje je umetnuto u cev i koje je izvedeno tako da se izbegavaju turbulencije na ulazu i izlazu iz suenja.

h1
v1
p1

p0

h2
p2

v2
h

Slika 5.6 Ventirijeva cev

Primenom Bernulijeve jednaine na presecima ispod umetnutih vertikalnih cevi dobijamo: 1 1 2 v2 v1 + p1 + gh , 2 + p 2 + gh = 2 2 gde su:
p1 = p 0 + g h1 , p 2 = p 0 + g h 2 .

(5.14) (5.15)

Iz jednaine kontinuiteta imamo da je: v2 =

S1 v1 . S2

(5.16)

Iz (5.14)-(5.16) dobijamo brzinu protoka fluida v1 =

5.3 Trenje u tenostima-viskoznost

(S 1

2 gH

2 S 2) 1

, H = h1 h2 .

(5.17)

Njutn je predloio teoriju po kojoj se trenje u A r tenostima tretira analogno trenju vrstih tela v u mehanici. Na primeru kretanja tenosti, koja 0 se nalazi izmeu dve ploe (A, koja se kree r brzinom v , i nepokretne B), koje se nalaze na meusobnom rastojanju d, objasniemo sile trenja u tenostima. Pretpostaviemo da se d tenost kree laminarno (u slojevima) izmeu B kojih nema prelaza estica tenosti. Sloj uz x Slika 5.7 Laminarno kretanje fluida plou A kree se brzinom istog intenziteta kao i ta ploa, a slojevi ispod brzinama sve manjeg intenziteta, tako da je sloj uz plou B nepokretan. Kako meu slojevima tenosti postoji relativno kretanje (kreu se razliitim brzinama) javlja se sila viskoznog trenja meu njima. Merenja su pokazala da je sila trenja srazmerna dodirnoj povrini izmeu slojeva i gradijentu brzine:
F tr = S dv dx ,

(5.18)

70

5 DINAMIKA FLUIDA

gde je koeficijent viskoznosti. Jedinica u SI je P a s = kg ms . Znak minus u izrazu za intenzitet sile trenja (viskozne sile) je iz razloga to brzina opada kako se udaljavamo od pokretne ploe, a intenzitet neke fizike veliine mora biti pozitivan. Za dati sluaj kretanja gradijent brzine je dv dx = v d , tako da zamenom u (5.18) dobijamo:
F tr = S v d .

(5.19)

Kao to vidimo intezitet sile viskoznog trenja je isti izmeu ma koja dva susedna sloja fluida. Raspodela brzine slojeva fluida je linearna: v( x ) = v Kako se brzina po poprenom preseku fluida menja najpre emo definisati infinitezimalni protok dQ sloja fluida 0 koji se nalazi na rastojanju x od gornje ploe (vidi sliku 5.7a), debljine dx i poprenog preseka dS = a dx . Brzina d uoenog sloja fluida je v(x).
dQ = v(x ) dS = av( x )dx

v x. d

(5.20)

r v

a
dS

v( x )

(5.21) x

B
Slika 5.7a Uz izraunavanje protoka

Na osnovu (5.20) i (5.21) i vrri inegraciju po x od nula do d dobijamo izraz za protok:

d v 1 Q = a v x dx = avd . d 2 0

(5.22)

Srednja brzina protoka fluida treba da obezbedi ukupan protok kao i prostorno promenljiva brzina: Q= 1 1 avd = v sr ad v sr = v . 2 2 (5.23)

5.3.1 Proticanje tenosti kroz horizontalnu cev krunog poprenog preseka. Poasejev zakon Posmatramo sloj tenosti koji se nalazi na rastojanju x od ose horizontalne cevi, krunog poprenog preseka poluprenika R i duine l , kroz koju tenost laminarno protie (vidi sliku 5.8).
x

R
x

r v

p1

p2

l
Slika 5.8 Proticanje tenosti kroz horizontalnu cev

Vrednosti pritisaka na levom i desnom kraju cevi su p1 i p 2 ( p1 > p 2 tako da tenost protie s leva na desno). Sloj se kree pod dejstvom razlike pritisaka, odnosno sile:

5.3 Trenje u tenostima

F = pS = ( p1 p 2 ) x 2 .

71 (5.24)

Kretanju sloja suprotstavlja se sila trenja data izrazom u (5.18) u kojoj je S = 2 xl povrina omotaa sloja koji je cilindrinog oblika. Da bi se sloj kretao stalnom brzinom intenziteti ove dve sile, koje su istog pravca a suprotnog smera, moraju biti isti
2xl dv dx = p x 2 .

(5.25)

Sreivanjem izraza u (5.25) dobijamo diferencijalnu jednainu

dv =

p xdx , 2l

(5.26)

ijom integracijom u granicama od poloaja uoenog sloja fluida gde je vrednost brzine v( x) do cevi gde je brzina jednaka nuli, jer cev miruje dobijamo:
0

v( x)

dv =

p R p 2 2 (R x ) xdx v( x) = 2l x 4l
=

p R 2 2 1 (x R ) . 4l

(5.27)

= v max 1 ( x R )

Kada smo pronali raspodelu brzina cilj nam je da naemo protok tenosti-proteklu zapreminu tenosti kroz cev u jedinici vremena. Smatraemo da uoeni sloj tenosti ima elementarnu debljinu dx i da sve estice tenosti u tom sloju imaju istu brzinu v( x) (vidi sl.5.8a).

x + dx x

r v

dl
Slika 5.8a Uz izraunavanje protoka tenosti

Za vreme dt estice koje su se nale na levom krunom prstenu elementarne debljine dx prele su elementarni put dl , kreui se brzinom konstantnog inteziteta v( x) . Protekla elementarna zapremina fluide kroz dati kruni prsten iznosi:

dV = dS dl = 2xdx v( x)dt .
Elementarni protok fluida je:
dQ = dV dt = dSv( x) = 2xdxv( x) .

(5.28) (5.29)

Ukupni protok dobijamo integracijom (5.29) uzimajui izraz za intezitet brzine iz (5.27):
Q = 2 vmax 1 ( x R )2 xdx =
0 R

p R 4 . 8l

(5.30)

72

5 DINAMIKA FLUIDA

Izraz za srednju brzinu dobijamo to smatramo da se svi slojevi tenosti kreu istom brzinom v sr , obezbeujui isti protok tenosti:
Q = R 2 vsr .
Iz (5.30) i (5.31) dobijamo izraz za srednju brzinu:
v sr =

(5.31)

p R 2 . 8l

(5.32)

Maseni protok dobijamo kada protok fluida pomnoimo njegovom gustinom.