You are on page 1of 136

ZEITSCHRD;T

F'OR

DEUTSCHES ALTERTHUM
HERAUSGEGEBEN

VON

KARL MLLENHOFF

UND

ELIAS STEINMEYElL

NEUE FOLGE. SECHSTER BAND.

ACHTZEHNTER BAND.

THE HILDEBRAND LIBRARY.


BERLIN
WElDMANNSCHE BUCHHANDLUNG.
1875.

Digitized by

Google

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS UND ARNOLDUS SAXO 321

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS UND ARNOLDUS SAXO.


Sehr bekannt und seit langer zeit viel besprochen 1 sind die stellen des ~rt.u.L magnus und V~nJ.iDs. Bellovacensis aus einem buche des Aristoteles ber die steine, in denen ausdrcklich, wenn auch noch in unklarer vorstellung, von der anziehenden und abstorsenden kraft des ~I{~, von dem gegensatz der heiden pole (anguli, spter poli beim mag. Petrus 1269) und der richtung nach-noro und sd die rede ist. kenntnis der tatsache gibt auch ein von Vincentius angefhrter sonst gnzlich unbekannter schriftsteller kund, ~ ~ 2 woher J. 323. !.:!!.. aber dieser sein wifsen, jene beiden das zeugnis des AristoteIes haben, weifs niemand. zwar erfuhr man durch Sylvestre de Sacy dars unter dem namen des Aristoteles ein'arabisches aus dem griechischen bersetztes buch ber die steine in der Pariser bibliothek liegt (SUppl. ar. 876 ..... SGerm. 402), aber in diesem steht, wie versichert wird, nichts der art im kapitel ber den magnet. man hat daher diese ganze angabe der lateiner, da sie doch sichtlich, wie die fremden namen der pole ~ und ~ zeigen, aus arabischer quelle geOofsen ist, seit Klaprotb 3 bis auf TbHMartin 4 fr eine 'interpolation', also etwa eines
I in welchem sinne kann man kurz ersehen aus ~ Physik. wrterbuch t. ) Lpz. 1787 s.523: 'die aUen . gedenken blors seiner anziehung des eisens und der mitteilung seiner kraft an dasselbe. in einer dem Aristoteies zugeschrif'benen stelle, welche Vincent von Beauvais . . und Albert . anfhren, wird zwar der richtung des magnets und der nadeln gedacht; aber die schrift welche diese stelle enthlt ist ohne zweifel uotergeschoben und erst seit dem 13 jahrhundert bekannt . die entdeckung der richtung des magnets fllt ganz unstreitig in die dunkelste periode des mittleren zeitalters.' 2 bei Vinc. Spec. nato 8, 34 'A rnold u s de natura lapidum .. sicut in magnete virtns attractiva, qui et ferrum ex uno attrahit l!I.!8'ul~ et fugat CI aUo. . 3 Lettre sur l'invention de la boussole. Par. 1834 p. 50. vgJ. Libri, Hist. des sc. math. JI, 61. 4 Observations et tbeories des anciens aur les attractions et les repulsions magnetiques (in den Atti dell' ac. de' nuovi Lincei t. xVJ. 1865) Z. f. D. A. neue folge VI. 21

.#~

Digitized by

Google

322

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

anderen textes der arabischen quelle, gehalten, ohne sich brigens den sinn und die mglichkeit einer solchen im geringsten klar zu machen. die sache ist nicht unwichtig: zwar dars die kunde. von der polaritt des magnets und vom gebrauch der magnetnadel erst etwa ende des XII jahth. aus der praxis der schilfahrt in den allgemeineren besitz der abendlndischen gelehrten eintrat (Martin p. 110), an dieser tatsache wird niehts dadureh gendert, dafs man die unbegrndetheit des zweifels an der (riehtig verstandenen) echtheit jener stelle und das alter des buehes zeigt aus dem sie herstammt. da dieses eben ein griechisehes sein soll, das von den Arabern erst bersetzt ist, so folgt, dafs, wenn die stelle in ihm atand, die kenntni der sache, die ja bei den Chinesen uralt ist, nieht erst durch die Araber, sondern durch die orientalen Europas, die byzantinisehen Grie. ehen zu den lateinern gelangte und der gebrauch der magnetnadel berhaupt in der sehilfahrt aueh Europas viel lter ist, als man meinte. denn jenes schon von arabischen sehriftstellern des X und XI jahrh. angefhrte buch von den steinen mufs selbstverstndlich lter sein als das zeitalter der bersetzungen u!lt~r_Mamun und seinem nachfolger dh. als das-~tiD"ci-x jahrh., es mufs mindestens in das aehte oder neunte, dann aber wahrscheinlich in ein noch frheres gehren. Sehlechthin beweisen lfst sieh freilich nicht, dars die stelle ber die pole des magnets auch schon in dem grieehischen buche stand sie knnte immerhin mit andern dingen eine zutat des bersetzers und bearbeiters sein. nur in dieser weise htte die vermutung einer interpolation berhaupt sinn. dafs sie aber dem ursprnglichen text der schon im X jahrhundert im orient vorhandenen bertragung, von jeher dem arabischeR buche von den steinen, demselben, auf welches sich wie Albert und Vineenz die arabisehen rzte seit frhster zeit berufen, wrklich angehrte, das wenigstens lest sieh fr alle historische betrachtung berzeugend glaubhaft maehen. zu diesem zwecke will ich einfach von der erlaubnis gebraueh machen, aus frheren bibliotheksstudien ber mittelalterliche lapidarien einige vor jahren (1857 und 1863) gemachte abschriften von texten mitzuteilen,
.........t,29. vgl. TBertelli, Sulla epistola di Pietro Peregrioo (im Bulletioo ~Itoria delle sc. mat. e fis. t. I Roma 1868) p. 116.

r'-

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

'323

welche der lateinischen litteratur des xm jahrhunderts angehren und durch jenen fast verschollenen Arnoldus - und nur durch ihn - eine besonder~ beziehung zu Deutschland erhalten haben. Amoldus Saxo - man weifs von ihm nichts weiter als den namen=hatim anfange des XIII jahrh. ein kleines buch De vktutibus la~idum 1 geschrieben, das in handschriften fter, aber obne namen des verfafsers, vorkommt und als grundlage des steinverzeichnisses in A~s magnus __5_ ~chern I}e_!Il_illerali~'!..s ;:/ eine fortwrkende bedeutung fr die geschichte der mineralogie im mittelalter erlangt hat. aber nicht in dieser bisher unerkannten quelle des Albertus, sondern in einer andern schrift De virtute universali, welche mit ihr in der einzigen erhaltenen handschrift gewissennafsen der sliIDmtlichen werke Amolds vorkommt (cod. Ampl. oe!. 77), fand ich im j. 1855 ~~L~!'fuI1 in der zusammen mit dem eigenhndigen verzeichnis noch fast vollstndig erhaltenen bibliothek des Amplonius (t 1435), welche fr, uns D,eutsche in ermangelung des Pariser schatzes eine art universitt mhtel-. J\~_ alterlicher wifsenschaft vorstellen kann, die im besonderen damals mir es war, das buch des Aristoteles De lapidibus angefhrt 'secundum translacionem Gerardi', eine obersetzung also ohne zweifel. da selb~tverstndlich nur an G~dusC~nsis (t 1187) zu denken ist, des m jahrhunderts. kurz vorher war durch Bormans bei gelegenheit einer flchtigen inhaltsangabe ber die zweite dem XIV jh. angehrende hlfte eines codex Leodiensis (univers. 77) bekannt geworden,' dafs ein lateinischer text von Aristoteies buch ober die steine in Lottich liegt (vgl.' meine Anecd. I, 87). ich sah ihn spter dort selbst im j. 1862, 1863 hatte ich ihn in Berlin in hnden (Aristot. pseudep. p. 699, Anecd. I, 89) und machte die unten folgende abschrift. aufserdem ist es mir nur noch einmal gelungen, unter den zahlreichen mittelalterlichen steinbchern, die ich allerwrts besehen habe, auf einen hierher gehrigen text zu stofsen dh. auf eben dieses buch des ,Aristoteles. aber merkwrdiger weise ist dieser einzige zweite text, angezeigt durch den katalog der handschriften der ecole de medecine von Montpellier (Catal. des mss. des depart. t. 1 p. 397) zugleich der einzige text einer anderen von jener

m;

,~

ein 'liber deperditus' ist es fr Beckmann zu

~~~

(Gott. 1799)

~l~/

Y.390.

21*

Digitized by

Google

324

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

t im

Ltticher ganz unabhngigen bersetzung des arabischen buches. LUicher text spricht Aristoteies in eigenem namen, im , Montpellier-texte erscheint er nur in dritter person, einleitung 1 und der allgemeine vergleichende teil mit dem das LUicher buch, nach vollem. prolog des bersetzers, anhebt, fehlen hier: es beginnt gleich die reihe der einzelnen steine, nicht ohne abkrzung auch hier, aber doch so bereinstimmend, dafs die einheit der arabischen grundlage feststeht. es ist also ein auszug, wie die hebrischen worte (zb. c. 6 De I e sen, et vocat~r in arabieo elgeysa - vgl. c. 8) zeigen, jedesfalls nicht ohne mitwurkung eines juden, viell~cbtgr.!l~~~u von eine~ jud~n _~m~jl-" da ein Spanier oder Provenzale, WenD er eben nur mit hilfe eines juden wie gewhnlich arbeitete, um so weniger den hebrischen steinnamen irgendwo in den titel eines kapitels gesetzt haben wrde. der text des hebrischen Aristoteles-buches von den steinen, von dem Steinschneider gesprochen hat (handschriften gibt es mehr als eine, s. MSteinschneider Zur pseudepigraph. litt. des mittelalters, Berlin 1862 s. 84 1: diejenige, von der Steinschneider abschrift genommen hat, ist jetzt - dh. seit 1863 - cod. Monac. hebr. 418), entspricht in der tat wrtlich diesem lateinischen auszglichen texte, wie wir beide durch eine vergleichung unserer texte festgestellt haben, er hat auch dieselben fehler (zb. das entstellte wo11 bulacar c. 8). der hebrische text wird also wol, wenn die lateinische sprachlich brigens ganz besonders schlechte fafsung nicht etwa eine zugleich entstandene arbeit desselben juden ist, die vorlage dieses lateinischen textes sein, und nicht umgekehrt. nach die sem hebrischen auszuge fhren die juden den Aristoteles und das buch von den steinen in der zweiten hlfte des xm jahrh. vielfach an (nach Sls mitteilung), zb. wrtlich Gerson ben Salomo in seiner kosmographie 2, whrend es im anfange desselben jabrh. ihnen noch nicht bekannt war: es wird eben um 1250 etwa entstanden sein. von hchstem reize ftlr uns ist er auch dadurch, dars er uns die im

I vgl. Hebr. bibi. XIII, 85. ilber cod. Paris. hebr. 930 frber 305 membr. angeblich s. XIV mit Averroes-bersetzungen von Jakob Antoli. Moses Ibn Tibbon ua. 8. eatal. des mss. hebr. Par. 1866 p. 163. , 2 Hebr. bibliogr. VI, 93 vgl. Zur pseudep. litt. s. 82, wo aifer fr Sam. Ibn Tibbon - falscher thel - nach Geiger eintreten murs PaJquera. ~ Bechai ben Ascher (ende 13 jh.) s. das. s. 85 und Hebr. bibI. xm, H.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

325

lateinischen fehlende zweite hIne des buches (worin auch ber metalle, s. das kapitelverzeicbnis bei Steinschneider Hebr. bibI. VI, 94) erhalten bat. der lateinische text im Montpellier-codex 277 ist sehr jung, saec. xv wie die ganze bandschrift auf papier geschrieben, aufser im anfang, wo der Apuleius De herbis (mit den precationes) auf pergamentblttern beginnt: ibm folgt eine ganze reihe von scbriften hnlieben ranges, das liber Thesali philosofi De virtutibus 19 berbarum, hier nicht an Hermes, sondern an den 'Germanus Claudius rex et deus aeternus' und der tractatus Alexandri magni De septem herbis secundum septem plan etas, beide vor den vier Kiranniden, wie es im j. 1168 zu Constantinopel der lat. bersetzer derselben, der jene noch vermisste, im prologe bereits anordnete, usw. (vgl. den katalog). an das erst im j. 1233 von Stephanus de Cesaragusta civis Ylerdensis - zu Herda - bersetzte bucb des Ibn al-Dschezzar ber einfache heilmittel, in dem Al'. von den steinen so oft citiert wird, erinnert uns f. 66"-68" die t Epistola ameti filii babrae nominati filius macelaris De proprietatibus (im prolog erwhnt er seiner bcher De animalibus, De venenis und De medicinis simplicibus genannt liber sustentacionis - eben desselben, das der sptere bersetzer liber fiducie nannte, desselben auch, welches scbon der auszuglieben bearbeitung des Constantinus Africanus im liber De gradibus zu grunde lag): alles offenbar in Sdfrankreich oder vielmebr in Spanien geschrieben 2, obgleich die handschrift erst von Rom aus der bibliothek Albani nacb Montpellier gekommen ist. das buch von den steinen folgt unmittelbar auf liber Sesti platonis De animalibus 3. der Aristoteles von den steinen, der in
I aus dem latein. auch ins hebr. bersetzt, s. Steinschneider, Zur pseudep. litt. s. 56, dens. in Virchows Archiv 37, 366 und berhaupt 42,105. 2 'Herba solis que eliotropia dicitur et girasol' im Thessalus c.14 und im tr. VII herb. 'Septima herba est "eneris nomine peristereon i. berbenacha et vocatur etiam a multis gerale~a (urspr. stand yerole~a) i. columbina'. das buch des Thessa\us ist das von Meyer Gesch. der botanik 11,341 beschriebene. das ~ statt z geht durch die ganze handschrift (auch im steinbuch). 3 von dem prosaauszug Marbod_aus dem 'liber lapidum preciosorum' des Evax rex Arabum f. 112" habe ich leider nicht festgestellt, ob es sich wie wabrscheinlich doch nur auf das Evax-gedicht Marbods oder wirklich wie der prolog ZII wollen scheint, auf dessen quelle selbst bezieht.

326

ARISTOTELES DE

'~APIDIBUS

dieser umgebung auftritt, ist. aber nicbt fOr sich als eigene scbrift erbalten, sondern als teil einer grUfseren compilation aus mebren verschiedenen bocbern ober steine, in welcher es den den namen gebenden anfang bildet: Incipit liber aristotilis de lapidibus preciosis secundum verba sapientum antiq u 0 l' u m. Capitulum de perna. Capitulum primum. 'Dixit aristotiles. Lapidum quos dicturi sumus usw. nun folgt bintereinander c.1-32 Aristoteles, dann obne andeutung anderer quelle c. 33-45 in ungenau alphabetisebel' ordnung prosaauszOgeaus Marbods gedicht (= M. 11. 28. 33. 19. 22. 23. 39. 41. 53. 55. 58. 25, also buchstabe C-D), dann die zusaminellhngende reibe der unter lapis gesteUten steinartikel aus der alten alpbabetischen umarbeitung des lateiniscben Dioscorides (s. Aneed. H, 113. 11"9 und im I1ermes VOl, 38) in derselben folge wie in der quelle von Lemnia fragilis bis Lapis asius (= cod. Amplon. fo1. 41 f. 36 b-37 b ) als c. 46-67, welche darum wichtig sind, weil sie neben Dioscorides selbst und aufser dem lateinischen Urivasius grorsenteils aus dem lateiniscben 1 sogenannten buche des EvaxgeschUpft sind, wele.hes spter die quelle der virtutes fr das stein gedicht des Marbod wurde. da diese queUe jetzt nur noch in der ein e n handschrift Pitras (Spie. Solesm. 01, 324-335), nmlich cod. Paris. lat. 7418 ('libel' amigeronis'), vorliegt, so haben diese Dioseorides-kapitel , welche smmtlich auch bei Vincentius Bellovacensis (sein Dioscorides ist . eben dieser Pseudo-Dio!lcorides) als 'Diascorides' citiert und ausgeschrieben werden, einige bedeutung. aucb c. 68 Devirtute cachimiarum ist noch aus Dioseorides, aber aus einem von jener reihe getrennten artikel eadmia (f. 24, wie der schlufs von c. 66 De lapide coralo aus einem doppelartikel f. 22). nun folgen wieder Marbod-auszoge (E-S, 0) von c. 69-98, endlieb noch einigeauszoge aus anderer quelle c. 99-103, . immer natOrlieh mit zablreicben widerholungen derselben steintitel. 'E x plicit liber lapidum aristoas'2 stebt auch am scblufs des
I welches .keine bersetzung, sondern ursprnglich lateinisch und mit offenbarer benutzung des Plinius abgefafst 'st, aber eine griechische sehrift des Damogeron in sich aufgenommen hatte als hauptquelle. 2 die form Misto~ (ar. aristu) ist auch sonst bekannt: in derselben hs. Montp. 277 steht zb. f. 64" das dem Albertus magnus (Spec. astron. s. Steinschneider: zs. f. math. u. phys. XIV, 373) bekannte liber secun-

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

327

ganzen (f. 127"2 -135" , vollstndig von mir, abgeschrieben in Montpellier selbst' febr. 1857: f. 135b folgt noch eine 'tabula lapidarii precedentis immediate secundum ordinem alphabeti'). statt der 32 kapitel" die, allein hiervon dem buch des Aristoteies gehren, gibt nun die offenbar vollstndige hebrische bersetzung etwa die doppelte anzahl, ein UlD so wesentlicherer ersatz, als auch die andere wahrscheinlich ltere in der ganzen fafsung weitschweifigere Ltticher bersetzung in der reihe' der steine wenig llber die reihe des M-textes hinausgeht; auch die metalle, gleichsam das zweite bUllb, ganz fehlen ifst, die doch nach den zahlreichen zeugnissen der arabischen rzte in diesem buche 'reichlich vertreten waren, auch in der Pariser handschrift dies!*l textes, wie S. de Sacys erwhnung der tutia zeigt. leider fehlt uns' noch immer ein bericht ber diese arabische handschrift - ich kann nur hoffen~ dafs'meine mitteilung der lateinischen bearbeitungen, welche zu ihrer erklrung und benutzung des arabischen wortlauies gradezu bedrfen, auch den anstofs endlich geben mchten iur herausgabe sowol des arabischen buches als seiner hebrischen verkllrzung. fr die geschichte der mineralogie im mittelalter gibt es zunchst nichts wichtigeres. vorlufig mafsen wir eben aus jenen zahlreichen anfhrungen, aus den bruchstcken des buches, welche die arabischen rzte uns vom 10-12 jahrhundert bieten, unsere kenntnis vom zweiten teile der urschrift schpfen: doch auch , das, was ber die edelsteine bei gelegenheit von Teifschis be- , rahffitem buche I besonders durch element Mullet (EsSai sur la
dum bermetem de 4 (nicht Uj) confectionibus ad omnia genera animalium capienda 'Dixit aristoas, Vidistine bermetem bec animalia sihtatica scil. lupos et aves qualiter possunt capi . . . Dixi t hermes, 0 aristoa. Inveni in libro thesauri~alo ex secretis scientiarum ocultarum, q,ue arod i. gabriel dum doceret ismenum ea i. adam scientiam naturarum' etc. I wichtig fr den zusammenhang der ~eschichte auch durch die fragmente noch eines andern griechischen buches, die smmtlich auf dieselhe einfrmige annahme ber die bil dun g der gesteine (vgl. Alkhzint p. 63) bezglich sind, des 'Beli~!l~', eines auch sonst hufig auftretenden namens, bei dessen erwbnung die unsinnige vorspiegelung des 'Plinius' noch immer wieder, auftaucht, mit dem doch die syrisch-arabische bersetzungslitteratur so wenig wie mit rmischer litteratur berhaupt je etwas zu tun gehabt hat. das beruht auf jener auf sprachlichem gebiet lngst berwundenen klangausdeutung, wie sie ohne aUe besinnung auf die bedingungen des litterarhistoriscben zusammenhanges massenhaft auftritt 'zb. in Flgels er-

Digitized by

Google

328

AlSTOTELES DE LAPIDlBUS

mineralogie arahe. Par. 1868) bekannt geworden ist, reicht zu der einsicht hin, dafs wir es hier berall mit einem und demselben buche zu tun haben, das freilich so gut wie jedes andere zb. eben das des Teifschi in den handschriftlichen texten durch die verschiedenartige willkr der berlieferung mehr oder weniger im einzelnen verletzt und unvollstndig geworden sein kann, wie es ja auch lateinisch in unter sich abweichenden resten verschiedener bersetzungen vorliegt, im grunde aber immer eines und dasselbe gewesen ist, auch im originale, trotz der noch der autbellung bedrftigen vorrede des arabischen bersetzers, nie anders vorgelegen hat als in der gestalt, wie es durch die syrische bersetzung dem andenken der menschen erhalten worden isL der bersetzer, in der einzigen jetzt bekannten handschrift Lucas ben Serapion genannt, zweifelhaften namens, da grade diese namenverbindung sonst nie wieder vorkommt, whrend sie doch anklingt an zugleich zwei der berhmtesten namen aus dem zeitalter der bersetzungen, Costa ben Luca (der den Aristot. De lap. schon anfhrt) und Jahja Ibn Serapion, gibt zwar nach S. de Sacys bersetzung t sein buch fr einen blofsen auszug des buches von Aristoteies aus, aber die angabe ber die 700 steine (700 auch nach Abolays, bei Hadschi Khalfa v, 33 steht 600, was natrlich blofs eine abweichende lesart, vermutlich eine falsche ist) macht sich durch die mythische zahl selbst des mythischen verdchtig, und da sich nichts hnliches in dei' vorrede des arabischen oder vielmehr syrischen bersetzers bei der lateinischen bersetzung findet, wird man sie im sinne diesel' so zu deuten haben, dafs der als Aristoteles auftretende verfafser im anfang von den unzhligen steinen sprach, die es wrklich gbe, im gegensatz zu dem beschrnkten kreifse (ungefhr 10 kann man zhlen, statt 700, vgl. das '100' bei de Sacy) derer die er selbst
klrunsen zum Hadschi KbalCa und FihrisL es ist oft gesagt, dars Belinus auf Apollooius fiibrt: hier ist aber wieder nicht an den Tyanensis zu denken, der nichts gescbrieben bat und durch Philostratus oder Lucianus, die nie bersetzt sind, den Syro-arabern nicht bekannt werden konnte, sondern an solche, wie den Apollonius der BYdntiner, der mit Harpocralion und Koiranos und hnlicher hieratischen gesellschaft bei Tzetzes auftritt (Exeg. in H. p. 76. t08. 109 ed. GHermann). ber das buch selbst s. Not. et extr. t. IV. IChrestom. ar. m, 533: vgl. meine frheren ausfhrungen De Ar. libr. ord. Berol. t854 p. 181-1S5, AristoL pseudep. Lips. 1863 p. 255 f.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

329

(nicht der bersetzer) in der tat besprechen wolle: 'Dicit enim (nllmlich Aristoteles, wie der bersetzer einfhrt) quod in terra sunt lapides plures quam possint nominari et quam sensus possit . comprehendere. neque numerus neque maneries neque diversitates lapidum possent inveniri, etiamsi omnes mortales apponerent ad hoc totum posse atque totam intentionem eorum'. Ein zweites hilfsmittel, was obgleich nicht original, doch vollstndiger wre als die bruchstcke bei den arabischen medieinern, liegt uns nur noch in dem buch des mythischen Abolays t vor, welcher auf grundlage des aristotelischen buches, von dem er in der vorrede spricht 2, die steine desselben, nach ihren arten getrennt und aufserdem um auszukommen in mehrfacher wiederholung eines und desselben an verschiedenen stellen, auf die 360 grade des tierkreifses, je 30 auf jedes de~ 12 bilder desselben verteilt und die steinkunde nach chaldischer art mit der genethlialogie in zusammenhang setzt, unverkennbar an die grofse pseudobabylonische litteratur des IbB-Waschijjah erinnernd. die quellen derselben sind nicht lter als die dieses buches, dh. soweit sie sich an Griechen an schliefsen , das was in der byzantinischen litteratur der letzten jahrhunderte vor dem zeitalter der bersetzungen umlief. wie die nabataeische landwirtschaft 3 die griechischen Geoponica (ber deren verschiedene bersetzungen nach verschiedenen fafsungen des 4 bis 7/8 jhs., syrisch und arabisch im 9 und 10 jahrh., vgl. Aristot. pseudepigr. p. 269 1), so setzt dieses chaldische Lapidar das buch eines byzantinischen verfafsers voraus, welches mit dem Secretum secretorum des 'Aristoteles' (vgl. De Ar. l. ord. p. 183-85" in dessen abhandlung ber die steine es schon wie es scheint gradezu benutzt und vielleicht citiert wird, mit den spteren
I aus d. arabischen ins spanische bersetzt auf befehl von knig Alfons (damals noch infant) im j. 1250, das original angeblich aus dem chaldischen. vorrede und register bti R. de Castro, BibI. espanola I, p. 104--114. SI p. 105 'Mas los (sabios) que escrivieron de las piedras assi como ariatotU que 6so un libro en que nombro sietecieotas dellas. dixo de cada uoa de que color era e de que grandesa. e que vertud avie. et enque logar la fallavan.' 3 s. das inhaltsverzeichnis bei Chwolsoo, ber die iiberreste der altbabyl. litt. Pet. 1859 p. 115-118.

Digitized by

Google

--.~

.. --.- ..,.:
\

330

ARI$TOTELES DE' LAPIDJBUS

gestaltungen der Alexandergeschichte (C bei CMlIer 5-6 jahrh.), die es durch berichte, welche eine grofse rolle darin spielen, ber die fabel- und zaubersteine Alexanders des grofsen aus .dem zuge ins dunkelland (n:avJlvltog r~) oft berhrt, mit der chemischen litteratur 1, die fr uns auch jetzt noch dunkel und ununtersucht und unerkannt 2 in handschriften ruht 3, in einen gemeinschllftlichen kreifs b yza nti n ischer Ii tt era t u r gehrt, nicht jUnger als das 8/9 jahrh., in dem es bersetzt ward, nicht lter (sonst wre es schwerlich so ganz in occidentali,scher litteratur verschollen) als das 5/6 sein kann, wahrscheinlich aber in jene zeit der wirren gehrt, welche die letzten reste alexandrinischer gelehrsamkeit teils .(Stephanus, Johannes) begleiteten teils verschlangen oder (Aaron) verbargen, dh. in die zeit der AraberOut, die zeit der eroberung Alexandrias (ein ereignis auf welches als ein frisches das promium der Apotelesmatik des Stephanus bei Bandini zu LaUf. gr. 28, 13 anspielt), kurz in das siebente jahrhundert damit soll brigens nicht gelugnet sein - ich will es im gegenteil hervorheben, dars vieles aus dem inhalt des steinbuchs auf viel ltere zeit anknpfend zurckgeht, aber es ist ein dunkeler kreiCs meist untergegangner schriften, an den er anknpft, nur an dunklen spuren dunkler jahrhunderte kaum erkennbar. man denke zb. nur an die schon erwhnte historia Alexandri und an die geschichte ihrer verschiedenen recensionen
I 8. gleich im anfang die predigt ber sympathie und antipathie in der natur (vgl. Ar. bei Dieterici, Naturanschauung der Ar. 8. 1 t 7 Cl, welche an den Democrit der chemiker und das "va,1; 'l'vaf'll ",xif usw. erinnert. in den einzelnen kapp. (vgl. de calce, de magnesia, magnete und bei den metallen berhaupt) chemische anweisungen in menge (die 'calcinationen' c. 18. 15). in der voraussetzung verbreiteten alchymistischen zeitgeschmacks und zugleich in dem damit verbundenen geheimnisvollen tone berhren sich zugleich wieder Lapidar ulld Secretum (in dem auch das Ovum 'orkommt). I trotz des wunderlichen buchs. von Kopp, der statt das ding mit leichter mh sich selber anzusehen, allen darber gedruckt vorhandenen . unsinn in ein dickes pandekten-hoch gesammelt hat. 3 die wurzeln des spter weit und breit verzweigten banmes sind zwei in zahlr-eichen vollstndigen oder teilweisen abschriften verbreitete byzantinische sammlungen, eine ltere, die in dem alten berhmten, leider jetzt urseriich verwirrten und berdies unvollstndigen, Marcianus als dem urcodex vorliegt und eine jngere auf seiner grundlage ,ermehrte.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

331

(Palladius und die ,fabel' vom magnetberg), an die Physiologuslitteratur oder an die steinbcher, aus denen schon Origenes seine erzhlungen von der entstehung der perle sammelt und 'Epiphanios die geschichte vom hyacinthenfang mitte1st der adler, oder an die Sopater-erzblungen des Cosmas von der hyacinthen (rubinen)-insel Ceylon und dem lande Tzin, das im steinbuch des Aristoteles so oft genannt wird. in diesem ist freilich jetzt alles (bes. geographisch 1 - ganz abzusehen von den vorreden des bersetzers) anscheinend wenigstens so in orientalisches gewand verhllt, dafs man gelegentlich wie beim Seeretum der frage kaum entgeht, ob die 'bersetzung' nicht etwa hlofs eine erfindung und der name Aristoteies nicht blofs die empfehlung sei, die der Syrer seinem buche mit zu geben klug genug war. es fehlt nie,ht an beispielen blofs angeblicher bersetzungen aus dem griechischen, die die Ubersetzungslitteratur der Araber sehr natrlich in ihrem gefolge hatte. auch die sichtbaren spuren des griechischen und fremden wUrden sich als aufgenommen. selbstverstndlich damit vertragen. dennoch sehe ich nicht gengenden grund an der so bestimmten litterarischen angabe der protogezu zweifeln, weder hier noch beim Secretum, dagegen grund genug vielmehr ihnen zu glauben 2 und in den fremdartigen n~men ebenso viel, wo nicht auf bersetzung (Jemen) und umdeutung udgl., auf entstellung zurckzuleiten als etwa in Seotus bersetzung von Aristoteles De animalibus. denn der bersetzer selbst verwahrt sich gegen die annahme von freien einschaltungen dadurch, dafs er nach guter sitte, grade wie Honein oder sein sohn Ishak,sichausdrcklich als solcher einfhrt, wo er meint zwischen reden zu mfsen ('inquit translator huius libri', "et hoc narrat translator', vgl. das dixit ysaac oder inquit expositor
1 vgl. zb. die vielfachen beziehungen auf das land Khorasan, die in einem griechischen buche etwas fremd berhren. um so merkwrdiger ist es vielleicht, dars grade der berhmteste der mediciuer des t 0 jahrh. Rbi des Ar. de lap. uie erwhnt, er der aus Rai war in Khorasan (in den bchern XXI und UD des Continens ist .die behandlung der sleine freilich so kurz, dars solche citate gar nicht zu erwarten sind). 2 vgl. ua. das Vir quidam nomine sophesta in Co 27, das 'Fi).T~ in 28, .das stehende maie oflin08, offianos == tiJxia'JIos, ber Sotacus zu 9, zu Dioseorides c. 29. im einzelneJl vgl. ber cepa und allium beim magnet zu c. t udgl. wer mag der rex Brohore (sie) sein (cap. 42)'

Digitized by

Google

332

ARJ8TOTELE8 DE LAPIDIBUS

zb. in Gerards bersetzung von Honeins Alexander Apbrodisiensis in cod. Par. 8orb. 1786). leider ist aber unser lateinischer text unvollstndig. nicht nur ist die bersetzung selbst nicht zu ende gefUhrt (vgl. die unterschrift 'Completur in hoc' etc.), auch dem einzigen exemplar das sich (abgesehen von dem hebrischen auszug) erhalten hat, dem Ltticher codex fehlen froher vorhandene teile, wie z. t. der schreiber ausdrcklich bemerkt, zb. auCser den anfangskapiteln das vom markasit ('hic deficit e:xpositio lapidis qui vocatur marcasita' -= M. 21). Diese unvollstndigkeit, noch mehr freilich den mangel einer grndlichen untersuchung und bersetzung des arabischen textes wird man so lebhafter bedauern, je mehr mau sieh berzeugt, dars die sogenannte schrift des AristoteIes trotz der einmengung des fabelbaften (Alexander-sage) in vielfacben neuen und von der Plinius-Dioscorides-berlieferung dh. der antiken mineralogie sich abhebenden bemerkungen (zb. gleich im anfang ber die einerleiheit von rubin und saphir 1 in den 3 arten des hyacinth-jakut, ober die farbenvernderung und z. t. - beim rubin - farbeuwiderkehr bei und nach dem glben derselben, und in der voransteUung dieser auCser dem diamant hrtesten steine in der rangordnung der edelsteine, ber die einheit von smaragd und beryll, ober die nach reibung (elektrische) anziehungskraft der gl"dnaten usw. unser 'topas' kommt natrlich berhaupt nicht vor) als der eigentliche anfang der modernen und zugleich als die grundlage der ganzen arabiscben mineralogie sich darstellt, von der encyklopdie der lauteren brder im 10 jahrhundert an bis zum edelsteinbuch des TeifAschi. 2 die hinwendung zwar auf die wicbtigkeit der eingebildeten sei es mediciniscben sei es zauberhaften krfte der steine als gewissermaCsen auf den zweck der steinkunde teilt die schrift mit der ganzen wifsenscbaft des altertums
t daes das specifische gewicht des saphir etwas grrser sei als das der roten art, behauptet Alkhbinl p. 63 Khan. s die 10 bei AlkMzinl gewogenen und nach dem gewicht geordneten e d eh te itl e bezeichnen zugleich die geschtztesten und gebruchlichsten (vgl. iiber kameol- akik - als aus der mode wegen zu groCser hufigkeit die bemerkung p. 64): 1) saphir 2) rubin 3) spinell (badakschani) 4) smaragtf (und beryll) 5) lasur (I. lazun, 6) perle (lulu - kein stein p.64) '1) karneol (akik) 8) koralle (bossads) 9) onyx (dschaza, 10) bergkrystall (hulur) dazu 1t) glas vgl. Ar. Co 3. 2. 12. 1. 5. 53. 6. 42. 43.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

333

und mittelalters, und das ist auch der grund, weshalb die zahllosen bearbeiter der lehre von den einfachen heilmitteln bei den Arabern, ebensowol als die von naturgeschichts- und besonders edelsteinbchern berall auf sie zurckkommen. diese betrachtung der krllfte bildet den zweiten teil jedes kapitels, der erste enthlt bemerkungen ber die namen, fundorte, eigenschaften, ber die elementarqualitten (nach sptgriech. art), zuweilen ber die hrte, besonders aber ber die farben. erst den arabischen mineralogen scheint es vorbehalten gewesen zu sein, auf grund dieses natrlichen teils die mineralogie zu einem wesentlichen fortschritt zu erheben. mit den ufser.n unterscheidungen der edelsteine und ganz sporadischen anfngen von aufmerksamkeit auf die krystallform kommt man nicht weit, die blofse erkennung nach den farben (rote, grne, gelbe usw. edelsteine wie bei Plinius) hat jene grenzenlose namensverwirrung erzeugt, an der die geschichte der mineralogie besonders leidet und die im ganzen sehr mfsige edelsteinkunde unserer juweliere noch heute. farbige und (nach uralter praxis) knstlich gefrbte edelsteine sind gar nicht zu unterscheiden lohne die lehre vom specifischen gewicht. die auf veranlafsung und grundlage des auch von Menelaus beschriebenen bekannten versuchs des Archimedes (Torelli Arehim. p. 364 Ox.), seiner berhmten schrift De iis quae in humidis vehuntur und des gleichfaUs bersetzten' buches des Menelaus selbst 2 von den Arabern im 11 jahrhundert ausgebildet wurde, zuerst durch Albinlnt (Abul-ReihAn) s. bei ihm und nach ihm bei AI-Khzinl (im 12 jahrh.) 4 finden sieh zuerst frmliche tafeln
I vgl. AlkMzinl bei Khanikoff p. 68: 'This is a great help to a knowledge of what are genuine preeious stones, and to their being distinguished from those [artificiall y] colored'. 2 Menelaus der Alexandriner (uuter Trajan, 1-2 jh. s. Fihrist I, 26i Fl. Casiri BibI. ar. Esc. I, 386 Fabr. B. gr. IV, 23 f H.) schrieb aufser den bekannten Sphaerica, die uns die Araber erhalten haben, ein buch von dem verschiedenen gewicht gemischter krper (nach Alkifti 'Buch von der kenntnis der quantitt dcr unterscheidung der gemischten krper' St.) 'an Domitianus' (Tt\mtiAns) welches den Arabern, wie KhAzini (oder vielmehr Albirt\nl) zeigt, gleichfalls bekannt war und wol als das grundbuch der lehre vom specifischen gewicht der steine anzusehen ist. a s. Clement Mullet im Journal asiatique 1868. v sero XI, 398. 4 ein sonst unbekannter schriftsteller er schrieb 1121 (vgl. die notes zu Khanikoffs mitteilungen aus dem Book of the balan.ce of wisdom,

Digitized by

Google

334

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

der specifischen gewichte. wie weit entfernt davon ist bei uns im westen noch Albertus magous, dessen ansehen doch fr jahrhunderte noch durch seine 5 bcher De mineralibus den standpunkt der steinlehre festgestellt hat. Weder zu ihm noch zu Thomas von Aquino, noch zu irgend einem der in der bltezeit des mittelalters um die mitte des 13 jahrh. tonangebenden sammler, von denen die spteren zehren, ist das aufser Spanien wie es scheint nie verbreitete buch des Aristoteles gelangt. jene bei den sagen es ausdrcklich, Thomas zb. in IV meteor. tr. I, 1 'esi autem utilis scientia istius Jibri . . . fere ad totam scientiam naturalem, et maxime ad scientiam de mineralibus, q u e ab Ari stotel e composi ta nond tim per ve n i t a d nos, und Albert beklagt widerholt, dafs er statt ein buch des Aristoteles, wie sonst oberall, einfach umschreiben zu knnen, auf wenige bruchstcke .aus demselben beschrnkt sei: 'Ego autern lapidarium Aristot. exposuissem nisi quod non ad me totus Iiber sed quaedam propositiones de Iibro exc.erptae devenerunt' (n, 2, 6) und 'De his autem libros Aristo. non vidimus nisi excerptos per partes' (I prf. und hnlich 111, 1, 1). von arabischen bchern, aus denen er citate des Ar. htte schpfen knnen, lagen ihm zwei vor, das allbekannte buch De gradibus von Constannus Africanus, und der kleine tractat des Costa (Constantinus) ben Luca De physicis Iigaturis, der spter unter die werke des Constantinus Africanus und sogar des Galenus /De incantatione) geriet. auf beide beruft er sich: schon Marbod hatte sie benutzL diese aber sind mit jenen propositiones excerptae nicht gemeinL anders wie die sammler (Vincentius Bartholomaeus) und stolz auf seine eigenen einfrmigen tifteleien ber das warum der dinge, auf das 'non simpliciter naturas accipere sed in rebns natnralibns inquirere cansas' (11, 2, 1) verschmht er es grade die zu nennen, die er
im Journal of the american oriental society. 1859. VI, 113-116): also weder identisch mit dem berhmten Ibn-Heitham (Alhazen) dem optiker, (t 1038) den er selbst citiert p. 26 (8. Wstenfeld Gesch. s. 76) noch mit Abu DschAfar al-KhAzin, der schon im Fihrist (n, 133) vorkommt, wie mir Steinschneider mitteilt. bersicht seiner specif. gewichte bei Khan. p. 84 f. ber MenelauB bucb, seine (und des Archimedes) warserwag... (arometer), sein verfahren zur unterscheidung der gemischten metalle und seine angaben ber die gewichte der metalle B.p. 12. 18. 20. 34. 85.. t 13.

Digitized by

Google

lIND ARNOLDUS SAXO

335

fortwhrend und eigentlich ausschreibt, grade dieallemeusten scripturas auctorum, die seiner nchsten vorgnger oder lebenden zeitgenofsen. er nennt die quellen, die sie anfhren, aber nicht sie selbst. er benutzt die tatsachen, aber verachtet die geistlosen sammler, die sie ihm geben. nur um ihre lgen und irrtmer zu rgen, deutet er fter im allgemeinen auf sie hin. nicht einmal kommt Marbod vor 1, immer nur Evax, was freilich lag und auch sonst gewohnheit wurde. . neben Evax hrt man gelegentlich, die wenn sie handschriftlieb sicher sind, noch viel unbegrndeteren ich weifs nicht woher genommenen namen Josephund Aaron, wo stets nur anderwrts bekanntes material vorliegt (Amold). in der tat aber ist der ganze stoff seiner behandlung der einzelnen steine (das alphabetische steinverzeichnis lib. 11 tr. 2) aufser und neben Marbods gedicht wesentlich aus 2 strmen zusammen geftofsen, aus dem bekannten jugendwerk seines eigenen schlers Thomas Brabantinus (de Cantimprato), dem in mnchischer bescheidenheit anonym geschriebenen und auch in dem spteren 'Bienenbuch' von dem verfafser wie ein fremdes und anonymes citierten liber De natura rerum, und aus dem jetzt ganz vergefsenen liber De virtutibus lapidom des Arnoldus Saxo, gleichfalls eines zeitgenofsen. beide werke sind zufllig ungedr.uckt geblieben und daher spter verschollen, jenes in vielen, dieses in wenigen aber auch anonymen handschriften erhalten. Arnoldus wird nur in Vincentius Bellovacensis compilation und zwar sehr oft als auctor eingefhrt: er ist selbst alphabetischer ordnung folgend berall die grundlage von Alberts steinaufzhlung , in welche dann gelegentlich der ungenannte Thomas, oft um. ihn zu tadeln 2, und die arabischen notizen hineinverwebt sind. obwol selbst, abgesehen von unwesentlichen zustzen (und zwar fast nur in der virtus) aus einer unbekannten quelle, nur den Marbod in prosa kurz verarbeitend, den Albert

nahe

I Mar'bod bischof von Rennes (t 1123) setzte bekannUich als 'auszug aus Evax' in 734 hexametern die beschreibungen von 60 steinen aus Isidor und Solin und ihre wrkuogen aus Evax zusammen, schon als gedicht eine weithin einufsreiche gegen das alte hin abschliefsende autoritt (\"gl. cod. Berol. lat. fol. 307 s. XIII). 2 ber Thomas als quelle in Alberts naturgesch. bchern vgl. Borm a os: Boll. de rac. de Brux. t. XIX, 1. 1852 p. 145 und J essen zu Alb. de veget. (Berol. 1867) p. 678.

Digitized

bY'~o~sie

336

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

aufserdem benutzte, ist Amold doch durch Albert fr die weitere abendlndische traditi9n in der steinkunde bestimmend geworden. man kann diese gar nicht verstehen, wenn man 'nicht Alberts quellen kennt. als solche ist er wichtig und obgleich eigentlicb an sich so gut wie gar nichts neues bietend eine historische merkWrdigkeit. einige sonderbare fremdartige stein namen, die sich seit Albert durch alle listen schleppen, sind nun wenigstens in ihrem ersten auftreten ermittelt (nicomar ===- alabaster, nose, quandros, quirin, ranni, radaim). handschriftlich kommt das bchlein ohne namen vor in Paris (cod. lat. 7475), Erlangen (cod. 388), Prag (cod. univ. mixt. XI C 2), Berlin (eod. lat. qu. 28S unvollstllndig und verwirrt, mit einem etwas berarbeiteten text, 9 bl. in 80 s. XIV), mit namen in Erfurt, aber hier nicht allein,. sondern als teil einer ganzen sammlung von schriften Arnolds, als eins seiner werke'. Die handschrift ist einzig in ihrer art (cod. Amplon. oct. 77 m. s. XIV, alles von derselben hand, sehr flchtig und fehlerhaft). auf f. 1 steht eine wie es scheint allgemeine fIberschrift : Incipit liber de f ... ibus (loch -finibus?) remm naturalium. folgen zuerst 5 bcher De celo et m undo, dann als sextus ein buch De naturis animalium, dann das buch De virtute universali, welches aber wie der prolog zeigt an falscher stelle steht, vor statt hinter dem hier folgenden buch D e vi r tut i bus Japidum (oder wie es in jenem prolog heifst De gemmarum virtutibus) nebst dem wie bei Thomas und Albert an dieser stelle herkmmlichen anhang De sigillis lapidum 1. hiermit ist der sermo naturalium zu ende, und es folgt als zweiter hauptteil liber De moralibus eingeteilt in 5 einzelne bUcher. da das ganze ohne jedes eigene wort des verfafsers blofs aus (oft sehr) zusammengeschobenen auszgen besteht, aus lauter textsleDen je mit ihrem auctor an der spitze, so gengt es die 5 prologe zu kennen, mit denen die hauptabschnitte beginnen, die kal,itelberschriften und fr jedes blich die citierten quellen 2. im ersten prolog bezieht er sich noch auf andere vorangegangene bcher philosophischer und medicinischer auszge. die bOcher
1 zu diesen anhingen vgl. zb. hnliche schriften in cod. Lood. ArundeI. 342 (m. 8. XIV, f. 57, 69, 78, 83). I s. unten im anhang.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

337

und kapitel sind kurz, die auswahl knapp, mit der flle nicht mal von Bartholomaeus Anglicus 19 bchern de proprietatibus rerum, . geschweige denn mit den spiegeln des Vincentius zu ver. gleichen, eher mit Thomas, dem er auch der zeit nach nher steht - sein zweck ist ein lIufserlicher, wie auch bei diesem. Thomas schreibt seine sammlung natrlicher merkwrdigkeiten gleichsam als ein handbuch der digression fr den prediger zur erbauung der glubigen (fr die spter so viele hnliche werke und ausdrcklicher bestimmt wurden), Arnold, wie er selber sagt ut facHius in componendis libris auctoritates sic paterent, ein handbuch fr bchermacher, und als solches ist dieses geistloseste und drftigste freilich auch erste, welches die reibe dieser art sammelbcher des wifsens im 13 jahrh. erffnet (wenn man von dem wenig einflufsreich gewordenen beispiel des Englnders Alexander Neckham um den anfang des jabrb. absieht), in der tat von Vincentius so gut als Albertus weidlich benutzt worden. das steinhuch fhrt ausnahmsweise keine quellen an, aufseI' im prolog. dieser beruft sieb auf Aristotiles, Aaron, Evax rex Arabum und Diaseorides. hiervon bezieben sicb Ar. u. Dias. nur auf das besondere buch De virtute universali, denn in dem buch De virt. lap. ist nur Evax db. nicbt etwa die prosa-quelle sondern das metriscbe Evax-buch des Marbod benutzt und in prosa-auszug umgesetzt. dafs noch Aaron in jenem prologe genannt wird (die beziehung ist dunkel: denn die geringen zustze aus einer andern unbekannten quelle - im abdruck unten durch gesperrten druck hervorgeboben - haben mit ihm sicbel' nichts zu tun 1), mag allenfalls fr Albert die veranlafsung gewesen sein statt Arnold den er nie nennt einige male Aaron (vgl. aucb einl. und 11, 2, 4) zu citieren (wie Evax statt Marbod). aus Arnolds bchervorrat stammen eine menge von bisher unaufgeklrten citaten Alberts, die er einfach herbergenommen hat, zb. die des rtselhaften Joracb (de animalibus, aber aucb de plantis), welcher. wie man nun deutlich bersieht, nichts ist als eine art von ara1 mglicher weise ist es nichts als eine erinnerung an das mit der steinkunde so eng verknpfte verzeichnis der steine im gewande des Aaron (nicht aber etwa an das berhmte buch des Epiphanius de XII gemnJis selbst,. ebenso grundlos ist der name Joseph (bei Albert statt Arnold), auch im deutschen gedieht bei Bsching, Mus. f. aUd. lit. 11, 56 (Bchtold, Deutsche hss. a. d. brit. mus. s. t 72,. 22 Z. f. D. A. neue folge VI.

Digitized by

Google

....

338

. ARISTOTELES DE LAPlDIBUS

bisehem P h Ysi 0 log u s. solche verlegene schriften hat Arnold viele benutzt, einen Piclagoras in libro Romanorum, Eseolapius in libro de membris, Zen on in libro de naturaJibus, Velbetus .. (Belbetus) in libro de sensibus, Alchyldis in libro de venenisane diese in dem bes. merkwrdigen hchlein, in welchem er belege der virtus universalis in 10 kapiteln zusammenstellt. das achte von diesen handelt de lapidibus: mich 2 stellen aus Zenon, einer aus Ar. liber meteororum folgen drei reihen von auszgen, die erste unter dem titel 'In libro de lapidibus Ar. translator Discoritles' (so) .. die zweite unter dem abweichenden 'In Jibro de lapidibus Ar. secundum translacionem Gerrardi', die dritte wieder unter dem der ersten 'ln libro de lapidibus Ar. translator discoriades' (so). .am schlufs noch eine stelle aos Avicennas Canon. alle diese steUen finden sich bei Vincentius unter die einzelnen steine verteilt, als aus Aristoteles in libro de lapidihus, bei Bartholomaeus ebenso aber sonderbarer weise stels (mit .anderen dingen,' aus einem misch -Iapidarius) unter dem namen des Diascorides, whrend Albertus, der sie in einem besonderen kapitel (11" 2. 6) zusammenstellt, die beiden namen Aristoteles und Dioscorides bewahrt hat. unter ihnen in der zweiten reihe die stenen vom magnet. dies sind also die 'propositiones excerptae' des Albertus. wie das dunkel bezeichnete buch beschaffen war, aus dem sie Arnold hatte, ist schwerer zu sagen - es scheint fast, dars er schon ein lteres sammelbuclt benutzte in der art des spteren Montpellier-Lapidars, in welchem unter dem gemeinsamen titel des Aristoteles .unterschiedene auszge aus einem buch des Dioscorides und aus dem eigentlichen buch des AristoteIes verbunden waren. dafs das Dioscorides-bueh von einem juden bersetzt war, zeigt neben echt arabisehen worten das hebr. bedolaeh -- cristaIJus (im hebr. auszuge des MontpeUier-Aristoteles ist bedolach -= perle). fr das andere haben wir die hier ganz unanfeehtbl.re ankndigung einer berin setzung des Ger!!!dus C.'eDlonensis, von dem wir nur wifsen, dafs er vermutlich zu anfang seines langen aufenthalts in Toledo sich der hlfe eines christlichen Arabers Galippus bediente 1. daher werden die viel umstrittenen wOlte in der stelle von der . polaritt des magnets, die dunklen ausdrcke fr nord und sd,
I

s. Herrnes

VW,

33'.!.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

339

zaron und afon aus diesem. ufserlichen grunde eher l)' arabisch oder aus dem arabischen ol'iginal stammend als, wozu man jetzt neigt, fr hebrisch zu halten sein. wie im arabischen texte zu Parjs feh.t die ganze berhmte stelle auch in den lateinischen bersetzungen zu Lttich und Montpellier. das kann ein zufall sein, wie jeder neu entdeckte zweite arabische text feststellen kann. bei den lateinischen texten, die beide in verschiedenem sinne unvolliltndig sind und auswhlend verfahren, kann man sich ber die auslafsung einer an sich unverstndlichen stelle, deren inhalt den gelehrten des mittelalters erst so viel spter als den seefahrern bedeutsam wurde, um so weniger verwlmdern, wenn man bedenkt, dafs die bersetzer noch viel mehr als den verfafser selbst der gedanke an den medicinischen nutzen der steine, der standpunkt des arztes, fast aussehliefsJich beherschte. jetzt aber da es G"erardus gewissermafsen selbst bezeugt, kanD es uichtmehr zweifelhaft sein, dafs diese stelle im arabischen origiWlI des bucbes und zwar im anschlufs an eine in beiden bersetzungen noch vorhandene stelle 1 in der tat gestanden hat; um so mehr als auch die smmtlichen brigen stellen ber die sonst in der natur vorhandenen anziehenden steine, die arten des magnets, die smmtlich in den kapiteJangaben'des spanischen ganz auf Aristoteles gegrndeten Aholays vertreten sind, eine besttigung von dieser seite, vielleicht sogar die widerauffindung der angabe, ober die heiden pole erwarten lafsen. jedesfalls steht fest, dafs schon im 12 jahrh. (Gerardus starb 1187) in Spanien, der heimat zahlreicher arabischer schriftsteller, die uns anfhrungen des Aristoteles De lapidibus hinterlafsen haben, eine bersetzung des buchs und zwar nach einem vollstndigen texte vorhanden gewesen ist. wenn nun weder von seiten des Arabers, der die syrische bersetzung mit sammt den anmerkungen des syrischen,
I bei Arnold: 'lapis magnes trahit ferrum, et obediens est huic Japidi per virtutem occultam que inest ei' " " (pole). vgl. L: 'Ouando enim iste lapis advenit ferro trahil Ulud ad se, quod videtur ferrum babere sJliritum in se. facit enim magoes ipsum moveri quasi haberet in se spiritum viventern. venitque ad hunc lapidem et ioogit se iIIi per obedientiam quandam eidern' (nun von deo acus ferrese in, LM). Arnolds brucbstcke sind oft aus langen ausfbrungen herausgesucbte und zusammengeschobene satzteileben, meist sehr knapp ausgewihlt und eng zusammengedrngt: vgl. zb. das citat von Ar. De eelo bei Arnold JI, 1 mit seiner quelle Avieenna.

22*

Digitized by

Google

..
.,....
340 ARISTOTELES DE LAPlDlBUS bersetzers getreulich widergab, am wenigsten von dem Syrer selbst, der seine geringen beistze ausdrcklich hervorhebt, eine absichtliche interpolation zu erwarten ist, so wird man anerkennen mfsen, dafs ein griechisches buch schon m i n des t en s im 9, vermutlich im 7 jahrhundert das enthielt, was den abendlndern erst im 13 Vincentius und Albertus als neuigkeit berichteten, dafs die richtung der magnetnadel und der gegensatz der beiden pole des magnets, den Griechen aus dem orient berkommen, schon vor aJler arabischen litteratur in Byzanz bekannt war. Diese entdeckung verdanken wir Arnold dem Sachsen Arnoldus de Saxonia. wer war das? wir haben einen einzigen codex seiner schriften, wir haben seine prologe und in ihnen eigene ufserungen. sie lehren uns (abgesehen davon dafs er nach prolog v ein geringer clericus wa.) nichts als die art und den umfang seines schriftstellerischen wesens und wifsens. aufser den kahlen aber zahlreichen anfhrusgen des Vincentius nennt ihn kein mensch, und auch nicht das geringste ist trotz seines bieneneifses ber sein leben und wrken bekannt geblieben. dennoch haben nicht blofs das buch ber die steine, auch die andern schriften zu bequemer entlehnung von citaten dem Albertus sowol als dem Bart~C?~om~eus Anglicus gedient, dessen bei weitem selbstndiger in der wortfhrung als Arnold und Vincenz und freier" in den anfhrungen gehaltenes (darum freilich auch unbrauchbareres) werk brigens schon vorhanden war (s. heide unter Enhydros), als Albert sein steinbuch schritlb. letzteres geschah nach seinem Pariser aufenthalte (n, 3, 1 'eum essem Parisiis'), also nach 1248 - vielmehr nach 1250: denn auch Vincentius Hp Speculum naturale (verfafst bis 1250) kannte es nicht I. er benutzt nur den Thomas (das 'liber de Datura rernm'), dessen liber XIV de lapidibus pretiosis seinerseits keine spur von dem buch des Arnold zeigt 2, whrend er selbst, Thomast
1 ebeosowenig als Alberts bcher von den tieren und dp.n pOaolen (vgl. Jessen zu Alb. de veg. 67611). nocb viel weniger beautzt Bartbolomaeus irgendwo den Albert (obgleich er im druck text zuweilen als falache lesart bei anfhrung von Alvredus commentar zu Ar. de veg~tab. vorkommt, daher Jesaens irrtum p. 680). lauch nicbt dur c b die benutzung etwa dea Jacobua de Vitriaco, der a elb 8 t das c. 91 (de lapidibns pretiosis) seiner historia orientalis nach Marbod und einer andern quelle (aber nicht nach Aroold) angeblich historisch (grade wie Solinus), in der tat aber rein hochgelehrt zu atande gebracht hat_

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

341

zwar viel und mrrisch zurechtgewiesen, mit diesem seinem jugendwerke eine hauptqueUe fr Albert gewesen ist. Thomas hatte es Doch bei lebzeiten, wie die vorrede zeigt, von Jacobus de Vitriaco, der 1244 gestorben ist - 'n u n c Tusculanae curiae praesulem et curiae Romanae eardinalem' nennt sie ihn - wahrscheinlich zwisehen 1236-40 (in Paris), sicher vor 1244 terrarst, ziemlich gleichzeitig (c. 12(0) mit Bartholomaeus, mit dem 1 er nichts zu tun hat. untersucht man, was fr Aristoteies - bersetzungen Arnold benutzt hat, so stimmt das ergebnis berein. von Scotus bersetzungen der eig. philos. schriften (Physik, De caelo, De anima und Metaphysik) mit Averroes commentar 2 kennt er keine einzige: statt ihrer benutzt er die sehr alten aus dem anfang des 13 jahrh. stammenden 3 griechisch-lateinischen bersetzungen, mit ausnahme von De eaelo, welohes berhaupt erst viel spter 4 zugleich mit Simplieius commentar von Guil. de Moerbeka bertragen wurde. von dem Liber de celo benutzte er in ermangelung einer griechisch-lateinischen eine arabisch-lateinische dh. die einzige die vorhanden war, die des Gerardus. zwar citiert er sowol 'In libro de eelo et mundo secundum veter em translacionem ar.' als 'In libro de celo et mundo secundum novam translacionem ar.', wobei man natrlich an Gerardus und Scotus denkt, wie es spter bei Vincentius Bellovacensis eitaten der vetus und nova von De celo in der tat das richtige ist (Jourdain, Rech. p. 365 falsch, ebenso falsch ber Bartholomaeus p. 360). sieht man nher zu, so lernt man, dars zuerst als noch nichts andres vorhanden war, dh. vor
es ist derselbe fall, wie mit der abgeschriebenen gescbichte der doch selbst erlebten eroberung von Damiette, ber die Wilmanns sieh wundert, Peru Archiv x, 203 - als ob nicht abschreiben und mittelalter dasselbe wre. 1 dieser war ein berhmter lehrer zu Paris nach 8alimbenes beilufiger erwhnung in der chronik (ohne zeitangabe) p.48 Mon. hist. Parm. et Plae. (die falsche bezeichnung de G1anvla verdankt man Waddingseher confusion). t sie sind brigens smmtlich mit rcksicht und auf grundlage der lteren bersetzungen des Gerardus gefertigt, gewissermarsen blofs ausglttnngen: der. commentar war die hauptsache. 3 deren (dh. Physik, De gen. el corr., De anima, Parva naturalia, Metaphysik) entstehung brigens noch immer vllig unbekannt und rtselhaft ist. " gleich wie Meteor. (autser bueh IV) und De animalibus - von diesen drei werken hielt sieh daher die arab.-1at. bersetzung (von Meteor. Gerard, De celo Gerard und 8eotus, De animalibus Scotus) am lngsten.

Digitized

342

ARISTOTELES DE LAPIDIBU~

Gerard, die bersetzungen der Aristoteles - bearbeitungen des Avicenna (durch Jo. Hispalensis) slatt Aristoteles galten und ihnen gegenber nun Gerards bersetzung des grundtextes nicht als erste, sondern als nova tl'anslatio erschien. die von Aroold citierten stellen der' vetus translatio finden sich smmtlich in Avicennas liber ,celi et mundi wieder, wie die der nova in Gerards bersetzung, wie ich durch vergleichung mit cod. Amplon. fol. 31 I, in dem sie beide zusammenstehen, genau ermittelt habe 2.
I diese handschrift ist ein teil einer interessanten jetzt in 3 bnde zerrifsenen sammlung der opera Aristolelis = cod. Ampl. fol. 19 31 32 (schlursband fehlt) membr. saee. XIII. 2 Arnold de c. et m. 11, 1: Avieellna de c. et m. c. 13 (de lIatura planetarum) nach eod. Amplou .. fol. 31: 'In libro de celo el mundo 'Ego aulem nune dico de stellis seeundum velerem translaeio- didioneni magis eonvenientem visui nem 'ari. postquam stelle revol- et eursui naturali. hoc est poslquam vuntur, sunl de nalura eorporis in quo stelle revolvunlur, sunt de natura revolvuntur. et de nature earum splen- corporis in quo revolvuntur. et de nador fit. et non est de natura earum lura earum splendor sit. Jam aulem calor, sed ealefaeiunt nos motu suo, palefecit Ar. in libro de sensll el sensieut ex mo lu sagilte liqueseit plum- salo et in libro de anima quod non bum quod in eo est. dieo autem quod est de natura earum calor, sed caleearom natllra est motus et quies, faciunt nos suo molu. Inveniemus que sunt contraria revolucioni et eliam multa que calefaciunl suo molu. diversa est a cursu naturarum: Sieut ex motu sagilte liquefi I plumbum quod in ea est, ferrum aulem et lapis molu suo calefaeiunl corpora animalium el aUa . . dictio (dciol autem quod earum natura esl molus et quies que sunt contraria revolucioni diversa est a eureu nalurarum: Ebenso finde~ sich die andern stellen der vetus Amolds alle bei Avicenna: 1,12 = Avic. C. 2. 6. 8. die stellen in 111, I sind alle aus Avie. e. 16 (de generacione elementorum). Arnold de C. et m. 11, I: Ar i si. (Incipil liber celi et mundi. 'Summa cognitionis nature et seientie ipsam significantis in corporibus existit .. ' dh. Gerards bersetzung, mit glossen - auszgen aus Averroes comm. zum texte Gerards - in cod. Ampl. fol. 31) Jib. n C. 5: 'Et dico quod illi erraverunt qui 'In li. de celo et mundo secundum novam transJacionem dixerunt quod stelle sunt ignee. et

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO


a r. " Stelle SUllt ex materia .torporis celi, posite ;sunt quoniam in eo et fixe. caliditas autem que venit ex stellis et lumen sunt propter percussiouem et acionem aeris fadam ex motu (>amm. unde fit ignis, de quo igniuntur et inflammantur. In eod(>m eri. stelle sunt orbiculate. et necessarium est ut celum moveatur motu circulari, et ut stelle non moveantur per se. et erit unum eorum mobile et alterum quietum stans:

343

non dixerunt quod ipse sunt ignee nisi quod ipsi posuerunt corpus superius ignem. et dixerunt "quod necessarium est ut unum quodque corporum sit ex natura corporls in quo est fixum situm. Similitet dicimus nos iterum quod stelle suut de natura corporis quinti, quoniam posite sunt in eo fixe. "caliditas autem que venit ex stellis et lumen, sunt propter percussionem et fricationem aeris factam ex motu earum. de aptitudine enim motus est ut calefaciat . . . (folgt lange ausfhrung) et aer quando movetur ex motu stellarum fit ignis. quere igniuntur stelle ab eo et calefiunt. In dems. kap. 'EI dico iterum quod stelle sunt orb i cuIate ro t und e ... tunc si istud est secundum hoc, et est necessuium ut celum moveatur motu circulari, el ut stelle non moveantur per se. est Tere unum quodque eorum rotundum orbiculare. et erit tunc unum eorum mobile et alterum quietum stans.' Damit ist zu vergleichen die bersetzung des Scotus beim Averroes (Arist. cum Av. vol. v ed. Yen. 1574 f. 124e 124k - DI und 130f 132k

Bartholomaeus schreibt die hintereinanderstehenden auszilge aus Amold I, 12 (dabei aus der nova in die vetus translatio dh. Avicenna bergehend) ebenso hintereinander ab VIII, 2 (p. 374 ed. Franeof.l. zur vergleichung setze ich die ganze bei ihm widerholte stelle aus Arnold her: De nature celi. 'In H. de celo et mundo secundum novam trenslacionem ari. eelum est unum compositum in materia, quoniam continet materiam ex qua et celum nominatur, quod est ultimus incessus totius. In e 0 dem ar. non sunt nec fuerunt nec erunt celi multi. celum est unum perfectum completum, cui non est simile. non est corpus extra celum neque locus neque vacuitas neque plenitudo neque tempus quod est numerus motus. vita ergo illic i. extra ultimum incessus est flu, sem pitema. 'non finitur neque deflcit, et est melior vita. - In eodem ar. causa enim prima est que movet et creatum primum et simplex quod movet simplex et sine generacione el corrupcione celum est unum tantum non fabricatum nec generatum, el quod est sempiternum, et quod molus

Digitized by

Google

344

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

diese citate hat Bartholomaeus wie vieles andel'e (zb, Jorach) abschreibend aus Arnold bertragen (VIII, 2 vgl. Arnold I, 12 und 01, 1), 'sodafs auch bei ihm die nova Gerards ist und die "etus Avicenna, wenn Scotus bersetzungen nach Baco c, 1230 bekannt wurden, so mufs man die viel frher entstandene (etwa c. 1220) schnell und weit und lange verbreitete von Aristoteles De animalibus (19 bcher) ausnehmen: diese kennt als hauptbuch der zoologie auch schon Arnold, wie Thomas und Bartholomaeus, - leider kennen wir auch von ihr das datum nicht. dagegen kennt Arnold von lIer Ethik nur die alte gr.-Iat. bersetzung der 3 ersten bcher (als 4 bcher Ethica vetus et nova), grade wie auch noch Guil. Parisiensis und Vincentius, aber nicht die erst dem Alb~rt bekannte um 1250 entstandene vollstndige bersetzung des Robertus Lincolniensis (10 bcher) mit den griech. commentaren, nach allem wird man wenig fehl gehen, wenn man Arnolds wrksamkeit (jedesfalls vor 1230) um 1220-1230 ansetzt. Das merkwrdige buch De virtute universali kommt allein in dem Erfurter codex vor - nur von dem steinkapitel findet sich auch sonst noch eine spur. aus dem Prager katalog habe ich mir im j. 1858 den titel eines steinbuchs ausgeschrieben, (mit vielen andren dingen) 1 im cod. univ. Prag. (mixt.) XI C 2 enthalten, ber welches ich durch Ernst Martins freundliche hulfe
eius est equalis in quo non est diversitas. -'- In Ji. d e ce I 0 e t m und 0 se cu n dum veterem t ra ns hci 0 nem a ri. Manifestum quod motus circularis id est celi nalura est preter 1111 natuns, et quod corpus est simplex, et m9tus circularis est ei naturaliter et non aliis (Avie. e. 2). I neo dem a r. et quod in natura celi neque esl ponderosum neque leve, neque movetur motu sui ipsius ad illud. eelum esl corpus quintum post 1111. eJementa. el non invenitur aliquod corpus sibi eontrarium. et non recipit generacionem neqne corrupeionem. et celum est corpus infinitum (kurze kapiteJrubrikeo). - In eodem ar. motor ergo spiritus est qui movtt iIIud sua voluntate. I et equitas divine volunfatis feoit videre ut non sit (nisi) UOlIS mundus. I et ex omnibus figuris nulla est eonveniencior celo quam sperica ul contineat qnod esl in mundo (3 zusammengeschobene stellen aus Avic. c. 6 und 8). - In eodem ar. el eontinuatus est radius eeU eum radio ignis et coniunclus eum illo ad utilitatem hominum propfer permanentiam vile' (aUrs dieSt'S als AristoteIes 'idem ibidem' auch bei BartholomaeusJ. - dies zugleich als probe von Arnolds arl. I zu anfang ein calendarium a. 1440. das stein buch unmittelbar hinter tinem panzenverzeichnis mit bhmischer bersetzung.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

345

ausfhrlicher zu berichten in den stand gesetzt bin. es ist nur aus Arnold gebildet, aber in neuer zusammenfafsung. hinter dem eigentlichen buche 'de lapidibus preciosis' bl. 238 mit der vorrede 'Ad tollendas plurimorum' Jdas hier ebenso ohne namen steht, wie innerhalb des Erfurter codex), folgt der inhalt des c. 8 von De virtule universali, aber nach seinen beiden quellen (D. und G.) in zwei gesonderte alphabetische reihen umgesetzt, mit folgenden berschriften (bI. 2(5): In Iibro arlis de lapidibus translator dyascorides tAntrax bis Topasion) und (bI. 245') In libro ar lis de lapidibus secundum lranslacionemGerhardi (Adamas bis Sabeti und irrtmlich Sarrlonicus). dahinter folgt noch eine dritte alphabetische reihe 'Adamas animalem et vitalem spiritum firmat ... bekanntes aus unbekannter quelle (darin auch die stelle aus Constantinus ber Jacincti) bis Synelites (Selenites). darauf (bl. 246') Arnolds anhang de sigillis lapidum ohne bezeichnung 'In quocunque lapide inveneris arielem vel leonem . . und nun ~twas neues, ein auch im Erfurter codex fehlender aufsatz (bl 248') ber die farben der steine (denselben gegenstand behandelt Albert J, 2, 1-2): 'Incipit liber de coloribus gemmarum de albo colore de palido de citrino seu glauco de viridi de rubeo de aveo (blaneo sagt Barth.l) de nigro tlauo de vario et interminato prologus arnoldi de coloribus gemmarum et lapidum sic intellige etc. Postquam librum de virtutibus complevi nunc ipsarum gem. marum et lapidum colores distinguo et sub brevissimo compendio cum compositione materiali ut etiam agnoscantur' . . . (bis 249") 'Explicit liber de coloribus gemmarum et lapidum'. den schlufs macht (grade wie in dem sogen. Lapidairefrancais compose par Jehan de Mandeville, und sonst, aus Thomas) ein steinse gen (c 0 n sec rat i 0) zur herstellung der verlorenen krfte der steine nebst einleitung 'Sicut dieit liber qui veterum continet narraciones omnis creatura ... Oremus. Deus omnipotens qui ... Deo gratias'. Explicit liber de virtutibus lapidum et gemmarum nec. non de signis sive sigillis ac coloribus ipsorum sec und u m a r tl m (so) e t ei u s translatores scilicet Diascoridem Gerhardum et Arnoldum et cetera'. Es ist merkwrdig hier Gerards namen besttigt zu sehen der eigentliche Aristoteles De lapidibus ist aber, obwol wir noch in

.~

Digitized by

Google

346

ARiSTOTELES DE LAPIDIBUS

einem anderen bhmischen buche eine ausdrckliche bezif'hung finden, in Bhmen so gut wie im brigen Deutschland unbekannt geblieben, wie dem Albert so seit Albert. denn auch in der Phi s 0nomia regia (gedruckt Mersborg 1473 - handschrift in Leipzig), herausgegeben 'in perpetuam memoriam excellentissimi principis domini Wencezlay secundi regis bohemorum' von einem ungenannten verfaCser in 3 bchern ber die steine (I), ober ihre ligaturen (u) und ber die physiognomie selbst (01), sind die zahlreichen citate aus 'Aristotiles in suo lapidario' nur aus Albert und abgeleiteten quellen entnommen, obgleich am schluCs es gradezu heiCst: 'Explicit liber de phisonomia. Liber enim dividitur in tres partes. In prima parte traditur videlicet Lapidarius Aristotilis. de novo a greco t ra n s la tu s. cum omnibus aliis lapidariis et eorum dictis in uno quoque lapide, scil. de eorum coloribus virtutibus et loco generationis eorundem'. Arnolds wicbtigkeit liegt in der fortwrkung durch Albert - sie ist bloCs litterarisch. sachlich bedeutender fr die geschichte der wiCsenschaft ist die andere hauptquelle Alberts, das buch des Thomas, insofern als in ihm zum ersten male 80 zu sagen spuren der modernen steinkunde zu erkennen sind, aus dem lebendigen gebrauch der juweliere, der sich mit der liUerarischen berlieferung und verwirrung vertlicht. die neuen im 12 und 13 jahrhundelt auftretenden steinnamen corneolus, granatus,l rubinus, balagius haften hier und fortan an denselben steinen in derselben bedeutung wie noch heute, ebenso begegen wir beim saphirus orientalis, almandinus, onix ua. der modernen bedeutung. sonst hat Thomas freilich auch den Marbod zu grunde gelegt. unter seinen 72 steinen finden sich die 60 des gedichtes wieder: noch einige andere sind aus Isidor hinzugetan, und auCserdem der pyrophilus (ein Alexandersagenstein) mit dem merkwrdigen zeugnis: 'ut narrat scriptura esculapii philosophi ad octavianum angustum missa' (dasselbe aus Thomas bei Albert, aus Albert in der Physion. regia, auch im auszug des Thomas). es ist offenbar dieselbe jetzt
I vgl. die gemmarii bei Albert (s. carbunculus) ber den (wrklichen heutigen) granat. vgl. Albert s. balagius. Albert identificiert flschlich, z. t. durch das latein des Const. veranlarst, die 3 arten des jacintus bei Constantin mit den modemen namen der gemmarii seiner zeit balagius granatus rubinus (den 3 roten edelsteinen).

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

347

verlorene schrift, \"On welcher ein anonymer aus zug flschlich unter Constantinus Afr. kleinen schriften stebt (Liber lIe animalibus hinter Albucasis Meth. med. (cbir.) Das. 1541 f. 329, wie hnlich in cod. Ampl. fol. 286) 'Regi egiptiorum octaviano augusto salulem .. ab asclepio acceptas etc.' aufser Isidor und Solin (auch Plinius) werden Platearius ('Circa .instans') und die bibelglosse, bes. die zur apokalypse c. 21 und deren queUe, Deda selbst benutzt. den vollen einblick in das verhltnis verdanke ich der zuvorkommenden gte Zachers, lIer mir eine abschrift aus der Wolfenbtteler handschrift zur verfgung stellte: hier in Berlin ist, so viele handschriften lies Thomas es sonst auch gibt, nnr der auszug seines werkes (in cod. qu. 268 m. s. XIV) zur hanll (mit nur 19 steinen). der abdruck wre wnschenswert, wie freilich der des ganzen werkes. da es zufllig im 15/16 jahrb. nicht zum druck gelangt ist, blieb eine irrtum gebrende rcke in der geschichtlichen erkenntnis des mittelalters bis heute unausgefllt und unausfllbat'. Albert, der eine so abund ausschliefsende stellung in der berlieferung der wifsenschaft einnimmt, ist ohne Thomas und Arnold litterarisch gar nicht zu verstehen. mit einer neuen von quellenanalyse begleiteten ausgabe seines eigenen werkes mste das ur ku n den b u c b spt antiker und frh mittelalterlicher lapidarien abschliefsen, dessen die geschichte der mineralogie im mittelalter zu ihrer aufhellung bedarf. Als beitrge zu einem solchen lege icb also bier die oben besprochenen bisher vllig unbekannten schriften vor, die durch Albertus eben eine besondere beziehung zum d e u t s ehe n mittelalter haben. Zunchst gebe ich den text des Aristoteles De lapidibus nach meiner abschrift, aus dem einzigen Ltticher exemplar der wie es scheint nicht zu ende gefUhrten, vielleicht aus einen unvollstndigen original gemachten lateinischen bersetzung, vermutlich aus dem ende des 13 jahrh., dann den von dieser vllig unabhngigen hebrischen auszug von Montpellier, der nicht einmal so weit reicht als der text der eigentlichen bersetzung, diesen begleitet von den zugleich den text besttigenden und beleuchtenden parallelstellen der arabischen schriftsteller, soweit sie nicht in neueren leicht zugnglichen bchern vorliegen, dh. nur aus lateinischen bersetzungen des 12 (Constantinus Africanus, Costa

Digitized by

Google

348

ARJSTOTELES DE LAPIDJBUS

ben Luca, Secretum secretorum des sogen. Aristoteles) und 13 jahrhunderts (Ibn al- Dschezzar Liber fiducie bers. von Stephanus de Cesaragusta, Elgafiki De simpl. med. 'qui translatus est a magistro G. filio magistri Johannis' im j. 12.8 - die zahl ist in beiden handschriften hnlich verderbt - der sogen. Serapion De simpl. med. bers. von Simon Januensis). die brucbstcke aus den nie gedruckten, zu Albertus und also in den strom der mittelalterlichen litteratur nie gelangten, in Spanien entstandenen bersetzungen des 'Ibnezizar' ('Ibnegizar') und 'Algafiqui' erscheinen hier zum ersten male nacb dem mir von Steinschneider zur mitbenutzung in freundschaftlichster bereitwilligkeit mitgeteilten codex Monacensis lat. 253: aus dem Baseler codex D. I. 17 memhr. s. XIV hatte ich mir im j. 1871 nur beschreibende notizen gemacht. auf Dietericis Encyclopdie der lauteren brder, auf die bekannten bcher des Ibn el-Beithar und Teifaschi habe ich mich begngt blofs' zu verweisen, wie ebenso auf Mullets kurze und blofs gelegentliche anfhrungen aus dem Pariser codex des arabischen originals. diese sammlung der parallelsteUen habe ich indes auch auf die im hebrischen auszug enthaltenen brigen kapitel des buches (die metalle) ausgedehnt, auf grundlage einer mir von Steinschneider nach seiner abschrift gemachten mitteilung ober die reihenfolge der kapitel. Auf Aristoteles folgt sodann Arnoldus Suo - zuers' als die reste einer verlorenen frheren bersetzung des 12 jahrh. durch Gerardus Cremonensis enthaltend das bchlein De virtute universali, dann das buch De virtutihus lapidum und eine bersieht der Opera Arnoldi aus der einzigen erhaltenen handschrift cod. Amplon. oct. 77, die mir durch die gewohnte freigebigkeit der 'kniglichen bibliothek' in Erfurt und ihres vertreters hrn prof. Weifsenborn von neuem zu gebote gestellt wurde. Hoffentlich wird Steinschneider, ohne dessen belehrung ich die arbeit in dieser art gar nicht htte ausfhren knnen, seine teilnahme fr die sache auf das wesentliche ausdehnen, was noch brig bleibt, die bekanntmachung der vollstndigen arabischen und hebrischen texte, zu der ich meinerseits durch den im mittelalter unbeachtet gebliebenen (weil zu spt gekommenen) lateinischen Aristoteles De lapidibus gewissermafsen nur habe auffordern und anstofs geben wollen.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

349

I . CODEX LEODIENSIS 77 (pars alt. saec. XIV. olim 'liber monasterii saneti Trudonis') f. 146b1
ohne titel (fr den ein leerer raunl)

[ARISTOTELES DE LAPIDIBUS].

Ineipiamus in nomine domini qui est sine principio et sine fine pulehritudinem libri magni ar i s lot i I i s et doetrinam ql1C superat doetrinas omnium aliorum philosophorum. seilieet doetrinam pbilosophi qui est eOl'ona aliorum pbilosophorum. Quoniam in hoe libro completur quicquid nominatur in lapidibus 5 el opus et profeetus et sermo et via atque modus euiuslibet lapidis preeiosi et eontrarietates eorum adinvieem. Et huiu~ libri titulus est ga u d i um atq u e preei um p hilo'sophie. Nam in eo est eomplementum pbilosopborum qui traetaverunt de lapidibus preeiosis el aliis non preeiosis el de lapidibus elal'is 10 et aliis non claris. Hune librum feeit magnus aristotiles filius niehomaehi magister alexandri magni regis phylippi l'egis maeerlonum filii. Et ego transfero ipsum ex greeo sermone in ydyoma suorum vel syrorum. Iste philosophus de quo loquol' loquitur de lapidibus et virtutibus magnitudinibus 13 atque modis eorum. Loquitur inquam taliter quod viri sapientes atque subtilis ingenii inteUigunt ipsum. stulti autem cl rudes atque parvi ingenii homines eum non apprehendunt. Et ea que narrat phylosopbus in hoe libro intelligent et exeogitabunt magistri qui figunt artes lapidum in intelleetibus suis :euiuslibet 20 lapidis seeundum virtutem suam. Sed sciendum quoniam in eo plura eontinentur obseura quam aperta. Liber iste loquitur super duobus quorum alterum exeedit omne opus atque intelleetum bumanum de terra usque ad altitudinem eeli seeundum intelleeturn naturalium. Et deus sit noster adiutor et noster intellectus 25 illustrator ut nostel' intellectus sit in eo, Alterum est secundum medieinam quo utuntur medici. Nune rogemus deum ut nos iuvare dignetur in boc opere quod suseepimus i n q u i t t r anslatol' buius Iibri.
14 suorum Ilatt surorum. durcl, kurlivBn druck bBuichnB ich dal waloffenba,' anmB1'kung dBI latBinilchBn bB1'IBtSB1'1 ill in dB1' vorlagB die dB1' ,chre;bB1' widB1'holt (Iuarien, erklrungen, verbe/ierungen) 18 eum: CUl cod.

350

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

Vidi homines parvi intellectus qui non erant ex toto in suo sensu quiquando audiebant loqui de virtute alieuius lapidis quam eognoseebant quoniam yerum esset in hoc lapide fatebantur. Sed quando audiebant loqui de virtute lapidis sibi ignota mira5 bantur dieentes. quoniam mirum esset. Magistri autern qui traetaverunt de lapidibus quando intellexerunt aliquid de hoc opere erevit sensus eorum ad aHud opus vel in aHo opere. Revertamur igitur ad hec que dieit a ri s tot il e s philosophus filius niehomaehi vel niehon,aldos. 10 Dieit enim quod in terra sunt lapides pi ures quam possint nominari et quam sensus possit eomprehendere. neque numerus neque maneries neque diversitates .Iapidum possent inveniri. etiamsi omnes mortales . apponerent ad hoe totum posse atque totam il'itentionem eorum. Et ex quo tarn magna profunditas 15 in eis oeculta est. potest prudens intelligere quod in eis magna iaeet seientia. Quam hie inveniet qui hane doetrinam perquiret multum et ponet cogitationem suam super res que dicuntur in hoe libro qui est liber alte seientie in quo babentur gradus alti super quos homo poterit invenire sapientiam in semetipso. si 20 quis ergo ponat curam suam super hee sieut dictum est supra poterit trabere ex hoe Iibro scientialB magisterii. que est scientia proprie industrie et seientia ex ignorantia. Apparet autem in hoe libro qualiter sapientes possunt habere eognitionem duorum lapidum inventorum in quolibet loeo. Quia potest qui eos querit 25 leviter habere illos in quoeunque loeo huius mundi fuerit. lIii autem duo lapides sunt valdehonorati obtinentes I dominium in 146b: suo' opere. Valde viles tarnen et despeeti in manibus hominum sunt. eo quod inveniatur ex eis in habundantia. Et de eis rara est seientia propter ignorantiam eorum quc niehil sciunt. Et in 30 lege inveniuntur alii duo lapides qui sunt similis virtutis atque potentie eum lapidibus supradietis. Et eque magna quantitas invenitur ex duobus ultimis ut ex primis duobus. Quare si natura aiieuius sit tarn supersata quod senSUs eius superet hec duo. Ipse raciet ex duobus ultimis lapidibus altiora opera. Et ~5 poterit aggregare hos quatuor lapides qui habent naturam ut est natura animalium loquentium que eonsistunt ex quatuor elementis I:'X quibus constat totus mundus. OmneslJue mundane
33 ruprata: sie

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

351

res ex eis composite sunt boc est ex terra. aqua. aere. et igne quibus -regitur mundus et complexiones bominum sunt mundane. Unus lapidum prenominatorum rubefacit omnes alios lapides. et alter eos albificabit et lavat eos et purgat et aufert omnem odorem. Et nisi esset iste neque terra. neque ea que in terra S sunt possent mundificari. l\ichilominus tamen possent bec mundari potentia sapientis. Hii duo lapides inveniuntur in luto et coneulcant eos -bomines quia non babent faeere ex eis sed viles habent eos. Horum unus fetens est valde sed interius per totum latet scientia atque doctrina operis et omnia corda bominum 10 amant illum vel mam. Non cognoscet tamen eum aliquis nisi fuerit philosopbus vel nisi babuerit sensum pbilosopbi. Unde dico quod ilJe qui babet naturam ad modum pbiJosophi inveniet maius opus ex boc libro et faciet ex lapidibus secundum medicamen medicorum sicut nos diximus quia philosophi babuerunt 15 hoc opus coopertum et occultum. Exinde abreviaverunt ipsi dicta sua ab boc quod opus requirebat. Uode dicta sua erant eelata eis qui non intelligebant eos velut res 0 n et i 0 s a phi a qui erant philosophi. et obviaverunt sibi mutuo in quadam vaUe querentes unam doetr-inam Imius minere et unius lapidis. Et 20 eognoverunt sese statim cum a se invieem visi sunt. Josaphia sciebat doetrinam solis et reson qui erat philosopbus. seiebat seientiam lune. lnquit retln iosapbia. Quis est iUe qui dueit exercitum eum ense extraeto. et respondit reson. 0 iosaphia respiee circulum qualiter rubor currit per ipsum eL in ultimis 25 partibus est nigredo. et quare est elaritas in medio. Et respiee formicas qualiter sunt maere et qualiter exeunt de suis caverIiis euntes extra querendum quo eis opus est. Et respice cervos pascentes in altis montibus qui aJiquando quiescunt et aliquando eurrunt. Nunc a te quero 0 iosaphia si videris avem albam 30 volantem interdum et fugientem et aliquando in uno loco pacifice quiescentem. Et qui pascit eum non habet solatium ex illo et avis non habet fidutiam in illo qui pascit eum. Timet enim oe peniteat illum quod ipsa retrospiciens momordit ilJi unum ex membris suis quasi leo famelicus. ille qui babitat in sua natura 3:' est contrarius suo colori. In hunc modum intellexerunt se philosopbi mutuo et quilibet in se seivit naturam alterius. Et
32- rum: ,ic

Digitized by

Google

352

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

ille qui habebit naturam talem qualem duo pbilosophi babuerunt de sole et luna poterit seire tantum quantum illi sciverunt. Et dum inspieio naturam I animalium loquentium Et non loquen- 147'1 tium et naturam volatilium et eorum qui babent quatuor pedes. 5 et naturam piscium atque beluarum marinarum Invenio quod natura euiuslibet pugnat contra naturam. Et quod nature aliquorum interdum babent se odio. Et nature aliorum diligUDt se invieem. Et ita invenio quod natura unius diligit naturam alterius. et quod natura unius aliquando subintrat naturam alterius 10 et iungit se eidem. 113 invenio quod natura unius fugit naturam alterius et disiungitur ab ea. Et quod una natura mansueseit eum altera et assimilatur una alteri. Et quod natura eorrupta sive deteriora13 vineil bonam naturam et deturpat eam. Et quod una natura debilitat naturam alteram. Et quod nature diver15 sorum aliquando eoneordes effieiuntur et aliquaodo non concordant. Et quod una natura medicat alteram. et quod una tiogit alteram. una frangit alteram. una dealbat alteram. Quod una etiam aliam denigrat. et quod una aliam rubificat. D i x i t pb il oso P h u s. bona natura diligit aliam et bona subiotrat bonam. 20 Et malarum altera fugit alteram. et altera miseet se alte..i sieut aurum mi'outum quod trabitur ex minera in qua invenitur dyamas qui non invenitur in uUa re huius mundi nisi in \'3lle partium orientalium. Et non oportet quod queratur a sapientibus quomodo lapis sit submersus in auro. eum sit eiusdem natul'e et 23 ei eoniunetus et obtemperat se illi. sieut invenitur quod sulphur eontemperatur maiori parti lapidum et sieut invenitur quod plumbum contemperatur lapidi qui vocatur elecined qui forte est emathites et sieut lapis qui vocatur Elendhmon invenitur obtemperari eum lapide qui voeatur Et sieut lapis dyamas 30 vel adamas quando sentitur ab aliis lapidibus terreis moventur omnes et franguntur. Et sieut lapis vitreus sine lapide magnesie non potest esse perfeetus vel completus et sieut esrap qui est viJissimus omnium lapidum et magis fetens et turpior qui destruit et eonfundit adamantem vIl dyamantem. Et sieut lapis qui 35 vocatur vuunax qui sustinet omnes alios lapides qui produot s13tim vim suam si pondus unius grani ordei auri submergatur
6 cuiusJibet: eius libet cod. elendherrnon odtlr elendheriDoD lOse eidern: sc id cod.

28

29 album in cod.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

353

intus. lta quod post hoe omnia possunt submergi intus supra omnes res suffocari. Nune volumus aggregare omnes maneries Japidum ex quibus dieetur postea in hoe libro. D ix i t P h il 0 s 0 P h u s. Lapidum alii sunt naturales. alii non naturales. E t it er u m d ix i 1. Incipiamus loqui de lapi-:; (\ibus preciosis. Et nominare et epylogare pulehritudinem eorulll. Et qui sint eorum eolores Et qualiter sint eoJorati quia eos qui sunt errantes et forinseci non nominavimus in prineipio huius libri sed eos qui plus habent dignitatis omnibus aliis. Et sunt quatuor quos nominavimus et nominabimus iterum. ltaque non tO adunavimus eos ut loqueremur de eis nu ne simul. Sed loquimur post de duobus eorum aperte et de duobus oeculte et in figura. Quoniam eorum narratio teeta erit atque cooperta quantum ad preseos. Et in aliis duobus preeedentibus sieut promisimus in prinelplO huius libri. Et ideo oeeultamus islos quoniam dignio- t1> res sunt balantio atque rubino et smaragdo et huiusmodi lapidi147- 2 hus. I Et plures hominum neseiunt quid doeetur eos in ipsis co quod dum fuerint limati aut triti sive caleinati simul aut quilibet per se in igne positus fuerit et ignis aeeensus fuerit super ipsum eomburuntur et devastantur. Sed hii quatuor lapides sint 20 Doti quando caleinati et triti (uerint. quilibet per se et ignis aceeosus super quemlibet per se et aut duo horum aut tres adunabuntur simul tune naseetur el ilIis alia res. Et si omn~s simul adunenlur erunt quasi una natura rei viventis. et nascetur ex eis UDUS lapis albus el unus rubeus. Et quando quilibet 21> ponelur semel in igne adunabuntur simul vi ignis. Et lapis durus indiget fortiori igne. el turpis debiliOl'i. Et si nimis invaleseat ignis super eos destruentur. !Jee quidem probavimus el est verum. (M. 3) Ineipiamus in nomine domini qui est sine principio etsine 30 line cuius nomen sit benedietum. Et nominabimus lapides preeiosos et eorum species quo colore si nt colorati vel qua liter et . expositiones eorum. Quando igitur habent eolorem vini rubei et ventilatur igDis super eos rubor eorum allgebitur et elarilica1 supra dlt. in der vorlage b81"ge,chriebene variu7tte deI berlel$81"1 (doppelte iiber,etzunlf) 11 adunabimus . ut loquemur cod. 18 triti: tritiei cod. 26 semei: ,ic corl'uclor 33 habent (ht): hune (he) cod, Z. f. D. A. neue folge VI. 23

Digitized by

Google

354

ARISTOTELES BE LAPIDIDUS

buntur. Et si in eis fuerit macula nigra minuetur cum sua nigredine. Et iste lapis cui crescit pulchritudo atque laus quando ponitur in igne et agitatur super ipsurn vento follium et tune exit ex eo aqua. Et isti fiunt lapides in quibus lima feITea non 5 agit neque possunt molIiri babentque colorem viridem rubeum et croceum. Et croceitas rubini minus sustinet ignemquam rubor. Et viriditas eius non sustinet ignem aliquo modo. Et colores appropinquantes huius coloribus preciosiores sunt qui sunt cortondo et eorhaen, Et quinque crocei lapides qui videntur esse 10 preciosi et non sunt ex minera preciosorum. Quitt cortaud est rubeus et assimilatur rubino. si ponatur in igne et sumetur ignis super eum rumpitur et devastatur. Et si diu .moretur ibi reducetur in nichilum. Si limetur leviter limabitur similiter et Corhaen. Et multi sunt colores magis intenti hiis tribus pre15 dosis toloribus. scilicet rubro. croceo. et viridi colore qui assimilatur croco et albo colori. Et qui contemperantur in hiis coloribus non sunt bon i nec precium retinent lapidis preciosi. Quia qui feret lapidem ignis aliquem ex tribus predictis suspensum collo aut in anulo et contigerit ipsum venire in locum 20 pestilentie supra seu mortalitatis defendetur ab ea et exaltabitur inter gentes Et leviter complebit optatum. et leviter lucrabitur in suis negociis. Natura cuiuslibet rubini est calida et sicca. Postquam cepimus loqui de lapidibus non po test esse quin compleamus in hoc libro quod incepimus de suis virtutibus. 25 Et nos iterum nominabimus unum ex predictis in loco convenienti ut sint nominati secundum quod sunt in sua natura. Et ex quo ad hoc pervenimus quod nos nominavimus unam partem horum lapidum nominare volumus Virtutes eorum cum veniemus ad denominationem unius cum denominatione alteriu!l. Qualiler 30 ament se invicem. Et qualiter coniungantur. Et qualiter unus melioretur per alterum et sine dubio non potest esse quin iterum nominemus eos sepius. Sunt igitur lapidum quos deus in sua sapientia creavit per I suam potentiam ad gloriam suinominis 147 bl aliqui quos homines aecipientes pORunt in suis lucris aurum 35 videlicet et argentum. Et est unus lapis quem deus creavit ut in eo nomen suum glorificetur per hoc quod tueatur vitam hominum. per ipsum enim tegjtur corpus humanum. Et hoc est
13 reduchetur cod.
-"".

Digilized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

355

sigillum. Alii snnt lapides intus quos urget ignis. Et isti sunt bene noti. Est alius lapis ductilis velut aqua currens in cuius corpus subintrat alter lapis et indurat ipsum intantum quod sustinet ignem el potest sumari super ipsum et hoc est vivum argentum. Est alter lapis qui quando sentil aquam funditur et 5 fit aqua. scilicet saI. Et aHus lapis qui quando sentit aquam fit durus et hoc est plumbum. Et multi alii lapides similiter. Et unus est lapis qui quando sentit ignem consumitur ab eo et fit fumus evanescens et hoc est fivum argentum. Est alter lapis (ui liqllescit quando tangit eum sol. Est alter lapis qui quando 10 hahet ignem fortiter vento agitatum fit color eills pulchrior et corpus dllrius et crescit eills bonitas iste est rubinus. Est aHm; . qlii est aqua cutrens in corde terre et perteniens supra terram fit lapis. Est alter lapis qlli quando ponitilr in igne et iungitur ei quidam alter gignit ex se aHum lapidem pulchrioreni in colore 15 lJuam fuit ipse gignens. Et est etiam alterius speciei a gignenle quia radix gignenlis est de minera el genita non est de minera. sicut Cambar hoc est Geugere. et cinobrium quod generatur ex vivo argento. Et sicut viride de Grecia et Sericon hoc est serenger quorum quodlibet generatur ex lapide in vasis vitreis per 20 virlutem ignis. Seil vas frangitur antelJuam vivum argentum mutet colorem suum ex aJbeo in rubeum dum manet supra ignem et noeet circumslantibus. Etquanllo vivum argentum ohviat igni erit ab eo res mirabilis. scilicet serieon. hoc est sireng. et cerussa exit de plumbo per virtutem ignis et viride grecllm ex 25 ere virtule aeetositatis. Jsti lapides et huius modi qui generantur ex aliis sunt aIterius maneriei q\lam illi ex quibus generantur. Nec propter hoc aminunt puJehritudinem sui coloris. Et inveniuntur in ipsis eonttarietates. et non contrarietates. Et sunt aliqui lapides qui generantur ex aliis lapidibus quando ponuntur 30 in igne ex cuiusmodi est aurUm in quo inveniuntur alii lapides qui ponuntur in medicina que depuratur ex istis lapidibus. Et ex istis lapidibus naseitur quidam lapis quem populus vocat Cachiniam auri. Et simililer ei. argeilto naseitur litargirum hoc est Cachinia argenti. Et unus lapis iude trahituT quem vocat 35 populus passionem argetlti. Et marcath nastitur ei plumbo sieut
t8 Geuge 19 sereng' Cacbiniam .ic r.latt cadmiam)
25
Cl'TUssa:

seru: a cod.
23*

34. 35

~i9itized by Google

7" "

356

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

ex ferro qllando ponitur in igne nascitur sedimon. hoc est passio ferri. Sieut ex tHiis quando eomburuntur ignr. naseitur alius lapis qui voeatur audranon. populus voeat eum helhears supra quem tinetores ponunt sapienter aeelum quod denigrat ex lapide 5 pan nos qui submerguntur in eo. Lapides qui in hune modum generantur retinent pulehram formam et tenent profeeturn rerum nominandarum quas mundum nominavi. Et nos et alii tarn philosophi quam etiam alii vidimus lapidem qui submergitur in eorpore humano et habuimus v:oluntatem ut loqueremur de eo 10 sieut I de aliis lapidibus. Quamvis naseatur de aIia natura quam 147 102 alii lapides terrei quia est in homine et non in alio animaIi sicut in caballis. camelis. asinis. ovibus et bobus et aliis huiusmodi animalibus habentibus meatus largos et apertos per quos humores et urina de facili transeunt quare in eis non potest generari 15 lapis. Sed homines habent meatus strietos intra se per quos grossi humores non possunt Iibere transire quin potius in grossentur et coniungantur et postea humores assiduo eursu Ouentes ad idem membrum dant continl1e augmentum indurate masse el sie fit totum una species lapidis in hune modum. Et ideo in 20 lapide humano invenitllr species proprie. Quando teritur i1Ie lapis el ponitur in luce lapides qui noeuerunt domino suo adherent ei sieut lapis qui trahit aurum et lapis qui trahit argentum el qui trahit ferrum et qui trahit metall um rubeum et croeeum. et lapis qui trahit ca rn es et qui trahit pilos et qui trahit ungulas. 25 Et lapis proficiens lapidi hominis qui nascitur in ripa mal1s terre colodhos in paludibus hyspanie qui assimilatur planete. Est maneries lapidis habentis corpus et spiritum et est cancer marinus. et lepus aques. Nam lepus aques habet lapidem in capite. El piscis qui vocatur barec habet in capite lignum. Sunt alii la30 pi des qui naseuntur et creseuntvelut arbores qui quando inveniuntur ab igne indureseunt et ineorporantur et hii sunt eoralli. Est alius lapis qui est aqua clara qui quando tangitur ab igne fit lapis et incorporatur quando ignis accenditur super ipsum el t'st cahestir. Est aIius lapis in quo ignis accensus est quasi 35 positus fuerit in igne et quando tangitur emittit ignem a se el comburit quicquid circa eum est. et hec est ex manerie magnesie
13 meatos eod. nigra: .oie

28 aqoeus (1): aques eod.

36 hec . qui ..

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

357

qui retinet in se res quas nominavimus. Et iIlud idem Cacit nigla. Est alter lapis qui gaudet acetosilate i. quando ponitur in aliqua re requirit acelositatem et currit adipsam absque tactn manuali hoc est alkibricet hoc est argentum et plumbum et marcasita atque magnesia. Sunt alii lapides qui per potum reci- 5 piunt rem mortalem. Et horum unus est lapis qui vocatur elbadherer. Et lapis smaragdus el hoc est zermarred. Est unus lapis qui desiccat omnes aquas dulces el salsas et amaras et extrahit aquam croceam a corporibus hominum et quando appropinquat ligno ferro et folio calami trahit ea ad se. et iste lapis 10 vocatur elberadhi. Est alius lapis qui habet intra ventrem suum alium lapidem intra quem movetur parvus quidam dum movetur ipse lapis. et iste est lapis indie qui facit mulieres cito parere. Est alius quidam lapis qui dum positus est in aqua accedunt ad eum pisces propinqui et quiescunt super illum. Est unus lapis 15 qui cu rat apostemata procreata ex causa calida et rubores apparentes in faciebus puerorum quando tritus supponitur eis. et iste lapis videtur niger mixtus cum rubore si cut splen. Est etiam unus lapis qui facit dormire. Et alter qui aufert sompnum et inducit vigilias. Sunt lapides aliqui qui triti ignique suppositi 20 liquescunt. Ex cuiusmodi lapidibus exit vitrum quod supra vel qui quando est inter ceteros lapides notus est ad modum stulti inter homines existens vel prudentes. Est alter lapis malum emiltens odorem qui comburit quicquid si bi proximum est et 148" 1 devastat omnes lapides iunctos. Est alter lapis qui crescit I in 25 minori parte per quiddam sibi coniunctum et hoc est plumbum. Est alter lapis qui in vasis positus faciet ea fervere quasi essent super ignem et iste lapis Est quidam alter lapis qui se gestantem exaltat inter homines el" hunc nominavimus in alio loco. Est unus lapis qui quando appropinquat aliis lapidibus 30 Crangit eos. et dividit eos per medium et iste est dyamas. Est alter lapis vilis abiectus et Cetidus qui iunctus aliis lapidibus preeiosis CJ'angit eos et destruit idemque tritus devastat alios lapides absque ulla vi et absque u1l0 gravamine et iste est askab qui
4 eod. plum (in fine infra end. (der ganllle ,atz eod. eplen 23 existeii verbefiert datt des ur,p",
VBr'us) 5 pott eod. 12 intra (queml: intra quem eie. ,eheinlvariante) 18 splen: eod. 28 album in eod. 34 askab: so alkab

Digitized by

Google

358

ARISTOTELES QE LAPIDllJUS

frangit dyamantem. sieut dyamas frangit omnes lapides fortes ct debiles 'sieut doeuimus supra.' Est alter lapis qui d\lm est integer non habet virltttcm. Et qoando eonfraetus est minulim c1arifieat et pellit omnes. alios lapides. et hoc est sambadheg. I) Sunt aliqui lapides qui quando eoniuncti sunt denigrant. Ex quibu!! unus est ex minera et voeatur Nora. Alle, est geoeratus et voeatur eliuerdaseng. Alii sunt lapides de quibus si uous amiserit viI1utem suam et ponantur super lesbrie et marcasitam simul iuncta reeuperabunt virtutem suam el sunt lapides valentes 10 ad oeu~os. Nune nominabimus omnes lapides eoniunetos atque divisos sieut thutiam et elecined e~ alios huiusmodi. Sunt igitur quidam lapides quorum maior quando odoraverit odorem peioris hoc est in saphyro. eroeeus minuelur el fragilis efficietur velut vitrum 15 et velut argentum quando tetigerit mereurium fuodetur et erit sieut aqua lervens. Sunt lapides quorum coniuncwrum positorumque in igne bonus scnticl seeundum vim mali lapidis. sicut aurum quando coniungitur vitreolo i. elzag et ealcantum et alumini. vel' alumen i. elsregh et sigillo supra vel sigillum. cl 20 iussiador et l4l1)is qui vocatur sieenos de quo aurifabri c1arificant . aurum suum et illud est sigillum unde c1arificant et mundant argentum.' Et illud est sigillum quod invenitur in minera ignis gred et iste ignis' est aqua. Et idem quando separatus est ab igne greeo fit sal per virtutem venti et infrigidatur et infor 25 matur el profieit multis medicinis gen ti um. et hpe est sigilhJm aque et sigilJum bone farne. In margine forle ubi est hoc sigillum scriptum deberet esse sal sie mim scriptum erat in exemplari 8 . seel. Et in quodam loeo ubi positum est sal. Me erat seI in textil iterum. Sunt quidam lapides in corde terre parum dileeti qui 30 dum pereurrerint ad superficiem terre velut aqua fiunt lapides . et multom profieiunt lepre omnique infirmitati existenti in corde humano. si triti odorentur aut eollo suspendantur. et iste lapis est valde rubeus neque est lucens. Est quidam alter lapis ero'ceus valde similis predicto rubeo eo quod non est lucens ex quu 35 onus lapis cxtrahitur qui non profieit ulli rei. Est alter lapis valde niger et non lueens et iste est. elzig. Est el alius valde
7 eliu 'daseng cod. (statt eimerdaseng) t 8. 19 alumini : sie cod. 20 vocatur: cod. vero (U 6tatt uo~, wie I4nt.n p. 361, 16)

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

359

albos et non lueens et iste est 'malus. Est alter lapis et lueens qui . tarnen est de genere non lueentiurn. Et in lapide lazuli. &tra lazulTe et in suo genere creseit pulcbritudo in maiori parte 4882 sui. Et plures lapides sunt qui similiter ereseunt in I suo genel'e et in sua pulehritudine et in sua bonitate. Est unus lapis qui 5 vocatur elinica i. eristallus. Est alter eiusdem maneriei et est metallum cristalli. Est quidam lapis manens in aqua qui quando sol oritur abscondit se et quando sol ouidit tune se ostendit et est levis in persona sua et tenet et natat super aquam. Est quidam lapis diseordans s. elzebez. et est ex manerie salis. et 10 ex iDanerie elsag. i. vitreoliet sieut alumen i. elseel et seg. et ealcantum. Et eokatbar. et magnesia el borae et lesbrio. Et isti Illpides suntex multis coloribus. Ammodo volumus ostendere genera et species horum lapidum et lieet neminavimus eos in parte superiori buius libri nibi! 15 Doeebit si eos iterum nominemus pro eorum proCeetu atque malitia quia nominavimus eos per ordinem ut essent noti. Neque poterit esse quin revertamur ad hec que diximus quando pervenimus ad divisionem eorum. Lapis igitur qui voeatur attinkar habet ib se duas maneries lapidum. s. boraeium et salium. Et 20 unus lapis est qui vocatur naseiadhor. i. liseianada qui fit in balneis. Est et unus lapis qui voeatur marehasita qui est de genere aoripigmenti et lapidis tale. Et lapides qui sunt obi sol oeeidit quando sunt sublimati. sunt quasi ridentes. Is t i s u n t lapides quos philosophus nominavit in divisione 25 ale x a nd r i. Et lapis vivi argenti est zesbae. el lapis eoralli et lapis de soiadana et lapis philosophorum qui est coloratus ex eoloribus tincture. Nune dividamus unum lapidem ab alio in hoe libro quia nos nominavimus speeies omnium lapidum preeiosorum in prin- 30 eipio buius libri et loeuti sumus ibi de eoloribus eorum unde nune dividemus unum ab alio 4) Lapis elzedi i. granatus est rubeus sed non lantum quantum rubinus quia rubinus babet eolorem soum ex igne darum sine Cumo. Sed in lapide eJgedi remanet ignis eum Cumo. et propter 35 hoe est miDus calidus et minus sieeus quam rubinus et invenitur
3 extra blldeutet 'in mllrgine' der vorlagll, will supra :r.wi,chm den 6 ,tall elmica

:r.tJilen

Digitized by

GoOS Ier

360

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

in minera sua in partibus orientis. et quando extrahitur de minera est obseurus et nullatenus lueet el quando est ineisus tune apparet lux eius et c1aritas eius lueet. 19itur qui supra se feret ex isto lapide pondus. X. granorum ordei nunquam sompniabit 5 'malum sompnum neque in sompniis timorem patietur. bec est virtus eius. Si quis inspiciat eum in radiis solaribus minuetur visus eius. Ex istius speeiei lapidibus melior est magis rubeus et magis lucidus et si quis fricet eum capillis suis aut barbe sue. Deinde trahat eum per terram ipse levabit paleas ligni. ferrei. 10 vel ex ferro et aliorum similiter. Est unus lapis qui ei assimilatur et ilIe vocatur medhanig qui est minus rubeus et minus puleher quam albegedi. Et iste lapis vocalur Medhaing non habet virtutem neque aliquid levat a terra. 15 Est speeies lapidis qui vocatur haalkhee qui est multarum (M. 5) manerierum et invenitur in multis mineris et apportatur ex partibus orientis s. ex etbyopia 'et ex specie huius lapidis inveniontur aliqui in liltore maris romanorum et terre gaddi et melior invenitur in terra garbi el romana. el ratio huius est quia valde 20 rubeus et valde elarus est et eroceus atque splendens el ex speeie sua est unus lapis qui est minus pulcber et minus rubeus et assimilatur aque mananti ex carnibus reeentibus quando sale per aliquanlum tempus manserint consperse el babet quasdam lineuni culas quasi albas el qui portal eum supra se paeificabitur ira 148" t 25 eius. Ipse restringit sanguinem el precipue Ouxum mulieris. Ipse quoque mundal et eural dentes qui eo fricantur. El cural el gingivas qui fricantur ex eo a cancro et Ouxu sanguinis. Et lapides qui voeantur elgesba sunt plurium colorum et (M. 6) atferuntur a duabus partibus s. ab occidente. a terra eHernen 30 et a terra eisin et est in partibus orienlis el pulchriol' descendit ab occidente et iste lapis est niger in quo sunt eontrarii colores s. albus et niger. Et ex istis est qui habel colorem nec babel alium eolorem apparentem. Et suffieit isti lapilli quod vocalur gesha co quod trabitur a loeo qui gesha vocatur. Et 3li ilIi qui sunt ex terra clzin odiunt ire in mineram lapidis timentes eum nimis. Unde nullQs trabit eum a minera sua nisi slavones et servi qui non habent aliud unde vivere possint. Et
2 ioseisus cod. 7 iss cod. in cod. (cf. cod. Mp. 'sieBt mel') 24 li:enueulas cod. 32 album

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

361

quando traxerint ex miuet'a portant ipsum vendendum extra terram zirn ad terras alias. Et homines terre eliemen quorum sapientiores sunt sicut bestie nolunt ipsum porlare neque ponere in tbesauris suis. Neque invenitur qui velit portare eum si non sit demens. quia qui portat eum supra se sive in anulo sive alio & modo sompniabit sompnia pessima et multiplicabuntur cogitationes sue. babebitque multa verba et litigabit cum bominibus. Et si suspendatur ad collum pueri habundabit in saliva ut mullil decul'rat ab ore eius. Et qui posuerit eum in domo sua' aut in aliquo vase suo aut in cibo ,'ei in polu suo minuentur facta et 10 actus eius. Lapis iste frigidus est et siccus. Et quando t.ritus est mundificat et c1arificat rubin um qui ex eo fricatus fuerit. Durior est aliis lapidibus et raro invenitur qui bene operetur ex eo. Extra vielelur secundum litteram loqui rle o7tice. Nota ergo

quia de natura saturni est.


(ll. i)

1&

Est unus lapis qui vocatur Eidhenegi et habet colorem viridem quasi smaragdus. eius natura frigida est et cOl'rupta atque color. Ipse lapis est metallum in minera sua el postquam incipit fieri lapis exil ex humore sulphureo in modum sudol'is si cut de viridi greco cuiu!! humoris quando gutta super aliam 20 cadit super terram indurescit in una substantia et fit lapis. lste lapis multorum colorum est. Nam primo est viridis. deinde mixtus )Irassino. habet etiam colorem penne pavonis atque colorem succidum. Est unus lapis habens colorem intus viridem et succidum et forte omnes colores inveniuntur in uno lapide quia 25 cluando tornator tornat eum veniunt multi colores in uno lapide et boc est sicut coloratus fuit in terra folium super folium. et iste lapis vocatur Nehas hoc est de ('ramine vel extra hoc est eramen sicut smaragdus non invenitllr nisi in minera auri. et si ('x eo operetur aliquid claritas eius et bonitas veneni 30 existentis in ipso quod ex eo decurrit in magna quantitate. et si tritus et fricatus alicui detur in potu fit ei pessimum venenum quia extinguit. ea;tra extendit ei fundamentum et procreat ibi vesicas et inammat. ei corpus pessima passione atque' corrumpit neque potest sanari de levi. et qui tenuerit eum more suo sugens S aquam suam est ('i infirmus. et si ponatur in auro pulchrioran

16 qui vocatur (u): cod. qui vero 29 album in cod.

18'0 cod.

23 pmn cod.

Digitized by

Google

362

ARISTOTEiES DE LAPlDlBUS

bitur post multos aOIlOS. I Si feralur et in eo aliquid stultum 1481 2 fuerit contemperabitur ei. Et qui reeeperit venenum si biberit es. eo distemperato proficiet ei. Et si quis morsus tarento aut scorpione biberit es. eo mitigabitur dolor eius in parte. Et si inter5 ficiantur quinque extra vel due musee cum hoc lapide et ligentur supra puncturam talabl'on vel si locus lesus fricetur es. eis curabitur. Et si tritus distemperetur curo aeeto et loeu8 insanus ad quem purrunt humores melancolici inde ungatur curatillum. Curat etiam allopieiam et mortuam eutem capitis que dicitur 10 tabes. et etiam totius corporis, Et iste est lapis qui colorawl' a vento et clarifleatur sieut ventus. et ipse est eoloratus in oolore aure matutine atque vespertine. et invenitur in hoc Dhaneg metallum mixtum cum suo corpore. Et si bibitur eum veneno profieit. Sed bibitus absque veneno nooot, Et si teratur el 15 fundatur eum auro fragili duleoratur aurum. Et si iungatur lapidi attiokar habet vim fortiorem ad aurum duleoraodum. . Lapis qui vocatur elsbacher a grecis nominatus est elbasifer (M. 8) kaker. expositio eius el est venenum. Et iste .lapis est alte dignitatis atque nobilitatis. Invenitur mollis ad -tactum. natura 20 eius est calida et humida non nimis. Sed subtilis est et suavis et bonitas eius est quod ipsa eurat ab omni veneno euiuseunque maneriei sit mortale seiliet aut non mortale. Et a venenis que exeuot a tem el ab iUis que fiunt morsu vermium vel reptilium. Cural etiam plagas et puncturas serpentum. Et quia loeuti sumus 25 de veneno oportet- quod loquamur de suo nomine et ostendamus suam expositionem qoia venenum non intedicit hominem per suam frigiditatem neque per suum calorem. sed ex proprietate sue malitie. penetrat enim usque ad sanguinem cordis et epatis et quando attingit usque ad sanguinem faeit ipsum liqueseere 30 in similitudinem aque deeurrentis a carnibus que salsantur. et deeurrit sanguis in venas obturans meatus eorpori~ viventis et expandit se per totum corpus quasi sagimen super aquam. Sed qui festinat meditare antequam venenum expansum fuerit per totom corpus profieit egro. Sed si tardet dueetur ad mortem. a:; Si quis enim tune dederil pondus unius dragme limature lapidis elbaseher venenato libertlt ipsum per sudorem et per resolutionem
9 mortu.m: CQd. mortitlam 17 dk. elbaseher semp cod, sagiiil cud, .... oleum cod, Hp, 32 se per:

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

363

a c;orpo..e. Iste lapis multos habet colores. ex quibl,ls est color' citrinus Clt color einerieius. et permixtus ex eolore albo ct viridi. Et hOl'um omnium melior est qui habet eolorcm eitrinum qui habet claram dtrinitatem quasi eoloremeineris.Et minera sua est in terra el~im et indie et in partibus orientis in terra eora- 5 sem, que ~st in perside. Et perse nominaverunt hune lapidem clbaseher. estque lapis veneni. Et multi sunt lapides ei similcs eL non habentes virtutem neque vim eius neque faciunt aliquid quod iste faeiat. Ex istis est elebim cl emarmar. Esl edam quidam lapis qui sepe accipitur pro iIlo cl non profieit in aliquo 10 et voeatur phundos. Si quis venenum potaverit et ponat istam 14911 lapidem I in suo ore profieit ei et profieit multum contra morsOl'am tbarenti. et euiuslibet reptilis venenosi. et si teratur ct ponatur super morsus venenosos aut puncturas extrahit totl,lm venenum. et si quis stringat plagam antequam ponat ibi pulve- 15 rem et tune ponatur pulvis liberabitur ex toto. Et lIi ex isto pulvere pondus duorum granorum ordei ponatur in ore serpentis extinguit iIIum. (ll. 9) Lapis dyan13s qui vocatur elmos nature est frigide et sieee io quarta gradu. Habet quidem in se lapis duas bonitates. Et 20 harum uua est quod rrangit omnes alios lapides quibus. eoniungitur. Et si ponatur supel' eos rumpit eos et aufert eis pulebritudinem jlujlm ct destrnit penitus. Et boe faeit virtute sui do- . mIDII. Cum eo poliuntur et planantur omnes alii lapides et auferuntur puneture eOfum. Sed niehiIominus 6$t unus lapis 25' inter alios submollis et fragilis turpis atque fetidus qui eonfundit dyamantem sibi eoniunetum neque potest aliis vinei lapidibus et ipse est el dignioribus lapidibus. Et iste est peiol' toto corpore plumbi. Et nos exponcmus istum lapidem clkab in hoc libro potentia altissimi dei qui ereavit eelum et terram et omnia que--30 in eis sunt. qui revelat populo quem diligit quid carum et quid
11 phdos eod, 14 ponalur monus eod. tut von derselben hand der anfang deI MarbQd: 18 hier folKt im

'Euax rex arabum fertur seripsisse neroni. Qui post augustum regnavil in orbe secundus Quot species lapidnm qui (,ic) nomina quive eolores ete.' Lapis dyalu8s qui voeatur eie. 29 et nos exp. prickt der arab. (,yr.)

i;ber.et:'tlr

.7'

Digitized by

Google

364

ARISTOTELES DE LAPlDIBUS

vile et carum vilificat per vile. et vile exaltat iuvamine cari. Iste lapis qui vocatur elmos assimilatur booo el claro nesciabor. Et secundum quod magnus fuerit et creveril faciet opera sua secundum scilicet suam magnitudinem. Eodem modo magnesia D manifestat opera sua digniori se in eo quod obediat viii per obedientiam in hiis duobus lapidibus scilicet auro et dyamante. Aurum diligit dyamantem fortissimo amore quoniam propinquus eius est. Et esl submersus et occultatus in eo. Et hoc sciunt ilIi qui faciunt aurum quia quando limant aurum inveniunt in 10 eo sepius frusta dyamantis resistentis limis eorum atque fraogentis eas virtute sua. Et si iste lapis teratur a fortiori se et pulvis eius ponatur super puncturam ferri scindet omnes alios lapides preciosos. Et primus qui hoc scivit fuit ale xa n der dis c i pul u s me u s qui habuit noticiam dyamantis. tunc scripsi et 15 exposui ei omnes maneries lapidum pleciosorum sicut smaragdi saphiri et rubini et aliorum lapidum corporeorum. Mirabatur enim de lapidibus preciosis et rogabat me super hoc. Et quicUllque habet lapidem in vesica aut in transitu urine accipiat gran um pulveris huius lapidis iungalque punct(ur)e unius ferri 20 subtilis facti ad modum syringe recte cum mastiee et creta. Est vallis quedam ubi iste invenitur. estque sie profunda quod Ilullus I unquam eam intravit excepto alexandro el hec vallis es! 14902 ultra corashan. In profundo huius vaUis est taota obseuritas quod numqualll homo potuit videre nee tangere fundum. Sed 2D alexander discipulus meus pervenit ad hane vallem atque vidit ibi aliquid 'luod posset capere. Vidit enim ilIie maneries atque multitudinem serpentum qui numquam visi fuerant. et IIee vallis iungitur leiTe indie. Suntque ibi tyri quorum bonitalem neque sapientiam nullus homo potuil videre quin morere30 tur statim el hoc quidem aecidit dum vivunt. sed quando sunt mortui non noeeot in aliquo. Et huiusmodi tyri habent sex menses in estate el sex in hyeme. Et quando alexander scivit hoc fecit deportari speculum in vallem horum serpentum taliter quod ipsi serpentes possent videre corpora sua in speeulo. El 35 statim dum corpora sua in eo cernebant moriehantur. quo facto
2 nesciabor sic cod. i. /lai armoniacum 12 puncturam (-= 8ummitatemj: punct cod. hnt (habent) 6 dyadamante cod. 31 hc (hunc) cod. /ltall

Digitized by

Google "

UND ARNOLDUS SAXO

365

potnerunt homines videre in vallem. Quam eum inspexissf't alexander habuit voluntatem capere ex lapidibus vallis. Feeitque exeoriari multas oves et proici in vallem. et hoc fuit postquam redierat ad gentem suam. Proieetis ergo ovibus in vallem supra lapides. Veniebant aves etheree aeeipientesque eas asportabant 5 extra vallem eum lapidibus infixis et adherentibus carnibus ovium. Currebat itaque gens alexandri post aves eolligendo lapides eadentell a earnibus ovium parvos et magnos. Adhue eaveat sibi quilibet homo ne in ore suo ponat dyamantem. venenatus enim est pro'pter eonversationem serpentIIm. Ex vi sue cluricie frangit 10 denles. (11. 10) Expositio lapidis qui voeatur Sembadheg. Natura huius lapidis frigida est in secundo gradu et sieca in tertia. Eius minere !lunt in marinis iosulis terre zin atque in littoribus eorum. Videnturque esse vene pulehriores aliis venis. et sunt lapides 15 corporales magni et parvi. et quando teruntur eum ferro et dyamante et aliis lapidibus. Et plus valet tritus in opere quam integer. Quoniam alii lapides subtiliantur el eorroduntur. per ipsum quando fricantur super ipsum eum aqua aut sine aqua. Sed non tantum operatur quantum dyamas propter virtutem 20 altitudinis et bonitatem nature dyamantis. Iste lapis qui ,voeatur sembadbeg si teratur gumme que voeatur laeea. . Extra vel baeca et eoniungantur si gumma reeipiat corpus eius sciodet omnes alios lapides. Et si arsus igne teratur et ponatur super vulnera antiqua et recentia cu rat ea. Fis(ulam quoque eurat eodem modo 25 supra aspersus. [11. 11) Expositio lapidis qui vocatur Elfebrognug. qui est lapis viridis mixtus colori eelesti . estque visu puleherr~mus. Iste lapis clareseit claritate venti. venti quoque obseuritate obseuratur. Et omnes lapides qui sie transformantur habent malas similitudines in hoc 30 lapide ad aliquid aeris. mixti eum eo. Minera eius est sub paludibus orientis et in hae minera invenitur lapis habens in se aliquid auri in quo aoro invenitur adamas submersus paululum. s. Bt oeeultum est. Et quando iste lapis tritus miseetur eum 3liis lapidibus tritis profieientihus ad oeulos tune iste lapis pro- 35 149 b ! ficit eisdem. Non est tamen nature regie I quoniam virtus eius atque dignitas minuetur. Et in eorpore buius lapidis est quidam
23 reeipiat: cod. reeiat
28 eelestia cod.

Digitized by

Google

366

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

pa"us lapis factus ex re molli. quia quoniam ipse lapis iste s. obviat, ungento perdit pulcritudinem suam. Expositio lapidis azurii. iste lapis est frigidlls et siceus ct (H. 1 est mollis ct pulchri eoloris. .Quando lapis iste miscetllr eum 5 auro tamauri quam lapidis crescit pulcbritudo fitque dura bilis ct unus color pro altero splendet el i1luminatur. Habetque bie lapis aliquid' auri mixti seeum. Natura cius proficit oculis quando mixtus fuerit cum aliis pulveribus et quando ponitur aliquid buius lapidis supra ignem sine fumo flamma eius tingetur colore eius. 10 Et si caleinetur ignis abscondit se in eo. Expositio lapidis qui vocatur eisig. Iste est unus qui aspor- (M. 1: tatur ex terra orientis. et ex terra s. indie. Estque niger et valde niger splendens dcroris atquc multum splendens. sed non est pervius uUo modo. Et est mollis et valde mollis atque fra15 gilis. . Ei de quibusdam lapidihus hoc accidit propter corum mollieiem et de aIiis propter duritiam eorum atque siccitatem. Si quis patiens in oeulis causa senectutis aut alieuius doloris qui invaserit oeulos eius ut desccnsus aque aut quid opturans vim visus faciat sp~culum ex lapide isto qui dicitur eisig in 20 quo eotidie sepius inspiciat et eonrortabitur visus eius ct indurahitur et liberabitur a dolore et a' descensu aque in oculos proftcil quoque pulvis huius lapidis oeulis. Mixtus eum aliis pulveribus. Et si habentes albas carnes portent hunc rapidem in anulo ant aliter supra se defendit eos a Documenta maligni 25 aspeetus et hee due bonitates sunt in hoc lapide. Expositio lapidis qui vocatur flambari. Isle lapis habel (M. I' colorem viridem atque cinericium nec multum lucidus est. habetque guttas nigras ct albas atque eitrinas. Sed est quidam alter lapis qui ei assitnilatur in ta~tum quod non est 30 differentia inter ipsos. Et placet multum regibus nostris. Primus regum quibus istc lapis placuit fuit aehilles et profos atque cobaios. Isti enim fecerunt ex boc lapide mulla vasa ad bibendum et ad odorandum odorem ipsius. faciebantque ipsum assimilare ambre. natura buius lapidis est frigida cl 35 sicea. Vasa facta ex hoc lapide generant illis qui ex eis bibunt assidue quandam passionem amaram ex eolcra adnsta sicut accidit predictis regibus .tque suis domestieis usque quo iobi37 usq: (usquoque) inhibuimus du
o

Digitized by

Google

E
UND ARNOLDUS SAXO 367

buimus eis ne biberent eum huiusmodi vasis. Indigueruntque hH medieine remediis. Et qui didieerit odorare vasa ex boe lapide facta proticiet eius frigiditati atque siecitati et indurabitur eor eius et rninuetur eius odoratus et non poterit bonos odores odorare. . 5 (11. lS) Expositio lapidis qui vocatur elbeneg i. magnes aut ealamita attrabens ferrum. Natura eius est ealida et sicca. Et iste est lapis eui ferrum obedit. Quia nullus qui habet sensum atque 1491'2 rnemoriam credere debet quod ferrum foreius sit aliis rebus I l.ieet foreius sit aliis lapidibus quantum ad suslinendum ignem 10 ct sulpbur et malleationem fortem inter duo ferra et ad fabricationem. Et lieet tiant ex eo arma eunetis hominibu~ et bestiis. ct iuvel se homo eum eo in eunetis operationibus suis excepto in vegetabilibus. Lieet etiam sint securi omnes iIli qui eum eo .I operantur super alia corpora. Quando enim iste lapis advenit 15 ferro trahit illud ad se quod videtur ferrum habere spiritum in se. Faeit enim magnes ipsum moveri quasi baberet in se spiriturn l'iventern. Venitque ad bune lapidern et iungit se iIIi per obedientiam quandam eidern. Et tanta est obedientia ferri buic lapidi quod si mulle aeus essent fixe in terra et iste lapis appro- 20 pinquaret eis. omnes aells tigerent se in lapidern. Aut una illftxa lapidi. alie alligarentur eidern. Ita quod una ,dependeret ab altera. Melior ex huius speciei lapidibus es! niger adrnixtus rubedini. Vis magna oeeulta est in hoc lapide. Nam si ponatur in aliquo magno vase pleno calee viva non tacta aqna. Sitque 25 vas tarn magnum quod vis ignis possit in eo abscondi el ponatur vas in furnum figuli quando primo inponit ignem. Deinde extrahator vas et infrigidari permittatur et postea lapis hine trahatur el eodem modo ponatur in alio vase sieut prius et in fornaeem similiter ut prius mittatur. Et ita tiat ter aut quater 30 tandem extrahatur lapis et in loeo mundo taliter reponatur ut nec ventus nee aqua nee humiditas aliqua eum tangere possit. Fiantque frusta ex eo quorum quodlibet babeat pondus 10 dragmaI:Um. si aecipiatur ergo unum ex huiusmodi frustis et iungatur alkib~ie fiiusdem ponderis el rnoveantur fortiter et eom- 35 misceantur. Deinde proiciantur in aquam generabitur inde maximus
1 irtdigeruntque (Jod. 19 est: esto cod. quolibet cotl. 34 frustris cod. 28 buic cod. 33

Digitized by

Google

368

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

ignis comburens quicquid comhustibile propinquum fUl'rit. Si iste lapis antequam calcinetur ponatur in aqua ceparum aut alliorum ct sit ibi per tres dies coopertus in aliquo vase amittit omnino vim suam. Sed recuperabit eam si ponatur in sanguine 5 hyrci per tres dies ita quod sanguis quolibet die renovetur. Et qui voluerit ei auferre vim quam habet px calefactione sl1perponat ei parum sanguinis hy,cini et sir, toUet ei. Minera huius lapidis est in ripa maris propinqui terre indie. Quando naves trauseunt prope montem ubi lapis iste est non polest in 10 eis remaDl~re ferrum quin _saliat extra et evolans nunc supra nunc subtus non cessat donec perveniat ad magnetem. Similiter c1avi navium eradicantur unde competit naves transfretantl'!s pe,' illud mllre non coniungi clavis ferreis sed cavillis ligneis alioquin periclitarentur. aut enim dirumperentur per clavorum eradicatio15 nem. aut usque ad montem traherentur a quo impossibile est llavem separari cum ferro postquam ei applicata fuerit. Et si quis accl'perit magnum fmstum magnelis et cum eo tetigerit locetum statim erunt branche sue restriete et inveuiet lapidem. Et hec est bonitas magnetis. . Habet tarnen et aliam I bonitatem 150. 1 20 quoniam ignis abscondit se in ('0 quando est calcinatus. Quodsi venenum alicui datum sit in potu cum limatura ferri. aut si aliquis vulneratus fut>rit ferro venenato. detm' ei pulvis magnetis subtilite,' tritus cum lacte et purgabitur a veneno. qui bibit Iimaturam ferri. aut ilIe qui bibit venenum mixturn cum ferro. 25 Vulneri ,-ero facto ex ferro intoxicato superaspergatur pulvis huius lapidis et curabitur virtute dei. Ferrum igitur obedil huie lapidi plr virtutem que completur in co. Bonilas quam deus dedit iIli manifestanda est illis qui cl'edunt in eum. si cut ipse vincit corpora que videntur hominibus completa et que videnlur fortia 30 et dura el potentia ex se qui sit benedictus in secula. Expositio lapidis attrahentis aurum cuius minera in quodam fW) monle est ubi sol occidit. Iste lapis attrahit el coacervat similiter aurum sicut alii aliqui lapides trahunt argentum atque es plumbum pilos. carues et aquas velova. Et est lapis super 35 quem pisces congregantur. aut propter dilectionem aut propter saporem quem inveniunt in eo. Et ex istis lapidibus est quidam
1 propinqum cod, 7 pum cod, 8 rippa cod, 13 cavillis: 6. Ducange 8. v. 17 frustrum cod. 18 branebe 6ic 32 eoaeernat cod.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

369

lapis hebes .et iste vocatur badhare. Et lapis qui vocatur pho- . lopos. Et lapis quorum uuus oeeultat Se sub aqua quando sol oeeidil et ostendit se quando oritur. Aller faeit eeontrario. El lapis qui aUnhit venenum. Et minere omnium horum lapidum suntin oeeidente ubi sol oeeidit qui potens est supra dolores &; eorum. Ei diseipul u s meus alexander qui fuit in oriente pe"enit usque in oeeidentem probavit eorum virtutes. Lapis qui trahit aurum est fulvus mixtus eum eolore einerieio. Ei levis et mollis taetui. Et quando respieitur videiur esse aurum extraetum statim aminera. Si quis eum eo velit 10 operari et ealeinetur sieut diximus. de lapide qui trabit ferrum fiet melior et habebit ardorem forliorem illo. Natura huius Japidis est ealida et sicea. Et si aurum mixtum fuerit pulveri et iste lapis supertraetus atlrahit et eolliget tolum aurum ad se et separabil ipsum a pulvere taliter quod niehiJ remanebit ibi 16 ex auro. Et hee est eius bonitas. (Uib) Expositio lapidis eolligentis el attrahentis argentum. Natura huius lapidis est frigida mala et eorruptiva. et iste est quidam lapis albus mixtus eolori einerieio et stridet velut plumbum eum stringitur nee tamen habet plumbum in se. et ita faeit Qperationes 20 suas. sieut exposuimus de lapide attrahente aurum. Et si ali-quis aeeipiat maream huius lapidis aut plus vel minus et eoUocet iuxta argentum per quinque braehia longe aut propius ipse attrahet argentum ad se. etiam si clavis esset at'xum eradiearet illud. nee in aliquo lapidum attrahentium est tanta virtus attraetio- 25 150' 2 nis sieut in isto. Et si eliam esset caleinatus in aliqua I testa faeeret quod diximus et combureret quicquid proximum esset. Si aliquis habet hune lapidem in anulo aHeuius metalli dum modo non sit argentum et inveniat argentum clavis affixum in dupplo sui eradieabit illud si superponatur eidem. Et si esset 3Q argentum in anulo eurreret faeiliter ad lapidem. (15<) Expositio lapidis qui trabit cuprum eolor eins est pulverulentus et videtur quod pulvere sit eonspersus quo eonstringatur. Ei iste vel ille est peior qui trahit ad se latonem el euprum. Qui haberet ex huiusmodi lapidibus unum 35 pondus decem dragmarum traheret ad se pondus trium earree3 ostendit quando (olme se) eod. . 29 elavi eod. 33 alb"", in eod. Z. f. D. A. neue folge VI. 26 testa: testl(bis (,ie) eod.. 24

Digitized by

Google

,..
370
ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

torum eupri. Et si aeeipiatur pondus x. earreetorum huius lapidis et ponatur supra deeuplum sui in pondere ex argento fuso supra ignem antequam infrigidetur faeiet ipsum eoloris fulvi ad modum auri. Et si fundatur iterbm ter habebit auri. eritqoe 5 tanquam bon um aurum et hune colorem dat ei lapis infusione. lta quod argentum non amittet eum de cetero. Sed non erit tante rubedinis sieut bonum aurum rubeum. Nam aliquid est in eo~ rubedinis sulphuree. Et si aliquis epylelitiam a nativitate aeeipiat pondus unius gTani ordei ex isto lapide trito eum aqua 10 dulei et pODat in naribus suis dOdee sternutet et liberabitur. (ll. 16) Expositio lapidis attrahentis pilos. Iste lapis quando in- (ll. \:\ spieitur videtur esse pallium pilosum. et dum tangitur percipitur esse lapis. Estque levis valde. Nam eum invenitur ex hoc lapide quantitas que vix possit pugno eODeludi non pondel"!t 15 ultra dragmam unam. Est enim levissimus omRium lapidum. Estque fragilis. Si quis ex hoe lapide posuerit in eoeurbita cum alembie ita quod fiat ex hoc quasi ungeotum fient ex hoc multa opera. Et si po natur iste lapis supra pilos alicuius bestie extra hit eos quasi ealx mixta auripigmento et plus operatur quam 20 ealx. Et si trabatur super pilos in terra dispersos adunabit eos. et iungentur lapidi ut in eo videantur pullulare quasi herba in eespite. Si pulvis huius lapidis ponalur super loeum unde pili eradicati sunt faeiet eos renasei. Dii omni tempore erunt pleni. Et si loeus in barba aut in capite qui per alIopiciam pilis denu25 datus est fmetur eum eo renasei 'aeiet pilos ibidem. Et si aurum fnsum sentiat odorem fumi huius lapidis fiet fragile quasi vitrum ut de cetero non habeat remedium neque per medicinam neque per aliud. Expositio lapidis attrahentis ungues. Iste lapis est albus (lf. ISI 30 et non nimis sed quasi pallidus. Estque lapis totus lenis et mollis. Si ponatur super unguem trabit eUDl ad se auferens ei elaritatem suam et extrahens 88nguinem eorrentem inter unguem et earnem. Et si ponatur super ungues eradicatos trabit eos ad se et eolligit a terra sieut faciunt alie calamite. I Et 150b \ 35 videntur ungues in eo quasi nati. Et si frangatur eum eo aut
8 aliquis A epylentiam (i. e. epilempsiam, epilepsiam) cod., am rande var .. (die leisten buchlt. lind tDeKlIuchniUen) 19 mirta cod. 23 plani cod. 3f1 eum eo lic

Digitized by

Gogle

UND ARNOLDUS SAXO

371

alia re non nocet eie Et si pooatur supra ferrum stalim deturpat illud. Et si menstruum mulieris virginis ponatur super hune lapidem liqueseit statim. Si aqua Cundatur super hUDe sanguinem et iste lapis ponatur intus per unam noetem fit quasi arena. Et hee est sua bonitas. 5 Si isti lapides eolligeates et attrahentes quos nominavimus caleinentur in duobus vasis supra ignem viee post vieem et deinde inungalur eis sulpbur comburent quicquid circa eos ent propinquum. Borum preparationem nominavimus in capitulo pnm. huius libn. Similiter in lapide caleis quando 10 posilus fuerit in igne absconditur ignis. Nam quando antequam fuent tactus aqua iungilur sulphuri faeit illud idem quod predieti lapides sed non ita fortiter. (M. 19) Et quando nominavimus noram. et auripigmentUDl non poterit esse quin nominemus opera eorum. Non enim et auri- 15 pigmentum quando eoniunguntur faeiunt venenum mortale. Si quis bibat ex aqua horum duorum lapidum dirumpet ei fundamentum et seindet intestina et penetrabit testieulos. Et si. hii duo lapides triti ponaniur super corpus viventis abndet pUos eius et auferet si ibi remaneat eius eulem a carne. Et si lapis 2.0 qui vocatur marrae coniungatur nore denigrabit corpora .hominum. Et si eis iungatur oleum et Oat ungentum ponaturque 'SUpra tissuras aul erepawras atque vulnera eorat ea. Et si fissure sunt dure habentes quasi erustam primo mundillcat ess. Deinde eoniungit. Et natura quidem intendit Caeere hee. et 26 hee mixtio similiter. (M. 20) Expositio lapidis qui vocatur eltene. Ist.e lapis albus est et si polilus sit videtur ebur albedine et pulehritudine ipsWs. lapis iste quidem Crigidus est et sieeus et asportalur ex littore maris asmiri. Est quidam lapis qui vocatur sein qui assimil.tur 30 00. niehilominus diversi sunt in operationibus suis. et iste est lapis qui proeit ad maeulam oeulorum quando pulverizatus superponitur. Et mulieres indiee ex terra elzin raeiunt iode monilia et anulos tieri et portant seeum eo quod deCere~ti no possit neeere sortilegium si aliquid huius lapidis ponatur 3 Deinde trahatur lapis inde et ponatur ad desiecandum. aduna10 album in cod. 11 abseuoditur cod. 35 album in cod.

21 vocatur: cod. u'o

(vero)

24*

372

ARlSTOTELES DE LAPIDIBUS

bitur id quod remansit in lapide in duobus locis lapidis aut tribus. et ex virtute lapidis ille gotte Bent acetum. Hune quidem lapidem desiderant reges qui mirantur de sua bonitate. Hie (K. dtficit e:lJposilio ltJpidil qui vOttllur mtJretJlita. 6 Expositio lapidis qui vocatur magnesia. Iste lapis habet (K. multos eolores vocatur etiam auhetion sine quo vitrum nequit Beri attamen non habet in se aliquid plumbi. Iste I lapis 00&- 15(J cervat pulverem vitri simulque harene et iungit simul sieut dixi et desiccat et purgat. Illud idem facit lapis euius operatio est 10 occulta stringitque fragile atque frangit durum. In hot fuerunt multi pbylosophi errantes et multi al in hoe non potuerunt aliquid videre. Cogitaverunt enim multum in lapide colligente vitrum et erraverunt in sua inquisitione et tamen non eessabant inquirere. Et natura quidem huius lapidis frigida est et 15 sicca. Expositi. lapidis qui vocatur alkibrie. Supra i. sulphur. (K. Iste lapis multorum colorum invenitur. Est enim ex eo qui habet colorem rubeum boni ruboris absque pervietate. Est qui habet fulvum colorem sumeientis fulvoris et quidam insumeientem habet 20 fulvorem gravemque odorem. Et iste lapis multorum eolorum est mixtus. Rubeus invenitur ubi sol occidit in terra forfor in qua nullus homo habitat. que est ex mari omnos. El iste alkibrie splendet de node. quasi ignis ita quod videtur multum a longe. sed non retinet hane bonitatem postquam fuerit extra 2& suam mineram. Et iste valet patientibus epylentiam: Si insumetur eis in nares ut sternutent. Valet etiam furibundis. sive insensatis. et eis qui cadentes in exstasim amittunt loquelam. ProBeit etiam dolori capitis. Et multum ex eo intrat opus auri. Tingitque albeum in rubeum. Ex hae speeie est quidam O non habens tantam virtutem. Pulvis tingit album et rubeum in nigrum. si laminis auri puri misceatur palvis alkibric et caleliat totum ad ignem et deinde infrigidari permittatur fragile erit aurum quasi vitrum. Si denuo po natur ad ignem et supponatur aliquid boracis redibit aurum ad pristinam naturam. hoe 35 salvo quod remanebit in eo ex eolore alkibric. Iste lapis valet ad scabiem bestiarum precipue. Inde est cum oecultetur in meatibus quorundam fontium habeDlium odOl'em sulphuris. Si
13
SUB

(randbB{.erung): illa

cod.

(im tB:.ctB)

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

313

quis in aquis horum balneetur temperatis ita quod non sint calide nimis nee nimis frigide. Ventus similiter sit temperatus in caliditate et frigiditate liberabitur a scabie et a vulnere si vulneratus fuerit. et ab inOaturis a pruritu et a morsibus veneDosis. a febre et a melancolia. profieit etiam infirmitatibus 5 vulve et mulieribus que non eoneipiunt pre nimia frigiditate aut inrmitate vulve. Et huius lapidis hee est probatio. Si quis inunxerit capitium sue camisie e1 eo desiccabitur pre nimio eius calore sieut aecidit elsag. et omnis species alkibrie eomburit et devastat et ad nichilum dedueit omnia corpora lapidum 10 quibus obviat igne. (11. 24) Expositio lapidis qui vocatur Eizarmeth. Supra i. auripig:15101 mentum. lide I lapis multorum eolorum invenitur s. rubei et fulvi. Qui mixtus eum calee abradit pilos et cutem atque carnes e1 ipsi coniuneti in hune modum sunt venenum mortale. 15 Ruheus atque fulvus si calcinentur unusquisque eorum per se donec sit albus et ponatur eum modico boracis supra cuprum robeum ad ignem aliquamdiu dealbabitur et purgabitur a sua sorditie et fiet pulehrius. Et isti lapides multas habent mineras. Si comburatur elzariueeh et inde fiat pulvis poterit inde eurari 20 cancer et fistula. multum quoque intrat ex eo opera ignea. (11. 26) Expositio lapidis qui vocatur elbarchi. Iste est lapis quem quidam vocant lampus vel lampum. natura eius calida et sicca est e1 ignea s. Indi ex eo lapide faeiunt incantationes plurimas. Una ex suis proprietatibus est quod ipse faeit mulieres 25 luxuriosas. Iste lapis invenitur in atTrica in minera sulpburis rubei. et ideo aleu n der di scipulu s m eus inhibuit genti exercitus sui ne quis lerret hune lapidem ne mulieres exercitus nimis fierent luxuriose. Feeitque hos lapides conquassari et intus invente lueront careute unde earum figure inveniuntur SO seulpte in latere lapidis. Si a1iquis accipiat ex duobus lateribus pondus duorum granorum ordei et tritum dederit in polu habenti aquam citrinam intra se purgabitur atque eurabitur. (M. 26) Expositio lapidis qui voeatur elehendi. i. indus. Jste lapis trahit ad se aquam et lragilis et plenus foramioibus atque levis. 35 Bonitas eius est quod attrahit ad se omnes aquas quando super1 aqua . . . temperatis cod. 10 obviant cod. odo 11 sit ('0) cod. 36 ad se: a se cod.
t7 donee sit:

Digitized by

Google

374

ARISTOTELES DE LAPIDI8US

ponitur eis. Si ponatur iste lapis super ventrem ydropiei habentill aquam eitrinam aqua exibit aUraetu lapidis. et desiccabitur ydropicus. Et si tune ponderetur inveoietur pooderans quantum ponderabat aqua quam ad se traxit. Deinde si ponatur ad solem 5 exibit aqua et lapis revertetur ad oaturam propriam. Quando iste lapis inponitur aque bullieoti aqua quam attrabet remaoebit in eo donec frigida sit. et tune exibit sicut aqua citrina. Quando iste lapis tritus superponatur 1000 pilis pleno absterget ab eo penitus pilos. tO . Expositio lapidis qui vocatur Malcbs i. lapis iodicus qui (I. 2ii non timet ferrum oeque maUeamentum neque ignem quantuseunque aceendatur super ipsum neque fumus nocel ei. In quoeunque loco fuerit ipse aufert aquam ab eodem loco sciliut membrorum mentisque timorem et fugat opera demonum. Si 15 quis ferens hune lapidem supra se veniat ubi siot sortilegia aut opera dyabolica. destruet ea. Vir quidam Domina sophesta virtute buius lapidis destruit opera atque ingenia incaotatricum et opera demooiorum ita ut oec sortilega Oel: aliquid sui operis out maligoitatis poterat inveniri. Et de hoc audivimus rem 20 mirabilem. Alexander I enim discipulus meus vidit a longe 15l'1 incantatores' et ineantatrices et vidit homines exercitus sui I neratos et inlerfectos miro modo potestate dyabolica. Cumque vidisset iocantatrieum operationes mirabiles. Ipse el quidam alii reges qui seeum erant rogavit alexander creatorem 25 s u u m ut iuvaret eum contra. Et el tune non potuerunt ei noeere. Ipseque inveoit seientiam bornm duorum lapidum et seivit eorum booitatem adiutorio altissimi ereatoris omoipoteotis. I Expositio lapidis qui cito faeit parere et hec est una sUlrum (JI. 211) booitatnm. Altera est quoniam melior est ceteris lapidibus in corpore. 30 Et iste est lapis intra quem auditur alter. EI multi alii lapides assimilantur ei in hoc quod diximus. Mioera huius lapidis est in monte iot~r pheroar et sen. Virtus huius lapidis oota fuit per vultures. Aeeidit eoim eis tempore quo nidiftcaot quod ova ita iodurantur io corpore femelle ut cicius moreretur quam 35 poneret ea. Quod videos maseulus traosvolat in indiam et inde asportat lapidem quem pooit sub femella sua virtute cuius beratur statim emisso ovo. Et iste lapis vocatur ftlcrum CoartOD i.

m-

t 0 Malcbs .ie

17 inquantatricum cod.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

375

lapis festinans partum. Indi eognoverunt per id quod vultures faeiebant el eo. Unde ponitur unus ex istis lapidibus sub pannis mulieris laborantis in partu et statim parit. Istud idem faeit iste lapis omnibus bestiis super quas ponitur faeit enim I) eas parere statim. (M. 29) Expositio lapidis liberantis a glarea. Iste lapis voeatur eliude. Natura atque bonitas eius est quod si aliquis bibat el eo pondus trium careetorum glarea eius disrumpetur et destruetur. Natul'a eius est frigida el sieca et mollis. Lapis iste invenitur in partibus occidentis et littoribus hyspanie. unde maris proieiunt 10 ipsum ad rippam. Et inveniuntur in modum vertieuli mulieris. Est etiam quidam lapis granatus cireumquaque qui profieit glaree sieut diximus. et iam nominavimus maneries huius lapidis in prineipio huius libri. Si aliquis aeeipit lapidem qui naseitur in eorpore humano et terat ipsum et miseeat eum aliis pulveri- 16 bus valentibus ad oeulos liberabit a maeulis oeuli veraeiter. (ll. 30) Aquarum exeuntium a terra alie sunt calide. alie aeetose. alie amare. que postquam vento taete fuerint fiunt lapides. Lapis qui fit ex aqua calida non intrat aliud opus nisi muri. Lapis faetus el aqua aeetosa tritus valet epilentieis insufOatus naribus 20 eorum ut sternutent. (M. 31) ExposiLio Japidis indueentis sompnum. Iste lapis est valde rubeus atque clarus. Natura eius est ealida et eorrupta. Iste. lapis est de die quasi lapis emittens aliquantuJum fumi. Et hoc quidem videtur de eo in die. Sed de noete videtur quasi ignis 26 illuminans omnes alios lapidesqui sunt eirca se. Si quis acce15t b1 perit ex boe lapide pondus unius I dragme aut parum plus vel minus el suspendat ad eollum alieuius dormiet lribus diebus ct tribus noctibus continue et in quarto die si auferatur et excitetur.. erit tanquam ebrius el magis sompnolentus quam aliquis 30 alter. Et boe aecidel ei virtute lapidis dum est supra iIlum. Et si Iigeiur braehio alieuius aut ponatur sub capite eius dormiet tantum quod dolebit caput. (M. 32) Expositio lapidis auferentis sompnum. lste lapis viridis deelinans ad virorem. Ponderosus est ut plumbum. et bic est 36 rosas et invenitur asp er tactu. Et est lapis multorum colorum.
6 vocatur e\iude: notus eltnde (elinde oder elmde) cod. set cod. (liaft rosas oder rasas. et) 36 rosa-

Digitized by

Go

376

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

Quicunque habuerit super se ex hoc lapide pondus. x. dragmarum non dormiet de die neque de nocte sed semper vigilabit absque clausione oculorum et absque uUo gl'avamine. - Sunt autem aliqui homines vigilantes de nocte qui valde gravantur sompni amissione. 5 Et desiccantur eis ossa et fiunt ponderosi ac si portarent ferrum aut plumbum. Et hoc quidem non accidit habentibus supra se hunc lapidem Jicet mWtum vigilent. Et si auferatur lapis dor~ mient secundum quod consueverunt. Si pulvus huius lapidis ponatur in naribus leprosi ut .sternutet liberabitur a morbo illo. 10 Habet igitur has duas bonitates scilieet sompnum aufert et quod curat a lepra. Expositio lapidis qui occultalur de die et apparet de nocte. (aaa) Iste lapis invenilur in mari hyspanie prope offan os. Et istud est mare quod nominavimus in hoc Jibro. quod crescit in uno 15 tempore anni et exit ripas. Iste lapis conteritur ex concussu aque vocatur eldor. Et quidam alter quem nominabimus post istum. et iste et multi alii Japi des reperti fuerunt. et visi ab aleundro in loco isto quando ipse intra~ vit tenebras. et invenit mira cogitatu in hUs lapidibus quos 20 nominavimus in hoc libro quemlibet per se. Multi sunt lapides maneriei ist'ius lapidis et tot quod nescitur eOl'um numerus. Et etiam cuiuslibet lapidis quem nominavimus in hoc libro. Et aliqui philosophi dixerunt generationem lapidum super qua~ tuor mineras Et dicebant quod aurum est de minera. et ar25 gentum de minera; et plumbum de minera et ferrum de minera. Et sic diviserunt eos in quatuor. Et in hoc fuerunt valde decepti. Et nos dicimus quod quilibet lapis habet mineram suam. Sicut invenimus vivum argentum habere mineram suam. Et iam nominavimus eorum mineras pro maiori parte. 30 Nunc nominabimus quendam lapidem quem laudare volumus. (~') Iste lapis levis est supernatans aque de noete separatur a fundo aque ad superflciem eius i. super faeiem aque apparet de noete. Et quando sol incipit oriri et lapis immergitur in aquam ne tangatur a sole descendens ad rundum deductus nunc dextrol'8om 35 nunc sinistrorsum on dis et vento donec in fundo perveniens I in 151b2 aliquo loco terre quieseat. Et quando sol iterum incipit declinari et lapis incipit elevari paulatim. sic ut post soHs occasum
13 offano8 .taU okianos

15 rippas. cod.

27 qualibet cod.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

377

supra aquam appareat. Si quis acceperit ex hoc lapide tres dragmas et coUis equorum suspendat non poterunt hinnire quam diu ad collum habuerint lapidem sospensum. Idem qlloque accidit de aliis bestiis. Nam quecunque lapidem ad collum suum suspensum habuerit non poterit) vociferare vel mugire quam 5 diu eum ita tulerit. Alexander precepit hominibus sui exercitus quod animalibus suis adaptarent hos lapides ut dictum est ut animalibus non faeientibus tumultum elamoris non haberet alexander impedimentum dooec esset supra inimieos suos nut u dei. (34) Expositio lapidis qui occultatur de noete et apparet de die. 10 Iste quidem lapis eontrarium operatur quod lapis predietus attamen inveniuntur in eodem loeo. Nam quando sol declinat Iste lapis incipit deseendere ad fund um per mediam aquam nune a dextris nune a sinistris vento agitatus et undis. et quando sol oritur lapis surgit paulatim donoo veniat supra aquam. et 15 quando sol tegitur nobibos et lapis oecultat se sub aqua.et quando nubes dividuntur aut amoventor ut sol appareat et lapis redit super aquam. Et quando sol occidit lapis descendit ad fundum aque in aliquo loeo: Bonitas si quidem huius lapidis est quod si suspensus fuerit eollo. bestie non cessabit elamare seeun- 20 dom proprietatem sui soni quamdiu ad eollum habuerit de die et de noete. D eu s exaltetur q ui est verus iudex et ereavit om nia in men sura et forma suo iussu. (35) Exposilio lapidis qui voeatur polophos. Iste lapis habel colorem multorum colorum mixtum. Est enim ex spe~ie lapidum 25 qui mutantur multotiens in die. Aliquando est rubeus et non nlmJS. Aliquando viridis. aliquando citrinus. Et sie singulis diebus quolibet eolore eoloratur et de node splendet aliqua elaritale. Ipse assimilatur ori ridenti in euius interiori oeeultus est ignis. Alexander precepit sois baronibus. quod ipsi por- 30 tarent ex hoc lapide supra se. Qui portaverunt de die e1 in nocte sequenti habuerunl multum insuItum a demonibus. multumquetimuerunt proiciebant enim lapides et fustes per totum exercitum et verberantur homines neseientes uode hoc aeeideret. eo quod non videbant aliquid circa eos. unde hoc venire posset. 35 Ouare estimaverunt quod lapides hii quos de die tulerant venirent
14 ad dextris nune ad sioistris vento agitatis cod. 28 quoslibet cod.
25 mlxtlm cod.

Digitized by

Google

ARISTOTELES DE LAPlDlBUS
a demonibus et quod demones haberent' in eis aliquid operis occultum quod nolebant manifestum esse bomioibus. Alexander qui secom babehat dei adiutorium quo iuvabatur in suis necessitatibus detulit secum aliquos ex istis lapidibusl et quando exo troit eos a minera sua in quocunque loco fuit neque demon neque serpens neque leo. aut alia fera sive quodcunque veniebat I 152'1 in exercitum suum sed fogiebant semper ante eum. Et bee esl bonitas buins lapidis et propter bane honitatem ponebant reges buiusmodi lapides in tbesauris suis. ut s. inde fugarent demones 10 atque serpentes. Expositio lapidis qui vocatur elkir i. cacaramom. Iste lapis (36) invenitur in partibus oeeidentis et in hyspania prope civitatem quem aleunder conslituil pet 30. dietas. 'Iste lapis niger est babetque colorem kir. puleber quidem est ad tangendum. 10 Et ex eo exil de die quasi quidam fons ex pulvere. Quando 100 dragme kir fuerint eum mille dragmis huius lapidis kir bulliet et lique6et quasi esset in igne. Et si ponatur in aqua fontis aut in aqoa currente aqua fugiet dextrorsum et sinistrorsum et nicbilominus semper vult esse super aquam. 20 Expositio lyidis animalis viventis sicot animalia marina. (37 .. obus est cancer marmus qUI babet denles et corpus de hellr.W) EX qUl lapide. Et lepus marinus qui babet caput lapideum. babet enim lapidem in eapite. Et testudo babet dorsum lapideum. et S1ol'08 testudo nutritura curie babel dorsum lapideum cuius nominavimus 26 speeiem in boc libro. Storos atque cancer marinus babent maximum profectum sed dentes plus pr06ciunt ad faciendum pulverem ad ooulos. Sed alii non profteiunt nisi lepus marinus wius mentionem fecimus quod secundum lapidem in capite. Et isti sunt lapides viventes. 30 Expositio lapidis qui suspenditur ad mamillas. Natura huius (38) lapidis est frigida et corrupta.Et lapis quidem iste albus esL et ponderosus et vaIde durns. et declinat parumper ad ruhorem occultum minera eius est in oriente in quodam monte prope vallem dyamantiso Quando sol oriens lucet supra bune lapidem 35 splendet ipse in albedine incensa valde velot esset argentum fusum. aut quod lapis esset totus eonspersus vivo argento. Sed nichil horum invenitor in lapide. Si quis pondus trium drag0 0

6 Teniebl cod.

28 seeundum (riil) '0 cod.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS. SAXO

379

marum huius lapidis suspendat mulieris mamillis que in mamillis patitur omnino eurabit. Sieut eanerum qui generatur plerumque in mamillis mulierum laetentium quibus lae nimis manet in mamillis ita quod indureseit et eoagulatur per calorem. aut per agitationem. Et tune non sugit infans Bist sieut serum I) donee patitor mulier eui hoc aceidil graviter. et punctiones malas sentit. ab hae igitur infirmitale et a simili bus in mamillis aeeidentibus liberat iste lapis appensus tam viros quam mulieres. (39) Expositio lapidis qi eurat apostemata. Iste lapis habel multas mineras in oeeidente in paludibus hyspanie et in palu- 10 dibus orientis in terra indie. Iste lapis ruborem. habet mixtum eum pallore. lenis est taetu ita quod videtur absque uUa asperitate. Est etiam multum durus. Natura eius est frigida et 152- 2 humida. I I.ieel ipse sit durus quando eum aliquo frieatur exit ab eo liquor puniceus quasi rosa. Quando frieatur apostema 15 aut quelibet inOatura eum hoc lapide aut ungitur Iiquore eius proftcit ei et mitigatur dolor. Et hec est sua honitas. (40 . = Expositio lapidis qui vocatur Elbehecte hoc est baddare. hebr. tW) Ipse est sub paludibus tenebrarum ubi nunquam est dies neque sol apparet quoniam cursus suus longe est ab eis. Diescel'et 20 enim ibi si sol appropinquaret iIlue. neque essent. ibi perpetue tenebre sicut sunt in mari offianos. Lapides elbehecte sunt magni et parvi habentes colorem auri. Quando mare offianos inOatur inveniuntur in littor& eiusdem maris. Extra Constat quod 1we totum ut enigma. Quando exercitus alexandri venit 25 iIlue et quidam ex exereitu respexerunt hos lapides omnes aspicientes stupidi Bebant et intuebantur ore aperto quasi amentes nec poterant inde amovere eogitationem suam sed manentes oscitabant desuper lapides. Et ecce quedam avis nimis magna parve stature existens euius locus est occultus exivit mare of- 30 fianos. Et quando venit super locum ubi erant lapides proiecit se super eos alis exlensis faeiens quemadmodum et homines. Quando vidit gens boc trnit se retro. TUBe preeepit alexander bominibus suis ut eoopertis faeiebus seu elausis oeulis aceederent ad lapides et proieientes pannos super eos asportarent ex lapi- 3S dibus quantum possent redeuntes ad tentoria absque hoc quod inspieerent lapides quod feeerunt. Tune tuHt alexander eos in
2 generantur cod. 376, 13 find IInt"n $, 30
1I) pumiceus cod.
22 offialloB, wi" 06"11

380

ARISTOTELES DE LAPIDmUS .

terra habitata hominibus longe ab iode itinere' unius mensis. precepitque eos extrahi a vasis quibus portal,lantur et feeit ex eis fieri muros euiusdam eivitatis. Sieque reeesserunt ab iIIo loeo. postea aeeidit quod ventus et aer seideruBt lapides muri 5 illius. ita quod exteriores vel altiores erant eooperti pulvere et luto et interius erant elari. Et hoe Dartat tr-anslator . huius Iibri ex narratione quorundam fide dignorllm dieens. Nos intelleximus quod quidam ex regibus flliorum ninive legit in libro de lapidibus. Et statim adunavit exereitum. 10 Et dedit ei prineipem et misit eos ad seiendam certitudinem huius eivitatis. Et eum pervenissent iIIuc Cecerunt sealas ad seandendum murum eivitatis ut possent videre inCra civitatem prineepsque exereitus preeepit quibusdam ex suis ut seanderent muros eivitatis. et primus qui ascendit eum vidit lapides 15 intus aperuit os et saliit in eivitatem non rediens ulterius. Quod eum ~jdjsset prineeps preeepit alteri ascendere qui eum Cuit supra murum Ceeit ut primus. Elegit deinde prineeps quendam numerum suorum hominum. Ceeit eos iurare quod ascenderent moros et quod visa civitate reverterentur ditturi certitudinem 29 de ea. et illi aseenderunt et Ceeerunt sieut Cecerunt alii. preeepit igitur tune princeps genti retroverti. Sei I vit enim quod 152 bee esset virtus lapidis. Et neseitur altera bonitas in hoc lapide nisi hee. Expositio lapidis qui voeatur EIseisis. iste lapis est levis (41 =, 25 et Cragilis eorporis. Qui tangit eum videri polest ei quod ven- heb,.. &4 ) tus eam Craogere po~set. assimilatur lapidi qui voeatur elphysior quando mare inflatum est. et unde quasi montes fugientes ante ventum eurrunt. Tune surgit lapis iste eurn vento. Qui huius lapidis pondus. 10. granorum ordei portaverit ad braehium liga30 tum vineet omnes inimieos suos in bello. Expositio lapidis qui vocatur Elmeeha aut beUor i. cristallus. (42) Iste lapis est ex speeie vitri et invenitor in minera sua. Sicut formatus est totus integer. Sed non est sie ex vitro. Invenitur enim per frusta et mieas et est eum magnesia. Supra vtl mag36 nete per euius adiutorium fit unum corpus. Sed eristalllls est elarior et magis alba et Cortior quam aliquod vitrum. Cristallus
8 reptibus ('0) Ilalt regibus la lapide!) 26-26 tum eam (10) cod. (oGl.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

381

reeipit eolores diversos qui trahuntur ex lapidibus. et quando tineta est assimilatur rubino. Divites aliqui faeiunt~ sibi 6eri vasa ex ea. Et iste lapis plus plaeuit regi Brohore quam aliquis alter. Feeit" enim exipso 6eri omnia vasa sua. Et iste rex fuit primus qui feeit. fieri vas lapideum. Bonitas huius s lapidis est. quod quando exponitur soli rotundatus ut radii solares penetrent ipsum erit ignis ab eo. Est quoque alia eristalli speeies que non est adeo pulehra neque elara sieut predicta eristallus. Verumptamen est durior quando videtur ab aliquo. apparet ei quasi ex nive esset. Et si pereutitur ferro 10 emittit ignem magnum. Quare hune lapidem portare dehent qui ignem faeere volunl. (43) E~positio vitri quod voeatur zegeg. Vitrum est multorum colorum el invenitur in multis mineris lapideis et harenosis. Quando ponitur in igne eum magnesia. Supra ",eI magnete 15 liqueseunt et 6unt unum corpus virtute plumbi et magnesie vd nelis. Et quando traetum est ab igne si exponatur vento antequam seeundam deeoetionem temperatam reeeperit leviter frangetur corpus eius. Et eum sint multi eolores vitri invenitur qnedam speeies adeo albi quod vix polest dignosei a eristallo. 20 Et istud est melius. Ex hoc trabitur rubeum. citrin um. viride. et violaeeum. Est enim lapis mollis et fragilis. Et sieut fatuus homo inelinatur dietis euinslibet. lta vitrum omnibus eoloribus; Reeipit enim omnes colores per ealorein ignis. Et fit lapis quando vento exponitur. Natura eius ealida est in primo gradu 25 et sieea in seeundo. Et est eonvertibilis ad quamlibet aliam naluram lapidum. eo quod vitrum 6t lapis. dum p~mitur in aere frigido. Et eito ealefaetum liqueseit per sunm ealorem. et inelinatur omni generi lapidum. sive sit ex minera sive non. 152"2 El quando tingitnr I in igne temperato bene coloratur. Sed si 30 ignis est nimis ineensus aut debilis non bene tingelur. Ei sieut trahitur earo a bestiis ita trahit ipsum ad se ferrnm virtnte sui ealoris atque sieeitatis. (44) Sal multarum minerarum est. multorumque eolorum. Una speeies eius est lapis albus sieut nix. et ex ista speeie ~st eri- 35 stallus que indnrata est lapis facta. sieut eeteri lapides. Et alia speeies que est aqua salsa et inde fit lapis. Est eins alia
17 'v.l nes' dA. 'v.l magnetis' (wi.
111.

15)

'-"""7Ii. - ~

382

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

species quod in principio ruit ventus corruptus inter metalla inclusus et postea lapideseil 'el fit saI. Est item a~a salis maneries quod invenitur in eislernis in quibus fiunt gutte ex rontibu8 in ventre lerre. Et quando hec aqua extrahitur el separatur a 5 guttis lapidescit in sal 'firtute aeris. Et nos quidem nominavimus sal quod esl gubernalor totius mundi et cuncti populi. inde condunt eibaria sua. EI sal quidem invenitur in plantis. et in lapidibus el aquis. el omnis res cum coniunctum euerit conigemr per ipsum. Natur. eins ealida est el sieea. sed quoddam caJi10 dius est a1tero. Et alterum altero siccius. Per ipsum 6t 8:,nrum pulcbrius atque argent1lJD. Angmentat enim auro ruborem et albedinem argento et mundieal ea a sua sorditie. el lapidum maior corrigitur per ilIud. Et ipsum quadruplal qualuor. Emendal tres regil duo. et in se est unum. 15 Completur in hoc summa lapidum preciosorum con'Venientium in uno. et utilitas atque modus eorum. Ei dominus laudetur cuius nomen exaltatum in secula qui esl regens in cognitione eorom. Amen. Explicit.
6 inde condunt: unde cundunt cod.

Im codex Leod. folgt unmittelbar darauf von derselben hand (f. 152" bis 15"'1) auf 5 columnen ein anderes steinbuch. Am rande mit ganz feinen zgen (als vorsehrift fr den rnbriCltor) 'Dixit haly yben rodoan', am schlufs (nachdem die einzelnen tiere nach den " klassen durchgegangen sind, zuletzt die fische) ... usque in finem vivet iIlesus. est eoim la pis sacratus. Explicit liber baly. Anfang: 'Dum congregati essent phylosophi coramregekalim qui de llpidibus animalium scrutabatur locutus est senex rt'gi. 0 rex mi recolo ar. (Aristotelem) in generatione animalium et gmeralione lapidam in aDimalibuB locutum fuisae cuius dicta aperto sermone tibi desidero declarare. cui rex premissa completo et donatin recipias. ac seDeX aU resi. Rex audi et conBidera quod animaum quatuor sunt distincti modi. Primus gressibile. Secundus modus volatile. Tercius modus reptile. Quartus vero natabile. In hiis aotem generantor lapides diversorum eolorum et diversarum virtutum. Fit autem generatio horuDl lapidum ex bumoribus habuDdantibus et congelatis calcolo naturali in diversis animalium membris sieut

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

383

ceteri lapides et uminibus et rivis et mineris. Generantur autem huiusmodi lapides in animalium partibus. quandoque autem in capite quandoque in gutture. quandoque in iecore. quandoque in ylibus. quando in inguinibus. quandoque circa dorsi spinam. In hominis igitur 'capite cum cerebrum convertitur in mmiam gene153' 1 ratur lapis niger ut mmia durus' I etc. Nal;h schJufs dieses tr. folgt noch der anfang (de aetite) eines andern tr. de lap., der aber nach 28 zeilen unvoJlel)det abbricht: 'Ec h i tes punichei coloris visu asperi obJongus et licet rotundus platus tarnen aliquantulum' etc. Vo r Arist.de lapld. geht Ton derselben band vorher r.140': 'Tractatus domini alberti secundus secundi \ibri de lapidibus nomiuatis et eorum vlrtutibup.' (Alb. m. opp. t. n p. 22'7). inc. 'Supponamus autem nomina preeipuorum lapidum' etc. r. 144': 'fneipit tractatus de ymaginibus lapidum' lib. 11 p. 238). inc. 'De ymaginibus autem lapidum et sigUJis post hec est dicendum' etc. bis f. 146'2: 'Explicit secundus Iiber de lapidibus: (nun folgt Arist. de lap. f. 146'1). all~ diese scbriften fiber steine von einer und derselben hand saec. XIV. bersicht des inhalts von cod. Leod. 7'7: A (erster alter teil des bandes) saec. XII. f. I' gedicht. . . I' Sententie sapientum. bis li'. li' gedieh I (Amleus suo fidelis dilecto): anfang, dessen fortsetzung hinter der phy~iOlJn. auf f. '71 (also falsch gebunden). 6' de phyaignomuDia. 62' Ypoeras de incumbonibus (pressgia tonitruorum usw.) '71' gedichte, verschiedene, bis '73'. f. 1 titel. f. '74 scblufsblatt mit versinsebrifien. B (zweiter teil) saec. XIV. titel u. anfang fehlt. auf der ersten vom seite steht liber mnry sli Trudonis. erste ha nd: 7li': lThom. Cantimpr. de nato rer. libri xx]. beg. in Ub. u de anima. folgt 76' lib. 1U de monstruosis hominibu9. IV de quadrupedibus ete. 136': lib. xx de ornatu celi et eclipsi solis et lune. 139': anhngsel de urina (von ders. hand). zweite hand: 189': Albertus, Arist., Haly de IspidibuB. dritte hand: 1Iili' (154' ist leer): Palladius de agricultura bis 176'. 177 U. 178 2 stOcke genealogia zur belgischen geecbichte (2te: ducum 10th. et bnbantie).

Digitized by

Google

384

ARISTOTELES DE LAPlDlBUS
11

CODEX MONTISPESSUL. 277 (s. xv) t: 12702 Ineipit liber aristotilis ode lapidibus preciosis seeundum verba sapientum antiquorum.
oDe perna. Capitulum primum.

Dixit aristotiles. Lapidum quos dieturi sumus in hoe libro quedam naseuntur in terra, qnedam in ;mari, quedam in ripa maris etin aliis loeis terre. Et primo ineipit a perna eo quod earior et preeiosior est omnibus aJiis. Et sunt quatnor lapides 5 eariores, seilieet perna, rubinus, smaragdus et safirus. Dixernnt ergo sapientes quod generaeio perne est in mari oooeano, qnod quidem eireumdat orbem. Et aeeidi1 aliquo tempore in anno, quod flante quodam vento rorti, per illum movet in eo proeellas magnas spumam multam oondueentes. ltem 10 aeeidit tune temporis quod a mari viridi, seilieet a mari indie, progreditur tamquam animal parVum, quod voeatur sabes, et aeeedit usque ad litus mam oeeeani, et aperiens os suum reeipit de illa SPUIDll, que est tamquam pi~guedo supernatans super aquam, deinde revertitur ad aliquem loeum quietum in mari, et 15 lenet os suum apertum ad aerem et ealorem soUs, in ortu et oeeasu eius, e1 in noete reeipit ventum fortem, et ita eongelatur predieta spuma in ventre ipsius, et effieiuntur perne, laudetur divinitas. Quod si perna fuerit pura siile maeula alba et bene rotunda 20 soli da et lueens~, preeiosior existit. Quod si eolor eius fuerit lividus et quasi subeitrinus, et ruerit parva et non rotunda et quasi obumbrata, deterior est. Et sciendum quod si diueius immorentur in ventre animalis, franguntur. quibns rraetis, egerit
0 0

4 preciosior: tpracior ('0) cod. 7 occeono cod. (okiBnos in tk,. hebr. b.) t t sabes ('0): in der hebr. b,. hBiAt BI 'und man nennt es im arabischen sBrlr (St.). Vlfl. Simon Jan. 'Saten arabiee animal marinum sicut cancer marinus' 12 aecidit cod. 13 spumam cod. 17 laodetur divinitBS: diele,. .chlu(lauII'uf bBlr.eugt durch eine hnliche formel Ichon bei Dieterici (auch in der hebr. iib.) 20 existit: exil cod.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

385

t 127 b 1

eas per vomitum. Et seias quod complexio eius temperata est, quia neque frigida 'neque ealida neque sieca sed equaIis, quolliam in eorpore generatur et eireumdatur a earne et earo a eortiee, et ideo aque salse I non possunt misceri eum ea. Et quanto maior et splendencior fuerit, tanto meliOl' erit. 5 Et virtus eius erit quia valet ad tremorem eOl'dis et timorem melaneolie nigre. Sed tarnen sanguinem eordis depurat superfluo modo. Et propter hoc mediei commiscent eum eis alias speeies quam plurimas, ut non ledant, Valet ad dolorem oeulorum et eonfortant eorum venas. Et qui seit eam dissolvere quousque 10 convertatur in aquam, et purgat morfea eum ea, sanatur. Et qui palitur in capite propter dolorem oeulorum, faeit ibi sternutaeionem eum ilIa aqua, sanatur. De smaragdo. cap. 2.

Hie lapis potest duobus modis nominari, tarnen unus lapis 15 esl. Et eum inferior parva opaea per similitudinem virtutis sue ealiditatis et sieeitatis, quoniam nascitur in oecidente. Et est frigidus et sieeus, quia oritur in terra, et invenitUl' in minera auri. Et virtus eius est quia valet contra omnes materias veneni et serpentum et seorpionum et talia, tarnen oportet quod paeiens 20 assumat de eo pulverizato ad pondus granorum VIII ordei, et hoc quidem antequam venenum devastet corpus, et liberatur in~ontinenti el non amittit eapillos eius neque corium. Et est lapis viridis intense viriditatis, clarus et bene lucens, et eum ita fuerit, bonus erit, et qui frequenter respicit eum eotidie, multum 25 iuvat visum et eonfortat. Et si reclusus in allulo deferatur in {)igito vel. eoHo, valet contra epilepsiam, et ideo reges sapientes precipiunt ut suspendatur in coUo ' puerorum suorum, quod defendit cos a lesione predieta. Et iste lapis assimilatur lapidi d ehe nein virtute, tarnen 30 nos est ita splendens neque ita purus. Quod si essent isti ambo simul, et diversificarentur, et frangitur ab ipso et obseuratur color eins.
16-17 101 21 VIII fehlt im cod. 30 Serapion) , der malachit - (Ar.) Diet. p. 126 31 ista cod. Z. f. D. A. neue folge VI.
d'heu~

cod. (dahaneg vgl. C. VII

25

386

ARISTOTELES DE LAPIDlBUS Oe iaci n to. cap. 3.

Sciendum quod huiusmodi lapidis tres sunt species. unus est rubeus sicut sanguis purissimus , et vocatur ru bin u s , et hic est melior aliis. Et est lapis purus, sustinens ignem, 5 quem si inveneris inequaliter tinetum, scilicet habentem aliquam guttam immense tinctam in aliqua I sui parte et cooperueris eum f. 127b2 bene cum carbonibus accensis, ita quod venti sumatorii non tangant eum, et sumaveris super eum, dissolvitur in eo gutta illa tin eta et tingit totum alium et quod non erat be ne tinctum. 10 Et est lapis fortis, et lima non ledit eum. Est et alia species huius lapidis, cuius color est iaHeus, et vocatur i a ein t u s citrinus. Et hic similiter sustinet ignem ('t melioratur in eo, sicut rubinus. lterum est alia species huius lapidis, cuius color celestis, 15 et vocatur s a phi r u s. Et iIle lapis non sustinet ignem, quia devastatur in eo. Sunt et quidam alii lapides qui assimilantur istis, sed non sunt ita pervii nec ita clari, quorum ille qui assimilatur rubino vocatur in lingua arabica elantagar, tarnen si poneres eum in 20 igne, frangeretur. Sed lapis invenitur in colore iauneo celesti, et. assimilatur ialneo iacinto et saphiro, tarnen non sunt ita clal'i neque pervii. Et virtus predietorum trium lapidum est quod si quis deferet eos reclusos in anulo vel suspensos ad colluDl, liberatur 25 ab epidimia. Et confert ei magnam graciam et benivolentiam eoram gentibus, et acquiescunt petieionibus suis. Et eomplexio est ealida et sieea. Oe granato. eap. 4.

Die lapis est rubeus, sed nonest sieut rubinus, quia rubedo 80 eius est amma rubedinis et sine umbra, sed rubedo eius est
1 iaquinlo cod. 4 ignem quasi inveneris equaliter t. cod. 7 ventus ('0) sualorii cod. 10 luna cod. 1\ ialleus alde jalne jaune 8. Dielt, EI. wrtb. d. rom. 'pr. 13 2\ I u. giallo) 19 elantagar: im hebr. steht 'kadkd arab. alkarkahin' und als zweiter stein (v{fl. L) algorius (nach St.) 20 iauneo (= ialneo): iaunco (so) cod. 2\ iaquinto cod. 24 deferret cod. 30 eius scil. rubini eius dh. huius (granati)

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

387

quasi fumosa et obumbrata. Et bie lapis naseitUl' in oriente. Et quando extrabitur de locosuo, est obseurus et sordidas, et quando aptatur et politur, tune efficitur clarus et pervius. Et quando fuerit de eo ad pondus quatuor graoorum ordei reclusum in anulo aureo, tune in noete non possl1nt videri:; somnia mala vel timorosa, non possunt babere timores in somnio. Et qui respexerint eum ml1ltociens, et esset lapis oppositus soli ita quod lueeret in ipso et resultaret radius, quasi visui sanG f.128" 1 reintrat lumen oeulorum suorum et iuvatur multum. I Et hie lapis quanto magis rubeus, tanto melior erit. Et qui ducet 10 eum extergendo per capillos vel pilos barbe, et appropinquaret eilm palee, trahit eam. Sunt et quidam alii lapides qui assimilantur ei, et vocantur me d b r /, non tarnen sunt ita rubei neque ita c1ari. De eorniola. eap. 5.
15

Genel'aciones huius lapidis mlllte sunt, et invenitllr in multis loeis, quoniam imenitur in oceidente et in terra allstri et in locis aliis in litore maris. Et melior ex eis est que invenitur in austro. Et quidam habent colorem sicut aqua, eum qua fuerint ablute carnes in quibus fuerit sal positus. 20 . Et virtus eius est que deferentem ipsum reclusum in anulo non dimittit facile promoveri ad iram vel eontencionem cum aliquo. Et valet contra fiuxum sanguinis de quaeunque parte eorporis emanaverit, el ad menstrua mulieris. Et si fricares dentes in eo pulverizato, dealbat eos et eorum radiees eonfirmat, 25 et prohibet ex eis saniem fiuere. Dei e sen, et vocalU1' in arabieo elgeysa. cap. 6.

Hie lapis est multorum coJorum. Et invenitur in occidente et in india, et oeeidentalis est melior. Et iste lapis habet eolores dissimiles, habet' enim colorem album, nigrum et 30
2 et est o. cod. sordidu8 quamquam aptetur et poliatur, et tune cod. 4 Et quod f. cod. quatuor (10 auch Tei{.): x L, xx Cons!. u. Sero f> rec\usus cod. et tune cod. 6 non-somnio scheint eine ;weite leIart fr du vorherGehende 9 reintret . iu\'etur cod. 11 et fehlt im cod. 14 '0 cod., medhanig L (im hebr. madanbadsch, madzinabadj bei Tei!. CIJlullet p. 97-98, al-madidj bei Dimolchki p. 73 lJlehl'en) 17 a . 8tii cod. (mit einem loche) 29 iste : i cod.

25*

Digltl,et

388

ARISTOTELES DE T"APIDIBUS

eolorem sieut mel. Et iIli de india non libenter eum deferunt propter malieiam suam, timent etiam aeeedl.'re ad loeum suum. leprosi uode quia desperati sunt de personis eorum, purgant illud et deferunt eos libenter, ubi aliquis esset stultus. 5 Et malieia sua est hee, quia qui tenet eum reelusum in anulQ, somniat in nocte multa mala somDia et timorosa, et facit euro timorosum multum in node, et mQvet euro ad iram et litem de levi, et faei! I eum rixari cum hQminibus Qmnibus. Et si f. pueri deferunt eum ad collum, proiciunt multam salivam de Qre 10 eorum. Et si quis uteretur eum eibQ vel potu vel medieina, scilieet in vasis raetis ex hQC lapide, prQhibet eum dQrmire. Et eomplexiQ eius est frigida et sicca. In hQC aulern habet bonitatem, qUQd si PQlitur iacintus cum hQe lapide pulverizatQ, cQIQr multum deeQratur et clarifieatur. Hie lapis est multum 15 fQrtis. D e eimetit. eap. 7.

Hie lapis est viridis, prQpinquus eQIQri smaragdinQ. Et sunt quam plures species eius, et cQntinentur in uno. lapide, PQstea magistri ineidunt et separant unum ab aliQ, quia quidam 20 est multum viridis, et quidam . , . nature lapidis non invenitur nisi in IQeQ eris, sieut smaragdus in IQeQ auri. Et est tener lapis. Et est in ipsQ seeretum 'magnum, quia si quis venenatur ab aliquQ animali venenQSQ in cibQ vel PQtu vel a serpente et 25 assumpserit de hQe lapide tritQ, statim liberabitur. Et si poneres eum in IQeQ, seiHeet mQrsQ, sedatur dQlQr eins. Et si tres quatUQr vel qninque museas . . eum hQe lapide et PQneres eum super mQrsuram apum vel vesparum, sanatur eitQ. Et si eum tritum et temperalum eum aeetQ frieares super impetiginemque 30 PQneres, sanaretur. Similiter si PQneres super loeum dQlentem de melaoeQlia. Et cQIQr huius lapidis mutatur seeundum muta2 ad I. sumum leprosi, unde eod. leprosi (slavones et servi L): 'i zoti' Teif. p. 47 3-4 so (vgl. L) 3 .. purgant cod. (vorn eill kleines loch i?) 11 prohibent eod. 13 iaquintus cod. 16 10 cod. 2(}-2t et quidam nature ete. ohne lcke. diese stelle fit dm'ch alUla(,rmg verdorben (vgl. L) 21 beris eod. 27 muscas cllm eod., ohne lcke (.cil. interficeres, vgl. L) 28 citro cod.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

389

eionem aeris, quia in sereno aere et in mane apparet pulcrior. Et invenitur es mixturn eum eo. Et si poneres de eo trito super aurum frangibile, dealbatur. De lapide elbelgar. eap. 8.

28 bI

Greei quidem voeant hune lapidem buJaear id est expelJens 1) venenum. Et hie lapis est multi valoris. Et est quasi humidus in taetu. Et complexio est mnltum ealida. Et proprietas est expellere omnes species veneni tarn animalium quam bestiarum, tarn veneni morltificantis quam immortifieantis. Et modus per quem venenum mortificat hie est. 10 sive ealidum sit sive frigidum, quia quodeunque venenum sit in eorpore statim properat ad sanguinem cordis et epatiset dissolvit eum et faeit liquidum, quia sanguis est ibi eoagulatus. hoe faeto, aecedit primo ad sanguinem venarum et eoagulat ipsum, deinde meat per totum corpus natando in eius superfieie 15 tamquam oleum. Unde qui subvenit ei antequam venenum devastet eum, et daret ei de hoc lapide trito ad pondus unius grani ordei, liberaretur ineontinenti, quia totum venenum expelleret per sudorem. Et eolores huius lapidis sunt quam plures. quidam enim 20 est viridis et quidam eommixtus eum albo. Et qui viridis est et pllruS melior est. Et invenitur in loeo qui dicitur elziuelim et in india et in oriente. Et melior eorum est qui fertur ab oriente et de eorasam. Sunt et quidam alii lapides qui assimilantur ei, et voeatur in arabieo elkibori eldor, non tamen valet 25 sient ipse. Qui defert hune lapidem ad eollum vel in anulo, defendit eum a veReno, et maxime si tenuerit eum in ore. Et si poneret eum in loeo morsure tiri vel basilisei vel euiuseunque aUlmalis venenosi, sanat ineontinenti. 30 D e adaman te.
e~p.

9.

Complexio huius lapidis est frigida et sieca multum. Et est durissimus omnium aliorum lapidum, qui inCidit omnes lapides per virtutem suam. Et si vis eum frangere, pone ipsum
6 humid um cod. tosam cod.
22 el~lUehm (80) rod. (el~im L)

2-l de .,

390

ARISTOTELES DE LAPlDIBUS

in plumbo et percute desuper CUlD plumbo, et frangetur. Et hic lapis assimilat ur vitro purissimo, et etiam sali armoniaeo cristallino. Et artifices ordinant ipsum in aliquo ferro, ponendo subtilem partem exterius, et incidunt cum eo alios lapides. Et 6 est in ipso secreturn magnum, et secreturn huius lapidis invenit rex ale 18 nd e r, I discipulus aristotilis, qui fuit magnus et multum r.128bj sapiens in medieina. Et cum quidam de sapientibus suis pateretut de lapide in renibus, fecit ita ei cum suis medicis quod removit ex renibus et duxit usque ad virgam. et quia mea10 tus erat strictus, non potuit exire foras. hoc facto, recepit rex lapidem supradictum, et ordinavit eum in quodam fuste ferreo, el induit dictum fustem cum stipula ad hoc ut non lederet transeundo, intromisit eum per virgam quousque appropinquavit eum lapidi interius, et sic ineepit frangere el emittere eum eum t urina, et ita fecit quousque totum lapidem fregit el eiecit cum urina, et ita Iiberatur. Et iste lapis non invenitur uisi in quadam valle magna valde, ad quam nullus potest descendere propter profunditatem suam. Cumque alexander accessisset ad ripam ipsius, invenil 20 ibi quasdam species serpentum, que essent incredibiles apud vulgum. et proprietas eorum, quod si respieiunt aliquod anima! ipso non respiciente, moritur incontinenti, el e converso si respiciuntur et non respiciunt, moriuntur. El ipse quidem prospiciens alexander timuit et removit se a loco illo, deinde pre26 cepit fieri unum speculum magnum et proiecit in ilIa valle, ad quod ipsi serpentes accedentes respiciebant in eum, et videntes figuras suas, statim moriebantur. Postea cogitavit dictus alexander qualiter posset habere de dictis lapidibus, et iussit ut proicerentur in ilJam vallem arietes excoriati et macilenti. cumque factum 30 esset, veniunt aquile et aves magne que vivunt de rapina, et acceperunt dictos arietes, et elevabant eos in - altum ut comederent I in loeis altis. tunc homines de preceplo regis ibant ubi r.129'1 dicte aves comedebant, el inquirebant dictos lapides qui fuerant inviscati in carnibus arietis, et ita predictos lapides habuit rex.
2 8ptmitlelalterliche {orm {itr ammoniaco 4-5 Ei est - magnum: dieser .atz lieht im cod. zu {riih, schon 389, 34 h.inter Tiriutem suam, daher im cod. zwei striche vor /lEt est und wieder vor IIEt secretum . . zur bezeichnung der versetzung 25 precipit .. proicit cod. 26 eum (10) cod. 28 et {ehlt cod.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

391

Et cavendum est ne aliquis ponat in ore suo, quia frangeret dentes. Et si aeeideret quod deglutiret eum, frangeret intestina et interficeret hominem. Et preterea, quia inveniuntur inter pessimos serpentes, qui multoeiens evomunt super eos venenum, ita qui posuerit eum in ore suo, de levi posset interficere eum. 5 De elsebada i. smerillo. cap. 10.

Complexio huius lapidis est frigida et. sicea. Et invenitur in ripa maris in terra zin. Et color eius est sieut arene. Et est lapis fortis incidens alios lapides, sicut adamas, sed non est ita fortis. Et si teratur hie lapis et misceatur cum lacca, habet 10 minorem virtutem vineendi. Et si comburitur in igne, teratur et ponatur super morfulas capitis, sanat eas. De alhat i. in arabico farasquin. cap. 11.

Hie lapis est viridis, et viriditas eius sieut viriditas maris. Et mutatur color secundum mutacionem aeris, sicut dictum est 15 de smaragdo. Et notandum est quod omnes lapides pervii, quorum eolores mutantur seeundum mutaeionem aeris, non multum sunt idonei ad deferendum in anulo. Et in hoc lapide invenitur aurum et es mixtum. Et non est lapis multi valoris, et reges vel magnates non deferunt eum. Et oleum obumbrat 20 colorem eius. De smid i. azurio. eap. 12.

Complexio huius lapidis est frigida et sicea, tarnen habet aliquantulum humiditatis. el si miseeatur cum aura ealido, adeo melioratur. Et invenitur in eo gulta auri. Et si fiat ex 25 eo pulvis et misceatur eum aliis pulveribus el eomponatur in oeulis, conferet eis. Et si ponatur hic lapis super aliquem alium lapidem sine umbra, exiret ab ipso tamquam lingua ignis. Dc cysaban. cap. 13.

Hie lapis deferlur de oriente el india. Et est niger multum. 30 Et non est pervius, tamen est polilus el lueidus in fade, et est
2 accenderet cod. 3 quia inveniunt inter e08, pessimo8 serpentes, qz multociens . cod. (wenn .nicht etwa 'inter tiros p. 8.' eie.) 8 intra~in cod. (vgl. L) 16 de smaragdo - vielmehr c. 7 beim malachit 19 hes cod. 22 a~urio cod. 31 pervius: parvus cod.

Digitized by

Google

392

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

frangibilis. Et virtus eius : valet multum hiis qui non bene videot, . et quorum oculi obnebulati sunt et quibus respiciendo apparent tamquam nebule vel umbre an te oeulos ipsorum et quibus etiam mali humores ad oeulos deseendunt. quem quiI) dem respiciendo , eonferet eis multum, nam clarificat visum et illuminat. et maxime si clausum in anulo aut in digito deferant. eos ab invidia a malis oculis et faeinoribus avertit. De elambari. eap. 14.

Hie lapis est viridis, tarnen pervius. et invenitur in eo gutta 10 nigra, ialnea vel alba. Sunt el alii lapides qui plurimum assimilantur ei. Et quidam reges, sctlieet arotolaus et tboS, feeerunt ex hoc lapide vasa plurima ad eomedendum et bibendum pro medicinis, et utebantur eis, et egrotati fuerunt de melaneolia. simili modo continget omnibus utentibus eis sieut regibus pre15 dictis. De Qini i. magnete. eap.15.

Complexio huius lapidis ealida et sieea. Et proprietas buius est quia attrabit ferrum. quod si ordinaveris aeus ferreas, unam ante alteram, ita qued tangerent se, appropinquando hUDe lapidem 20 ultime aeui, attrabet eam eum omnibus aliis. Et eum inveneris hune lapidem nigrum et mixtum quasi eum aliquantulo rubedinis. est optimus. [De lapide qui attrahit aurum. eap. 15" nur in L] [De lapide qui attrahit argentum. eap. 15 b nur in L] 25 [De lapide qui attrahit cuprum. eap. 15" nur in L]. De lapide qui attrahit earnes. eap. 16.

Hie lapis invenitur in mari. Et sunt due spedes, quarum una invenitur in animali, alia in lapidibus. et animal in quo invenitur est lepus, et est in eapite eius. Et eum invenit aliud 30 animal in mari, el non sit pilosum, attt'abit earnem eius. lapis
2 quibus: qui cod. 6 illuminat: iIIum mia 2 cod. 7 et {ehlt (ode,. su lesen facinorosis?) 8 statt elambari 9 parvu8 (puus) gutta nigra, ialnee vel albe cod. 10 ialnea (iaune), vElo ob,n p. 386, 11. 20. 21 11 acbilles et profos atque cobaios L (I). 20 eas cod. 26 carnes: carbones cod. cod. cod.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

393

qoi est in fronte ipsius eradieat eam de dorso eins, et ledit 129b 1 eum multum, et tarnen non exit inde sangois. I De lapide qui a ttrahit eapillos. cap. 17.

Hie lapis eum respieitur a longe, videtur tamquam eapilli retorti, et est multum levis. Et si dueitur per loeum pilorom 1) abradit eos sieut rasorium. Et si appropinquares eum eapillis incisis, attrahit eos et eolligit. . Et si poneres eum tritnm in loeo abraso pilis, faeeret eos renasei cito. Et si poneres de eo super aurum, devastat eum et indurat ita quod frangitor. Dei a p i d e q 0 i t rah i ton g u e s. eap. 18.
10

Color hoios lapidis est albus et qoasi pulveroJentus. iterum est multum politus in fade, et non est perforatus oee maeulatus, sed uniformis totus. Et virtus est quod si ponitur super ungulas, trahit eos et eradicat de loeo suo, sine aliquo dolore et sine evoeatione sanguinis. Eodem modo si ponatur super 11) ungulas ineisas atlrahit eas et colligit. Et si ponitur sanguis menstroos pueHe virginis super hane lapidem, frangit eum incontinenti et redigit in pulverern. De ealee. eap. 19.

Calx est talis proprietatis quod invenitur ignis in e3. Et 20 si ponitur sulfur eum ea, exit ignis de ea et comburitur quidquid est iuxta ipsam. Et si miseeatur eumzarnie, id est eum auripigmento, et bulliant simuJ, quousque eomburat pennas, radit pilos. Item si ponitur almatras id est litargirum plumbi eum eis, et eonfieiatur eum aeeto, et ungatur ex eo inde corpus 21) humanum, denigrat multum. Item si eonfieiatur ealx eum oleo olive, sanat quedam vulnera. Et est eolla fortissim3, et 3d solidandum vasa fraeta, et naute deferont libenter eam propter fraeturam navis. De lapide qui voeatur eltarem. cap. 20.
3()

Color huios lapidis est albus, et bene politus sieut ebur. Et est frigidus et sieeus. Invenitur in ripa maris indie. Valet
11) eUolle cod. 23-24 (vgl. L) 24 almatras (marrae L) dll. martis (vgl. u.) 30 v. I. alcaras, vgl. ~Il z. 31 (eltone L) 31 et bene poJitus sieut de lapide qui voeatur alearas ebur. Et est ... so der

394

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

ad albulam oeuIi, quia sanat eam. item et qui deferl eam, [et] defendit eum ab invidia mala, linguis et malis, et malignis oeulis, et nulla fatua mala posset sibi noeere. Et si ponatur in aIiquo vase eum aeeto, videtur quod moveat se per vas. Et bie lapis invenitur apud greeos. Et est quidam alius lapis voeatus esuisa assimilatus ei. De mareasita. eap. 21.

Generaeiones buius lapidis plures sunt. quidam enim est qui assimilatur auro, et quidam argento, et quidam ben . In om10 nibus biis est sulfur, quod est in eis donee fierent sieut pulvis. posset in multis operaeionibus intromitti. Et si posueris ex boe lapide eum aliquantulo sulfuris, et postea purgares ipsum, exiret aurum mundum et purissimum usque ad ultimum. Et si hune lapidem hene pl'oeurares eum ealibe, exit ignis.
15

De magnesia.

e... p. 22.

Speeies buius lapidis plures sunt, et greei voeant eas andravnias. Vitrearii non possunt operari sine ipso. Et est admixturn eum plumbo, et mundifieat lapidem a sordieie eorum. Et multi antiqui dixerunt, quod prineipium buius lapidis erat 20 vitrum, sed crraverunt in boe, quia non est verum. Sed eomplexio eius est frigida et bumida. De sulfure. eap. 23.

H~ius lapidis pI ures sunt speeies. quoddam babet eitrinum eolorem, et quoddam album, et quoddam sulfur in ripa maris 25 oceeani, et videtur eoJamentum in noete sieut ignis ardens vel sieut earbo, et videtur in noete sieut earbo a longe per miliaria 80. eum elevatur a loeo suo, amittit lumen suum. Et valet contra maniam, si fiat ex eo sternutatorium. valet etiam ad illos qui amittunt loquellam et non possunt loqui. Et 30 eonfert dolori eapitis de melaneolia. Ingreditur in arte auri. Et si quis habet seabiem et halneet se in aquis suis, san at eam

cod., der offenbar den titel des cap. in andrer leIart vom rande noch1 et quia s. cod. Idem cod. 9 ben mal in den te:et h81'eimr.ieht I/In omnibus 10 cod., und nachher z. 11 /lEt si P08ueriS. die Stoft "riche deuten (wie in c.9) eine tmordnung im lezle an (die liicke s.9 erglinst liclt aus Allfa/iklJ 16 aDdra I vnias: '0 der cod. 25 '0

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

395

f.130 et omnes I egriludines de melancolia. Valet ad dolorem matrieis, el ad dolorem ventris. Et est in ipso seeretum magnu~, quod si quis aeeeperit de aquis eius et posuerit super palmas suas, et si aqua desiecatur, est verum, el si aqua non desieeatur, non est verum. Et si aeeenditur hie lapis eum igne, eomburit alios 5 'lapides. De zarnieh i. arsenieo. eap.24.

Hie etiam lapis diversifieatur.. et invenitur eitrinum laminosum habens eolorem aureum, et est aliud rubeum, et est cantas. Et si miseeatur eum calee et bulliat in igne, radit pilos. 10 Item si arsenieum rubeum eombosseris eum calee ad ignem donee dealbetur, et proieeeris de ipso aliquantolom super es fusum, in quo posilum fuerit aliquantulum boracis albi, deal bat ipsum, el poteris faeere postea de ipso qoidquid vis. Item si eonbusseris eum el frieaveris eum eo dentes, eonfortat radices 15 eorum. De bernie. cap. 25.

Hie lapis est calidus seeundum naturam ignis. Et est in ipso seeretum magnum. Quando super quodeunque animal feminei sexus ponitur, movet ipsum ineontinenti ad desiderium coitus. 20 Et invenitur in a'riea loeo sulfuris. Unus ex diseipnlis al eu n d r i prohibuit omnibus snis, ut nullus deferret de hoc lapide, timens propter dominas de cima. Et si frangitur invenitur seorpio in eo. Et si potaverit ydropieus ex hoc lapide trito ad pondus quatuor granorum ordei, purgat aquas citrinas que sunt in ventre 25 suo, et expellit eas per seeessum, el Iiberat eum cito. De lapide indiano. eap. 26.

Hie lapis defertur de india. Et perforatus valet ydropieis de aqua eitrina. si suspendatur supet' eos, sugit aquam eorum 30 paulatim. Etiam si ponderetur antequam ponatur super ydropicum, el postea ponderetur, invenies quod multum erevit in pondere. Et si tune ponitur ad solem, exibunt omnes aque quas suxit ab eo, et redibit ad pristinam virtutem. Et si em7 ~arnich cod. 12 hes cod. decima cod. 33 aquas cod.

21 dissip\is cod.

23 diis

Digitized by

Google

396

ARISTOTELES DE LAPIDlims

plastrum factum ex hoc lapide trito posueris super loeum, denudatur a pilis, et faeit eos renasei abundanter. De lal)ide qui dieitur magnatim.
5 ferrum.

cap. 27.

Hie lapis est multum fortis, et non timet ignem neque Et defertur de india. Et virtus quia fugal omnes ser-o pentes et seorpiones et omnia reptilia a loco in quo fuerit. Et si aliquis incantator velit aggregare serpentes vet alia reptilia, vel extrahere aliquem mortuum ad loquendum sibi ql10d queritur, 6t hie lapis esset in ilIo loco vel aliquis stans eum eo tene10 ret eum, ineantator niehil posset operari propter virtutem lapidis repugnantem arti sue. Et seias quod ale x a n der, qui magnus fuit rex et philosophus, revelavit virtutem eius lapidis. D e la pid e eli th emeth.
15

eap. 28.

Huius lapidis virtus est., si suspendatur in muliere parLuriente, eilo parit. Et asportatur de india. Et signum buius est, quod si quis movet eum cireumdueendo, sonat ae si esset vaeuus et esset alius in medio huius reclusus. Et invenitUl' per duos montes magnos, quorum unus voeatur eamar, alter arba. Et secretum huius invenit alexander, quando transibat per 20 desel1um indie eum exereitu suo, et eum transiret, vidit aves deferentes ex hoc lapide, ponentes super renes aliarum faciencium ova eum dilIieultate. et sie faeiunt ova postea de levi et sine dolore propter virtutem eius. e1 proptel' hoc eonsideravit quod si idem faeeret in ml1lieribus parturientibus, et expertus 2 invenit seeundum quod eonsideravit virtutem suam. I f. 130b De lapide iudaieo. eap. 29.

Lapis valens ad dolorem renum. Et virtus vel proprietas eius est, quod si paeiens vitium lapidis in renibus biberit ex eo trito ad pondus sexte partis sieli, frangit lapidem et redueit in 30. arenam minutam, et faeit eum ernittere per urinam, et Iiberatur. Et eomplexio eius est frigida et sicca. Et est tener lapis. Et defertur ab oeeidente. Et invenitur perforatus ad modum illius instrumenti eum quo mant, et vocatur verticellus.
9 aliquidcod. quoniam (qlo) cod. lOt. e. incaotator, et nichil cod. t 9 quando: 28 tlV" ;;8aTos ll'6(!/AoV HVall'olS T(!'tll Di08C.

Digitized by

Google

..

UND ARNOLDUS SAXO

397

Preterea lapis qui naseitur in renibus, tritus aut mixtus eum aliis pulveribus et oeulis appositus, valet multum ad albulam oeulorum. De lapide aque acetose. eap. 30.

Sunt quedam aque diseurrentes super terram, et aliquando 5 exeunt de fontibus. Et quedam sunt ex eis acetose, que si quidem aliquando eongelantur a venlo et aliquando efficiuntur sieut lapis. in quibus invenitur utilitas et iuvamenta plurima. Quodsi ex hoc lapide fieret sternutatorium maniam paeienti~ libe10 raret eum ex lapide seilieet facto ex aquis aeetosis. De lapide qui faeit dormire. eap. 31.

Color buius lapidis eSt sieut color sanguinis pukre rubedinis. Et eomplexio eins est ealida et bumida. Et aspeetus eius in die apparet quasi pulverulentus, sed in noete videtur quasi ignis, carbo aeeensus vel sieut fulgur, et illuminat loeum 15 in quo est. Et si suspenderetur ex eo ad pondus granorum trium super aliquem, ineontinenti dormiet ita graviter quod non exeitatur. nisi lapis auferatur ab eo. tarnen eum exeitatur elevatur tamquam ebrius a vino, et quasi obliviosus faetus, ae si non reeordaretur aliquid ex eo quod feeerit. Idem etiam opera- 20 retur, si poneretur super capud alieuius. De lapide prohibente somnum. eap. 32.

Color huius lapidis est niger et apparet quasi pulverulentus. et est gravis multum sieut plumbum, et asper in taetu ae si esset spinosus et pungens. babet eolorem splenis. Quod si 25 ponitur ex eo ad pondus x argenteorum super aliquem, non dimittet dormire. et tamen non sentit inde dolorem aliquem, nisi quod effieitur ita gravis ae si haberet magnum pondus super se. Quod si quis paeiens apostema quidem augmentatur in somno et dormit, non videt, quod seilieet vocatur litargia, 30 faeeret sibi sternutatorium ex hoc lapide trito ad pondus xu graDorum ordei, sanat eum incontinenti.
29 apa
30
80!

"",,,"~Go$"

398

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

ANMERKUNGEN.
C. 1 (fehlt in L) perle, ar.lulu, beim hebr. bersetzer bedolach (vgl. Rosenmller Bibi. naturgesch. 11, 461). perna auch bei Constantinus, perla vel zofar bei Stephanus (s. u.), 'in der landessprache perla' fgt der hebr. Ar. bs. hinzu, nach mitteilung Steinschneiders. Generacio perne: vgl. Physiologus bei Pitra Spic. Sol. 111, 366. Origenes 'be T~S n~(>l i8'O)tl n(>ay.uanias' im Comm. in Matth. x,7. Ar. 'in libro de lapidibus' bei IS. XlII) Teifaschi c. 1 (RaviIIs p. 51, Raineri p. 5 vgl. Cl('mt'nt-Mullet~ Mineral. ar. p. 22 ff) und bei Dimaschki ,7. p. 89 Mehren. etwas verschieden (auch aus Ar.) s. X Dietericis lautere lirder INaturanschauung der Ar. 1861) S. 121. Virtus: vgl. (S. xl Ibn al-Dschezzar (s. XI Consl. De grad. p.351, Liber fiducie des Ibnezizar bs. V. Stephanus i. j. 123~ cod. Monac. lai. 253): 'Perla vel 'zofar lemperale complexionis esl. grossior melior est, el lucidior el rolllndior. proprium eius est auferre tremort'm cordis el timorem ex colera nigra (ei co. ni. statt 'ex' cod.), et mundificat sanguinem in corde cl subtiliat eum, el dt'siccat humort'm (hu. cod.) in oculis et constringit nervos oculi. It emd ix i t a r. (aristotiles) si solvantur parle el ungantur morphea alba, inde curat in prima unctione. Ilem si aql1a t'arum miltatur per nares, aufert dolorem oculorum qui fit ex dilatacione pupillt', el cura dilatacionem una proiectione: - ebenso (aus Ar.) Diet. s. 127. (s. XII) Serapion De simpl. med. (hintedo. Serap. breviar. etc. Lugd. 1525 t) C. 397: 'A li u s (dh. Aristot. !). Proprietas earum (sc. margaritarum) est conferre cardiace el timori factis g melancolia, quia clarificant el purificant sanguinem cordis el subtiliant eum. el propter hanc causam miscentur in medicinis egritudinum cordis. el miscenlur in coholad fortificandum nervos oculi. Et quando margarile dissolvuntur et linitur (super?) barss cum eis, auferunt eam poslquaru linilur statim. Et iIle qui patitur soda propter dilatationt'm nervorum oculi, el fit t'i caputpurgium cum ista aqoa, curat eum statim'. (s. xm) Ibn Beithar b. d. krrte der einf. heilmittel (bs. von SOJitheimer) 11, 446 (Aristoleles) = 385, 10-13. - Teifaschi 'Inquit Arist.' im codex des Ravius, wo auch noch eine andere stelle des Ar. ber das altwerden der perlen p. 54 die im cod. Florent. Raineris fehlt, p. 76 (im cod. Flor. fehlt hier der name des Ar. p. 7). C.2 (fehlt in L) smaragd und beryll - arab. zumrud (zamrad Ar. Secr. f. 13'1 ed. Bonon. 1501) und zabardschad (bei Raineri und Diet. falsch smaragd und topas). beim hebr. bs. smaragdus == piteda (vgl. Rosenmller I, 32). 15-16 = Aris t. arab. bei C1emenl-Mullet (Essai sur Ja mineralogie arabe. Par. 1868) p. 65.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

399

(s. IX/X) Constantinus (Costa ben Luca) De physicis ligaturis (bei tonst. Afr. p. 318, Galen. ed. Charter. x p. 571): 'Aristoteles in libro de lapidibus ait, suspendens smaragdum collo aut portans ipsum in digito defendit a casu epilepsiae suspecto, unde semper mandamus nobilibus ut e collo filiorum suorum suspendatur ne in hanc infirmitatem ineidant' (benutzt von Albertus De mineral. p. 243 (opp. t. 11 Lugd. 1651). (s. x) Ibn al-Dschezzar (fehlt bei Const. De grad. - Steph. cod. Mon. f. 110':) 'Thabariat lapis est viridis intensus et est elarus, et qui magis attrahit c1aritati (so) melior est quam turbidus. frigidus est et siccus in secundo gradu. ar. dixit quod thabariat et smaragdus sunt duo lapides et sunt duo nomina et sunt eiusdem speciei. proprium est ei conferre venenis mortiferis et reptilibus malis, si bibatur ex pul\"ere suo pondus VIIJ granorum ordei, antequam venenum occupet omnino corpus et cor, et non cadunt capilli oec excoriatur cutis bibentis. et restauratur. Hem: assiduus aspectus huius lapidis aufert lassitudioem corporis. Item: suspeosus collo vel delatus in anulo aufert epylensiam, si antequam iovadat egritudo deferatur. [!tem: si ligetur femori mulieris, accelerat partum. Et dixeruot quidam medieorum quod suspeudatur colJo pueri noviter geoiti ideo ut liberetur a predicto morbo. Dixerunt eliam quod stringit fluxum sanguinis ex naribus vel ore vel specialiter per secessum]' (die letzten stze aus andrer quelle, vgl. Ibn Beithar u. Teifaschi). - vgl. s. x (Ar. bei) Diet. p. 126. (s. XII) Serapion c.38t: 'Zabarged et dicitllr zmarad i. smaragdus. Sunt duo lapides habentes duo nomina, verum sunt rere unius speciei, et ulerque congt'latur in mineris auri et in terris garbi, et est viridis fortis viridilatis, splendens. Et ilIe qui ex eo est viridior est melior, et qui magis est diafanus est melior eo qui est magis obscurus. Et lapis dahaneg (daharieg ed.) est similis ei, nisi quia non est diafanus sicut smaragdus et zabarged. Et natura smaragdi est frigida et sicca. et quando sumitur in potu confert venenis mortiferis et morsibus venenosis et punetionibus animalium habentium aculeum. qui ergo da bit in potu de Iimatura eius pondus granorum VIII ordei iIli qui sumpsit venenum, antequam faciat iu eo impressionem, liberat eum a morle, et (non) eadent capilli ab eo neque excoriabitur, et est evasio sua. Et ilIe qui assiduat aspicere in ipsum preservat visum eius a nocumentis et conservat eum incolumem. Et qui defert in -anllio smaragdum, preservat iIIl1m ab epilepsia, quando induit eum in suo digito antequam superveniat ei epilepsia. et propter hanc causam docentur reges qllod suspendant smaragdos ad colla suorllm filiorum statim quando nascuntur, ne superveniat eis ab epilepsia'. (s. XIII) Ibn Bei thar (zweimal 'Aristoteles') I, 537 und (ohne namen, ber die kraft) Teifaschi c. 3 p.20 (aus den schtzen Alexanders nach Ben Mansur p. 13t Hammer). C. 3 (= L fol. 147'2) hyacinth als allgemeiner name des korundgeschlechts. das arab. iAkut (der hebr. bs. hat odem = der Tote, vgl. Rosenm. " 30) gibt offenbar eben das griech. wort VtXxw.'tos wieder und dieser VtXxw.'tos ist der grorse rote leuchtende sttin des knigs von Siele-

Digitized by

Google

400

ARISTOTELES DE LAPID18US

diva-Taprobane, der insel des hyacinthen beim Gsoma8 Indicopleustes (c. a. 540, bei Montf. Goll. nova patr. Par. 1706 11, p. 336-37, vgl. Ptolem. Geogr. 7, 4, 1. Perip\. mar. Erythr. und SOliDUS): es wird bei Gonst. mit iaeinlus, bei Ibnezizar mit carbunculus libersetzt. die farbeunamen der 3 hauptarten des durchsichtigen korund rubin, gelber hyacinth dh. gelber korund, s ap hir - werden eben von den bersetzern sehr verschieden wiedergegeben und dann weiter im mittelalter mit den namen der Pliniauischen berlieferung (Isidor und Solin) vermischt (daher vielfache verwirrung, zb. der roten steine rubin und granat lN!i Albert, vgl. zu Arnold De virt. lap. s. iacintus). die uamen der wenig durchsichtigeu hnlichen steine (korundalien?) in L (corcond und corhaen, ar. kerkend und kerkhan bei Cl. Mullet p. 54. 55. Ben Mansur p. 129) erinnern wol nicht an das indische (Ritter As. IV, 2, 11 t) wort korund selbst (vgl. Aristot. ar. bei GMullet p. 54. 55), eher an jergonciu8, ziakon. ber die wiederkehr (rubin) oder den verlust (saphir) der farbe nach dem glhen vgl. Schrauf , Edelsteinkunde Wien 1869 s. 122 - ber das springen der spinelle (= kerkend! GMullet p.49) im feuer Sehrauf s. 128. roler zirkon (jergoneius) dh. unser heutiger hyacinth, in Geylon als gemeiner rubin verkauft, nach Kluge, Edelsteinkunde s. 298. Aristot. Secr. seer. f. 12'2 (ed. ab Al. Achillino BOllon. 1501) 'Lapis margarite, et ipse est aliaeut (aliaeur ed.) in arabico, est triplieis generis, rubeus, croceus, arenosus. quilibet istorum ligatus in anulo et suspensus collo intrantis civitatem, in qua est in6rmitas tamon, liberat eum ab infirmitate iIla. margarita rubea in anulo \igata portantis cor fortifleat et eum reddit honorabilem in conspeetu hominum. Et qui scalpseril In eo formam leonis ete. Gosta ben Luca De phys. \ig. 11. e. p. 571) 'Ar. in l.de lapidibus . . lIem quodlibl't genus hyaeinlhorum suspendens collo sive habens in digito si intret regionem pestiferam, non laeditnr, sed potius in mentibus hominum honoratur et a maioribus peticiones eius complentur.' Gonstantinus Afric. De gradibus p. 352: 'Hyacinthi triplicessunt, rubei citrini et veneti. Granati sunt omnibus meliores. quibus haec est proprietas: nam si mittantur ad ignem et insufflemus, quanto plus ad iguem insufflaverimus, eo amplius rubicundiores fiunt. si in eis aliqua nigredinis pictura fuerlt, causa ignis destruetur. eruntque omnino clarissimi. Citrini non adeo ignem patiuntur. Veneti autem (enim ed.) nullatenus ignem pati (Jueunt. Quos omnes Ar ist 0 I. calidos et siccos dixit esse. [Alii rubi4:undos dicunt esse calidos, "enet08 frigidos et citrinos mediocres. Omnes sunt eonfortativi tristitiaeque et suspicionis ablativi. Contra sauguinis fluxum nient.] Unde Aristoteles: Qui granatos in collo maullve vel in aliquo 4:orporis membro duxerint, si intraverint ad aliquam provinciam pestiCeram, nullatenus eis nocebit'. I bnezizar (oder Ibngizar im Lib. fiduc. cod. Mon.) f.l00 'Garbuuculus vel iacot tri bus speeiebns est, rubeus croceus et \ividus. rubeul9 melior vero omnibus lapis esl. qui si ponatur in igne, coloratur et pulchrior efficitur. croceus vero debilior in igne. lividus vero non sustinet ignem

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

401

Alio modo l! r. dixit quod complexioistarum trium specierum est ealida et sieca. (ltem dixit quidam ex medieis quod rubeus magis appropinquat calori, et Iividus frigiditati, et croeeus in temperamento medius ~xistit). . tem a r. dixit si quis aliquam istarum in. anulo secum detulit, non ledetur ab irte mortalil.atis in civitate'. Vgl. (Ar.) Diet. p. 128. S er a pi 0 n c. 398: 'Hager iacot id est lapis iacinctus. Species eius sunt tres, una earnm est eoloris rubei, secunda est coloris citrini, et tertia est coloris chahali et coloris antimonii. Sunt autem quidam .alii lapides propinqui eis in colore adeo quod videntur esse eiusdem speciei cum eis, sed non haben' operationes istarum. Et rubeus est melior aliis, Iuia quando incenditur super eurn rubescit multum. Citrinus vero potest stare minus super ignem. Sed chahali nequit stare super ignem quin destruatur statim .. Est autem virtus iacincti quod qni port8l'erit eum seeum [aut sigillaverit aliquid cum aliqua specie ipsorum et portaverit sigillationem super se], et intraverit [in regionem aliquam vel provinciam in qua cadunt fulgura multa sen] in terram pestiferam, nullatenus nocebit ei [et fit tutus ab eis quoniam non cadet fulgur super eurn). Et hec quidem virtus est multum divulgata et honorata inter homines' (das letzte mit fremder beimischung, wie bei Teifaschi). Ibn Beithar 11, 591 (die 3 arten, ohne den namen des Ar., wie bei Ser.). Teifaschi c. 2 (Ar. ber das glhen) bei CMulJet p. 46 und (Ar. ber die kraft) Raineri p. 15. Albertus vermischt die 3 arten des carbunculus (Isidor.) aus Thomas Cantimpr. carbuneulus rubith und balaustius (palatius carbunculus granatus p. 219, balagius - qui et palatlus dicitur p. 228 - granatus rubinus p. 229 s. carbunculus) mit den 3 arten des iacintus (den er wie Ibngizar als cafbunculus deutet p. 229 vgl. p. 232 s. granatus) bei Constantin. (vgl. Alb. s. iacintus p. 232). C. 4 (= L f. 148", anfang der einzel beschreibung hier) granat dh, granatbltenfarbiger stein (ar. badscbadi - in L albegedi). Constant. De phis. lig. p. 571: 'Item (Ar. in Ii. de lap.l sardam {'sardium' ed. Bas. Const. p. 3 t 9) xx granorum hordei pondus portans e {in Bas.) collo seu in digito non videbit terribilia (sive timorosa ed. Bas.) in somno.' (s. XII) AI ga fi k i De simpl. med. (lat. beraetzt zu Ilerda a. 1258? die 'zahl ist unsicher, verdorben: M. ce. K. VIII in cod. Ba9. D 117, M. ce. LL. Vlll in cod. Monac. lat.253) 'De Jergoncio' (daneben am rande der corrector'de iacincto vel bizedi'). 'J erg 0 n ci u s (noch jetzt jargon, jergonier handelsname und uraprnglicher des zirkons oder heutigen hyacinths, vgl. span. jargon\;a Abolays bei R. de Castro BibI. esp. 1 p. 112) nl iacinctus vel bizedi est lapis rubeus. et quando portat aliquis eum supra se, non sompniatur sompnia mala vel timorosa. et melior est bene rubeus vel Incidus e t gra n a tus. et quando fricator eum capillis vel panno, sublevat palE'am Z. f. D. A. neue folge VI. 26

402

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

minutam' (spter noch ein anderer abschnitt ber den iaeindus vel iacot, aher nicllt aus Ar.). (s. xn) Serapion c:. 399: 'Hager albuzedi est lapis rubeus ainus tamen quam iaeinctus. nam iacincti rubedo est magis plac:abUis homiuibus eo quod non sit in eo ohscuritas aliqua. Minen velO huios lapidis est in tems orientis. et quaodo apportator a minera lua est obsouros, sed quando excoriat eom aarifex, detegitar hoBitas eius apparet et c1arific:atur. et qui sigillaverit cum eo qui sit ponderis xx graoorum ordei, 000 "idehit in somoia mala somBia nie timorosa. et hec est eios propriew. It si ille qui aspexerit in sole tantum quod visus eins est debilit.tus, et tangat ocalos ex lapide iIllo, confert ei. Et quando ilte lapis friatur fortiter ad cspilloe c:apitis, altrabit sd se festueal palearum, sieut lapis maguetes femuD.' Teifaschi c. 7 (aus Ar. ber die far.~ bei Mullet p. 95), ber 4ie eigenschaften (offenbar ans Ar.) p. 29 Rain.

C. 5 (= LI carneol dh. eischfarbiger stein schon nach Albertos, doch ist die form mit 0 die ltere: 'hornfarben' lIach Khler Ges. schr. IV. I, 105 vgl. cornea onyx Plin. (37, 90 u. 89). sollte die arab.ableitung des namens von der farbe des fleischwarsers vielleicht eine erionerung des griech. verfal'sers bei aaf6,ew (pers. serd - vgl. Hammer - heirst gelb, nicht rot) an f1a~~ f1aexoB,6~3 (vgl. Plin. 3;, 66) sein? (ar. akik vgl. Niebuhr bei Rosenmller I, 31 - haalkhec in L). das lat. wort erscheint zuerst beim bersetzer des Costa ben Luc:a (vgI. zo Amold s. corneolus), span. comeUna bei Abolays C. p. 112 (vgl. Littre s~ cornallne). Const. De phis. /ig. p. 571: 'ltem (A r.) corneolum a collo portans ('collo pomtus' Bas. p. 319) sive in digito mitigat iram in contentiooe ('et conlentionem' Bas.) coius aotem color est sicut lotura c:arnis sanguinis floxum euiuslibet membri sistit ('striogit' B.) maxime in feminis.' Ibnezizar Lib. lid. eod. Mon. f. 100': 'Aquic (Aqme cod.) vel cornelina. Dixit a r. melior est que afferlur de aliaman. Et melior est inteose rubediois et clare. in eo SUDt tres proprietatea, una eat quod sedat acomen furoris com quo quis Iiligat, si deferatur in anulo vel ad collum. &eCund. speeies minus clara, et babet vellas albas. hec si&tit meustrua et alium f1uxum sanguinis si teneatur. Tertia speciea est, Bi pulverizetur et frieentur dentes, dealbat eos et stringit gingivl8 et prohibet lut.um sanguinis ab eis.' Algafiki (eod. Mon.) s. 'Cornelina vel aquie (aquil eod.). Pallad i u s (bier oB wert, wie aucll bei Constanlinus AIr., Hasi, vgl. Steinschneider in Virc:bows Archiv 37, 372) dieit quod sunt multe species corueliae, et portantur de aliaman el de ripis vel litan maris e\ de viUis romaROrom (w. eod.). el melior est illa que est bene rubea et Iucida et clara. et est alia spe.cies que. habet colorem aque que exil de carnibu8 salis. et habel quasdam vias vel vires coopertas. et qui tenet tam in digit9 veJ C\llll anulo, atringit sapguinem uodecunque Ouat, et maxime lIIen&tnlOlUIB. quawlo non potest stringi. et qui aecipit de /imatora CUiU84l!,1DqUe eorneline (-lie eod.), et fricantur dentea, removet 80rditiem eorum el 80r-

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

403

fOsionem el dealbat eos et problbet sanguinem ne decunat de radieibus dentiolll.' Se rap ion c. 400: 'Hager salachil id est lapis corneolus. species eius sunt multe, et multe etiam minere. defertur etlam ex teeris iameoi et ex mioeris romanorum. Et melior el eo est iIIe qui magis "ergit ad rubedioem. Est autem ex corneolo alia speeies similis in tolore suo aque que destiJIalur a camibus salsis, in quo sunt linee albe infixe. Et virtos buios lapidis efit quod quando porlatur in anulo, reprimit iracundiam in causa Iltis eoram iudice, et stringit UXllm sanguinis undeeullque exeal, et proprie sanguinem menslruorum. Et quando fit ex pulvere eius dentifricium, abstergit sordes dentium et dealbat eos et Cacit ipsos pulchros valde.' Ganz ebenso unter dem namen des Aristoteles bei Ibn Beithar 11, 20\ (zu berichtigen dera. bei CMuJlel p. 129, "gI. Ar. arab. ibo p. 130 not.). vgl. die eigenschaften (ohne autor) bei Te i fa s chi p. 44-45.

C. 6 (= L) onyx (vgl. die note des bersetzers von L. - ar. dsehaza -- tristezza Telf. p. 47, hebr. leschem vgl. Rosenmllet I, 37). dieselbe berachrift in der hebr. bs. 'erklrung des steins leschem und sein name im arab. ist goia' (St.). die vermitteluog der lat. bs. des MontpeUier-textes aus dem arabischen durch einen juden ist deutlich. Conet. De pbis. Ug. I. C.: 'onyx sospensus Tel digit{) portatus auget in somno terribilia ct tristieiam et inter homines conleoliosa, in pueris autem suspensus salivam oris auget' (dies benutzt von Marbod C. 9). Ibnegizar f. 10\' tDe lazacaleedomnus): 'Laz8calcedoniu8 lapis est qui affertur a duo bus loeis ex terra que dicitur aliaman et alem insule sont. lapis iste multicolor esl durns est. a r. dixit si deferatur lapis iste vel in anulo vel ad collum reddit hominem melallcolieum et inducit mala et tenibilia sompnia et inducit rixas ab hominibus et ideo reges de alaman non tbesaurizant eos et si suspendatur collo poeri faeit f1uere 08 aquis.' AlgaCiki: 'Jahza est petra nota. et est doobus modis, una venit de aliamam et alia de atne Jiide vel sudoni (so cod. Mon.). et dicunt quod quicunque tenet eum habet tristiciam et irascitur eum hominibus. et {aeit sompnia mala. et si quis comederit vel biberit in vase de eo {aeto, non potest multom dormire. et qui suspendit lapidem supra mulierem gra vidam, faeit eam eito parere.' S erap i on c. 40\: 'Hager aliazaba id est aliaza (so ed.). Sunt ei multe speeies. Et est lapis qui apportatur el iamen et ex terris sin. Et melior est iIIe qui deCertur ex iamen. Et est lapis in quo sunt eolores diversi S. albus et niger et alii, et oIIunquam est sineetos unius colons. Et non est "isum hominibus de iamen nee de regionibus eotom quod aliquis portet secum aut reponat in domo sua istum lapidem. nam 88sernnt quod non Tidernnt aliquem portantem istum lapidem qui non viderit in 80mni8 terribilia, et eum hoc faeit portantem eum ir08um aut rix08um esse, et liligiosum inter homines. Et quaodo suspenditur 8uper inlantes, auget baras eorum. et si fiat vas ex eo ad eomedendum in eo aut ad bibendum, 26'"

Digiti,!?

404

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

qui~\Inque comederit aut biberit in eo non potest dormire. Et quando pulTerizatur, et 8bstergitur iacioctu8 cum' pldvere ipshis, meliorat colorem eius midtum. Et est lapis qoi est durior inter celeros lapides: Dass. uoter AriatoteleB namen bei Ibo Bei t h a r. 11, 248 und ber die eigensch. (mit L stimmend) bei Teifaschi c. 13 p. 47. mr das beschleunigen der geburt - Bchlufesatz des Ar.(?) bei Ibn B('ithar, und genao ebenso (in L fehlt er) - citiert dieser den 'Armanusio Antiocbeno nel suo libro intorno alle ,pietre', vielleicht aus dem bucbe des Aristoteies , ber deo fuodort (China und Magreb) vgl.Arist. anb. beiClement-Mullet p.137.

C. 7 (L viel auslhrlicber) malacbit (ar. dahnadscb dahaoadscb in L dhaoeg). ' Arist. ar. bei Clement-Mullet p. 160 (farben und entstehuog). Ibugizar (Lib. fid.) cod. Mon. f. 128'; 'Henig. ar. dbit quod lapis iste sit in mineris cupri. quando decoquitur cupruni in minera, a naton ascendit fumus et cong('lator in lapidem. iste lapis est multicolor. est euim quidam viridist et alius qui est albus Tiridis et niger, et est alius qui assimUatur plume pavonis, et est alius qui est viridis obscurus. et possibile est inveniri istos lapides in uno lapide. et non iovenitur lapis iste isi in mioeris cupri, sicut 'noo invenitur almaudinus (-diii) nisi in mineris auri. [ltem dbit beleous (vgl. Teifaschi) boc est virgiliusl!) omnis lapis coloratus habet colorem intensom et remissum secundum quantitateni caloris agentis ineo .. : (Ar.) Diet. p. 13t. Aigafiki (cod. Mon.): 'Daneg est lapis. Et dicitur in libro'lap id um quoll iste lapis invenitur in mineria cupri, et babet colorem viridem bene similem pennis pavonum. et est alius lapis qui babet colorem ,magis obscurum et obfuscum. Er valet positum supra morsum scorpionis, et mitigat eius dolo~em. et quando teritur et cum aceto conficitur valet impetigioi et curat. et valet faTis capitis et tocius corporis. [Et qU8odo tentur et miscetur cum musto, valet epylencie datus ad potandum. et fiat fumigium ter et curabitur epilenticus' (das letzte aus anderer quelle). Ausfhrlich 'das buch ber die steine' bei Ibn Beithar I, -160 (vgl. bei CMullet p. t 601. , Ar. bei Teife'schi (entstehung) p. 55 (vgl. bei CMullet p. 157) und' (ohne namen ber die eigensch.) p. 57.

C. 8 (wrkuog ausfhrlicher in L) bez 0 a r (ar. bazhar - in L elbaseber, 'pers.pasehir bei Ben Mans.,). auch die hebr. bs. sagt (St.) 'diesen stein. nennen die Griechen (so beide abers. statt der 'Perser', wie weiter unten wiirklich auch in L steht, vgl. CMullet p. 115) btllAkr und seine erklrung ist der das gi vertreibende' (die bebr. bers. ist offenbar erst aus dieser lateiniscben gemacbt, wenn nicht etwa beide den fehler aus demselben atab. texte haben). Arist. ar. bei CMullet p. 116.

Digitizedby

Google

UND ABNOLDUS SAXO

405

Arist. Secr. secr. 1.12": 'Lapis bazar est nomen perae (statt 'persicum') et gnbernatio impedimenti, qoia stringit venenum ('ventum' cd.l. et est doorum colorum s. crocei sicut cera et vmelis sicut oliv.. .et inventio sua est in terris zic et ferunt quod reperitur in felle Nsilisci. et preparant ipsum caliditate. propter hoc est ten~is tactu. proprietas ipsius est iovamentum contra venena omnium vegetabilium et mineralium el- ex morsu ~nimalium venenatorum ('minutorum' cd.) et punctura. et cum bibitum fuerit ex eo pondus granorum 12, mortem vitat et venenum extrahit ver sudorem. . Et qui portaverit ipsum ligatnm in anulo, honorabitur ab omnibus bominibus et ab omni aspiciente. Et si, pulverizetur et spargatur super locum morsus animalis venenosi, abstrahit venenum; et si putrefieret locos, ipsum liberabit. et si pulverizetor ex eo pondus u. granorom ordei et Iiquefiat et proiciatur in ore basilisci, interficit eom. et si suspenderis ipsom in collo PUl.'ri qui non est passus malum caducom aut aliquod accidens, liberabit eom ab omnr accidente.' . Der zusammenhang der beiden gleicher zeit (saec. vnl angehrigen pseudaristotelischen blicher ist klar: als dieser abschnitt des Seeretum ('de proprietatibos originaliom et lapidom') geschrieben ward - und es ist trotz der mannigfaltigkeit der handschriftlichen durch abkiirzung entstandenen texte kein grund ihn fr jnger zo halten als das ganze Secretum -, war' das 'buch von den steinen' schon vorhanden, es ist gradezo bier benutzt und ausgezogen, und die verweisungen des verf. des Secretum (s. De Arist. !ibr. ord. p. 180) auf ein ausfhrliches buch De proprietatibus lapidulJl. bewhren sich wenigstens in dieser "eziehung vllig. Vgl. Diet. (Ar.) p. 131 (mit ausfhrlicherer anknpfung an die anmerkung :fiber vergiftung iiberhaupl). . Algaliki (s.litt. S): 'Stopacius (a/ll rande corr. TOp8Sios. vgl. span. stopasa Abolays bei de Castro p.112)vel bezahar. Algafiqui (dh. der verf. selbst) dielt '.' . et ponitur in ore basilisci, interficit eum. Ar. cOlores lapidis istius sont multi. unus est croceos, aUus cinericios, et alius qui habet.admixtiollem viridis coloris,. et alios qui habet admixtionem albi coloris, et aUus 'qui habet colorem vini. et eroceus est melior. Et ille 'lui venit de coracen est bonus. et bezaar est lapis tositi (so) et minere sue sunt in terris indie et in oriente. Et est lapis honoratus, et in tactu est mollia, et valet omnibus "enenis, et confirmat supra -dicta.' Serapion c. 396: 'Hager albesahar id est lapis liberans a venenis, ut tyri ('tyri.ca' ed.). albezahar est nomen persicum, et est expelIens nocomentum . Alius (= 'AristoteIes' bei Ibn Beithar). colores lapidis bezahar sunt multi. nam ex eo est citrinus, et velut pulverulentus, et manibati (so),et iIIe qui participat viriditate, ei iIle qui participat albedine_ meUor vero omnibus est citrinus, et post ipsum est pulverolentus. . et hic defertur ex corascen, et ibi nominant eum bezar, et expositio eius est contra ,eneuum. et minera eius est in terrie syri et indie et in terris orientis. Et multi lapides similantur eis qui non habent.. proprietatem BUam nec approximant ei in aliquibus operationibus. et est quidam qui dicitur chobori, . et marina. et est lapis in quo nullus errat, sed multi errant in alio

Digitized by

Ge

". -ei
e

406

ARIST.oTELBS DS'LAPlDmVS

qui dieiter cIli1lfl08. EI 1'81 lapis multe humiditas, levia, moltis tactu, mollitie siae superilDitate. et ealidUas eiU8 est. etiam sine' supa'Onitate. Et propmtas eius est quod coofert venenis omnium anil8lilllB et plutarum mOl'llibus et. punctuJit. venenosorum. et quando bibitur ex eo pondus In BTanorum ordei, a~t quando fit Iinimentum eum eo super locum moraus, liberat UDUpe a morte et expelliL venenum per SIIdorem_ Et qulDdo ponitur in anDio is\e lapie et reponitur in ore eius qai 811111psit venenum et sugit, aliquaotulum cODiert ei. et si. pGflilur lapil iate 8uper leeum puneture aut super locum lIIOr8ure aoimalis venenosi, quem admodum est punctun 8Corpionis aut canwidamm. mallt'llm aut :aambor,COIIfert eis iavamentum manifestum. et 8i \eratur et. ponator 81lper mONum reptilwm venenosorum, atlrahil venenum per sudorem, et 8i locus in quo est moraus est putrlficatus, et pulverizatur super locum ex hoe lapide, mundificat et curM. et quando tangitur eUID j~ lapide ~uleu8 scorpionill, prohibet ab eo p9tenliam pungendi. et si teratur ex eo pondus duorum granorum erde! et dissolvatur in aqua et ponator in ore 8erpentia, sulfocat 8erpentem statim et oeeidit eum.' . Dasselbe in derselben ausdebnung. aus 'Aristoteles' bei Ibn Beithar I, 119, einiges (ber die eigeoach., ohne namen) bei Teifaschi c. 10 p. 39. C. 9 (meist vollstndiger, elmges mangelhaner in L: beide texte in verschiedener weise mfVollstndig) dia man t (ar. mAs, in L ('Imos, dh. elmas, wofr bei Sera pion - nach der von Ibn Beithar 11, 64 getadelten weise des Ibn Waftd - der name des schmirgels 8u.bAdadsch stebt'. Di e t. (A r.) p. 134 (hrte, verh. zum blei, dbereinstimmend mit Serapion). Ibnezizar ~d. Mon. f. 124': 'Lapis almandious vel aiar alme8. uvius ubi lapis iste invenitur nemini prius patntt quam alexandre, et es6 apud orientem in extremitatibus de corasen. et dixit a r. quod est frigidl\8 et siccus in quarto gradu, et in eo sunt due proprietates, una quod frBDgil omnes aHos lapides. et facit virtute spirituali et proprie natur&li. et CltIIt iIIo perforantnr lapides preclosi. It e m si liquefiat mastices paruDl' (mastiz PlO) et iungatur cum eo quasi granum de isto lapide et inieiamr CURI siringa per virgam, frangit lapidem in Tesica. si attingit eom. I tem klpis iste omnes alios lapides ',angi'_ et Ron f~r. DiBi hoc mooOl. et hoc est ut ponas lapidem super plumbum et desuper pone aliud fruatom plumbi. et pereute supra,. et frangetur.' . Algafiki: 'Alu. in libro I8Ipidum dicitur qUGd specie8 de mel sunt 1111. et prima est de india: et habet colorem album, et est ila magoa sieut faba una, et esl alia que est its lRagna sieut semen cucumeris 'leI unul'e (so), et ('ver coo.) aliquando invenitor ita magna sielJt quidem ('quidam' colL) nUll 8ed gravius ia.vellitur et aseilator eoiori salia 1lI"ID0' niaci clari. Seeoma apedes eat de mequit, el habel eolDrem similem prime speeiei, et est maior prima ('primo' eod.). Et tercia speeies eat da eolore ferri bene pondel'8si, et inveBitar in terris de Maman ('aliamant' cod.).

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS 8A.XO

407

Et quarta species est de quibtiz I'qbn:lz' "'"" quebieiZ tod.), et iuvenitIJr in miaeris de quibrii ('ijbnz' - quebril cotL), et habet c:olorem argeilti. Sed
sapiens dieit quod OGB est iatil de quatuor specielms, tj1sia ignis adheret ibi. (diese merkWrdige Btelle von den arten des &dalls erinnerl an westIicb-plinlanisehe lehre und deraucb bei Ibn Beithar geoaoteh weise S uthafia an deJI SotacuB ver!. emes berhmten steiobuchs bei Plinius ua. mit Plinius (6 arten, aus ihm Isidor. undSoli.) kommt der auf alter' mit Plinius magischer quelle sich berhrender grundlage beruhende Damigeron-Evax Pitras (c. 3) berein, der bestimmter dieselben 4 arten, wie Suthafis (ganz hnlich wie so oft Sotacus bei Plin. zb. ber haemates PI. 36, 146-(8) aufzhlt. die stelle fehlt wie es schp.iat im arabischen texte (aus dem Mullet sie wol erwhnt hitte zu p. 108) wie in den lat. bersetzungen. ist es richtig dafs Algafiki und Ibn Beithar hier aus einem vollstndigeren texte des pseudaristoteliscben bilches berichten (eine annahme die bei der art der hier mitgeteilten arabische quelle a08schlieCsenden dinge unabweisbar scheint), so htten wir einen fall der anknpfung desselben an antike tradition und litteratur (vgl. oben zu c. 6 onyx)]. Et de proprietate de mez est quod omnis lapis qui sibi adheret el fricatur cum eo, frangi! illum el conquassat, et idem facit de quolibet corpore excepto plumbo, sed plumbum destruit illum consumit et frangit. et iste lapis teritur cum plumbo, et illa tritura ponitur in capite instromentorum ferri, quando volllnt perforare lapides preciosos vel alios lapides. Et quidam hominum dicunt quod frangit lapidern vesiee, quando ita preparatur. accipialur de limatura sua facta eum plumbo pondu8 unius grani xilocaracte et in siringam ponatur vel in capite siringe, et per virgam inieiatur cum gummi lentisci, et frangit lapidem. sed est perlculoBum. -et quando tenetur in ore frangit dentes.' Dasselbe aus dem 'buch der steine' bel Ibn Be it Ii a r 11, 466 - wol eben aus dem oft benutzten Elgafaki. Serapion c. 391: 'Hager sumbedig id est lapis adamas. Est m~s uvius in quo est lapis meso el est flomen ad quod numquam ivit aliquis nisi alexander, et est in filIibus eoraseen. et color eius approximat eolori salis armoniaci elari. El iste lapis est frigidus et sifeus in quarto gradu, et rara aggregantur iste due nature in aliquo lapide. Et in eo sunt due proprietales. una earum est quod non eoniungitur alieui lapidi quem non frangat, et propter hoc eoaptantur fragmenta eius in summitatibus ferri apti ad perforaudum, et eum eo perforantur alii lapides sieut sont smaragdus et zabarged et sapbirus el gemme alie. Et si aecipitur granulum unum ex fragmentis eius et conglutinatur in summitate ferri eum glutino romano, et intromittitur in "esieam per foramen virge, frangil lapidem. Et alia proprietas eius est quod nihi! est quod frangal istum lapidem nisi plumbum. nam rumpit eum et conterit.' Ibn BeUhar ('buch der steine') 11, 466. Te i f he h i e~ 8 (ohne namen die adlerfanggescbichte, angeblich aus Jahja ben MAseweih - also dieser aus Ar.' -) p. 30 Rain. und derselbe aua Ar. bei CMullel p. lOt (ber die lithotripsie). ber den fundmaZUCBS1l8

Digitized L) 'Or _I

"

'ole

408

ARISTOTELES DE LAPlDIBUS

ort (AIexandersl vgl. Teil. c. 15 p. 53 (Moll. p. 152) beim lIchmirgeI. die geschichte von dem tiefen tat und den von adlern aus ihm fortgetragenen tleischstcken an denen die edelsteine des bodens anklebend mitgefilhrt werden (aus 1001 nacht), erzhU schon E p i P ha n i u B, aber beim hyacinthus (Epiphan. de XII gemmis. opp. ed. Dinde. IV, 1 p. 191) und dgJ. vom iacut in Ceylon (in etwas aoderer weise) Teifaschi p. 13 Rain. (vgl. CMullet p. 42). C. 10 ( L) IIcbmirgel (derber korond, ar. sonbidadsch - in L sembadheg, hebr. scbamir Rosenmller I, 45, was mit diamant bersetzt wird, fTp.vf!'S bei Dioscorides, span. esmeril bei AboIays C'. p. 107., 1121. Ari s,t. ar. (gerieben mit lack) bei. CMullet p. 154. Diet. (Ar.) p. 134 (ebenso als anhang zum diamant). Ibn e z i zar f. t 09': 'Sumbedig lapis est eum quo forbiuntur enses, el dicltur esmera, Ar. dixit, lapis iste frigidus est in secundo gradu et siccus. in tertio grsdu. minera sua est in insulis delem. et eum frangitur, assimilatur grosse arene coagulate. inveniuntur lapides magni et parvi, franguntur eurn ferro et aliis lapidibus. et fractus habet maiorum vim, quia eorrodit omnes alios lapides, ct si madefiat, melius operatnr. virtutem habet solutivam multum. in mundacione dentium parum babet aeuminis. et quidam hominum ponunt ipsum in medieinis que eomburunt et desiecant et in illis que eurant motos dentes. Et si lapis iste comburatur in igne et postea pulverizetur, nIet pustulis et vulneribus antiquis, et curat, bene: Ganz dasselbe 'Aristoteles' (aus Ishak ben Amrtn) bei Ibn Beitb ar TI, 63. ber die anwendung ,-gI. T eif. p. 54. C. 11 (=,L) trkis (ar. firuzadseh, vgl. Mullet p. 126). der name turcois zuerst bei Arnold (aus unbek. quelle), spanisch turquesa bei Abolays (a. 1250) de C. p. 112. die farbenverndtrung erwhnt ganz ebenso Solinus und Isidor (und aus ihm Beda) beim hyaeinthus dh. hier saphir und rubin, wie die angabe bt! die hrte und das schleifen nur mit diamantbord zeigt. Auf diesen stein bezieht Teifasehi p. 42 mit ausdrcklicher nennnllf des briefes an Alexander De regimine regni das was in Ar. Se cretum se c r. 'ber den auf den alchahat genannten stein folgenden letzten 'ametistus est pi ra m in arabieo' gesagt wird f. 13" (in der 'Expos. simplicium' hinter Rasis Elhavi wird fir, mit 'topas' bersetzt, wie oben der bezoare. 8). Al g a Ci k i : 'Turquesia vel fayruyaz est petra celestis in eolore. el quando aer est daros, et ipsa est c1ara, et quando aer est turbidus, el ipsa est turpis vel obscura, et est tener. et reges non tenent eam \"Cl portant. [Alius (Ibn MAseweih bei Ibn Beithar) .,.' Ibn Beitbar ,271 ('buch ber die Bleine' und nachber ber den farbenwechsel nochmal 'Aristoteles',. Teifhebi (Ar. ber die farbenvernderung, vgl: bei Mollet p. 127) p. 42 R.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

409

C. 12 (= L) lasurstein ('goldpunkte', "ermischt mit kupferlasur 'augenmittel'), lapis laluli (ar. lburd, vgl. Mulld p. 169, span. azul, isul bei Abolays/. augenmittel vgl. tonsl De grad. p. 312 ('lapis lazuli') und Ibnezizar f. 101' ('aznrium vel lnahnwart lapis est iri. et sie. in secundo gradu. si adiungatur auro umunque alterum colorat visibiliter et quandoque inveniuutur in eo gutte auree valet oeulis si alcofolentur ex eo' .. ) A1gafiki 'lapis IazuU vel lezanarz (dh. lezavarz) dieitur quod est lapis de armenia' (verwechselung mit kupferlasur = lapis Armenius) .. angefhrt bei. Ibn Beithar 11, 411 (wo. aber die verwechselung ausdrcklich vermieden wird). schon byzantiniseh kz~oV(I"", s. JBeckmann Beitr. z. gesch. d. erf. ID, t 92. sapphirus - ,wal/os (iD d.erselbeD vermischung von lasurstein und kupierlasur) 'bei Theophr. PJin. Diose. Epiphanius ete. (Beekm. 111, 182ft). IzefAovtiiov Utiov 'I'oii 'J.aYOfAitlOV 1mo ill.q"w" ll(liU,J/OV. ([, 01 ~wr(HI9'O' X(lWra, Neehep80s bei Aetius 11,41 == 'upphirns dicitur antem apud quosdam ormiseum' Evax c. 14. ber die lingua ignis, als beweis des echten lasursteins, vgl. aus dem Kenz al-Tadjar Mullet p. ISS (Teif. p.' 59). Anwendung T eifhchi (ohne nennung des Ar.) p. 58-59. C. 13 (- L eisig) obsidia n (ar; sabadsch), vermischt bei den Arabern mit der pechkohle (gagat). vgI. CMullet p. 119. Ar. ar. bei CMullet p. 119 (fundort). Ibnegizar f.l01' (De ebeig): 'Ebeyg espant lapis est ab oriente et ab indya et est nigerrimus et lueidus et lrangibilis ponitur in alcofol oculorum confortat visum debilem ex senectute vel alia de cansa. et (so) videat anle se quasi telam aranee vel quasi md'as volitare vel sit principium descensus aque et ftat specnlum ex lapide islo retinet visum. lltem dixit Badiorus . .' AI g afi ki: 'Zabag est lapis niger qui apportatur de aliut i. iodia, bicidus levis et mollis, qui cito frangitur. et eS,t frigidus et siccus. et confortat visum quaudo aspicitur. et valet debilitati visus quando ex seneclule vel egritudine provenit, et aufert nebulas que apparent ante oculos, et nIet ' lacrimis oculorum in principio.' hnlich (auch ohne nennung der quelle) Ibn Beithar 11, 4. Teifhchi (Ar.) c. 19 p. 641 (vgl. CMullet p. 18lf). C. 14 (== fiambari L dh. el-ambari, ambra, span. alambar, alambari upd alambre bei Abolays vgl. de Castro p. 101' und 109', ambre jaune, ar. karabe vgl. Arnoldus s. Kacabre) bernstein. die griechischen namen. welche oft'~nbar auch die fal'sung in L (inhibuimus dh. ich Aristoteles) voraussetzte, geben einen neuen beleg fr ein griechisches original. C. 11; Iviel ausfhrlicher, obgleich wie die fragmente der ltesten bersetzung bei Amoldus Saxo zeigen, doch auch nnvollstndig in L) mag n et (ar. magnlthis, 'in der landessprache giro' sagt der hebr. bersetzer nach St., span. aymant bei AbolaYB a. 1250 nach de Castro p.106'. beim Physiol. P. 111, 362 J./tios a.6a,.,dVTWos, welcher Ill/a"(le,.,d~e, '1'0" tI/81J(IOv).

410

ARISTOTELES DE LA,PIDIBUS

Ar. 8r, (entstehung) bei CMullet p. 145 (vgl. bei Teil. p. '9). Diet. (Ar.) p; 118, 134 (anziehung). Gonllt. Be griHl. p.378 (anf'ng der stelle fehlt): 'Apistotelell dixi\ esse lapldem in ripa maris Indiae intentorn; GDius natum ealida et sieea in tenio gradu. Dhdt eam in libro de lapidibus qued d81ltae non auden' transire eum nni ferreos clav08 habeote aut alhjuod att.ificiom ferri in ea dael!re. Nave etiam illis montanis appropinqusnte, oillnes dan et quidquid ex ferro editum a montanis attrabitur eum praprlttate quam babent Hie lapis petui datos pandere I serop. ..ei n eulb leetl! eis qill de f.errugine sunt Ifirmati aut de venenoso ferro saueistl, fit optimum. Qui mixtus eataplasmatiboB aut emplastriB de vulnere sagittas extrahit. {RuAls dlxit magnetem confortare melaneolicos et nferre ab eis thnor~m ei sD.pleionem]" P Ja te a rl u s De simpl. med. (Circi iustans) 8.1. L e. t 7: 'Lapis magnetes calidus est et siccus iu tertio grado, virtutem habet attenuandi. und~ dielt a ri sto tel es quod invenitur in more 'jhdie et oeeani. Montes autem sunt ex talibus lapldibus eonfeeti, unde naves Infins clavis fetreis attrihunt et dissolvunt [...' Ibn eziz a r (abgedruckt bei Steinschneider, Intorno ... alla ealamlta p. 41 des BuH. dl storia delle sc. mat. t.IV) f. 119': 'Adamas vel magnetes calidus est et siecus In tertio gradu. Minera buius lapidis In littore mBris prope indiam. a r. dixit in libro de lapidibus quod quando naYes applieant se huie monti, egrediuntur ferra a navibus. et ideo naves Ulius maris fiunt preter clavos ferreos. I t e m. proprium est buie lapidi attrabere ferrum. Et propter magnam obedientiam que est ferri ad lapidem, si fixeris quatuor clavos vel acus et adiunxeris lapidem uni, attrahet Ulud (i'), ei sie et per ordinem omnes ita quod unum adheret alii pet primum lapidi. item ar. dixit. Si magnum lapidem detuleris prope gader natum, aperiet eum. Item, si vis auferre virtutem huius lapidis, cooperi ipsum eum sueeo cepule vel alleorum per tres dies, et non attrabet ferrum postea. Si nro ad naturam suam vel virfutem vis ipsum' redueere, eoopeii ipsum eum sanguine birei renovando semel qualibet die, et recuperabit l'irtutem suam. lt e m. melior species magnetis est que nigra est attrahens rubori. [D. dixit . .' AI ga fi k i (hei Steinscbn. I. e. p. 48 nicbt ganz genau) eed. Col. 56': 'Magnetes "el magoites .. Al i u s (db. Aristoteles). meUus est niger vergens ad rubedinem. et valet homini qui potaverit &eum ferri. et similiter valet illi hominl qui potaverit eatha ferri, quando teritur et potatur, et ilIi qui acceperit veneoum eum sagitta toxicata vel clIm atiqoo allo ferro toueakl, et quando ponitur in volnere sanat volm!svenenllSum. Et dicitur quod quidam dicunt quod quando tenetur cum aDtllo a);quo in digito maDOl, valet dolori artetieo manuum et peduRl, et valet spasmo. Et dieitur de !toc lapide quod aeelpias eURl et ponas in vase leITeo ct liniatur caput .aBis eum ereta, postquam posueris super kI;ldem et sobtus ealeem vinm, quam nou tetigit aqua donee repleatur vas ealee. et aceendas magllum igoem sub vase donee ingrediatur per orifichiDl vasis vel iOBee exitetur (durchstrichen, am raHe al. l. eorn exsiccetlir) orificium vasis, et babeat

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

411

potenam in eo. deinde ponas TaS in {ornate figuli, a1 dimitte ibi donee sier.aeio eius flat tests (so). post extrahe lapides de vase et dimitte infrlfridari, et pone iterum In vase nOl'O et pone in {omace secundo, et fac ut prius ter aut quater. post extrahe et dimitte in 1000 ubi non tangatur a nnto vel aliqua humiditate, donee infrigidetur. post frallfe ip,um in frusta minuta sieut nuees eL eieera (so). qualldo erio volueris operari eum eo, pone iuxta lapidem pOlldus sulphuris, post funde super eum aquam, et egredietur igois magnus Iscendens ad mensuram braehii uoius fortissimus, qui non tangit aliquid quod nOIl eomburatur: SerapioD e. 39': 'Ba ger tlmagllitos i. lapis magoes. Minera hulus lapldis eat in marimis partibus prope terras iodorlUll. Et quaAdo naves appropinqu811t U10nli minere ipsius, non remanet aliquod ferrum quod non egrediatur allave et volet sieut avis usque ad montem. et si est aliquis c1avus taliter inDxns quod non possit evelli, salit et evellitur donec adheret illi 1Il0nti. Et ideo naves ilIarum partium Don elavantur eum clavis ferrels soo cum clavis ligDeis. nam si esse nt naVeS clavate cum cla\'is ferreis, quando appropinquarentur illi mOllti, dilaeerarentuc, olues. [D . G ..J Mesa furie (dh. Mserdscbewelh, der bek.. beraetzer der PaDdecten des Aaron im VB jh. Meyer Geseh. d. bot. 111, 97) : Est bOllus illi qui trallsglutivit acum lot ferrum alilld, et ei qui habet fluxum ventris eo quod sumpsit scoriam ferri. et eilt S~CCQ8 multum. E t d,I e it u r dei s t 0 I a p I deI nicht mehr aus .Maserdscbeweih, sondern aus einer neuen quelle, wie die wiederholung des vorher .aUI M. berhrten, ber die wrkung gegen eisen und gift, am schlufse derselben zeigt, dh. aus Ar.) I quod si aecipias eum et ponas in vase terreo, et linls eaput vasis eum creta postquam posueris super lapidem caleem vivam quam non teligit aqua dOllee VIIS impleatur calee. et aecende sub vase ignem magllum donee egrediatur per foramen vasis, et habeat potentiam in eo. deinde pOlle vas . Hiwi in forna!!e figuli et dimiUe ibi donec lutatio eius coquitur et fiat testa. deinde extrabe lapidem a vase. et dimitte infrigidari, et pone iterum in alio vase DOVO et pone eum secundo ill fornace, et fae ut prius ter aut quater. quando vero extraxeris ipsum viee quarta, dimilte ipsulll lapidem in Joco in quo . non tangatur a vento aut aqua Yel rore aut ab aliqua humiditale, donec infrigidetur. deinde frange ipsum in frusta pa\'\'a minuta ita quod unumquodque (rustum sit ; x aut plus aut minus ex ~ greeornm. quando ergo volueris raeere op.>rationem cum eo, po ne iuxta lapidem pondus eius ex sulfure,

, vgl. oben bei Algaliki 'Et dicitur quod quidam di6unt .. ' dies sind also die einleitungsworte derselben vermit.$eJnden queUe - merkwrdig ist brigens die auffllige uDd nicht zufllige bereiDstimmuog der bersetzer des. Algafiki - G. filius Johannis zu Ylerda - und des Sera pion - Simon Januensls mit hilfe des juden Abraham Tortuosiensis - in dff wahl der worte ill dem folgenden stcke. sie waren ungethr zeitgenoCsen, beide ende 13 jh. Simon, etwas spter, hat jenen vielleicht schon vor sich gehabt. die steUe selbst, ber die ca1cinatio des magnet, erinnert brigens an die recepte des Liber ignium des Mareus Grecus. eines buches das grade wie Seer. und Lapidarius des Ar. an die Alexandersage anknpft und in denselben kreifs gehrt (s~ bei Hoefer Rist. de la chimie. 2 M. t. I).

412

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

deinde rora super eum aquam. egreditur uamque ex eo ignis maguus ascendens .circa mensuram unius brachii fortissimus, qui uou tanget aliquid quod uou comburat. Et qoando lapis magnetis non est ita preparatu8 ut dixi sed crodus sicot est, et madefit cum succo allei aut cepe, prohibetur 'ab attractione ferri. Et si' vis quod revertatur ad' virtutem 8uam primam, infunde eum uno die in 8anguine hirci, et fiet "irtus ,eius ut prius. Et quando accipilur frostum 'maguum ilIius Iapidis ex bonD et electo et appropinquat alicui clnature, aperlt eam cito. nam lapis attrahit ferrum ad se. Et quando aUquis vulneratur cum ferro venenato, et leritur iste lapis, el miscetur eum aliquibus uoguentis, 'et datur de pulvere eius vulnerato in polu, facil 'ab eO venenum vel toxicum egredi per secessum. et si polverizatur super vulnuSl'enenatnlllcurat ipsum. Hec namque et aHa multa dicuntur de"isto lapide.' Es ist keine frage, dars sich unter diesen 'aUa mulla' auch die nur von Arnoldus erhaltene stelle der ltesten bersetzung ber die beiden pole des magnets befnnden haben wird, wenn sie auch weder in der auch unvollstndigen laI. Ltlicher bersetzung noch in dem arabischen texte der Pariser bibI. erhalten ist: bei aller durch die zeugnisse des 10-13 jh. festgestellten einheit und einer1eiheit des buchs im allgemeinen, (es hat von jeher nur ein buch des 'Ar. de Jap.' gegeben) ist die mannigfaltigkl.'it der abschriften und die willkr der abschreiber doch ebenso grors wie bei jedem anderen autor, zumal arabischem - zb. etwa bei dem der den Ar, selbst so vielfach mit und ohne nennung benutzt, Teifschi in einem wenn auch beschrnkteren werke desselben gegenstands (vgl. Clement-Mullet p. 11). da die brigen fragmente des Arnoldus im texte des' Ar. de lap. ihre besttigung finden (die eisennadeln , die aufzhlung der andern anziehenden steine usw.), ist kein grund bei diesem einen zu zweifeln, zumal da wir in dem namen des Gerardus (t 1187) den beweis des alters der arabischen handschrift haben, in der dies fragment vorkam (offenbar gleich hinter der
eis~nnadelstelle).

Ibn Bei thar 11, 523 ('ein anderer' dh. Ar. ganz kurz ber wrkuog gegen durchfall von eisen feile und girtwunden, ersteres wie es auch viell. Mesarugie - dh. Aaron - schon aus Ar. hat). Teifhchi c. 14 p.49-50 (Ar ist. 4 mal citiert, ber' entstehung und verh. zum eisen, eisennadeln, ber die aus 1001 nacht bekannte rabel vom magnetberg, ber die schon von den spteren Griechen - Plut. Ptolem. Procl. Tzetzes etc. s. Martin, Obs. des anciens sur les 'altr. magm\tiques p. 30 Atti de' n. Lincei t. xvm - oft erwhnte aufhebung seiner kraft durch allium und cepa und herstellung ders. durch bocksblut, ber den nutzen zur erleichterung der geburten und gegen vergiftungen). Hinter dem magnet folgte bei Ar. der abschnitt ber die magnetischt kraft anderer steine (die species magnetis, wie Ar. lJei Amold sagt, vgl. Ar. bei CMuIlet p. 1,48 und Diet. p. 118 und in betreff hnlicher angaben ber anziehende steine bei Plinius Martin 1. c. p. 30): davon sind in L nebst einem teile der einleitung die 'steine erhalten welche gold (besttigt durch die probe aus dem astrologischen liteinbuch des Abolays,

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS ,SAXO


I,

413

dem -aas Aristotelische berall zu grunde liegt, bl'i R. de Castro Bibi. esp. 113), silber, kupfer, haarl', ngel (fleisch, s. die einleitung) anziehen, in M. nur die steine welche fleisch, haare, nigel anzieben - dl'r arab. Ar. in Paris nennt die des' goldes, silbers, der dia!Danten, des bleis (vgl. Diet.), des fleisches, der, haare und ngel - das frsgment bei Mnold noch viel mehr, steine die knochen, l, wein, e!sig usw. anzirhen, steine die alle bei Abolays wieder vorkommen, also in sl'inem arabischrn texte des Aristoteies so, gut wie in dem des Gerardus Cremonensls.' sollte sich nicht auch die stelle ber die pole des magnets ebenso in dem spanischen buche finden' dei' magnet macht grade den anfang (dieselben steine wiederholen sich aber mit ihren besonders geziblten arten vielfach damit die astronomische' zahl herauskomme). der angeblich cbaldische uraprung des uralten buches, das Abolays ins arabische bersetzte, erinnert wie der ganze ton der vorrede von selbst an die grol'8e pseudonabalische litteratur des Ibn Wahschijja und fhrt uns in das 9 und 10 jahrh., in dem wir das aristotelische buch bersetzt und bl'rall im orient wol bekannt finden~ freilich nicht in Coostantinopel selbst: in dem drftigen aufsatz des Psellus, 1rs(!l J.itJoOJt' 8Vt'YBOJtJ ist keine spur (wol keine spur mehr) dav!lll zu sehen., vom magnet heirst es blors dars ;, tut' 'ns A1rus1rTRJ Tl", al8'7f!01' 8i ~t'/ltnTVBJ, sodars aus den beiden polen zwei arten des magnet geworden sind.

C.

16 (nicht in L).

C. 1'1 (= L). C. 18 (- L).

C. 19 (- LI kai k (ar. nurat). C. 20 (- L)? (ar. Hadschar elkazak - beim hebr. bersetzer alkarak und alsalak). ' Ein ausfhrliches fr. offenbar desselben verfafsers ber diesen stein steht bei Ibn Beithar I, 289 aDler dem namen des 'Eltamimi (10 jahrh. vgl. EMeyer 111, 1'16) in seinem werk Elmorschid' (dieser also ans Ar.). vielleicht der alchahat (-hac) des Seer. secr. f. IS'" C. 21 (rehlt in L, wie ausdrcklich der bersetzer selbst bemerkt). sc h we f e I k i e s (ar. markascbi-ta, Dioscor. nv(!lT1'js). Algafiki: 'Marcasita vel msricasite. inlibro lapidum dicitur quod est UII modis, de auro et argento et de cupro et 4e ferro. et utraque illarnm specierum est similis substantie de qua' nascitur in colore
I dies wird besttigt durch die das aristotelische kapitel ber die arten ~es magnetes am vollstndigsten wiedergebende aufzihlung des Sc hemseddtn (t 132'1) von Damaskus (Manuel de la cosmographie trad. par Mehren. Copenhague 18'14) 11, 6 p. 8S-88. hier erscheinen aus Ar ist. der magnet des goldes, silbera, kupfers (oder laiton), des bleies, des fleisches, der knochen, haare, ngel, ferner der baumwolle, der' wolle, des waesers, ls, efsigs, dann der bernstein - kahruba -, endlich der aimant d'hommes oder pierre de Bhit.

.r
Digitized by

Google

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS
BUO. et in' quallbet istarum est mixtura sulphurls. et eum ea i. mareasita atcenditul' ignis, quando pereutitur cum ferro bono vel frlcatur.' Daraus dasselbe ('buch Ober die steine') bei Ibn Beither n,OS. Vgl. Diet. p. 123. Im spanisehen Abola}'$ kommen alle arten einzeln vor (p. 109b): De la piedra a que disen mareassita en aravlgo: e en griego pan des - De Ia p. a que disen mare8sita argentea - De la p. a que disen m. cohrenD'.

C. :!2 (.... L) magn4lsia (ar. magni$ia).


O. 23 (L ausfilbrlicher bes. im chemischen) schwefel (ar. kibril). Const. De gfadibus p. 386: 'Sulphur .. Diclt Aristot. aquam snlphuream pustulis seabiei impetigini valere, corporibus inde Iotis. morsus reptilium et leonis I't diuturnas febres, melancholiam 8tque \"ulv~ doloreJI plaeat et eurat. mulierem concipere prohibentes humores vu1v~ accumutatos excludit.' Ibn e g i zar f. 123': 'Sulphur vel kebrit. eius quatuor sunt species, rubeum nigrum citrinQm et album. lapis est tener (teneris eod.I, corium \"ero est brl1nl1m attrahens, combustum vero nigrum (vgl. Ishak ben Amran bel Ibn R. 11. 345). omnes speeies eius ealide sunt in quarto gradu. ar. dixit: sulphur rubrum de noete lueet adeo quod illuminat vieina loea. si vero removeatur a Ioeo i. minera sua, nou habebit hane propril'tatem. Item valet eephalee si odoretur et apoplexie et emigranee. Aecipitur in opere auri, et rubificat res albas el eolorat eas. Item eitrinum denigrat omnia corpora alba et rubea. Si accipias sulphllr citrinum et teras, et adiungas ei folia auri et teras totum bene, et postquam (statt postea) calefacias in igue, et abstrahe (so) et tl're itemm, pulverizabitur ut nitrum. qnod si ad sui 01luram vis redire eum, funde cum nitro, et reducetur ut prius. [lltm D. sulphur calefacit et solvit et dirigit tussim humldam . .' all das vorbergehende fehlt also in der ilberbaupt nur aU8zglichen bersetzung des Constantlnus} .. 'Item ar. a minera sulphurls egrediuntur aque ealide. et si quis in illis balnietur tepore (Iepr cod.) temperato, sepe valet vulneribas omnibus et apostematibus et scabiei et prorigini et pustulis et morsui lupi et feMbus. aotiquis ~ me"". (medicina statt mUa .... B1elaneolia), et mulieribus dolenti bus matrices. el iIlis quibu8 denegawr eoncepcio propter impedimentum .ni.mie humiditatis. Item sulphur iunetu.m cum aliquo minerali Iiquabili su~er ignem eineret il'sum: . Ibn B eit har 11, 345 (A ri s to te le S I bef die arten) und p. 3!6 (Aristoteles, kurz fiber nutzen). Vgl. Diet. p. 129.

C. (- L) arsenik (ar. zamich, in L wie bei SerapioD eIe. 8D.ripigmeotum). C 0 n 8 ta nt. De grad. p. 383: 'ArseoicUI duobu8 Ulodis est, citr\Jlom et rubeum. utruraque tamen calidum et siccum in flU8rto grad., ro!Jeom vero minoris caloris est.' Uode Arist. in Iibro de lapidibus iotitullto:

Digitized by

Gbogle

UND ARNOLDUS SAXO

411>

Qaodftnqoe, inqoit, arsenieum ad igIIem donec albi Hat color!s urator, e& eum eo aJiquan\ulum nim misceatut, deinde aeri rubeo maderacto supponatur, aes iUud in album mutat colorem. [Hufus (!) inquit: Arsenicum eum resina minum . .' Ibnegizar r. 122~: IAuripigmentum vel zaruet (zernee) duarum speeierum esl, cimnum et rubeum. utrumque ealidum et siceum in quarto gradu. I1Ibeum velO subtilius est et minus caJldum et acutum. et melius cilrinom quod est rollosum eL lamm et color eins est ut auri et folia eius elevantur ac si pontiea essenL ab allo. rubeum vero eligendum est quod sit bene rubeum et quod eito minuatur iuter digitos. (bis hierher vgl. D. bei Serapion c. 381 db. Diosc. 5, 125). ar. dixit quod si aliquod duorum ealdnetur "quousque slt album, ef. adiungatur ei parvum nitri et 8uperpouatnr eupro io fomaeem, deslbat ipsnm el aufert fetorem ab eo. [ltem D.(!) dixit: Auripigmentum rubeum mixtum cum resilla .' lbn Beithar ('bilch d~r ~teine') I, 527 (arten u. dealbatioll). C. 25 (= L) ! (eJbarehi in L, der hebr. bs. von M. bat barni). C. 26 (- L)? (ar. hadscbar bArki). vgl. Pbysiologus bei Pitra Spie. Sol. BI, 370. auch 'Diogenes' De lapid. bei Aetius 11, 30. Ibn Beithar ('verr. des buchs ber die steine' 80S Abul Abbas Elna bati - XIII jh. - citierl) I, 293. C. 27 (_ L 'Malcbs i. lapis iedieus', manm beim hebr. bersetzer)? C. 28 1= L, ohne namen, also beim hebr. bs. nur 'stein fr die schwangeren frauen' nach St.} aSTiT1'JS Diosc. 5, 160 (ar. iktamakt). vg!. El'8X und Aetius 11, 32 ix TOV nE~l ),NiOJ'lI 87)(Aoatiivov (eine rubrik, die I!Qwol ill der griech. ausgabe des Aetins als in der lat. bs. feblend, uns einen grieeh. Evax enthllt, ganz ill der art des im Evax-bucb benutzten Demogeron, vielleicht eben denselben). Serapion c, .02: 'Hager achtamacb id esL lapis aquile. Est lapis judu," qui quaQdo Ilgillltur, auditur intra ipsum lapillus alins. et minera eius eat ~ montibus indie inter chinoas et sarandin. et greci nominant eum antarront, et expositio eius est allevians partum. Et hec proprietas est repena in hoc lapjde ab aquila.. nam qllando .quila vult parere ova 8~a. aqWllI mculus portat aqt,le femine mum lapidem a pmibus indorum et supponit eum aquile femine eL facit eam parere faeile. alleviat enim dolores eius. et hoc idem faciL mueribus el omnibus animalibus, quando 8upponitur iIIis in hora partus.' "asaeJ.be Ibn lhHhar ('Aristotelea') I, 73. vgl. I, 74 ('k08uraJr.r6t~ea.' bei. Elg.raki).
C. 29 (= L lelinde' statt eUnde) lovIuucO' JJ8'0, D. 5, 11)4 vgl. Aetiue 19 (ar. badschar elbahri .... lapis lIIarinu8 oder b. jahudl vgl. Ibn. B. I,

D,

Digitized

by~e

.~

416

ARlSTOTELES DE LAPIDlBUS

285, beim hebr. bs. fehlt der name, bei Serapion hager alyendi). vgI.lbo Beithir I, 292 IElgafaki, ofl'enbar aus Ar.) C. 30 fI' fabel- uad zanberateme (= L, wo noch hnlich nach c. 32, womit M schlierst, e. 33-41 folgen) aus der Aleunderaage. C. 35 polophos L, hebr. apolokos (wol ein griech. wort mit nolv-, vielfarbig, vgl. pyrropoecilos Plin. oder dgl.). C. 36. elkir L, alkiran in der hebr. bs. C. 37, 40, 4t stehen in der. hebr. bs. an andrer steUe, nmlich hinter e. 54, nnd zwar 54' - 37, 54' 'sadbinum' (so) = 41, 54' (= alkahi, hebr. dar) = 40. C. 40 'elbehecte hoc est baddare' L, in der hebr. bs. c. 54' al-kahi hebr. dar, was der gewhnliche name fr 'perle' (= ar. 'bahtun', lapis quidam notus! Freytag I, 164 - im Seer. Secr.lat. alehahat, im arab. texte desselben bahtalun). vgl. Arist. bei Dimaschki (p. 88 Mehren) ber den aimant d'hommes oder Mhit. C. 42 bergkrystall (ar. bulnr, in der hebr. bs. schoham mit erwhnung des ar. namens belnr St.). Algafiki: 'Cristallus vel mehe vel yris. Scriptnm est in libro I a p i d u m quod est quoddam genus vitri, soo invenitur in minera commixta (80) vel coniunctum in uno corpore. sed vitrum non inverutnr isto modo, sed divisim a corpore (bis hier dass. bei Sera p ion Co 382 und aus 'MStotel es' 11)0 Bei t har 1,523, beide im kap. glas. vgl. Ar. bei Dimasch ki p. 82 Mehren). El cristallus innnitur in mari viridi et innnitur in egypto. et esl lapis albus et clarus et lucidus multuIil et non di sine aliquo alio eolore nisi albi coloris. Et esl alius scilicet modus yris, qninon est ita darus neque albus neque lucidus, et est durus, et habet aspectum salis, et quicunque videt illum credit quod sit sal, el qnando cum ferro percntitur exil iode ignis. Sed primus modus est eristallus bonns, et ponitur ad radium solis, el exit ab eo quedaDi claritas, et apponitur ex altera parte opposita pannus lineus combustus vel esca, et accipitnr inde ignis dooec comburatur. [Alius. valet tremori .. .' Teifaschi (Arlst.) p. 72 R. (wird gefrbt wie glas). Kazwini (XIII jh. ende) (Ar.) bei CMnllet p.204 und bei S. de Sacy Chrestom ar. 111, 465. C. 43 gla s (ar. zadsch4dsch, zegeg L). Ibn eg i za r f. 99': 'Vitrum sive zugeg esl inter lapides ut homo ameos reeipit enim omnes colores cl funditur cito in igne et congelatur eito in aere. Calidum in primo gradu siccum in secundo [ .' AI g a fi k i: 'Vitrum vel azuzeg. uoum est petrosum et aliud est arenosum. et est multorum colorum. [G. . .'

.....

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

417

Sera pi 0 n e. 382: 'Zugegi id est vitrum [G. est ealidum in quarto graduJ. et ex eo est lapidosum. et ex eo est arenosum. Et quando vitrum ineenditur et miseetur eum eo lapis magnetes, eoagulatur corpus suum propter plumbeitatem que est in eo. Et vitri sunt multi colores. nam ex eo est album fortiter simile cristallo, el melius aliis. et ex eo est rubeum. et est eitrinum, et viride, et azulinum. Et vitrum est lapis magis stuUus ams lapidibus, et est inter lapides sieut homo stultus inter homines. nam vitrum inelinatur ad omnem tineturam, et facilis est dissolutionis ad ignem, et in aere frigido cito coagulatur et petrifieatur ab eo. Sed e ri s ta 1I U 8 est species vitri nisi quia invenitur in minera sua, ubl ipse eoagulatur in frustis suis integris unius figure. vitrum vero reperitur eonfraetum et . propter hoc coagulatur sicut diximus.' [Et virtus vitri... ete. Ibn Sina bei Ibn B. I, 523. Ibn Beithar ('Aristoteles') I, 523. Kazwini bei CMuUet p. 247.

==

C. 44 salz (ar. malh, bei Algafiki mahal). Constant. De grad. p. 387: '8al quattuol modis est. est etiam sal quod fit in saUnis id est eommune. est etiam sal gemma. est etlndieum euius color pertinet nigredini, lueidum tamen et durum est. est et aliud quod dieitur nauLicum id est aqua eoagulata de puteolo. Omne tamen 8al ealidum et sieeum in quarto gradu, sed non aequaliter. quoddam enim ealidius et sieeius altero. Sed sal universaliter corpora eustodi.t et putledinem ab eis mundificat. In 8uro autem ruborem augmentst et in argeoto alborem, si ex eo Iota fuerint' .. (folgt med. wrkuog). Ibnegizar f. 126': '8al. multe sunt eius speeies et diversi colores. est quod fit de stagnis et es! albus ct comeditur. est et alia speeies que est mineralis ut sal gemma eolore albus et darus. eooeordati sont omnes phislei (worle des verf.vgl. den anfaog von !ib. IV: Coneordati sunt omnes anliqui phisiei quod eum aliquid dieitur ca. fri. hu. et sie. non dicitur simpliciter .. ) quod minerale melius est quam aliud. et ex i1iis qui fiun in stagnis est melior qui non est lapideus et est equalis in partibus suis (dazu zusatz am rande (et melica mineralis albus lucidus et in substantia solidus equaUs io partibus Buis. et est sal indicus brunus cum macuHs nigris, et durus, et est albidus (albi 9) sal qui dicitur oitri et est niger et durus et effertur de hayt. Item a r. dixit quod est aHa species salis qui est in puteis, et in iIlis puteis sunt fontes a quibus emanat nafz, et intus in puteo miscetur nafz eum aqua putei, et post segregatur nafz ab aqua et quando iIla aqua langitur ab aere, congeJatur io sale, et iste est sal nifei (so). Item sal ea. et sic. et quidam sal calidior alio et alius siecior alio. Sal dirigit corpora homioom et cibaria et quidquid siti adiungitur temperate. et aorum et argentum colorat. et abluit corpora a sordicie et solvit et dividit humores grossos et mundat et consumit eos et purgat e1)s (so) superfluum ab eis' etc.

Z. f. D. A. lieue folge VI.

27

Digitized by

Google

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS ANHANG.


Kapitel des Aristoteles-huchs v. d. steinen, welche in den lat. bel'ss. fehlen.
C. 45 salmiak (ar. nuschdir). Ibn e gi z ar f. 126': 'Sal armoniacum vel nuxatil' (cod. mixatir) lest quidam albus et quidam rubeus .. folgt die stelle des 'Ysaac Eben am r a n' bei Serapion, aus dem vielh~icht auch das bei S, nicht angedeutete zeugnis des Ar.] .,. Ar. dixit quod multi colores sunt in eo. et est quidam nuxatir qui est niger brunus el albus. esl et alius brunus, et aJius. lucidus. el propinquus est crislallo; cl est melior omnibus speciebus aouxa tir. hic recipitur in medicina, 1'1 niet u\'ule descendenti propter humiditatern. [Badiorus dixit anuxatir liquefacit et subtiliat et dhidit. pro eo ponitur pondus suum aluminis et pondus suum nitri el pondus suum sal gemme: Vgl. Serapion ~ 41L C. 46/47 n it ru m (ar. burak, "lT~o" D. 5, 129, in der hebr. bs. c. 46 Alborak oder Burak, c. 47 natron 'der name ist arabisch natron und es ist eine art des [co 46] erwhnten steines'. St.). Consl~nt. De grad. p. 384 'Aristoteies (1) dixit iIlud \'iscosum phlegma mundificare, si in potione mixturn fuerit.' I bnegizar f. 126': 'Baurac i. nitro diversis specil'bus est. Est enim que alfertur de armenia. eJigendus est levis pondere et in colore inler album et Ii\'idum [burak el-armini ar. nach St.]. el est alia species que dicitur nitru m (c. 47 hebr. bs.) et est album et aliud rubeum et est similis saH [= Ishak ben Amran bei Ibn Beithar 1,187] .... (Item baurac valet viscoso flegmali et ducH a stomacho)' (dieser ganze satz ist einenndergnzung des korrektors). vgl. Serap. c. 411 (als anfang der virtus' aus D. 5, 130) 'D(?). Virtus omnis nitri est dcsiccativa. quando bibitur ex eo, incidit et subtiliat humores grossos viscosos plus quam alfrollitron .. : Anderes bei Ibn Beithar (Aristoteles: arten) I, 187 und (anwendung gegen feuchtigkeiten der gebrmutter) I, 189. C. 48 vitriol (ar. zdsch, hebr. bs. alsag, vgl. bei L 'elsag i. vitreoli', 'zeg i. vitreolum' Sero etc. ",luv Diosc. 5, 116). Ibnegizar f. 127': 'Vitreolum vel zeig ... Item ar. omnes speeies vitreoli denigl'ant corpora. et augmentant colorem rubei et reducunt (-eil cod.) album in nigrum. Item calcatar (vgl. Ibn B. I, 510 xaMein~ D.) est 8ubtilioris substantie quam alii el assuri (dh. qui alfertur de suria, vgl. c. 52) est grossior. omnes vero scindunt fluxum ssnguinis a quocunque membro fuerit.. sed denigrat loca vulnerum et conumpit nervos.' Das letzte auch Ibn Beilbar ('AristoteIes') I, 515.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

419

C. 49 alaun (ar. schab, Algafiki 'xab', Ibnegizar 'cop'), Die arabischen quellen (Const. p.382, Ibnegizar f. 127', Algafiki 8. V., Sera pion 420, Ibn Beilhar) schpfen smmllich aus D i 0 sc. (u. Galen), nicht aus Al'. C. 50 g li m me r (ar. thalk, von Ibn Beithar fr aplavros D. 5, 155 gehalten, vgl. MuHet p. 217). Ar. ar. bei CMullet p. 210 (entstehung vgl.das. Teifaschi c. 25. in der hebr. bs. wird altalki mit 'sonnenschleim' erklrt) und p. 213 (hrte, 2 aI1t'n). Ibn Beithar 11, 161 (Aristoteles, ber die hrte). C. 51 it h mi d ('itmad i. antimoniul\I' bei Serapion, 'antimonium vel ezmit' Algafiki, uTIftp' Diosc. 5, 99). Co n s t a n t. De grad. p. 381: 'Antimonium caHdulII et si ce um in quarta gradu. Valet oculis si misceatur collyriis, quia IIt'rvos oeulorum confortat et omnem putredinem et nocumentum curat. Superfluam carnem palpebrarum rodit, dolorem mitigat, vul\'8m sanat, sanguinem fluentem constringit. Seniores eo ulelltes incolumes oculos habent, quia omnem maculam eurat, maxime si parum * eum eo misceatur.' Ibnegizar f. 128': 'Antimonium vel azmet [folgen die stellen des Ibn Amran und D. bei Ibn Beithar ... ] valet oeuJis et recipitur in mullis medicinis oculorum. et inducit pulehrum colorem in palpebris. et eonfortat nervos oculorum et tollit ab eis humores et dolores.' [Item dixit D . Ibn Bei t. h a r ('Ar ist 0 tel es' art und fundort) r, 15 und (nochmals Aristoteles, nutzen als augenmittel) ibid. C. 62 tu tia (so ar., nop"oJ.vl; Diose. 5, 85). Ar. a r. bei CMnllet p. 161 und S. de Saey ChI'. ar. 111, 470. Constant. De grad. p.383 : 'Cadmia tri bus modis est. Quedam enim tst Indiae, quae est lapis subtilis et albus, et invenitur in ripa maris Indiae. Est et aHa marina, el reperitur in antris marinis lndiae, quae viridis aspera et perforata est. Est et alia metalliea et in Africa illvenitur His. . nia el Seythia. Cum ea os (so slaU es) tiogitur ut fiat citrillum. Omnis tarnen ealida et sieca est in quarta gradu et stiptica. Superfluam carnem vulnerum desieeat et bonam carnem generat. Humores ab oeulis fluentes mixta collyriis cu rat. Vulnera lumores pustula8 et fistulas sanat.' Ibn e g i zar cod. Monac. f. 127': 'Thucia tribus speciebus est. Est que affertur ab india, et est lapis subtilis albus et parum obseurus, taetu (et aetu cod.) frigidus et siecus, minera sua in Iitore maris indie et seindit (statt desl;en eorr. am rande 'so indie', falsch !). melior est albus et qui (so eorr.) videlur superius quasi saltus (eorr. salsus). Et alia species que dieitur tucia marina, el esl lapis asp er et perforatus, et affertur de syeorosi (so). Et est aHa species que dicitur masmundi et affertur de syria et alfrica el euniz e~ de byspania, et est lapis albus et eroceus mixtus, et habet plumbum in se el est ponderosus, et ista tingit cuprum in 27*

420

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

latonem. virtus tueie: est frigida et sieea in quarta gradu. replet vulnera came et desieeat humiditatem oculorum, et si allluatur 4esiecat sine dolore. Et reeipilur in troeiscis contra obtalmiam et in seief que curant inOationes oeolorum et maculas.' [Item D. ablueio talis est . Serapion e.422: ''futhia ... sunt &res speeies. Nam -ex ea est alba, et ex ea est viridis, et ex ea est citrina imbibila rubore. Et minere tuJ.hie inde sunt in litoribus maris prope regionem indie. et melior omnium est alba, que eum aspieitur videtur quod habeat super se salem. et post ipsam est eitrina. sed in viridi est asperitas, et est perforata, et defertur ex maritimis siri .. et alba est subtilior omnium specierum tuthie et viridis est grossior: [folgt D.). Dasselbe (aus Ibn WAnd - x jh.: diesen - abmuefidet - eitiert auch Aigafiki s. tutbia) ebenso bei Ibn Bei thar r, 217. C. 53 koralle (ar. bossads oder mardschn, in der hebr. bs. mardsehan oder margan, 'eoraUus vel bazahadet vel margen' bei Algafiki, xo('aA),'ov D. 5, 138). Ibn Beilhar ('Aristoteies', art u. eigenseh.) r, 138. C.54 bimstein (ar. kis.ur, xitltl7Jf!'G Diosc., 'pumex liel taysor' Ibnegizar I. 128'). C. 55 gold (ar. dsAhab, Ibnegizar f. 97', Aigafiki 'zahab', Ser, 'deheeb'). C. 56 sil ber (ar. fidhdhat, Ibnegizar 'fidda' f. 97', Aigafiki 'fedaeh', Sero 'fedhe'). C. 57 kupfer (ar. nuhs, vgl. Sero 'nohas i. aes', Aigaf. 'euprum vel nuhez', Xa).xOG D.). (Ar.) Diet. p. 127-28. I bnegizar f. 125': 'Cuprum vel eramen vel nohas eaJidum esl et lIleeum in quarto gradu. ideo dixit a r. quod si fiat vas ex eo, et cibus vel potus ex eo sumptus in usu eorrompit eomplexionem et inducit morbo.. ineurabiles ot delfil et eanerum et dolorem epatis et splenis, el foreius eum res acres (acris eod.) otitor in eo vel vinum dolce. et cum eibos vel potus per unam DOetem steterit in illo vase et postea quis reeipiet, forcius ledit et eieius inlerfieit eom. et si deeoquatnr piseis in vase eopreo, aequirit piscis ex ere venenositatem. item si piseis assus cooperiator eum V8se cupri, potest ex eo fieri venenum, quod cito interfieit. Item si accipias eoprom citrinum id est latonem et nitrum, et fuderis sopra ignem, proveniet res similis auro. si redueas ad ignem, fiet nigrum.' Serapion c.414: 'Nohas i. es. Philosophus. Quidam faciunt ex ere vesa ad comedendum et bibendum in eis, et nocent eis valde, et maxime eis qui assuescunt hoc diu, nem tales parati sunt ineurrere elefantiam et cancrum et dolorem epatis et splenis et malltiem complexionis, maxime

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

421

eomedentes in illis res acres et bibentell in illis duleia ,ina. et qualldo comedunt eibum qui ibi sleterit die una et noete, est peius multum. el qUlndo ponitur vas ereum super pisc:es assatos c:alidos, fiuut pisces venenum mortiferum. Sed quod adurilur ex ere, quoddam aduritur simplex. el quoddam adaritur eum suUnre et saIe et alumine, eum his omnibus aut eum aliquibus eorum. [D. es ustum . .' Vgl. Ibn Beithar (andeutung aus Elgafaki) 11, 650. C. 68 bl ei (ar. fasAs oder aMr schwarzblei, pO)."fJ8o~ D. 6, 96). (Ar.) Diet. p. 128 (zinn). Co n s t. De grad. p. 360: 'Plumbum frigidum est in secundo grada. Quiddam bumiditalis habens in eoagulatione perfeetum est. Partem quoque quandam aeriam habet] .. De quo Aristoteles in libro de Iapidibus intitulato: Plumbt.m, inquit, argentum esset nisi metalli tria aecidentia pateretur, id est putorem sui odoris et molliliem suae substantiae et quod eius natura ante ignem stare non potest. quae aeeidentia in terra sieat fetus in vulva patitur. [Cuius haee est natnra sive proprietas : Si pistillum et mortariolum ex eo fiat, el in eo vinum eum oleo rosato "eI myrtino eum sueeo sempervlvae vel endiviae vel portulaeae mittatur, et ad solem veI ealidum aera tribus diebus agitelur, optimum unguentum erit contra ealidissima apostemata, et vulnera inguinum et peeloris et uberum oplime eurat el eorum pulridos humores desieeal.' [P au 10 s . , Ibnegizar f.106': 'Plumbum vel rasas velobar esl speeies argenti, ut dieit a r., sed ingrediuntur passiones ipsum in minera sua, quarum una est fetor, see'unda est mollities. iste passiones reeipiuntur in "entre terre, sicut fetus recipit passiones in ulero matris sui., [frigidum est in seeundo gradu et habet substantiam multam humidam, quam natura DO perfecte cOIrtat. Si fiat mortarium ex eo el pistellum et teratur el duc:atur ibi multum oleo (so) ro. vel mirtinum vel succum cOBsolide nI necum agreste vel suceua portulace vel aliwn 8uccum frigidum, et super (sr) solem vel aerem ealid.m in ea ut dictum est ducatur, pronnit in medieina bona conferens mullum apostematibus eaUdis el naseentiis que fiunt in ano et peetine el mamillis et humoribus deseendentibus ad inguina et pedes et omnibus malis naseentiis.' [ltem dixit b u 1es . Die proprietas ist aus Galen (8. St'r. e. 4t9. Ibn B.eithar I, 493). C. 69 quecksilber (ar. zibak, 'zaibae i. argentum "ivum' Sero AIgafiki, ~8~a~yvqo~ D.). (Ar.) Diet. p. 129. Const. De grad. p. 382 (= Ar. bei Ibn Beithar, mit ausnahme eines satzes aus Maserdscheweih und Diose. 6, 11 0). Ihnegizar f. 127': 'Argentum vivum "ei zanc ealidum est el humidum in quarto gradu. speeiale est ei interficere pediculos et lendes et cabarras animalium. et terra argenti vivi interficit mures, quando miseetur cum esca earum. terra argen ti vivi quod remanet in fundo vasis quando &ublimatur minera.' IItem, ' dann hinter D. - ber fumus, wie bei Ser.

Digitized by

Google

422

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

Aigafiki: 'Argentum "i\'um "ei zaybac .. In Iibro Iapidum. terra est cum pasta mixta et dala muribus interficit eas. vel aceipiatur unus et teneatur quousque maximam famem paciatur, postea suspendatur i. casta "ei ad coJlum eL dimittatur ire, et interficit alios mures. Et fumus argenti vivi facit ,'ei outrit multas infirmitates malas, ut paralisim et tremorem membrorum et surditatem et obscurilatem visus. el croceum colorem facit et fetorem oris et siceitatem cerebri. et fugat serpentes et interfieit eos, et omnia aUa et mala reptilia: [Bulus .. Se rap ion c, 385 (hinter dem satze des Abugerig =- Maserdscheweih) ... 'Fumus vero eius est valde noeivus etc.' Ibn Beithar ('Aristoteles') I, 553 (art) und 554 (wrkung). C. 60 eisen (ar. 'hadid', vgl. Sero 'haddit i. ferrum', Algafiki 'ferrum vel adi', 11{8'1~s D.). (Ar.) Diet. p. 1;!9. Dass. Ibn Beithar I, 294 ('AristoteIes' - aus Ibn Samhuo'). C_ 6\ grnsp a n (ar, zandschAr, Sero ziniar i. viride eris, tos D. 5, 91). Ibnegizar f. 125': 'Viride eris vel ziniar ... [vgl.Isbak benAmran bei Ibn B.] Hem a r. dixit quod est venenum quando bibitur, quoniam destruit epar et stomachum. . et si miseeatur cum meile et ponatur in oeulis, relaxat duriciem palpebrarum, sed oportet postquam posueris in oculo el operatum fuerit, quod cum panno in aqua calida infuso abluas oeulos. 'el propter sui aeumen mordet ,'nlnera. [eI si iungatur ei parum olei rosei (ro.) et eere albe, erit medicamen sine dolore' etc. aus D. 6, 92. Ibn Beithar ('Aristoteles') I, 542. C. 62 (h eb r.) Abanim mefulamot (schleifsteine), cotes. Bofaog: 'diese heiden steine sind schleifsteine fr eisen ... St.). vgl. de cote i. lapide in quo acuUur ferrum (n. a,,0V7JS Diosc.) Algafiki f. 56' ('mezan'), Scrap. 392 (almese st. 'mesen'), Ibn Beilhar 11, 5t6 (ar. 'misann') - aber keine! von ihnen hat etwas aus Ar.

Kapitel welche aufserdem angefhrt werden,


z in 00 be r (ar. zindschifr, xwva{Jaf!' D. 5, 109). Ar. bei Kazwini CMullet p. 190 oot. 2 thUkun. (Ar.) Diet. p. 128. A I g a fi k i: 'Talaeon est quedam species ens crocei veneoosi ... [,~I. Ibn B.] et qua ndo fit speculum de eo, et homo qoi habel paralisim oris velos torturn, pooatur in obscura domo et stet ibi et aspiciat id specul um, curat iIIum.' Ausfhrlich Ibn Beilhar ('das buch ber die steine') n, U9.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

423

3 martis (ar. marthisch, vgl. oben c. 19. 'martecli i. Iitargirium' Ser., P&.f!'C'" - J.,tJ-aeyvf!OS lriarte Codd. Matrit. p. 440. span. almartaga nach Sero ed. 1552 p. 1442 daneben besondere artikel ber 'litargil'ium vel mardezanz' bei Aigafiki und mardAsandsch bei Ibn Btithar 11, 505 =J.,tJ-af!yvf!og D. 5, 102. ,gl. Ibnegizar f. 106' 'Litargium vel almartee '-eI mendesenz a plumbo eicitur cum funditur . .'). Aiga fiki f. 55': 'Marcis est lapis. in li bro la p idum dicitur quod est lapis grossus, ad modum lapidis de qua domus et muri construuntur. et habet colorem celestem, et invenitur in egypto et in partibus sarraceaotum et arabum. et (quando) leritur cum aqua, exit inde quedam res que assimilalur odori vini.et quando potalur de eo pondus 1. granornm xilocaracte cllm aqua frigida, valet dolori stomachi. et est quedam species marmoris vel delios.' Dass. ~bn Beithar ('buch ber.die steine') 11, 505. 4 m'artic es (ar. marhithasch). AI g a fi k j' f. 55': 'Martices. in Ii b r 0 Ja pi du m dicitur quod est lapis niger et mollis, et habet quasdam venas vel viras supra lapidem. et eurat anomalam id est apostema de colera quod fit in capite hominum, quando homo tenet illum lapidem. et quidem (quod cod.) non dimittat eum donec sit bene curatus. et valet illis hominibus qui babent in extremitatibus digito!um quandam grossiciem et duriciem.' )Jass. Ibn Beithar ('buch ber die steine') 11, 505. 5 C erussa (ar. isfiddsch, affidegi i. cerusa Ser., 'P'pvtJ-tOV D. 5,103). C 0 n s t. De grad. p. 360 Cernssa .. Ibnegizar f. 106': 'Ysfideig "eI cernsa' vel barac fit ex plumbo -super acelum suspens in olla. fri. et hu. in secundo gradu. replet vul nera carne et corrodit superuam carnem temperate confert oculis et removet albugines qlle inferunt dolores que remanent post curacionem macule et valet macule si misceatur aliis medicaminibus. Item valet combustioni ignis si fiat inde nngentum cum aliquo olea et reducit colorem cutis in sui naturam. [ltem .. .' . Aigafi ki S. Cerusa vel yzfiez ... Dass. Ibn Bei t bar (Aristoteles) I, 44. 6 8 a n d y x (art von cerussa, ar. asrandscb, f1av8v~ D. 5, 103). Serapion C. 377: Asrengi i. minium ... Da8s. Ibn Beilbar (Ar. nutzen r. augen bei Ibn Sambun) 1,45.

Digitized by

Google

'24

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS
1Il

ARNOLDI SAXONIS DE VffiTUTE UNIVERSAL!

c. 8 de lapidibus.
In libro de naturalibus Zenon. virtus est occultal uBiversalis que facit ex igne lapides, el ex aqua qU30do funditur ipsa super locum bezon, tune coaglliatur subito nec amplius in ibo soam materiam revertitur. In e 0 dem. Z e. quod accidit igni 2 5 aque et terre, illud accidit animalibus ei plantis, quia virtute materie seu temporis aut loci fit eorllm dissolucio omnino aut in lapidem conversio. -ID libro metbeororum Ar. estque3 locus in Arabia qui colorat omnia corpora in eo existencia colore ~rr;I:'; suo. - IN LIBRO DE LAPIDIBUS AR., TRANSLATOR DlAsco-4 tO lUD Es. lapis onyx si suspenditur supra pectus hominis, palloV. ~:l !~~~:d. rem et timorem et tristiciam facit. - ex corallis est et si 1) ;lri:io:~ suspenditur collo epilentici, prohibet casum eius. - In eodem6 D y. fit ex gagate et cacabre fumigium, et movet epilenciam ~r~I:.~ hominis. - In e 0 dem D y. lapis galactites dum ponitur contra 7 ~ri~'lo:1 16 incendium, ignis extinguitur. - laspis visum clarificat bomiDi~ 8 et sanguinem stringit. si super mulierem est, solvit partum eius.(Ar~;I~S6 In e 0 dem D y. topazion cum ponitur super vulnus hominis, 9 cessabit sanguis. est aliud genus: supra rem bullientem cessant rri 1~j,:~e(t:ir~~i eills ampulle. - In e dem D ieracbites gestaius ab homine,10 B. 16,lo;ehl:a~.) non mordetur a muscis vel apib~s. - Et lapidis pyrite pro-11 21 prietas est, cum premitur et torquetur adurit membrum tune fehlt V. quod premit ipSURl. In e 0 dem D y. in berillo et dolaeb 12
V.8,4

y.

t Cod. Ampl. oct.77 -a(cod.Prag.=p). flince7lt. BelIoll. Alberttu De mineralibru /ib. n Ir. m c. 6 Spec. nato I. vm = Y. 3 tune enim All: 9 discorides a. nachhel' (opp. ed. Lugd.) = A immer die abkrzung 'dy', wie 'ar.' f,' aristotiles 1 I ex corallis esl (dh. coraIlius est qui Y): 10 laI auch Albert, de,. e, milve,.slllnd 'DieU autem Ar. quod onyx ex corallis est (!) et si' . 13 fumigium (AY): lomm et m I mont a 14 galaclide a 15 extingitur a 18 quod si supra f. b. suspeoditof e. Y 19 iararchiten a si ab h. gestetur Y 20 EL lapis pyrecte a 22 das heb,.ische (bibi.) bedolaeh gibt de,. iibtJ1'sebtJ1' (jdilche vermitteler) hier durcl& cristallus, whrend dtJ1' heb,.. be,.setztJ1' des Ar. de lap. (Montpellie,.te:ct) BI {iir die pe,.{e verwendet. beide, ist iiblich, vgl. ROllenmlle,., Bibi. alte"lllumskunde IV,

2,4Of

Digitiz~d by Google

UND ARNOLDUS SAXO


13 i. eristallo (si) ponuntur contra solem, aeeenditur ignis. -

425

Et feblt V. 141apis diadoeos supra mortuum, moritur eius virtus. - lapis antrax V:bi':Jt::jlt. i. earbuneulus rubeus, si ponitur eum eo oriti lucebit noete.151n eodem Dy. lapis galaetites si suspenditur supra mulierem,~z~s~~~~~) 16 egreditur partus. - Quando lapis eliotropia super aquam poni- 5 J:r~t:'\ 17 tur, evaporabit eam. - Et alabandina ponitur in asebie i. vase fehlt V. 18aque, tune firmabit. - In eodem Dy. lapis iaeintus venenum iJ~tZ~) 19 famosum tollit. - Et in orite, quando impregnata tenuerit ipsum, i:~Jn:~et:t~~i' abortit. si vulnus est in homine, ponitur supra eius venenum. 20- IN LIBRO DE LAPIDIBUS AR. SECUNDUlII TRANSLACIO- 10 V. 8, 19 . magnes trah' '" d' in li.de lapIS NE 11 GER ARB I. It ,errum, et 0 belens est (AriSloo I.apidibus) huie lapidi per virtutem oeeultam que inest ei. et per omnia eorpora soli da movet ipsum ad se sieut per aera. ex uno angulo ipsius magnes trahit ferrum etex opposito angulo fugat ipsum. 21 - 1 neo dem Ar. angulus eius est euil1s virtus attrahendi 15 v. ibo t fAlbert. p. 243: septentnonem. . rerrum est ad zaron I. anguI us ' eIUS 0PPOSI US lAristot. in lib. , " . 'd' h" b d ' . ad a,on I. merl leID. proprletatem a et quo SI apprOXlmes de " Ispid. dielt') magneti ferrum ad angulum ipsius qui zaron i. septentrionem respicit, ipsum ad zaron i. septentrionem eonvertitur. si vero ad angtJlum oppositum ferrum eonvertis, ad mOB i. meridiem se 20 22movebit. - In eodem Ar. quod si huie ferro aliud ferrum v. ibo
0

Am.

1 si fehlt a (dann et ace. ignis a) 2 dyaseodes a (dyaeodos vgl. I. v.) 3 horiey a (orithi 1'), hri fiei p 4 gabetide a 5 elyotropia a (vgl. Arn. . v.) 6 asebie ('0) a 7 iacineyus a (iaeinetu8 P)" 8 famosum: firmosum a (fumosum p) 8 in orite: moryte a (da. wort fehlt bei 1') 9 supra (1'): rlu: (similiter) a 11 gerrardi a et (IC. ferrum f/) obediens a 16 zaron aY: zoron A (in andern au.gaben du buchB De min. auch zaron zb. Col. 1569. 16) 17 alon aP: aphron A (in andern a'"gaben auch afon IIIb. Aug. Y. 1li19, Goi. 1569, afton Oppenh.1518). nach Klaproth 4rabi.ch zohron, zohr, hebr. zohar -= .d, avron nord, al,o !tier in vertauschung. hebr. i.t zafon der techni.che name fr nord, jamin ,d. die in der lesart natrlich ganlll unsicheren worte .ind noch ietd eben.o wenig auflfekNirt, alB ,ie Kircher er,chienen (Alh. Kircher, Magne8. Rom 1654 p. 17: 'quae nec Arabiea, minus Hebraea aut Chaldaea, nulla ratione Graeea'). die ganu .telle beruht hchst unsicher auf dem kurIlIen aU'IIIUff des Arnoldu8, in llr.priinglicher fo~ ill ,ie eben gal' nicht berliefert, daher dunkel. Vlfl. noch Rflinaud, AboulftIda t. 1 introd. p. 203. Martin in d. Ann. d. n. Lincei XVIII, 11 1. Bertelli im Bull. di doria delle 'C. mal. I, 114. 19 eonvertit se ferrum ad zoron A, ad sept. se eom::ertit Y 19 ad
8aron septentrionem a 20 eonteris a (admoveris 1')

Digitized by

Google

426
V.

ARISTOTELES DE LAPIDIUS

ibo (vgl. 8, S9) approximes, ipSllm de m~goete au se trabit. et la~is adamas hoe !ia8D~: t:J~~: faeit et oaturam magnetis eondemnat. - In e 0 dem Ar. lapis 23 ubi supra) adamas constringit corpora !lolida omnia, et ipsum ferrum non frangit ipsum. similiter est sermo in adamante quod non com5 buritur igne. sambeti propriems est et adamantis nt penetrent omnes lapides solidos, et ardor corrodit f'OS et splendores eorum v 8 34 (Arislo d et ' t - I n eo d ." Jn'Ii:dalapidib.i egl. emA r. ' In barz 1. Jerro, quan d0 coequantur 24 virtutes que sunt in eis seil. in magnete, pendebit corpus in af're. - kacabre attrahit palf'am, et non est ei operacio donec teratur 25 v. ibo 10 mnltum. - I neo dem Ar. species magnetis sunt muHe. ex 26 eis est que colligit aurum, et diversa ab ea que coIligit argentum, et que colligit es, et que eoIligit plumbum. alia earllem, alia os, alia pilos, alia aquas et pisces. et napta alba quoque trahit ignem. ignis sulphuris trabit ad se ferrum et lapides, el 15 adurit eos. et modica operacio est in lignis et aHa re subtili V. ibo multum. In e 0 dem A r. et inter species lapidum est species 27 quem nominamus olearem, qui ad se tl'ahit oleum, et sie lapidem aceti qui trahit acetum. et est qui trabit ad se vinum. et spuma eius ad se spumam trahit, et fex eius fecem trabit, quasi V. 8, .44 20 sit in eis sapor optimus aut odor aut anima. IN L IBRO D E 28 da amellslO (Ar. ubi supra)
3 constringit a (A): confringit Y hier fehlt die erwhnunll des plumbum, vgl. Y: 'omnia quoque solida corpora lapis adamas confrangit, plumbum vero frangit eum, nec ferrum eum frangit'. dgl. Albert: 'In eodem Jibro adhuc asst'rit Aristot. quod adamas ferrum et lapides 5 sambeti fehlt Y. omnes non eonstringit, et plumbum eoostringit' vgl. Alb. 'adamas enim et sabotus hoc habent proprium quod penetrant omnes lapides solidos' etc. 6 ardor A: odor ap (fehlt Y) 7 barz: baret A 8 i elf l'ii magnete a (statt f. i? que suot in magnete Y). vgl. Albert: 'ldt'm Aristot. quod si magnetes duo vel plures subt\1s et supra eoaequatis virlutibus ordinentur et corpus in baret hoc est ferro quod est in medio disponatur, pendebit in aere' 9 kacabre: vgl. Amold. de Lap. 47 11 eo a argentum-eolligit (au8- p und Y ergnzt) feMt a (et que e. es einfacher nach p, wo est etiam que Y) 13 quoque Y: que a 15 modicfica a (modica Y, Vlfl. A et modicul operatur in lignis) re feMl a (et alia re Dlultum subtili Y) 17 oleardem a (lapis olearii nominatus Y, qlli nominatur olearis A) lIic: sieut (fic) a 20 (I. sit eis in 1'0 'Sapor ... a lIamquam his ullus sapor sit optimus aut odor aut anima Y. vgL. Alb. quasi sit deleelamentum IBpidum in iIlis aut anima per quam moveant). alle. diele, von z.7-20 ebenso su.ammen oltch bei V. 8, 39 (im cap. 'de quatundam virtutibus attraetivis'), nur in etwa8 vernderter lolge find mit eingestreuten eigenen wendungen rmd {tIger,

Digitized by

Google

UND ARNOLOUS SAXO


LAI' IDI B US AR. TR ANSLA TO 8

427

0 JA SC 0810 ES. lapis ametistus et sardonice et dionisia: si posueris super tarum i. umbilicum, \'aporem vini prohibet et ebrietatem solvit el a contagio hominem 29 liberat. - suspenditur lapis etites super eubitum eius qui habet \8';i 2:u~~WIO. epilenciam, prohibet eam. et in pregnante iuvat parlum. -;, 301 neo dem 0 y. saphirus ponitur supel' algid i, arteriam, mitigat v. 8,94 (Arislo.) ealorf'm. et dum ponilur supra cor hominis, malam suspicionem 31 aufert et a turbacione liberal. - abestoll inflammatns a sulphure fehlt V. 32 non eXlinguitur, quam diu est aliquid ex eo. - sardonius con- v. 8,91 (Aristo.) trariatur operacionibus onicis malis, (Iuam diu vicinatur . ei. - 10 33 I neo d em 0 y. lapis smaragdus visum sanat, el si ponitur ad v. 8,102 (Arisl.) caput epilentici iU\'at, et super arterias calorem eins temperat. 34 Criselectrus i"nem trahil , et ex natura eius est quod cito eom- v. ubl 8, .59 (Aristo. supra) " 35buritur ab igne. - In eodem Oy. lapis liparea trahit ad se feblt V. 36 bestias et reptilia omnia~ et iris si apponatur contra solem 15 fehlt V. 37 facit formatn iris. - lapis f'pislitcs securitatem a hestii3 prebet. v. 8,10 (ArisIO.) 38 si mittatur in alembico i. vase cessant ampulle ebulliciollis. 39 et ex natura lapidis sade est quod trahit lignum. - lapis eny- feblt V. feblt V. 40 dros liquescit, et quod ex eo resolvitur restauratur ei. - I n fehlt V. eodem Dy, lapis spume i. spuma maris si ligatur super crosam 20 mulieris, accelerat parlum. si suspendatur in collo pueri qui 41 tussit tussi vehemellti, sedat eam. In li b rom e die in a I i A v i c e n n a, G. expertus fui rubeum corallum et suspendi in coJlo qui habebat dolorem stomachi directe.
1 vgl. .-flbert 'Adhuc aulem Diascorides et Arislotel. dicun! amethystum' eic. discoriades a 2 sardonice (so) Il 4 echyce a 6 vgl. Alb. Diascor. dicit . , sllper (PA) fehlt a gid, die ader. ve'o Simon Jon. 'Gllidegi arabice slInt due vene in collo qne f1ebolomantllr interdum. alguidegi reppritur in Albocasim capitulo de f1ebotomia' 7 cor a (A) : corpus I" !I sardonius a (sardius Arn. DB vilt lap.): sardonix I" s. qlli cOlltrariatllr a l l in lapidibus smardinis quoniam visum sanat (so) a (vgl. 1") 12 si super arl. f/ 13 est (1"): fehlt a 14 Iypparia a (lipparium A) 15 et yrim a et si app. a 16 epystite a a bestiis (Ap): abostis a 17 m. alenby YBsse cessant a (vgl. Alb. si ponatur in alembico i. vase aque bullienlis cessant und 1": si m. in aque bullientis vase cessant). alemhic bekanntes al'abischel, bes. dUI'ch die alchimistischen scltriften ill das latein deI m illelalters iibergegangenes wort 20 crOS8m (so) a: coxam A (I') 23 G. dli. Galiemu bei Avicenna Can. (b,. von Gel'al'duI) !ib. 11, 2, 123: 'Et dixit Galenus ego expertus sum et suspendi in collo eius qui habebat dolorem stomaci, ita ut esset corallus super os stomaci, el. remolus fuit dolor' (vgl. 'Avicenll8 in primo can: bei V. S, 57).

Digllized ~ y

428

ARlSTOTELES DE LAPIDIBUS
Anhang zu 111

ARNOLDUS SAXO
de virtutibu8 lapidum.
Ad tollen das plurimorum ambiguitates et errores de gemmis lapidibus et sigillis eorum et virtutibus communi omnium utiIitati laboravi. nam que utiliora meliora et notabiliora ab Aristotile et' Aaron et Euace rege Arabllm et Diascoride sparsim ft tradita . sunt excepi et tam rudibus quam provectis lapidarium sub brevibus ordina,i. et sicut narravi in naturis aliarum rerum et expertus sum in eis, quia proprietas in lapidibus est que nulli complexioni est attributa, sed cum prima simplicia mixta sunt et ex eis fit virtus una, sicut virtus attractiva in magnete qui ferrum 10 ex uno angulo trahit et ex alio angulo ipsum fugal, sie et virtutes specifice sunt varie ac diversis gemmis lapidibus et eorum sigillis attribute. 1 Ab es ton lapis est. color ferreus. de Arabia transmi.ttilur. eius virtus est: nam acccnsus semel numquam extingitur. 1ft 2 Ab si c t u s gemma est. huius color niger, eum rubeis venis. virtus eius est: nam accensus, calor septem diebus in eo fit mansurus. 3 A d a m a s lapis est. color obscul'ior eristallo. huius color
cod. Ampl. oct. 77 = a, cod. Berol. lai. 9ft. 288 .... b, Marbod," _ IJI, Alberlfl' .... A, Pincentiu .... Y, Bar,holomeus = B 6 narravi (cod. Erl. tI. Par.)' fehlt im Ampl. ( a) 8 sunt mixta Erl. 9 qui (Erl., quod Par.) feltlt a l l gemmis (Erl. u. Par.): generibus a (,ond der prolog ganz eben.o im Erl. u. Par. codex wie im Amplon., etwas /lchUger im Proger) 13 Abeston: '0 auch Alb. Yinc., wie 14 est (Par.): fehlt a. vgl. Marbod im ver8lchlufse 496 Beckm. brigen, z. 16 rl. fter dieselbe wendung 15 ibseintus a (80 auch Par., vgl. AY) 16 nniS-! gemmis a

QUELLEN: 1 asbestos = Marbod 33 (aus Isidor). 2 apsyctos = M. 52 (aus Isid.). 3 adamas (cit. B., Vinc. 8, 39) .... M. t (aus Isid., die virtus aus Evax-Damigeron), dazu eine andre quelle ('earne' = Alb., der ausfhrlicher aus derselben). das 'ferrum atlrahere' isi lge naeb Alb. (dh. verwechselung des namens: adamas aimant .... magnetes, wie bei Jacobus de Vitr. Hist. or. e. 91 und Thomas, Vine. 8, 40).

. Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

429

fulgens. hic MC ferro nec igne solvitur, sed hirci ca rne sanguineo vel plumbo. et ferrum penetrat ~t - gemmas, et trahit ferrum. maior eius quantitas tamen nuci avelJane equatur. eios genus arabicum et cypricum est et ferrarium, magis molle et ebscurum. et magnetis naturam solvit. virtus eius in auro vel 5 argento vel ferro est, et lacerlo sinistro gestatus valet contra hostes et insaniam et indomitos et iurgia et rixas et contra venena et vana somnia et fantasmata et incubos. 4 Aga t h e s lapis est niger cum albis venis. est et aliud genus corallo simile, est et genus c1'eticum cum venis croceis, 10 et genus indicum, et varium sanguineis guttis. et quod primum genu~ aptum est ad regum formas et simulacra mon s tran da so m n i 0 rum. aliud creticum vincit pericula, facit gralum et placentem et persuasorem, coloris boni, facundum, et munit et vires confert. tertium genus visum fovet, et contra sitim et 15 venenum et accensio eius odorifera est. S AJabandina lapIs est. a regione sie dicitur. fulgorem habet qui est rurus, clarus, ut sardius. h u i u s vi r tu ses t: nam fluxum sanguinis provocat et augmentat. 6 Ale c t 0 l' i u s lapis est cristalJo obscuro similis. a ven- 20
3 maior e. q. tarnen equatur nuci avel2 ferrum (b): ipsum a lane 6 (vgl. Alb.): maior est quantitas avelIane et quod a 4 et genus eius est ar. et cl" et ferro b 5 et m. virtutem reprimit 6 in argento vel auro v. f. 6 6 est (b): fehlt /J 9. 11) et rmd genus (6) feillt a 10 certicum a 11 et (6) fehlt a et quod a: sed b 12 monstrativum 6 17 alabandynia /J
4 achates (8. V. 8,38) =- M. 2 (aus Solin., die virtus aus Evax) a. qu. z. 12 (vgl. Alb. aus derselben mehr: cum iacet ad caput dormienlis, fertur oslendere multa simulacra somniorum). eigen scb"eint bei T h omas die bemerkung 'hic ingenitas hobere dicitur figuras e1 inpermixtl venis unius coloris insitas. hoc quoque esse opus nature, non artis. 5 alabandina (V. 8.42. vgl. 8, 16) = M.21 (aus unbek. qu., vgl. Is. 16, 14, 6 U. 16, 5,9). Thomas hat folgende an den heutigen 'almandin' erinnernde moderne beschreibung 'Alabandina lapis est preciosus et pulcer valde, quippe qui vicinitatem coloris habet cum gra nato, licet crassiorem habeat et magis emulum ru bi D o. [Sed et genus alabandine est quod sardium imitatur. in regione Asie que alabanda dicitur invenitur). Exhilarescit animum in aspectu.' Dur das eingeklammerte ist aus Marbod. 6 alectorius (8. V. 8,43) _ M.3 (ausEvax, dessen anfang = Isi'or. - Solin. = PliD.).
U.

430

ARlSTOTELES DE LAPIDIBUS

trieulo galli eastrati trabitur post Q4artum annum. ultima eius Quantitas est ad rabe quantitatem. hie exeitat venerem, gratum faeit et eonstantem et vietorem, disertum et oratorem, amieos rerormat, et in ore tentus sitim reprimit. 5 7 Amandinus lapis eoloris varii est. venenum omne extingit et vietorem adversariorum reddit et bonum interpretem somniorum. 8 Am e t ist u s gemma est. eolor purpureus, ut rosa. transmittitur ab India. euius speeies sunt quinque, sed hee aliis 10 utilior est. (buie) mollieies ad seulpentlum (inest), et .virtus eius est eontra ebrietatem. et faeit vigilem et malam eogitationem repelJit et bonum eonfert intelleetum. \) An d rod a man ta lapis est. eolor argenteus. de mari rubro trahilur. forma eius sieut tessera, durieies sieut adamantis. 15 viI'tus eius eontra furorem et animi eommotionem. 10 Balagius gemma est. rufus et perlueentis na tu re. et degen e ra ns est a earb un e u I 0, eolore ipsius et virtutibus omnibus debilibus (et) remissis in eo.
1 trahitur a (r): extrahitur b 2 ad fabe quantitatem a (AB), ut fabe b (ad f. magnitudinem I') 3 disertum (l}ll'): discretum ab (AB) 5 amandinus: 10 auch ..I (amarithus 7'ho.) 8 amatislus a 10 huie 9 hec (10 ab) i. indiea erklrt P (vgl ..I und Plin. 37, 121) .. inest (rB) fehlt a (hic habilis est ad sc. b) 13 androdamanta a (10 auch MAI') 18 ohne et a (P)

7 amiantus: aus 'Evax' (eine andeutung Plin. 36, 139) = Arnold. ausfhrlicher Albert (fehlt bei Marbod u. im Pariser Damigeron, dgl. B. V. 8, 27 nur aus Plin. - Isid. \6, 4, 19 aos Diosc. 5, 155 Plin.). 8 amethystus (B. V. 8, 44) = M. 16 (ans Isidor. und gegenebrietas 80S? vgl. Plin. 37, 124) und unbek. qu. (dh. nach Albert aus Aaron. vgl. Arist. bei Arn.: fehlt bei Damig.). 9 androd amas (V. 8, 45) = M. 48 (aus Solin. = Plin.). 10 balagius (V. 8, 47 vgl. B. unter carbunculus) 'qui et palatius' nach Albert, der den Arnold wiedergibt und dazu noch Aristoteles dh. Ar. bei ConVantin. De grad. (aoch Arnolds quelle?) anfhrt. nicht bei Marbod. vgl. Thomas ber den balaustius (zu e. 13). das unbekannte verzeichnis im Prager codex (bI. 246r ) hat einen artikel 'Carbunculus duas species basilium el rubinum .. basilius remissior est colore virtu~ carbunculi.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

431

11 Berillus lapis. color pallidus ut lymphe, forma sexagona. trausmittitur ab India. et sunt IX species,. sed qui magis pallet ceteris melior est. virtus eius ton t rap e ri c u lab 0 s ti u m et contra lites, et invictum I'eddit el mitem, et ingenium bonum adhibet, el valet contra pigl'iciam l) et dolorem epatis et contra suspil'ia et el'uctaciones, et oculos humidos sanat, et gestantem adul'it. si oculo solis opponitur el rotundatur, ignem accendit. et magnificat hominem et coniugium
gene~t.

12 Calcedonius lapis. color eius pallidus. hic perfo- 11) randus est tJlmen virtute lap idis smeril et collo geslandus. virtus eius est contra illusiones dyabolicas et (ut) perfecte causas adversariorum evincat. (v i r tut e s co n s e rv a t.) 13 Ca!' b une u I u s gemma. rubicundissimus est, in obscuro et tenebris lucens, ut carbo. grece antrax dicitur. de Lybia 15
2 IX b (1'): xx a 5 "alet (B "GI. .'I): fehlt ab 7 oeulo (in oculo a) solis (rA): solis radio H, soli b 8 ignem: tenlam b 11 c (eum .'I) vel tfi (tarnen 17) a sineril 4 (sineris .'I, zimetu 17) 12 ut (aus 1') fehlt a t 3 clmcat (?) a "irtutes conser"at (P BA) feillt a 11 beryllus (B. V. 8, 47) = M. 12 (aus Isidor und Evax) und unbek. qu. 12 chalcedonius tB. V. 8,50) = M.6 (aus Evax) und unbek.qu. (die bemerkung ber das ~chmirgeln des 'chalcedons' ist wol ei gen e zutat). 13 carbunculus (B. V. S, 51) = M.23 (aus Isidor). Jacobus de Vilriaco (I, 91) sagt (aus Marbod) ber carbunculus 'qui et anthrax graeee dicitur et vulgariter ruby eo quod rubei sit coloris'. wie beim almandin kommt auch hier bei Thomas (hinter Marbodischem) ein stck moderner mineralogie zu~ vorschein (mit der Constantin-stelle vermischt bei Albert p. 219) ... 'huius species tres periti in lapidaria arte distingunt. prime speclel est nomen carbunculus, secunda vero species rubith dicitur, tereia autem ba lau s t u s voeatur et hec vilior eeteris. Ru bi t h quidem ignei coloris est sed incomparabiliter minoris quam carbuneulus, unde nec ~nebras fugat noete. "irtutibus etiam impar est sed tamen inter ceteros lapides preciosior et elegantior eolore sydereo. BaI aus tu s "ero que est tereia spedes carbunculi muho vilior est eolore virtute et precio, tamen saphiris ct iaspide dignior existimatur'. der balagius. des Arnold (und AlBert, vgI. den balagius in vena saphiri bei Barth. 16, 26) ist offenbar der balaustius der periti in Jap. arte bei Thomas. aber woher und wo zuerst der name balagius bei den Lateinern? (vgl. ClementMullet p. 83. 88 und i\ber den roten stein "on Badakhschn AI-khzinl p. 63. 65).

Digitized by

Google

432

ARlSTOTELES DE LAPIDIBUS

transmittitur. hie omnes ardentes gemmas superat eolore et virtutibus, nam sol u s om n es vi rtu tes habet q u e in ipsis s u n t. et sunt speeies XII preter hane minus utiles. 14 Caleofanus lapis' est nigri eoloris. voeem elarificat 5 et pl'ohibet raueedinem. 15 Cera uni u s lapis est eristallo simis, infectus eeruleo, de Germania. alter de Hispania, rutilans ut flamma. hii cadunt de locis tonilrui, et valent ad dulces somnos et ad prelia et causas vineendas. et loca omnia in quibus est a fulmine el 10 tempestate eonservantm'. 16 Ce lid 0 ri i u s lapis est. buius sunt due speeies, niger et rufus. de ventre birundinis trabuntur. parvi sunt. et rufus involvitur lineo panno vel eorio vituli et sub sinis1ra ascella gestatus valet contra insaniam et langores antiquos et lunatieam 15 passion em , facundum racit et gratum et plaeentem. niger valet contra noeivos bumores et febres et iras et minas, et lotus aqua sanat oeulos, et ad finem ineepti negoeii perducit. si in v 0 1vatu r foliis eelidonie, visum sie obfuseat. 17 Ce Ion i t es lapis est purpurei et varii eoloris. hune 20 testudo mittit. et divinatorem faeit eum qui bune gestaverit sub lingua. sed ber. virtus ipsi inest tantum, eum luna prima aeeensa ereseens est et monoides, cl XXIX monoides eum decreseit. nee bie lapis ab igne eorrumpilur. 18 Cegolitus lapis est similis nucleo olive. si fuerit solu21> tus aqua et baustus, valet ad lapidem renum el vesiee.
4 calcofanes a (calcophanu8 r A, kalcophanus B) 6 invectus ceruleus 17 pereepti a 18 Sie a 21 linga a prima a: primo rA 22 erescetes a monoydes a: '0 auch A. woher? 24 cegolitus (80) a (A): bei r richtig (CO"".?) unte,. T (tegolitus), bei Tlloma, unter G (gecolitus)

14 ehaleophonos (V. 8,1>0) = M. 1>3 (aus Is. und So1.). 15 eeraunius (8. V. 8, 1>1 __ M. 28 laU8 lsidor und Evax). 16 ehelidonius (8. V. 8, 53) = M. 17 (au8 Evax u. unbek. qu.). 17 ehelonites (8. V. 8,1>4) .... M.39 (aus Isidor und Evax). Arnolds worte als 'Euax' (Marbod) und 'Joseph' citiert bei Albertus (I). vgl. zu e. 7. 8. 18 teeolithos (V. 8, 106) = M. 1>1> (au8 Solin.). bei Albert derselbe! artikel zweimal in versehiedener farsung unter 'Cegolites' und 'Geeolitus'. es ist der 'iudaicus' des Diosc. u. Gal. Dach Aetius, der den namen (T'1ICOl,3'OS) anrhrt 11, 19 (aus Nechep80s).

Digitized by

Google

~33

19 Co rall us lapis est. ~ ue sun t sp ec) es, ruf us et alb U s. est si cut ramusculus. trahitur a marI. valet co nt r a qu em I ibet fl u x um san gu i n is el ~ pilepsiam et contra vana mOlls~ra collo suspensus et demoniaca e~ fulmina et contra tempestates et grandines. .cl aspersus rru~tus ~ultiplit181. et I> expe~~t principia et fines negociorum. 20 Co rn e 0 I u s lapis 8st coloris rufi obscuri, ut lavature carnis. collo vel digito suspensus iram mitig~t. ct valet contra quemlibet tluxum sanguinis et precipue monstrorum. 21 Cl' iso pr ass 11 s lapis est. color ut porri SUGCus. reniJ 10 dens est aureis guttis. hunc transmittit India. virtus eius est: nam visum clarificat et naricial,ll pellit et dat. persevcranciam i~ bonis omnibus. 22 CI' iso I i t u s gemma est. color aureus, sein tillans. de ethiopia transmittitur. in auro positus et sinistl'o lacert!) gesta- 11> tus, \'irtus eius est 'lontra de~oniaca ct timores noeturnos. et metancoliam depellit et stulticiam, ct sapienciam confert. 23 C r ist a II u s lapis est. non vi frigoris fit sed vi terrestritatis magis induratus, .scd ipsi4S color glaciei similis. hie lapis 20 solis radiis oppositus ignem. eoncipit, si frigidus est, sed
3 epylencian a (epylepsiam b) 5 et agris aspersus (erklrend) I' (I'!!'. Alb.) 8 irani (I'A): h'J (hic hirn) a valet (aus Y): feh.lt a 10 erisopaet(tt)os (ltatt -passus) a reniUens a 16 virtos eius est a ('0 aue//. 1', und vorherponUur . gestatur): valet b demo19 vi: in (i) a niaces. a, -cos b (demones. BI') 19 curaJium (8. V. 8,56) = M. 20 (aus Isidor, Solin, Evax) und unbek. qu. vgl. Ar. bei Arn. De vi~t. uno c. 8. (rufus et albus: vgl. bei \T). T h om a s: )Corallus lapis est rubeus nlde sed non ill! perlucidus sicut cornelius'. , 20 corneolus (V. 8, 1>8) = M. 22 (und Conslantinus dh.Costa ben Luea De incant. p. 319, wo der name zuerst vorkommt) - 'coloris car!1ei hoc est rubei' nach Albert. vgl. Beckm. zu Marb. 342. bei Thomas 'corneolus vel cornelius sec. quosdam'. 2\ chrysoprasus IV. 8,.61) =;= M. 11> (au$ Isidor): ber dievirtus aus unbek. qu. (denn Marbod: 'quas habeat.vires potui cognoscere nondum'). 22 chrysolithus (B. V. 8, 60) ==- M. 11 (aus Isidor - das seintil1are aus Beda - und E"ax) u. unbek. qu .. 23 crystallus (B. V. 8, 63).== M.41 (auslsidor verbefsert durch Solin und aus .Diose. lat., der "on Vine. citiert wird) u. unbek. qu. 28 Z. f. D. A. neue folge VI.

!I
Digitized by

6,.'"

Gobgle

434

ARISTOTELES DE LAPJDIBUS

nequaquam si ealidus. huius virtus contra sitim es t eta r d 0 rem. et tritus meile et pOlatus lacte replet ubera. 24 Crisoleetrus gemma est eoloris aurei. et iste in 'horis matutinis visu puleherrimus est, in aliis horis per omnia 5 dissimilis. est et eito ab igne inflammabilis. 25 er iso I> a s i 011 gemma est. hune mittit Ethiopia. hic lueet in'tenebris et evaneseit in lumine. et fit in'ipso reciproc3tio eoloris non determinati ':velut in quercu pu trefacta et in no eti I u ca. ' 10 26 Demonius lapis est bicolor.confert febricita n t i bus, v e ne n a pell i t, tut um red d i t e t vi c tor e m. 27 Dia d"o co s lapis est pallidus. similis est berillo. maxime excitat demones et fantasmata. et applieatus defuncto amittit vi res. 15 28 'D ion ys i a lapis est niger, et mieat ruheis guttis. hie odorem habet vini. odore ipsius fugatur ebrietas. 29 E t i t e s lapis est. color pUlJieeus. " in littoribus oceeani vel in nidis aquile reperitur, aut in Persia. hic eontinet aliurn "Iapidem. et suspensus sinistro laeerto confer! pr~gnantibus et 20 ad sobrietat'em, auget divieias et amarem, et faeit vietorem cl favorabilem et incolumem, el eaducorum prohibet casum, et contra abortum et laborem pregnanlis est. si de veneni fraude suspectus sit tibi aliquis, sub cibo eius hie lapis positus eibum deglutiri ,probibet si reus eSt, et si lapidem subtrahis a ei)'o, ipsum rnox 20 deglueiet. (aquila nidum ,pcripsum munit).

"

"

2 mellis a 6 crisopasion (110) a (crisoptasion r, -prasu9 Solin. u. Isid., -tapsus -ptasius v. l. Solin. (/Jgt. MammsfI" ad 30, 34) 12 dyacodes a (dyacodos rA, diadocos B) 17 echytes a (echites b) occeani ab 18 Persia (1'):" pericia a' (persya b) . 20 el ad sobrietatem b (B) 21 favorabilem' b (B): amabilem a 25 aquila -munit aru b: f'ehlt a
24 chryselectrus (V. 8, 09) = M. 59 (aus Isidol'). 25 ehrysoptasios? (= chrysolarnpsis Plin. Isid.) (V. 8, 61) = M. 60 (aus Isid. = Solin.) u. unbek. qu. 26 daemonius (diarnon Albertus) (V. 8, 64). aus unbek. quelle, rehlt bei M. vgl. Ps. Gal. De plantis 34. 27 diadocho's (B. V. 8,60) = M.57 (aus Evax, dessen anfang, die beschreibung = Plin.). " 28 dionysias .... M. 513 (aus Isid. = Slin.). 29 aetites (B. V. S, 23) = M. 20 (aus' Enx, vgl. Aetius 11, 32).

Digitized by

Google

, UND ARNOLDUS SAXO

435

30 E lio tl 0 P i a gemma est ,iridis. similis est. smaragdo, eurn sanguineis guttis. bune mittit Ethiopia cl CYlll'us"et India. bie lapisin"aquarn positus ealldem que in vase. eslraqoom, eum radiis solis :opponilur, ebullire faeit el resolvit in nebulam, que post paululum imbrem indueit. hie reddit hominellJ.,bone fame, 5 cl "aticinari quedam, et incolumem et longe vite. .contra Ouxum sanguinis valet et venena. si ungatur eurn herba eiusdem nominis, in faUendo visum hominis homo se "ideri probibet. 31 Ema ti tes lapis est rufus ferrugineus. ,hune', mittit Afl'ica el Etbiopia et Arabes. valet contra ve~e Ouxum et oeu- 10 lorom . d~lores el contra ,morsum serpentis et. Onxum. ventris et carneOl superflnam et menstruorum Ouxum et, contr.a sputum sanguinenm. ct vulnera et ulcera et visus ebe~j; iilanat et asperitarem palpebrarum. el est virtus lapidis. stiptica. 32 E n y d r 0 s lapis est. disliIlat perpetuis g~ttis, nee li- 15 (IUescit ODlnino nec emeitur minor. 33 Epist-ites lapis est rutilans et .rublcundus, natusin bimari., 8X palte cordis gestatus tutum serval, . j:oOlpescit se4ieione" coereel locustas et volucres et steriles nbulas el graodi., nelD -et I. turbioem a fruclibus terre. et oppositus, soli ignem e~ 20
t " ,

'0 alle 3 j qu a .. oppoilus a ~ post b (B): pt" '. 6 vat. q. '0 auch b 8 homo se invisibilem faci! (erkliirend) b (1') 9 emathytes a (.tislcs b) 17 epistites(MW): epystrites ab (,1) (derselbe auch au efestis bei Y. 8, 66) in bimari nmlich CUl'inlho ('0 poelilch Marbod. datt Coryco Plin. Isid. ,- natus in mari Ai.twL!). {auch Gelesen in Corintho Dias. bei P. aus ElJaqJ fl. I,. bei 1'.8,66 19 coher~et ab loc. et vol. ab (BI',1) lIatt "olu~res iQcustas M. 4~1

,1 eiiotropia:

et

"

!
.( I

30 heli~tropi u III (B. V. 8, 67) = M. 29 (aus Isidor u. Evax, der mit den magi bei Plinius 37, t 65 zusammen ttifft, uralte ttadition auch bier beweisend, aoch in der beschreibung wieder). , 31;p:a,ematitis IB. V. 8, 68) = M. 32 lal1'S Enx, u. a. Ilu. vgl. Tho~l8s; der derselben -- vgl. Platear. - aurser l\Iarbod zu folgen . scheint, u, Isid. 16, 4, 16). I 32enhydros (Enhygros ". I. Plin.) (B. V. 8, 70) = M. 46 (aus Soliri.). das 'quare' wonach Marbod frgt, ha l Bartholamaeus ermi ttelt: und aus dil'sem sieh Albert anrseeignet'(aueh Tbomas gibt blors ,)je tatsachen nach Marbod). 33 hephatstit.es (8. V..8, 70) = M. 31 (IIUS Evax. ",gl. Isid. = Plin)

Digitized by

Google

,,-,

436

ARISTOTELES DE LAPIDmUS

rlKlies emiuit. si hunc lapidem in aquam fenentem proieceris, cessat eius ebullicio et post modicum frigescit. 34 E:l'airolitus lapis est varios. in vino positus, si ab e'opotetur, valet contra iliacam. et colicam 5 passi'onelW: 35 E u e 0 n ta li tu s lapis est ex LX coloribus distinctus, parvus valde. etreperitur in Libia et apud Trogoditas. hic oeulos hominis efficit tremulosos. 86Flllcanos arsenicum et auripigmentu,m idem 10 lapis est, rubeus et citrinus. et habet naturam sulphuris, calefaciendi et desiecandi'. si eriapponatur in album transm utat. et omnia corpora metalHna exu1'H preter aurum. 37 Filacterium gamma et crysolitus unum est 15 et eiusde1l'l virtutis. 38 Gag at es lapis est, alius glaucus, aHus niger. el est levissimus. naseitur in Lybia 6t Britannia; per attritionem calefactus 'paleas attl'llhit. et facile combustibilis- est. canfert ydropicis, 6rmat dentes; eius sulfumigium reddit menstrua et prodit 20 morbos cadueos et fugat serpentes. et valet contra ventris subversioncm et fantasmata. et confcrt dcmoniacis. eta qua ab co lapide bibita, si bibens est vV'go non urinabit, si non est virgo urinabit, et sie vii'ginitas in eo experitur. et est ooD,tra lahorem parturientis.
2 postmodieum (MB), -mod' CI (post modum A) felall 6 6 60lieetos B (i'gl. z. 3) 9 faltanos a (r): faleones A 11 eri (1') fehlt a 14fi1aterium a est: ee (esse) a 17 Lybia ab per attritionem b (f'): perfrietionem (mit correctur) a 19 suffo (.0 mit liicke) a (sulfumium b, 8ulfumigatio rB) 20 valet r (fehlt ab) 2l et ~ (so) aqua a . 34 exacoli,tus (1): 80 aus Arnold auch Albert, fehlt bei MBV. wo1 einerlei mit' dem folgenden (v. l. aus a. qu.). 35 hexecontali th us (8. V. 8,71) = M.38 (aus Isid.) u. unbek. qu. 36 falcanos\? V. 8,72), wol aus einer alchymist. quelle (aus derselben ausfhrlicher AlberL). vgl. Const8ntin. De grad. p. 383. 37 phylacterium (V. 8,72. auch bei Alb.): aQ8unbek. qu. 38 gagates (8. V. 8, 22) = M. 18 (aus Isidor, Evax - vgl. Aet. 11, 24 ete.) u. unbek. qu. (aus derselben T hom 88).

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

437

39 Gagatromeus lapis diversi eoloris est, Wlrios, similis pelli eapriole. hie portantem reddit vietorem ,lt06tium. '40 Ga) a e i a gemrrta est eandorem et figuram habens grandinis.' hit' lapis omni tempore frigidus e9ll Me' ab' igne ealeftt ~. unquam; 41 Gahe t ites lapis similis cineri. bune mitlit Nilus et Aehetous. hie datsaporem et sueeum laetis. et' in ore elausus turna! mentem. til'cumdatus eollo ubera replet .latte. et ligatus feinori dat' faeiles partus. et si l'espere, eum sale mixtus aqua, eirctlmspergaUir ovili; oves' replentor laeteet seabies fugatur 10' ab eis. ' 42 Geraeites lapis est niger. ,qui hUDe ore gestaverit, magis eogitacionum et opinionum iudex efficitur el seiet quid aUus eogitet de eo. et dileetum et amabilern reddit eum sup~r quem est.. ,ljie probatur eius virtus: nam corpus midum inu~e- 1~ tumorelle et maseis expositum intaetum relinquunt ipsum, sed si lapidem ab eo auferes, sugent corpus et' corrumpent. 431a Spis gemma est multorum eolorum. optiinus est qui viridis coloris est cl translueentis. buius XVII stint species, sed hee utilior est. . hie in argento loeandus est. de. multis trans- 2()'mittilur partibus. gestatus fugat febres et ydropisim, et mulieris partum aecelerat, cl iuvat, el reddit gratum et potentem,. et faeit tutum etptllit fantasmata, et luxuriam eobibet et negat
oybas et acholeos a 7 succum 9 femore a 12 Gerachitc ab (Gerachidem dh. " de A, geracites und ierachites B) .13 eC6ciuntur a et .seiet quid alius cogitet de eo (M) fg l b, hin:r.u: l,kU a 15 corpus dh. gestantis (17 vlJl. B) 16 rel. ipsum: cD~truclion verbe{stJt'tbei }'. '19 XVII b (M): x a (A) 21 ydropisim ab (B) ml'tls (multis) mit .liickedllkinter a 1 vari1s
(aru 1): fB/dt (saporem et lacUs) a
.1

6 Galactides a

, ~' gagatromeus (nur Alb., nicht BV) = M. 27 (aus Evax). Alb. fhrt Aroolds worte als aus 'Aviceona' (falsche )es8f~?) 'lIn. vgl. oben 17 uodS. 40 c~haiazias (8. V. 8, 74) = M. 37 (aus Jsid.). 41 g'a hc tit e s (B. V. S, 73) = M. 42 (aus Isid. u. Evax vgl. Aethis n, 17). Arnotd wird citieri bei Alb. als 'dicitur io Iibro de liglituris p1rysieis' (!). 42 , hieracites (B. V. 8,75) = M. 30 (aus Evax. vgl. Diogenes De lapid. bp.i' Aelius 11, 30). 43 i aspis ('8.' V. ~, 77) = M. 4 (aus Evax, Isidor u~ a. qu.) und uobek. qu. (v gl. ' Ar. bei Am.).

438

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS

coneeptum. et eius virtus est contra f1uxum sanguin i set m e Dlst. r u 0 rum. 44 lacinlus aquatieus gemma est. ,color ,rufus vpl ceruleus. el,suD,' trt's species scilicet granati et citrini ,et ",eneli. 5 frigidi et durissimi. sed granati meliores et qui medii sunt inter rarum el densum et perspicui. transmittitur de Eth~opia. ,trisliciam fugaL et vanas suspiciones. et est confortative ,;rlulis corporum. et rollo suspensus vel digito securum redd,it el dignufll hospitibus. el est contra pestiferas regiones. et dat vigorem 10 membris el.SOIDnum provocat el vegetat'l.~ervo,$. Iacintus sapbirinus confert divicias, el naturale ingenium prestat et leticiam. et est eiu!! ,!irtus contra to.xicum.
,
'

1 est f"hlt a (eius virtus f"hU b) 3 iacinelus fIb (I') 4 t't nneti melibres qul'lt (sed granati meliores inter r. 'el d;' perspitai b, sed 6 perspieai b '(1/):' p Col cui mel. sunt rranatl ~t qui "tc. P "gi. B) a (so);7"sQspidones b (MP): disposiciones a 9hostibus a 10 vegeta\ vel eonror~t "rklrt B 11 saphyrus a, saphirus b (saphiet confert a rinus A) ,.'1 .., . . 44, h~aeinthus ,(8. V. 8,76) ,= M.14 (aus Co~stant. }}e grad, und Isidor - die 3 speeies, ihre virtus, und 1. granalus - rufus v. '2'19-24 aus Const" 2. venetus = ceruleus v. 225--232 'aus Isidor, und 3. l'itrini = patlidi kurz als abschlufs der einteilung v. 233, nthsl mtps fortresetzt aus Constantin v. 23-1-38, endlich fundort aus Isid. ". 239-40. granatus bedeutei in Constantins llbersetzung und also bei Mal'bod it. Arnold nichts als rufus, ha:t aber bei Albert anlafs zu grorser vtrwirrung gegellen, da dieser -unsern granat verstand, whrend Const. und' die AJ'IIber 'den rubin meinten. T ho m'a hat ein besonderes (zunchst selbstindiges) kapitel btr den 'g r 8 n 8 fll s lapis est colore pulcerrimus. eolore cOllsimilis est ptne rubino sed crassloris eoloris ut rose. diicillime sculpi potest. bie rutilat c1arius si substernatur ei eolor niger (rolgtrirkung' aus Marbod, gerunden in Aethiopien v. 239 und - neu:) circa Tyrum inter hart'nas expulsus maris uctibuJ., Quo!ldam eorum genus e"t quod vi oIa ci um dicitur, qllia quendam ",ioll.' eolorem ,mixtum habent rubori. e1 hoc ge~lUs' magis est inter eeters preeiosum et pulerum assimilaturque balausto. Granatus M gent're iacincti est.' .4ieser letzte satz (auch in dem blofs Marb~d wiedt'rgebenden ClIp. de iacincto wiederholt) bezieht sieh wieder auf Marbod und also auf deo '8faIl8tus' des Constantin und wird dahe~ von Albert gergt mit den wortea .~, qood quidam dicuol hunc, esse de, gen~re hyaeintbi es t falsum.' der schlurs ist aus unbek. quelle. - die unterscheidung ,'on iacintus aquatieus und saphirinus bei Arnold (woher?) hat ,den Albtrt zu der ausdrcklichen aurstellung zweitr genera hyaeinthorum "eranlarst.

--

----~

-_._-----

-_.

-----

/~
Digitized by

Google

UNO ARNOLDUS S,\XO

439

45 I e n i a lapis est. gerenti hunc sub Iingua conrert divinare et quedam predicere. 46 Ir i s lapis est cristallo similis. huius figura sexanglIla. a mari rubro transrpittitur. hic radiis solissubiectus vario colore iris proximum pari"elem inficit, ut colore rubeoflavo viridi 5 ac citrinovelut in radii dispersione per remos. . 47 Kacabre lapis est et gagates idem, scilicet mollior, nec virtulibus ab eo discrepans nec colore. 48 Kabrates lapis est similis cristallo. eloquentiam dat et honorem et gratiam, derendit a noxiis 10 et y d r 0 pis i m .c u rat. . 49 Kauman lapis e.st. color alblls, vel varlls coloribus distinctlls. cauma idem quod incendium. nam in locis sulphllreis calidis reperitur. hurus virtus maxime exi , s tit ex d i versi.tate sculpture in .eo. lti 50 Li gur i u s lapis est. color eJectri. et cum materia ab inguine lincis distillat, cODsoJidatllr in Japidem~ ' virtus eius est paleas altrahere, et est contra doJorem stomachi et ictericlam cl f)uxum ventris.
I ienia (B) : iena ~ (hiena r A) gerentem a 3 yrim (so) a (vgl. bei runter y) 6 velut i radiis arprlO~ premos (so) a 8 s. mollior a (sed meJior A) nec ; aut (color8) a (r) 12 kainan . 16 Iygurius a (!ig. auch BAr) materia a (dh. urinal statt Mal'bilds (quod stillat' 18 i'ctericiam ': so (luch A

45 hya 'enia = M. 4t (aus Isidor = Sol.) vgl. Albert. p. 232 ; quod positus sub Iinaiunt tamen anliqui Evax et Aaron (dh. Ar n ()! d u gua confert divinando praedicere futura . (ebenso ist 'fsidorus el Aron' bei Albert s. iscustos = isclstos Isid. = f1'/.UITOS nichts als Isid. u. Arnol!l u. Thomas). 46 iris = M. 47 (aos I~idor).

s! )

47 kak abre (V. 8,78). vgI. Arnold. De virt. univ. c.8 (= Asistot. bei Villc.). karabe oder kakabre (so Constallt. De grad.) arabisch der bernstein (vgJ. Siinon Jan. etc.) ursprnglich persisches wort cahruba "'"" strohrubtr (harpax Plin. 37, 37) S. de Sacy Chrestom. ar. 111, 468. ThHMartin Du succin. Par. 1860 (Mem. pres. a I'&'C. d. ihScr. \1, 1, 1) p. 21. 48 kabrates 18. V. 8, 781. 49 kauman (V. 8,79). aUe 3 (47-49) aus Arnold auch bei Albert.

50 Iyncurios = M . 24 (aus Solin. und a. qu. vgl. Dias. bei V. 8, 80).

contra 11. ventris-au8

Digitlzed

~_y

440

ARISTOTELES OE LAPIDIBUS

51 Li par e a est lapis de Scyticis pariib.us. eius proprietas est quod omnegenus bestiarum ad ipsius presenciam propert dto et ipsumin'tuetui'. ' 52 Mag n e t es' lapis est ferruginei coloris. transmittitur de 5 Trogoditis 'velIndia. hic ferrum irabit. reconciliat maritos uxoribus et e converso. el augel graliam et persuasionem et decorem sermonis el facultatem disceptandi. et curn mulsa curat ydropisim e t s pIe n e met a I I> pie i ~ Bi ct arsuram. 'pulvis eius aspersus earbonibus per angulos domus, el qui in ea est, falso edificii ruina 10 videbitur ex veriigine et cerebri commotiolle:' et si caste mlllieris dormientis capi~i supponalur, suo s~ mlfrito (in somno) tune applicat, sed si adultera est, subito de lecto timore fantasie se movebil. el' est polens in' artibus magids. ' . 53 Marg ar i ta gemma est.' color candidus, sed iuvenes 15 conche dant eandidiores baccas. ex marinis conchis tollitur. el quedam ex hiis perforate sunt. 'el in'tonitru fit aborsus in eis, qia }ire timore claudunt se conche. l'OS matutinus faeil candidas margaritas, vespertinus facit fuscas. meliOl'es lUittit India ct Britannia. haben! virtutem conforiandi spiri20 tus, et contra cardiacam et sincopin el contra fluxum sanguinis vale!)t et lienterhm ei diar-

riam.
1 Iypparia () de syticis (syrlicis ) pbb~ a: stipticus 17(1) 4 magnetis a ('magnes vel magnetes' Tho.) 5 ttogoditis a (tragotidis b) maritum a 7 sermonis dat et f. disceptaudi dat b 8 allopiciam ab pulvis . videbitur (10) ab 9 falsea 10 virgine (v'glUe) a 11 in somnis (so b) {ehl,l a 12 tune fehlt b de b: a a 14 m. vel unio b iuvenes b: fehlt a (statt dessen eine lcke) 15, det ... vachas a (bachas b) . marinis b (MI'): marilimis a 16 et in tonitruo: vorher fehil e/wal (s. Ma"b~d u. /sidor) 17 quia-fuscas (aus b): fehlt a H~ sjic fehlt ~ 20 si(y)ncopim a (bA) 21 Iyenteriam et dyarriam ab

D1 Hp area (B .v. 8, SO) =M. 45, (au8 Isidor == Sol. und in partiIlUsScl'thicis - 'in Lybia' TholllaB ~i V...- aus a. qu.). 52 II)U~e.s "'" M. .19, (8\18 i.sider-,der hier unvoUltndig? bet die Troglodyten vgl. den lat. Dio8corides - und .be~_ aUB Evax): z. 8 ist ergiinzt aus Platearius De simpl~ med. im cap. 'de lap. magnetis' (ciliert bei V. 8,21), vgl. aur.h Gal. ad.Pat. . .. 53 margarita (V. 8, SI) = 50 (= Isidor) u. ('perforatc' und ber die heilkraft) a. qu. (Platearius bei V. 8, 94).

M.

Digitized by

Google

' UND ARNOl.DUS SAXO

441

54 Me 11 Us l~pis esL coll1r bUlus utiius tiiidis e'st, afterlus . niger. trih\stnlttitlir a regiorie Medorriiil: virtus f!ius contra cecitatetn octildtutn el vet~rem pOaagl;an'l' 1ft liefteticam. reMet fessos et 'debiles, set} ~I HigH hlpidis frigmenta in aqua ~a1h)a resohita . ftierint et ad lavandum hosu susp~cto tifji dedl!ris < ex- 5 coriationem oculorum portendit, et si ad potandum dederis) tier ibit vomitn et stomjl'chi' subvetsione. . 55 Mol <i c tl i t es gemma es! viridi's similis smaragdu, ~ t moll i s val d e. hic custodit membra it hoci'vis casitius et cUha'S infantiutn similiter. . \ 10 56 NittllID' iapis est subalbidlls, Pe'i'spICUllS. hllillsvlltlis dissolhndi et attrahenM, et cont1'(\ I , ictericiitin; 57 ' Nicomar vel ' al~basttum idem. hpis albus, prebet victotiam;' et a'iniciciam conservat etge. 15 ne ra t. 58 Noselapis est. duo genera, u'num subalbidum, aI'iudvaril,lm. db buConis capite trahuntur, antequam bibat dudum vel aquam tangat. et fode in eis quandoque apparet forma buronis cum pedibus 20 sparsts., hic lapis valetcootra morsusreptilium et venenum. n am ' presenteve oeno va riu s 1a pis ta n genti s d i g i turn a dur i t. eta m b 0 s i m u 1 i n c lud end i s u n t. 59 Onyx ,gemma es! nigri coloris. aHnd geou.s
1 unius : moi a 4 lapis frael I ulHa a 5 exeor. - dederis(?) (vgl. AB find M): fehlt a 6 oculorum (B): membrorum PA 14 nycomara 19 dudii ('0) a (fehlt p) , ~4 medU8 (B.Y,. ,8, 85), - M. 36 (au8 Evax). ' 55 moJochHes (8. V. 8,.86) = M.,1I4 (aus SoHn.). 'mollis' wohe~? 56 n i tu 111 (8. V. 8, 8i).unbek. qu. (\'g1. Platear.). nicht bei Marbod. 57 nicomar (aiabasirum B.) uubek. qu. (vermehrt aus Isid.ber alabaslriteB bei Albett). 'hi: lapis a Dia8coridt' ("?' A.tnoldo) uieomar dicitur' Barth. t 6, 3. , . . 5S nose .(- bOr8~ nael! V. 8, 87 dh. ,B/XT(1axlO'.. vgl. B. Y. 8,49 nach Thomas nmlich 'borax (Ilder botraxHapis est preciQsus dictus ab eo quod eum borax quoddam scil. buffonum genus in capite portaL' .. , der a.bschnitt ist aber sonst verschieden und Arnolds quelle eine andere als die des Thomas. Alber~ hat beide, borax' aus Tho. u. nose aus Arnold). unbekannte quelle. '59 o'n y'x (8. V. 8, 87) = M. 9 (aus Isidor und die virtus aus Costa De incant. p.319 und 8. qu.) ergnzt nochmal (die farben) aus Isidor (vgl.

aus

442

ARISTOTELESDE LAPIDIBUS

es t ni gru m eu malbis Yen i s. hune mittun! Arabes et India. et sunt v ~pecies ex d i ver si 18 t e ve na rum e t coI 0 rum. hic collo suspensus vel digito excitat tristiciam et timores et in somno fantasmata, et multiplieat littls et rixas, et Cl pueris auget salivam. et si pre.sens sit I1oardiul!l, .tunc non nocet onyx. , . 60 Optallius lapis est. vale~ gestanti ipsum contra omnes morbos oculorum, et conservat acutos visus. et per omnia circumstantium oculos exceeat et obumbrat. 10 61 0 r i tes lapis est. et sunt tria I genera. est .niger et rotundus, alius viridis et maeulas albas habet, tl'rlia cuius altern pars aspera altera planl. et est corpus quasi ferri lamina. bic lapis gestatus et mixtus oleo rosaceo probibel ab adversis easibus corpus et pestiferis morsibus reptilium et alio\,"m animalium. 15 hic appensus muIieri prohibet ipsam impreguari, ~t si pregnans est abortit. 62 Pan t her u s lapis est. multo!} habet eolores sparsos et simul distinetos, seiJicet nigrum viridemel rubeum. et pallidus est el purpureuj! et roseus. bic luscos efficit visus..
3 eollo (BrA) fehlt'a vel digito: '0 _YA (v. d. portlltus B, ligatns M) 7 optamus: '0 atlcl& MBr. (Qptallion;E.all'); vgl.ollrtUltos Orpheul .. 9 et oeulos a 10 .orite!!. /JI (MBYA)" orlite, (= siderites) EVfl1E (ostrites = siderites O"pheu,: vgl. oritis = siderilis und zugleich ostritis PUn. 37, 176-7) 17 panterus a (pantheron im ace. M, pan19 est (1/') fehlt a therus llid. BYA), panehrodus Evail!

Beda bei Thomas s. onichinus). Thomlls, dt'r zwei abschnitte hIt, onychinus und onyx, sagt in selbstndiger weise redend: '0 Ili x lapis est preeiosus. hic ex parte albus est et eJ: parte niger', und demgemrs unter 'S ar don i x , lapis esl ex duobus llpidibas (PUn. wie Isidor.) sie natunliter (actus, scHicet ex 9niche et sardio. Jn parte vero rubeus est, et hoc usardio lapide. In parte vero albus etin parte niger est, et hli duo colores ex parte onichis Sllllt' (ilenach Albert). ufttt'r Sardius heirates dann ., 'coloris rubei ... hUDe glosa idem dicit esse quod cornelium 'apidem.' 60 0 a lli u S ('optallius, sh'e opallu8 sec. Isidorum' B. Albert macht daraus durch umdeutung willkrlich 'ophthalmius '" ab opbtbalmla dictus') (B. V.S, 89) = M. 49 (aus Evax). 61 orit~s (B. V~ 8, 89) = M. 43 (aus Evn). . .62 panchrus (B. V. 8, 90) = M. 51 (aus Isid. EVlx u. I. qu.) u. unbek. qu. .

pt

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

443

63 Pe an i te s lapis est genitus de machedon. et est feminei sexu~ namcerto tempore coneipit ~et parit eonsimilem lapidem. et ,po.rert plegnantibus. 64' Pr a s i, u s g.emma est. color eonspieuus et viridis.v i s um eonfor\at' dehiJe:m. aliud genus est eum.Sanguineis guttis, 5 tere.ium, genu,s 6$t disti~etum eandidis guttis. 65,Quiri,n lapis est. in nidis upupe reperitur. b i c pro d i tor e s t See r e tor u m i n, s 0 ~ n 0 eta u g e t fanta'sias. 66 QlIani,dros lapis a eerebro vulturis trahitur. 10 val e t ~ 0 n t ra qua s lib e t e a ns asn 0 e i v ase t r e pIe t mamiJl a,li.l a ete. 67 R,anJli,idem e.st quod boI.us armenieus. lapis est subrubeus. huiJ.ls ~,irtus est. constrietiva sanguinis dissenterie et menstruorum. 15 , ,68,Ra!laiUl' et, donatites id~m. lapis, niger et trans,lueens. invenitp,r in eapite maris galli, quando datum est co~e.d,ere for,mieis. idem gestatns valet ,ad impetrand;u,m quodl,ibet. f)9 ~ ~,p h i ru s, vel syrf,ites idem. gemma est fulgens Oam: 20
1 michendo a (michedon 17.1, vgl. Marbod 'in Machedum ,regione'. naclt .soli" 'M~cedonia ,lapidem ~ignit') 2 feminei (MBf/,A): femini ('0) a 4 prassius a (.I)' 10 quandrosBA 13 ranDlY (ralUuy?) a, 'ranni al: rahi' 17, rabi'i B, ramai .I 16 radaym a (r, radaim .I) donatides rA 20 f1ami~, a (f1amma r): flavus b (A)
",,63 paeanites (B. V. 8, 9Q) = M. 34 (au8 Solin.). 64 pr.sius, (B. V. 8, 1/1) =- ~. 40 (aus Isidor.) u. unbek. qu. (eigener

schluCs aqs ,der, farbe?)., Thoml\s, sa,gt modern: 'Prasius lapis est decorns et. virens sed craslliore, ~olore quam smaragdus . , Ex hoc lapide smaragdus exciditur (smaragd,mutter Alberts und der' juweliere, deren tradition in Thomas ihren ltesten litterarischen vertreter hat). 65-~8 qui~iJl, quauidros, ranni, radaim-alle aus unbek. qu., fehlen bei Marbod (ciliert von B. V. 8, 92 - nur radaim fehlt bei B. - \lnd ohne zusatz aus Arnold wiederholt bei Albert). 69 saphirus (B, V. 8, 93-94) -:- M. 5, (aus Is. und Evax unter saphirus und syrtius), ber die vermischung mit syrtites ,"~l. Beckmann zu M. p. 21: sie "tammt, aus Enx., Thomas spricht (nachdem er wie gewhnlich Marbod wiedergegeben hat) zuerst in modernem sinne ,"on sap h iri orienta les (mit einem- seitdflm bei den edelsteinhndlern gewhnlichen beiworte): 'Orientales vero sapbiri optimi sunt, et maxime hii qui

Digitized by

Google

444

ARISTOTELES DE LAPlDlBUS

n'lis tit eeli puritas. optimus qui est densus non translueens. hune inittit Indiea regio. aliud genus dant Syrtes. ibie lapis eastum reddit, eurat dolorem frontis cl lingue et ulcera ,t1( tolli! ex oeulis sordes minitus laete, et restI'ingit sudorem el interiorem ~ ardorem refrigerat , plaeat deum el paeern reconeiliat; et laeta resolvit vineula, aperit fores careerie et audileem eflireit, invidi:un el frandem toUit, corpus vegetat el eonservat 'integl'a membra, et flrmat in bonis animum, et mites faeit ct humiles, et inagicis deservit artibus. 10 70 S ar don i ce n lapis est. huius color niger cl albus et rubeus, sed rubeus supereminet magis; et laudabilior est qui , hos colores habet distinetos magis, et qui deD'sior et. et'sunt y speeie!!, inter quos hec magis utitis C'st. transmiltitul" de Arabia et India. luxuriam depellit et 'hominem' reddit el castum et 15 pudicum. 71 S a r d i u s gemma est rubei eol()ris et' 'elari; et -sunt v speeies, ; sed hec' uti)ior est IIliis. trahsmittitur 'a sllrdis; h i c aecenilit gaudium et p'ellit,timorem, audates reddit eta cu i t m e n t e m. et eo presente oni1 lapis non nOtet. 20 72 Sag d a gemma est. color prasimis. ' de Chatdelltransmittitur. hic adheret navibus quibusdam in mari, et non poterit ab radi sine ea parte ligni qua adheret. 73 Si I e n i t e s gemma est ut herba virens. ' color eius velut iaspidis. nascitur in Persia. hic servalhinares motus~
2 indisa a, india b, (indica al. medica M. vlfl. Ind.) 3 ulcera M (vlfl. Dias. u. de na. re. bei 17): vulnera ab 4 iIlinitus lacte b (lV): linitus blor. a 6 aperit fores (b) feh:ll ri 7 vegetlit a (1'): vege10 Sardonycen,'ttad "Sardonytatum (cOservat et integra m.) b vlfl. M ebern faetunt' '" bei Marbod. vlfl. Alb; 'sardonyx quem quidam sardony. eem vocant'! 'l4 hominem a (P"A):'buDillem 'B (M) 23'si(y)lenites (so) a (BAY) 24 ilispis a (wie iriS' p. 439, 5) vehementer splendent colore celilleo et quasi nUbeculas babenf in superficie eoloris densioris. sunt etquidam sapbiri orielltales qui ril bH h lapidem ammixtum habent, et bii intet eeteros cariores sunt virtutl!q~e potentes: 70 sardonyx (8. V. 8, 97) M. 8 (aus Isid. u; .virtus "80S unbek. qu.). ''Tl !iardius (8. V. 8, 96) - M.iO (aus'I8id: u.onbek.qil. =Arist~ bei Amold De virt. un. e. 8): 'virlos ius ullbek. quelle. 12 8agda('V;~, 95) = M: 35 (aoS' Solin.). ' 'T3 selenites (8'. V. 8, 98) = M. ~6 (8US Evax undrsid.).

==

Digitized by

Google

UND ARNQLDUS SAXO

445

oam cresceole hin;. crescit et ea decrescente decrescit et fit ~inor. lloleos est ad amQrem recODciliaodum. et g~statJls languentlls ~urat ac. debiles. 74 Sm ara gd us gamma est. nam huiuiI color viridissbnus. et sunt 10 species, s~itici, bactriani, niliaci, et qui in venii\ eris $ Dascunt~r et maculosi et ealcedonii. mdiores sunt scitiei. hic eripitur de grifibus. .et . quoll visus. peoetrat, et. ~orQm lu~ ,tingitur aer nec l~ mutat oec umbra, et coiuil forma plana vel ooncava, melior;. est. hic auget opes, et in causis dat verba persuasoria. coIJo suspensus eurat emitriteum et eaducum Qlorbum. 10 et visum debilem confor:tat .et .oculos conservat iUesos, et lascivos motus compescit. reddi t ,nem().-!am, et eOD tra illusiones demoniacas valet. et tempe8ta~m avertit. et valet hiis qui dh'ioare voluQ~ et predicere quedam. 75 .Top az ion :gemma est, et sunt due speeies, unius 15
3 ac (1') f"hlt a 5 bactriani (M): brittanici a (1',,1) 6 et mac; et eale. a (rAr: et maeolosl ealeedonii sunt 6 hii eripiuntur grifibus, et eripiunt eos arismaphi (i. e. arimaspi) 6 7 ct quos 6 (1').: et. equoll a. da, folgende $timmt mit 1', dagegen in 6 alUfhrlic~r und wie oft glatter 80: eL eeiam magis valent quos visus penetrat e~ quorum luee aer tingitur et quos nec sol nec lueerna mutat nec umbre, et qui habeut 'planam superJieiem vel formam coneavam, in eis resultant visus spectantium. 'optimus hiis situs est quorum sunt corpora plana (= M. v. 149 !).' hit lapis valet ct ad divinandum et ad investiganda occolta, auget opes eis qni eum re"erenter habet, dat verba persuasoria. collo suspensus eurat et enutrit cuum ('0) et caducos, emendat visom fessum, compescit lascivos mGtus, et tempestates avertit. et ablutus 1Iino vel peruoclus olivo proficit in magis viridem decorem, reddit memoriam, valet contra demoneset hostes (,cheint alU Marliod sel6,t gendert und BI'gn.end erlutert, nach der a68icAt dielle, alUZUf!1I alU Arnold iiberAaupt) 13 valet P (8, 102 Dias.): .fehlt a (,taU deslen et und lcke) 15 topazion ('0) a (1',,1 'topazios vel topazion indeclinabile' B, VKI. [.id.), topazius 6 74 smaragdus (B. V. 8,100. 102) = M. 7 (aus Isidor ond Solinus und E\'8x u. a. qu.): dazu die unbek. quelle. 75 topazius (B. V. 8,106) = M, ~3 (aus Beda, leid. u. unbek. qu., vgl. ber die 2 arten aus Beda die Glosa super apocalypsin c.21, auch bei BV, ber das bullire auch Arist. bei Arnold De v. u. c. 8) u. a. qu. (vgl. aus derselbenJacobos de Vitriaco 1,91 . topazius aorei coloris el imaginem iutuentium ~ransversam repraesenlans. est aulem frigidae nalurae el valet

Digitized by

Google

446

ARiSTOTELES DE LAIlDlBUS

color similis est puro auro, alterius elarior et magis tenuis. nascitur in Arabia et insula eiusdem nominis. valet contra emorroidas et lunaticam passionem, iram sedat et tristiciam, et valet contra noxios motus et frenesilB el contra 5 ni 0 I' t e m sub i ta n e a m, et ferventes undas compescit, et bullire eas prohibet, e t i d 0 I u m e x t dn sec u s re e e pt u In ' u t . i n concavo speculo inversttm representat. 76 TU1'cois lapis est. color flavus, in album vergens. dictus a regione Turkia in qua nascitur. 10 et est virtus eius visum salvuDl' conservare et a nocivis. extrinseeis casibus, dum super ipsum est, et hilaritatem inducit. 77 Varaeh "el sanguis draconis seeundum Aristotilem lapis est, secundum medieos sueeus herbe 15 ru b e u s. vi r t u sei u s e 0 n t r a q u e m I i b e t Cl U x u met p r e c i p u e san g u i n i s. e tex e 0 eta r gen t 0 v i v 0 fit algala. 78 Vernix est lapis armenicus idem. coloris s \l bai b i d i. h i c val e t co n t r a me la neo li a m ' el val e 1 20 conl1'a vitium splenis et epatis ~t eardlacam passio n em. 79 Vi r i 1es vel pyrites idem. gemma est. color fulgens ul
t alterius clarior est magis et tenuis ,Y, alterius clarior est magis 3 lunaticam a (BAY). 10 tenuis b: alterius color est magis tenuis, ti Arnotd nach {alreh.IJ,. tuar' bei Marbod o. 216 lun_ (,Mlt limam lAd. Plin, Vlfl. Tlaomal 'limam senlire videtur'). dot:l!. vlfl. bei B 8 turcoys 4 (-coia Y, -chois .I, 'turchogis sive turkoia' B) 11 extrinsecis 4 (Y) 14 modicas furis 4 18 venix Y idem (ide 10)4 22 Viriles A ({eAlt BY), Urite& a (dh. rites mit rote,' initiale U). .bei TI/Omal (dane/' an 2 .'elll11l bei Albert) 'Perites ,'ei Peridonius' .

contra luxuriam ..). eda (zur apocal, 21), den Marbod benutzt, folgt bier selbst einer unbekaunten quelle, whrend sonst seine erklrungen der 12 steine meist aus Isidor stammen. 76 turcois (H, V. 8,106): unbek. Iluelle. finus dh.blau. vgl.c.-I6. 80 usw. 77 varach (V. 8, 107): dgl. 78 vernix (V. 8,107): dgl. (vgl. Platearius ber lapis armellllS unter lapis lazuli). 79 (drites?) pyrites = M. 56 (aus Isidor, bei dem aber (wie bei Jac. de Vitr.) 'persieus' statt 'armellicus', "gI; SoHn. c. 3;). Tgl. Ar.

Digitized by

Google

UND ARNOLDUS SAXO

447

igOls. eius .viJtus est ut leviter tangatur, quod si fuerit pressus nimium, adurit digitos tangentis eum. 80 Zimech vel celestis. color estflavus corpusculis aureis. ,ct fit'inde azurium. virtus eius contra m ela ncoli ca m passion em, quarta nam et syncopi ml'> e x v apo r i bus m e 1an c 0 I i cis. 81 Z i g n i te s I a pi ses t co I 0 r i s vi t r e i. i dem es t quod euas. gestatus'collo valet contranictalopam, et sanguinem stringit, et mentis ' alienationem depellit. et si tenetl,lr ad incendium ignis, extin-lO guitur flamma eius. '
1 prt's8us (M) r~hlt a (,taU des8en mne liicke) ,3 zirniech B, zernecb .I, zirneniellazuri I' (llaU zirnen uel lazuri) 4 cum c. aur. I'> et contra qu. 7 color vitrei (so) a 8 euas a: euax A (nicht bei 8r) . lioctilepam .a (noctilopam A, nictilopam B)

Ar

80 zi mecb (B. V. 8, 106): aus Platearius s. lapis laztlli (deli B. anfhrt und ausfbrlicher ausschreibt). ist cyanea Isidor 16, 9, 7 (Sol., Pli".). Thomes S8g~ selbstndig: 'Est et qui habet colorem sicut crisolitus sed paululum 'l"jridior es.t : 81 zignites (R V. 8, 1(8): sla'tt lycbnites vgl. Evax c. 28. alle diese (i6-S1) ebenso auch bei Albertus wiederholt.

Zweiter .Anhang zu IU '

BERSICHT DER WERKE DES ARNOLDUS SAXO in, cod. Ampl. oct. 77
Im. s.
XIV).

IilCipit liber dil f ... lbus (rifs im pet'gament: fi~ilms?) rerum naturalium.
(I) Capitula primi libl'i. 1 De celo el mundo' 2 , De essencia prime cau~e , 3 De bonitate prime cause 4 De probacione pl'ime cause 5 Oe providencia prime cause
Qu elle n: In libro Iymei Illatonis
(sehr viel benutzt) in Ii. de causis arist. (2. 9) in Ii. de prima forma et materia ar. (3. 41 in Ii. metaphisicorum ar. in li. phisicorum ar.

Digitized by

448 6 7 8 9 10 11 12 13 14 De De Da De De De De De De

ARISTP.-rE~ D~ J.API.~BUS

ydea yle anima mundi an~a rationali immortalitate anime quiete et penis anime natura ~li forma mundi mundo arcbetipo

, in li. de c!l.nsol'fi~~e pJliJ. boecills ,in li. d~ gt'n. et corr. ari. inJi. cyceronis macrobius in li. de ,. su bsta riciis ari. (7) in li.. de ,anDa ari. ill Ji. de .Bierm~~e galieuljs in li. de .unitllte Ijoecius . in li. de celo ei mundo. sec. ,Ilovam translaciollem ari. (t 2 cf. 2, 1) in H. "egetabiliom ar.

Incipit liber primus de celo et mundo arnoldi. prologus. ' Deus unus est omnium creator misericorset iuslus. postquam in eius nomine completus est sermo de libris philosophorum per ordinem textus sub eisdem verbis abreviatis a Me. arnoldo saxone. numeroque.C. et nonaginta exceplis libris medicinalibus ut fac.ilius in componendis libris auctoritates sie pater.ent. Nunc ergo sicut prius utilitati comuni sQbs~rviens propter deum. ut sit omnibus m~bilis affiuencie rerum .Ilontemptus. future felicitatis appetitus. in bonis actibus mentis illustracio. quorom prima nihil honestius. secundo nibil (elieius.tercio nihil efficacius iudicandum. propler hoc quidem 'librum vobis composui sub cisdem verbis et eodem lextli philosophorum cum. demonstracione librorum cui (statt quorum) innitor auctoritatibus singulorum. IIic liber est Ilistintus in .v. libros. cuius titulus est de celo et mundo, in quo de'. materia, eeli et mundi el eorum contemptis (~ contentis) modernor~m omni.um philosophorum a prima causa rerum omnium gradatim per iotreriorum causarum ordines usque ad terre centrum singulorum sententias ordinavi. ct si que earum obscure videntur' vel eronee sane per expositores algazelem vel rasy vel calci~iuDl intellectui referantur ut ex . diversa philosophorum mate~ia a~: siogulorum opinionibus maxime valent vel valea~t (so) animi perlegellcium sub brevibus babundare. (4 bll. zu je 2 spalten). {lI)C.apitula .secundi libri. 1 De natura steUarum 2 De motibus astrorum
Quellen (neu hinzukommende): In li. de ce)o et, munde) SOO. veterem , translllcionem. (I.. cf. 3, 1) in li. ,astr\>I\lYe. mar~ianus

Digitized by

Google

"l

UND ARNOLDUS SAXO

449

3 De natura planetarum 4 De motibus et iudieiis pIanetarum 5 De saturno 6 De iove 7 De marte 8 De sole 9 De venere 10 De mercurio 11 De luna 12 De eclypsi solis et Iune 13 De aeeensione (so) Iune 14 De elTeetibus aeeensionis Iune 15 De anno muodano 16 De natura cireulorum orbis 17 De stridore eirculorum orbis 18 De qualitate et distancia eirculorum orbis 19 De quantitate terre 20 De centro et figura terre Ir;e IPIT LI DER sEe UN D USo (3 bll.)

in H. de motibus aslrorum albumasar (2. 11) in H. de proprielatibus elementorum ar. in li. de motibus planetarum ptolomeus

(111) Capitula tereii libri. 1 De generacione elementorum 2 De natura elementorum 3 De elTeel.ibus elementorum 4 De generacione et corrupeione simplicium 5 De generacione et corrupeione compositofum 6 De generacione animalium 7 De generaeione plantarum 8 De alimento et aucmento plant31'um 9 De perfeclione et essencia plantarum lODe aecidentibus plantarum
Z. f. D. A. neue folge VI.

Q ue II en (wie oben): In li. metheororum ar. in li. medieinali avieenne in li. de elementis yaae in li. de dietis universalibus yaae in H. de animalibus ar. in li. de sompno et vigilia ar. in li. de planlis ioraeh (12) in H. de febribus yssae in H. megategni galienus in H. de eomples:iooe ga.

2!l

Digitized by

450

ARISTOTELES DE' LAPIDIBUS


in Ii. de -accidenti et morbo ga. H. lllhicomm "wllun,h,m l'l'lereHl translacion .. m ari. (13) H. mm'Le er vita llli.

11 Oe diversitatibus planlarum 2 annctibllil pblitarum 13 De causa putrefactionis om,nium bl.)

1 2

3
.J 5

7 8
9 10 1 12 13 14 15 16 17

ap ul qll rt ib De galaxia COlnetill Oll Oe assub rllzunlhtate conLinentll solem plulJ,ia Oll tonitrun et U lruslllltiolill Oe yri rore et liive Oe grandine velltis Oe turhine Oe terre motu mllri De aquis tlumillum aquis l',lllidilJ Oe locis ardentibus (3 bll.)

ellll: li. mtthellllorum ar. in H. de naturalibus algazel (6)

(V) 1 De gellel'acione moncium

Q u e 11 p n: fa~t allsschlierslich

3 Oe
4 5 Dr 6 Oe

7 8 Oe
9 10 Oe 1 be

g"llllrallHlne generaci{)ne minerarum arnl'nto Yiv phm,bo stagno er ferro aq:llnto auro elTectibus mmerarum t2 1 /ll bl.)

aL (wl,mnlz" audl d .. r hel{a~nte anhang \"on Avinml ,'('lma 'Terle pUlli lit' ... brgriffen wird) und li. llkhil'Lie hermes

Ji.

~I

UND ARNOLDUS SAXO (VI) Capitula sexti libri. 1 De natura genel'acionis hominis 2 De oatura operacioois hominis 3 Oe oat. gener. quadrupedum 4 De nato oper. quadrupedum 5 De nato gtmer. a,ium 6 De nato oper. avium 7 De Bat. gen er. pisciuOl 8 De nato oper. piscium 9 De nat. gen er. reptilium 10 De oat. oper. reptilium

4"51

QUl'llen: In Ii. de coitu cO!lslaDHnus Galienus in li. de cura membrorum in Ii. de spermate Ga. in li. panlegni constantinus in li. de animalibus ar. in Ii. medicinali aviceJlna in li. de iuvamentis membroruDl G. in H. rethoricorum tuUius in Ii. viatici constanlinus in Ii. de simplici medicina serapion (2.4. 10) in li. physionomie loxus (2) in Ii. physionomie palemon (2) in li. de dilferencia spiritus et anime ar. in li. de animalibus iorach 13-10) in li. de dietis particularibus ysac in li. de lI.ietis universalibus ysaac in li. complexionum galienus in li. de teriaca galienus in li. de malicia complexionis ga. supra librum de sensu el sensato algazel (4) (hauptquellen Jorach und Ar. de animalibus)

prologus arnoldi. Postquam completus est a me. arnoldo saxone. libm' de celo et mundo. in quo a prima rerum omnium causa per(in-) feriorum causarum ordioes lIsque ad terre centrum de celi el lIlundi el eorum conteotis modernorum philosophorum omnium sentencias tlemoostravi. verum si (so) in matet'ia magis simplici tam corpus quam animum fatigatum laboribus recrearem. li br u m den at ur isa n im a li u m iam compossui. cum divcrsitate plurima que a virtute uoiversali 'el secuodum naturam sunt (so) siogulis animalibus attributa. in quo sub eisdem verbis et eodem textu philosophorum et demonstracione librorum sub singulis eius (so) libris ipsorum sentencias ordinavi. Nam primus de homine. Secuodus de quadrupedibus. Tercius de avibus. Quartus de piscibus. Quintus de replilibus in v Iibros sic distiotos. (im text nur als ein buch: VI-X 11'/2 bl.) 29*

Digitized by

Google

452

ARISTOTELES DE LAPIDIBUS
Quellen (alle): Ar. iu Ii. de sompno et vigilia . in li. de naluralibus zenOD (1. 7. 8) in Ii. viatici constantinus in Ii. de seD8ibu~ velbetus oder bel. (1. 3) in Ii. de membris escolapyus (2. 5) in H. romanorum pictagoras (2-7) in Ii. de animalibus ar. in Ii. de iUTamentis membrorum GaHenus in Ii. medicinali avicenna in Ii. de venenis alchyldis (6) in 'Ii. de tiriaca G. in li. curacionum almansor. in li. de coitu constantinus in Ii. vegetabilium ar. in li. melheor. ar. in li. de lapidibus 8r. (8) in li. de speculis ar. vg. I A' rls I0 t . . (9. ~O) , p~. p. 376. m h. de VISO ar. (10).

(XI) 1 De homine 2 De animalibus rapacibus 3 De domesticis et eorum membris 4 De avibus 5 De piscibus 6 De reptilibus 7 De plantis 8 De lapidibus 9 De speculis 10 De vita

prologu s. eum in eo libro qui de celo et mundo. et in eo libro qui de naturis est animalium. et quem de gemmarum virtutibus eoID.possui magis ea que naturalia sunt ex prout eorum expetima (so) sim proseeutus. nune vero que a virtute universali seu a tota substaneia vel a forma speci6ea sunt operaciones a pluribus philo. sophis eolleetas eisdem verhis sub brevihus ordinavi. Unde li b rum d e vi rt u te uni vers ali in. x. capitula iam distinxi. a sua quidem operans substancia seu a virtute universali. et illud quod forma sue speciei operatur quam acquisivit post eomplexionem. eurn eius simplieia se eommiscuerunt. et ex eis generata fuerit res una sieut virtus attractiva que est in magnete. et sieut speeierum euiusque vegetahilium et animalium illa quam habent post complexionem. neque est eomplexio simplex vel composita. sed est verbi gratia. color aut odor aut anima vel alia forma non perceptibilis unquam sensu. (5 1/2 bl.)

Digitized by

Google

lIND ARNOUmS -SAXO

453

(XII) De virtu ti bu s lapid um. Ad tollenflas . (s.oben) (4 bit). und dann (liber $eeundus nach ed. Erlang.): In quoclInque lapide inteneris vel arietemvel leoAem atque ~tarium inseulptum illi lapides SUDt ignei et orientales fatiunt se -ferentes gratos (1 bI.) l hierzu kommt endlich noch das im Prager codex erhaltene liber de coloribus gemmarum et lapiduDlJ. Quellen: In Ii. rethoricorum tullius tI) 1 Da virtutis diffinitiQne in li. sapientie seneea . 2 De virtutis divisione in li. toplcorum boeeius 3 De virtute intellectuali et in li. ethieorum seeundum veterem consuetudinali translaeionem ari (1. 3. 11,3.4. 4 De beatitudioe m, 1. 6. IV, 6. v, 6-9. dh. Ethiea vetus .... I. 11-111) 5 De temporis observancia in Ii. cyceronis maerobius (dh. Somn. 6 De Iod constancia Scip.) 7 De vite perseverancia in li. de copia verborum seneea S De mortis presencia in li. de republiea con80la&.s sa9 De eternitatis custodia lustius (3. 9. 11, 9. 111, 1. IV,
in in in in in

in in in

2-4. 8. v, t. 2. 5. 7) li. de amicieia tullius li. de parad~xi (so) cicero li. de proverbiis seneea li. de consolacione philosophie boecius Ii. ethicorum secundum novam translacionem ar. (4 und v, I . dh. Ethica nova _. lib. Ii. de senectute tollius li. de malificiis ad cata (-te) Iinam cycero (. 8. v, 1. 8. 9) li. de omeiis tuIlius

I,

prologus. Arnoldum de moralibus sie intellige completo sermone na.uralium velud libri de celo et mundo. et libri de naturis animalium. de virtute quoque universali. libro pariter et de gemmis ex quorundam amicissimorum (amicicimorum co d.) instancia Hbrum de moralibus pro qualitate materie (mO) philosophorum iam. compossui (quem) per. v. libros speeiales sie distiDxi. nam sub eodemtextu moralium omnium philosophorum eum demonstracione librorwn per capitula singulorum senteocias

,
Digitized by

Google

454

ARISTOTELES DE LAPIDlBUS

ordinans (so) cuius Ol'dinacioni~ perfecta raeio per tullium in rethoricis ubi virtutum partibtis utitur poterit inveniri. Querant ergo ex hiis eonscriptis solfeium. eum venia dum orant. miseri diseant saltim ex virtulibu~ philosophorum ut seiant et velint finne ac inmutabiliter qualiter deo placeant operari. Cogor itaque nunc ea loqui eum seneca eordubinsi(-blii so) qui ad paulum loquitur. lnterrogabitis fortasse quis sim qui ego seri/lo quis
munU8 .

si DlmlUS quis habear homo pauper sum si me habeo dives sumo et quid perdam. qui se habet nibil perdit. ' causas paupertatis mee reddam. sic evenit mihi quod plerisque (plerique cod.) non suo vicio ad illopiam redactis. omnes ignoscunt. condolent non succurrunt. (5 1/2 bl.) (IV) 1 De dignitatibus' (U) 1 De prudcncia 2 De improbaBda felicitate,pre2 Oe doctrina senti 3 Oe diseiplina 4 De conservacione 3 De relicitatis inconstancia 5 De iusticia 4 De ambicione 6 Oe iudicio 5 De adulacione 7 Oe consciencia 6 De voluptate 8 De. reIigione 7 De crudelitate 9 De amicicia 8 De discordia (5 1/4 bl.) 9 De stulticia (III) 1 De fortitudine (3 1/4 bl. I 2 De diviciis (V) 1 De superbia sive inani gloria 2 De ira 3 De paupertate 4 De paciencia adversitatis 3 De invidia 5 De adversitate mortis 4 De desidia sive de aceidia 6 De temperancia 5 De avarieia 7 De misericordia 6 De gula sive de eastrimargia 8 De clemencia 7 De luxuria 9 De beneficiis 8 De diversitate delecti (4 3/4 bl.) 9 Oe maliCia incorrigibili. (3 3/4 bl.)
Quellen (neue): in H. de clemencia ad neront'm seDeca - in li. de paupertate seneca - in H. de beneficiis seneca - in H. rethoricorum tul. sec. veterem lransla"ionem ar. (so IV,6 und gleich darauf In eodem ar) ist nrsebrieben staU in Ji. elhicorum (ebenso ", 6 in H. rethoricorum sec. velerem ltanalaciollem Ir. tatt etbicorum).

Digitized by

Google

UNH ARNOLDUS SAXO

45~

NACHTRAG. Ein 'Galeno adscriplus liber de planUs - Et est dem e d i c i n is o c c u II i s' ete. ist unter den Spnria Galeni in den lat. ausgaben (Yen. JunI., daraus bei Charlier) gedruckt: 46 species 'mit ihren krften, dai~nter auch einige steine, mit der erklrung des arab. bersetzers 'Hulllain (so) id est Johannilii filii Isaac' zu jeder, und einzelnen bemeJ'kungl'n des latein. bersetzers ber die meinung eines 'Abraham' oder 'Jodaeus', der offenbar bei der lat. bersetzung (in Spanien) geholfen hllt. dars der bersetzer oder "ielmehr "erfarserwOrklich der alte berhmte Honein hen !shak (t8731 selber ist, ergibt zweifellos eine andeutung im prolog (s. Steinschneider in Virchows Archiv 39,311). dars schon Honein, wenn er nicht selbst urheber war, die bersetzung des 'Aristoteles de lapidibus' (ins Syrische. benutzte, zeigen die angaben Ober' den aetites (- Arist. c. 28, vgl. Damig. 1) und besonders ber den indicus (= Ar. c. 26, vgl. Physiolog.c. 54 bei Pitra). Ober den dritten, dat'moniacus (angeblich = adamas) vgl. Physiol. c. 40 (Damig. 3). 'Trigel1ima secunda species. Dixit Galenus, Lapis qui vocaturGenerans aquileum (so). Ligatur coxae parturientis. vel cum ipsum in manu tt'nuerit, facile educit partum sine labore. D i x it H u na in, Intelligit Galenus de lapide qui intus habet lapillum parvum ad instar armillae, et St'lIthur cum vibratur, et est grossltudinis unius nucis. Et cum aquilae feminae non possunt parere, masculi portan! de terra Indiae hune ~apidem de loco ignoto, et iPSUli1 supponont aquilae, et parit statim ova. Et hic lapis non reperitur nisi in nidis aquilarum: et vocatur Iingua Romana Immarion, credo quod sit lapis praegnantis.' " 'Quadragesima speeies. lIixit Galenus, Lapis ludaicus, qui expeDit aqllam citrinam hydropicorum. Dixit H u n a in, Intelligit Galenus de lapide Indico qui appellalur Arlas, et est cognitns inter sapientes. Et nomell Imius lapidis est quod quando superponitur hydropico, desiccat aquam ci triet eam toUit, ita quod si homo ponderetur antequam ei superponatur, et post iterum ponderetur, inveniet manifeste deminutum quantum deaqua cltrina dhninuit: e1 subtiliat corpus qoousque de -dicta aqua nil remalleat. Et est hk lapis de sua natura levis. natans superaqoam. EI cum his lapis dt'siccnit dictam aquam, et postea ponitur ad solem, et ibi reJinquitur, sol trabit inde quicquid ibi est de aqua, et sic redit ad pristindm statum.'

Berli, 18. 1 t. 74.

VALENTIN ROSE.

NOCH EIN MESSEGESANG.


Die aus ",'eingarten stammende, dem ende des zwiJlflen jlls .. atigehI'Jrende pergamenlhs. Aa 46 ;7& quart der landesbibliothek zu Fulda enthlt ein vorn ttnvollstndiges psalterium (anfang ps. 2, 3 : ipsorum. Qui habitat in celis usw.), auf dem vorderdeckel aber sowie auf den letzten bll. Ve1'se 'am FreidmUc von einer hmltl des ft1t&fzehnte11 jhs., die in Wln'innns zweiter amgabe mit T bezeiclmet sind. auf fol. 71 b hinter psalm 100 finden sich n1it&, von derselbe11 hatld wie alle pSalme11 tmd als prosa geschriebetl, mir dars hinte1' jedem reime ein strichyunct steht, folgende verse, altf dere1l. teilwe1'lle anf11hn,ng im handscl&riftencataloge der bibliothek mich hr archivucretar dr KI'Jn"eke aus Marburg aufmerksam machte:

Digitized by

Google

You might also like