BYK DOKU UYGUNLUK KOMPLEKS (Major Histocompability Compleks- MHC) Yaamn srmesi iin, yabanc antijenlerinbaklk sistemi tarafndan

tannmas ve bunlara kar bir savunma mekanizmasnn gelitirilmesi gerekir. Bu mekanizma, pek ok mikro organizmadan korunmak iin yararl olsa da farkl birbireyden yaplan organ/doku nakillerinde veya kii kendi antijenlerine kar tepki oluturduunda ayn yarardan sz etmek mmkn olmayabilir.(2) Baklk sisteminin kendinden olan ve olmayan tanmas iin gerekli olan doku antijenlerini kodlayan gen blgesi, Byk Doku uyum Kompleksi, MHC olarak adlandrlr. lk olarak kemirgenlerde tanmlanan bu blgenin insandaki karl, 6. kromozomun ksa kolunda yerlemi olup; ilk olarak beyaz kan hcrelerinde gsterilen bu genler, Human Leukocyte Antigens, HLA blgesi olarak da adlandrlr. ok sayda genin yer ald yaklak 4000 kilobaz(kb) byklndeki bu blgede immun yantla ilgisi tanmlanamam baz genler de yer alr.(2) MHC imdiye kadar allan btn omurgallarda bulunan baklkla ilgili ve ilgili olmayan fonksiyonlar olan bir grup gendir.1931 ylnda Landsteiner eritrosit antijenlerini kefetmi, kan transfzyonu iin grup uyumunun gerekliliini ve doku/ organ plantasyonu iin de doku uyuumundan sz etmitir.1930'lu yllarda Gorer ve Snell farelerde doku antijenlerinin varlndan sz etmi ve bunlarn gen blgesine doku uygunluk kompleksi adn vermilerdir. Farelerde 17. kromozomdaki bu H-2 gen blgesinin sentezini salad doku antijenlerine de MHC antijenleri denmitir.(1) MHC bakl denetlemekte ve doku uygunluunda rol oynamaktadr. MHC molekllerinin balca fonksiyonu T lenfositlerinin peptitde balanmasn salamaktr. T hcrelerinin enfekte hcreleri tanyabilmesi iin hcre yzeyinde viral antijenlerle birlikte MHC antijenlerinin de olmas gerekir. Doku uygunluu antijenleri hcrelerin yzeyinde bulunan proteinlerdir. Bunlarn ana ilevi bakteriler, virsler ve parazitler gibi istilaclara kar baklk sistemi savunmasna yardmetmektir. nsan Lkosit Antijenleri( Human Leucocyte Antigens-HLA) HLAlar 1940larda doku transplantasyon almalar srasnda kefedilmitir. lk kez lenfositlerin yzeyinde rastland iin Human Leucocyte Antigens adn almlardr. ekirdekli hcrelerin yzeylerinde ifade edilen bu molekller, plazma membrannda yer alan transmembran glikoproteinlerdir ve ayn tr iinde bireysel farkllk gsteren alloantijenlerdir.(6) HLA molekllerinin esas fonksiyonlar peptid balanmas ve bu peptidlerin T lenfositlerine sunulmasdr. Baklkla ilgisi olmayan dier fonksiyonlar da transferin reseptr (TfR) ve epidermal byme faktr (EGF) gibi dier hcre yzey reseptrleriyle ve eitli hormon reseptrleri ile etkileimi ve sinyal iletimidir.(6) MHC , zerlerinde yerletii hcre tipleri ve immn fonksiyonlar asndan Snf I, II, III ve IV olmak zere drt farkl gruba ayrlr.(6) Snf I blgesi, MHC nin telomerik ucunda yer alr. Snf Ide HLA-A, B, C bata olmak zere klasik transplantasyon genlerini ve -E, -F, G-Zye kadar isimlendirilen klasik olmayan gen gruplar yer almaktadr.Ayrca HLAH, J, K, L, X gibi psdogenleri ve gen segmentlerini ierir. HLA-A, -B ve -C moleklleri tm ekirdekli somatik hcrelerde bulunurlar.(2)

Snf II blgesi ise sentromere yakn yerlemi olup; HLA -DRA, -DRB, -DQA, -DQB, -DPA, -DPB, -DNA, -DMA, -DOB lokuslar yan sra eitli psdogenler, LMP1, LMP2, TAP1, TAP2 gibi antijen ilenmesinde rol alan genler bu blgede yer alr.HLA -A,B ve HLA-DR organ nakli asndan ok nemlidir.(2) Snf III ve IV MHC moleklleri doku uyumu ile dorudan ilikili deildir. Ancak HLA gen blgesinde ifade edilen antijenler olup baz kompleman komponentlerini, inflamasyon molekllerini (C4 A, C4 B, HSP, LT, MIC A, MIC B ve TNF vb.) ierirler.(6) Snf III genleri HLA DRB ile HLA B blgeleri arasnda bulunur, C4B, C4A, Bleferidin, C2, HSP-70, TNF-a, TNF-b bu blgede kodlanan baz genlerin rndr.(2)

ekil 1:HLA gen blgesinin 6. kromozom zerindeki yerleimi ve Snf I, II, II blgeleri

Snf I HLA Antijenleri a) Snf I HLA Molekllerinin Yaplar HLA-A, B ve C molekllerinin herbiri 2 zincirli yapdan ibarettir, alfa veya ar zincir (44000 MW), 6. kromozom zerindeki HLA kompleksindeki genlerce belirlenen polimorfik bir glikoproteindir ve 15. kromozom zerinde yer alan bir gen tarafndan belirlenen 12000 MW lik non-polimorfk protein olan beta-2 mikroglobulinle non-kovalent bir ekilde balanr .(4) Btn molekl 44000 MW lik bir alfa zinciri ile hcre membranma tutunmutur. 338 aminoasit biriminden oluan alfa zinciri 3 blgeye ayrlr, bu blgeler: Extracelller hidrofilikblge (1-281 aa), Transmembran hidrofobik blge (282-306 aa), ve ntracelller hidrofilik (307-338 aa.) blgelerdir. (4) Extracelller blge 3 etki alanna ayrlr, bunlar: 1-90 aa.ten oluan alfa l, 91-180 aa. ten oluan alfa 2, ve 181-271 aa. dizilimli alfa 3 blgeleridir. eitli HLA antijen aa. sralarnn karlatrlmas sonucunda HLA antijenik determinantlarnn ekseri ounluunun alfa l ve alfa 2 etki sahalarnda yer ald ortaya konulmutur.(4)

ekil 2:Snf I HLA moleklnn sematize edilmi grnm b)Snf I HLA moleklerinin Fonksiyonlar Snf I moleklleri fizyolojik rollerine uygun olarak btn ekirdekli hcrelerde bulunurlar Bir antijenin CD8 (killer) T lenfositlerce tannabilmesi ancak Snf I molekl ile birarada tutulmu olmasna baldr. Bu olgu HLA restriksiyonu olarak isimlendirilir. rnein, bir virs bir hcreyi enfekte ettii zaman, viral antijenler peptid fragmanlarna ayrlrlar. Daha sonra Snf I molekllerince balanarak CD8 killer T hcrelerine sunulurlar. Belirli bir T lenfositin antijen resptr, belirlibir viral peptide ancak belirli bir Snf I molekl balamnda tanyabilir. Bu reseptrler farkl bir Snf I molekl ile bal zgn bir peptidi zgn bir Snf I molekl ile balanm farkl bir viral peptidi veya bal olamyan bir Snf I molekln tanmazlar. Tanma olutuunda Killer-T lefositler (CD8) viral antijen tayan hedef hcreyi ldrrler. Fizyolojik olamayan transplantasyon koullarnda nakil dokunun reddi srasnda (o ana kadar tanmlanmam peptidlerle bal olan) yabanc Snf I molekllleri yerli CD8 T lenfositlerince tannr. Snf II HLA Antijenleri Snf II DR, DQ ve DP moleklleride iki zincirli yapdadr. Class I molekllerinin aksine her iki zincirde HLA kompleksi iindeki genlerce ifrerlenir. a) Snf II HLA molekllerinin yaps Her bir Snf II molekl bir 34000 MW'lik alfa zinciri ve dieri 29000 MW'llik beta zinciri olan iki glikoprotein zincirinin oluturduu bir heterodimer yapdadr ve bu zincirler non kovalent

balanmlardr. Btn Snf II molekllerinin yapsnn benzer ekilde olmas nedeniyle Snf II HLA DR moleklnn ayrntl yaps prototip olarak tannr. Alfa zinciri 229 beta zinciri 237 amino asitten oluur. Snf I molekllerinin ar zinciri gibi Snf II alfa ve beta zincirlerinin herbiri bir ekstraseller hidrofilik, bir transmembran hidrofobik blge ve intraseller hidrofilik blgeden ibarettir. Bunlarn son ikisi hcre membran iine tutunmulardr.(4) Ekstraseller hidrofilik blgedeki alfa zincirialfa 1 vealfa 2, beta zinciri de beta1 ve beta 2 olarak iki ayr blgeyi olutururlar. Alfa lar (l-84 ve 85-188) beta 'lar (1-91 ve 92-192) aminoasit srasndadrlar. Alfa 2 ve beta 2 blgeleri immnoglobilin sabit blgelerine benzeme asndan nemli bir homoloji gsterirler.(4) DQ ve DP moleklllerinin yapsal zellikleri DR ile benzer ekildedir. DQ alfa zinciri 234, DQ beta 229 aminoasit ierirken DP'nin her alfa ve beta zincirleri 229 amino asit ierir.(4) . Snf II alfa 2 ve beta 2 blgelerinin molekln hcre memran zerindeki proximal blgeyi oluturduu ve alfa 1 ve beta 1 blgelerinin distal alt blgesini destekledii dnlmektedir. Bu son blge (alfa 1 ve alfa 2) 8 beta iplikii ve iki alfa heliks ieren aktif bir yapdr ve Snf II molekllerindeki alfa 1 ve alfa 2 blgeleriyle yakn bir benzerlik gstermektedir.(4)

ekil 3:Snf II HLA moleklnn ematize edilmi grnm

ekil4 : Snf I ve snf II HLA moleklleri b)Snf II HLA Molekllerinin Fonksiyonu Snf II HLA moleklleri snrl bir hcresel dalma sahiptirler. Byk lde mmunokomponent hcrelerinde, B lenfositlerde, antijen sunucu hcrelerde (Makrofaj ve dentritik hcreler) ve insanlarda aktive olmu T hcrelerinde bulunurlar. lave olarak normalde Snf II molekllerini tamayan (istirahat halindeki T hcreleri, endotelial hcreler ve troid hcrleri gibi) kimi hcreler bunlar tamak zere harekete geirilebilirler. Bu anormal tama ileminin HLA ile ilgili hastalklarda nemli bir yeri olduu varsaylmaktadr.(4) Snf II moleklnn fonksiyonu immm cevabn balangcnda aktif antijenik peptid fragmantlerini CD4 T lenfositlere sunmaktr. Naslki CD8 T lenfositleri peptid fragmanlarn ancak Snf I'lere balannca tanyorlarsa CD8 4 T lenfositlerde peptid fragmanlarn ancak Snf II balamnda tanyabilirler. Kemik ilii naklinin non fizyolojik koullarnda konak hcrelerinde tanmlanmam antijenik peptidlerle bal Snf II molekllerinin nakledilen donr T hcrelerinde bir tepki almas konakya kar nakil doku reaksiyonuna yol aar.(4) Snf III HLA Antijenleri Snf III antijenler kompleman sisteminin bileenleri olup genetik olarak HLA kompleksi iindeki genler tarafndan kodlanmaktadr.Snf III genleri HLA DRB ile HLA B blgeleri arasnda bulunur. C4B, C4A, C2, HSP-70, TNF, TNF bu blgeden kodlanan baz genlerin rndr.(5)

ekil :5 Snf III moleklnn grnm

Bu molekllerin ilevleri ve eitli yaamsal srelerdeki rolleri ortaya kmaya balaynca, rabet gren aratrma konular arasnda yerini almtr. Bu konular: En sk kullanld alan kan gruplar tayiniyle birlikte organ ve doku nakilleridir. Doku ve organ nakillerinde en ok HLA-A, B, DR gruplarnn alc ve verici arasndaki uyumu aratrlr. Kan gruplarnn tayini ile birlikte babalk tayininde de kullanlmaktadr. Burada zellikle aratrlan HLA-DQ blgesidir. Babaln kantlanmas iin ocuun babada bulunan haplotiplerden en az birini tamas gerekmektedir. Antropolojik aratrmalarda toplumlarn gleri ve kkeni hakknda bilgi toplamak iin kullanlmaktadr. Hastalklara yatknln belirlenmesinde tan amacyla kullanlr. Toplumdaki allel frekanslarnn bilinmesi, belli hastalklara yakalanma riskleri hakknda fikir verebilecektir. rnein HLA-B*27 pozitiflii ankilozan spondilit tansn %90 orannda destekleyen bir zelliktir.Behet hastalnda B*51 pozitiflii toplumdan topluma farkllk gstermektedir.(6) HLA Genlerinin Yaps Tek bir kromozomda yer alan ve birbirine yakn lokuslarda bulunan alel kompleksleri bir Haplotip olarak adlandrlr. HLA Haplotipleri Snf I, II, III alellerinden oluur. Bir bireyde bulunan 2 haplotip,o bireyin HLA genotipini oluturur. Haplotipler, Mendel kurallarna uygun olarak kaltlr. Bireyler her bir ebeveynden bir kromozom aldklarndan biri anneden dieri babadan gelen iki haplotipine sahiptirler.(2) Tm HLA genleri kodominanttr, bylece herhangi bir HLA lokusundaki her iki allel de eksprese edilir. Basit mendel kaltmna gre iki kardete 2 haplotipin birden ayn olma ans % 25, bir haplotipin ortak olma ans % 50, tamamen farkl haplotip olma ans % 25dir. Mayoz blnme srasnda apraz reaksiyonlar gerekleebilir ve rekombinasyonlar grlebilir. HLA da ok sayda gen loblar olduuna gre normal bir populasyonda ok sayda farkl haplotipler olacaktr.Her hcrede anne ve baba kkenli kromozomlar(Homolog) zerindeki genler tarafndan kodlanan proteinler birlikte eksprese edilirler.(1)

ekil 6: HLA genlerinin kaltm Homolog kromozomlar arasnda bir segment deiiminin olmas ise rekombinasyon olarak tanmlanr; grlme skl %1-3 olup; en sk HLA-A, HLA-DP blgelerinde grlr. Her blgede yer

alan alellerin says gz nne alndnda: toplumlarda beklenen teorik deerden daha az sayda haplotip bulunduu grlr. Bu durum, baz alellerin birlikteliinin rasgele olmadn desteklemektedir Bu durum Linkeage Disequlibrium olarak bilinir, baz haplotiplerin korunma abas ile aklanmaktadr.Bu eilim, en ok B-Cw, DRB1-DRB3/4/5, DRB1-DQB1 arasnda olmak zere HLA-B ile HLA-DQB arasndaki blge boyunca grlmektedir. Arada yerlemi olan kompleman genlerini de kapsayan baz haplotipler geniletilmi haplotipler olarak adlandrlr. Hastalk ilikisi almalarnda geniletilmi haplotipler ile kurulan ilikiler, alelik farklarla kurulan ilikilere gre daha anlaml bulunmaktadr. Haplotiplerin frekansnda etnik farkllklarn nemi byktr. HLA Tiplendirimi HLA alellerinin belirlenmesi iin farkl yntemler kullanlmaktadr. Bunlar; a-Serolojik b-Hcresel c-Molekler yntemler(1) a) Serolojik Yntem Lenfosit mikrositotoksite testi olarak tanmlanan bu yntem, Gorer ve Amos tarafndan tanmlanm, Terasaki ve Mc Clelland tarfndan modifiye edilmi olup; 1960lardan beri kullanlmaktadr. Yerini molekler yntemlere braksa da halen uygun verici adaylarnn taranmas amac ile yaygn olarak kullanlmaktadr.(2)

ekil 7:Mikrositotoksite testinde kullanlan plaklar Deney iki basamakldr. lk basamakta saflatrlm olan hcreler bir plaktaki kk kuyucuklarda eitli antikorlarla karlatrlr. Bu antikorlar, monoklonal ya da poliklonal (ok sayda doum yapm olan kadnlarn, fazla kan nakli yaplm bireylerin serumundan elde edilen) olabilir. Antikorun zgn olduu antijeni tayan hcreler, ortamdaki antikoru balar. Deneyin ikinci ksmnda ortama kompleman eklenerek antikor balam olan hcrelerin lmeleri salanr. Daha sonra eklenen bir boya araclyla hcrelerin canl m l m olduklar deerlendirilir. Kullanlan antikorlar, benzer epitoplar tayan antijenler ile de reaksiyona girdiklerinden seyrek olmayarak apraz reaksiyonlar grlr. MHC moleklleri bu zelliklerine gre Cross Reaktif Gruplar ( CREG)olarak snflandrlabilir. (2) Bir antijeni serolojik olarak tanmladmz zaman genellikle iki basamakl ve o molekln bulunma sras ile ilikili olan rakamlar kullanlr. HLA antijenleri iin st grup (public) ve alt tip (split) eklinde gruplamalar sz konusu olabilir. rnein B12 antijeni bir st grup antijeni iken B44 ve B45 antijenleri B12 nin alt tipleridir, HLA ve lokusun adn takiben nce alt tipin ad bunu takiben de parantez iinde ait oduu st grup yazlr.(2) Ayn teknik kullanlarak anti HLA antikorlarn taranmas, cross-match almalarnn yaplmas mmkndr. Hasta serumunun farkl kuyucuklara yerlemi farkl HLA antijeni tayan

hcrelerlekarlatrlmasn takiben canl/l hcre ayrm ile serumda hangi antijen ya da antijen gruplarna kar antikor gelimi olduu belirlenebilir. Bu antikorlar, gebelik, kan rnlerinin transfzyonu, nceki organ/doku nakline bal gelimi olabilir ve genellikle IgG yapsndadrlar (Otoantikorlar ise genellikle IgM yapsndadr). Bu almann bir benzeri hasta serumu ile verici kkenli hedef hcrelerin karlatrlmas ile uygulanrsa crossmatch olarak deerlendirilir. eitli modifikasyonlar bulunan bu yntem ile alnan sonularn hiperakut rejeksiyonun ngrlmesinde yol gsterici olduu bilinmektedir.(2) b) Hcresel Yntem DNA temeline dayanan yksek znrlkte HLA tiplendiriminin gelimesi ile hcresel yntemlere duyulan ihtiya giderek azalmtr. oalan Sitotoksik T lenfositlerin(CTLp) belirlenmesi, HLA tiplendirilmesinde olmasa da verici hcrelerince alc hcrelerindeki snf antijenlere kar oluabilecek immun yantn belirlenmesinde kullanlabilen bir testtir. CTLp, Snf I uyumsuzlklar yan sra minor doku antijenlerine kar oluabilecek bir immun yantn habercisi de olabilir. Bu testin, mevcut bir antijen farklllnn kabul edilir olup olmadnn belirlenmesinde yol gsterici olduu dnlmektedir. Uygulama zorluklar nedeniyle yaygn olarak kullanlmamaktadr; Graft versus Host Hastal(GVHH) iddeti gibi klinik verilerle ilikisi hakknda da farkl grler vardr. Hcre kltrndeki lenfositlerin ayn ortamdabulunan ikinci bir seri hcrenin yzey antijenlerine kar oalarak oluturduu yant, Miksed Lymphocyte Reaction, MLR olarak tanmlanr. MLR, invitro koullarda Snf II antijenlerin uyum ya da uyumsuzluunun bir lt olarak kullanlr. Kltr ortamnda bulunan iki hcre serisinden bir tanesinin nlanarak ya da Mitomisin C gibi bir ajanla immmun yant veremeyecek duruma getirilmesi sayesinde oluan immun yantn tek ynl ilerlemesi salanr. Sonuta uyarlan hcrelerin ne lde oaldklar radyoaktif ya da alternatif yntemlerle belirlenir. Oluan yantta en etkili faktrn DR antijenleri olduu bilinmektedir. Bu yntemle tanmlanm antijenler DR deil sadece D olarak adlandrlr. Bir antijen iin homozigot olan hcrelerin teminindeki glkler, uygulama zorluklar nedeniyle MLRnin, doku tiplendirmesi amacyla kullanm yaygnlamamtr. HLA DP antijenlerinin ise hcre yzeyinde az sayda bulunmalar nedeniyle serolojik ve hcresel olarak tiplendirilmesi zordur. Uyarlm lenfosit kltr olarak bilinen bir yntem gelitirilmitir. Hcreler bir DP antijeni ile karlatrldktan sonra ayn antijen ile 2. kez karlatklarnda daha gl bir sekonder yant olutururlar. Daha nce eitli DP antijenleri ile uyarlm hcreler kullanarak hedef hcrelerdeki DP antijenleri belirlenebilir.(2) c)Molekler Yntem Teknolojide ve kullanlan molekler tan yntemlerindeki gelimeler, organ ve doku nakillerinde nemi olan Snf I ve Snf II alellerin belirlenmesini kolaylatrmtr. Molekler yntemlerin avantajlar: zgn, esnek olmalar, yeni aleller tanmlandka yeni reaktiflerin gelitirilebilmesi, istenen duyarlkta alma yapabilecek seeneklerin mevcut olmas, almalarda canl hcre gerektirmemesi, bireyin hastalk ya da tedavi durumundan etkilenmemesi, serolojik ve hcresel yntemlere gre otomasyona daha uygun olmas, e zamanl olarak ok sayda rnein allabilmesi, HLA genlerindeki tm eitliliklerin gsterilebilmesi, serolojik olarak tanmlanamayan alellerin tannabilmesi olarak zetlenebilir.(2) almalar iin herhangi bir ekirdekli hcreden elde edilecek DNA rnei kullanlabilir. Genellikle tercih edilen kandaki lkositlerin kullanlmasdr. HLA alellerini daha duyarl olarak tespit edebilmek iin DNA nn, Polimeraz Zincir Reaksiyonu (PCR) ile oaltlarak; gsterilebilir, analiz edilebilir hale getirilmesi gerekir. Analiz edilmesi hedeflenen blgeyi iine alacak bir DNA segmentinin oaltlabilmesi iin bir ift sentetik oligonukleotid (primer) kullanlmaldr. Baz yntemlerde(r: SSO) tm lokusu iine alacak ekilde primerler seilirken; baz yntemlerde(r:SSP) sadece bir alel ya da alel grubuna zgn DNA segmentlerinin oaltlabilecei primerler kullanlr. Bu oaltma ileminde ortam koullarnn reaksiyonun zgnln salayacak ekilde planlanm olmas

gerekir.(2) Bbrek alclar gibi ok hzl sonu gerektiren rneklerde, PCR tabanl sekans spesifik primer analiz teknii (PCR-SSP) kullanlr; eer ok sayda rnein tiplendirilmesine ihtiya varsa (rnein kemik ilii) PCR tabanl sekans spesifik oligonkleotid problar (PCR-SSO) kullanlarak tiplendirilme yaplmas tercih edilebilir.(1) Bu yntemlerin yansra PGT(Preimplantasyon Genetik Tan)yntemi de HLA doku uygunluu iin kullanlmaktadr.Tek gen hastalklar iin yaplan PGT ilemi bir tan yntemi olmasnn yan sra, HLA uyumlu embriyo seimi ile beraber yapldnda bir tedavi yntemi olarak karmza kmaktadr. lk HLA tiplemesi almas Fanconi anemisi iin yaplan bir PGT almasyla kombine edilmi ve bu alma ile elde edilen gebeliin sonrasnda gbek kordonundan alnan kk hcrelerin nakliyle hasta kardete baarl bir ekilde tedavi salanmtr.(7) KAYNAKLAR 1. Etiz P. Blgemizdeki HLA( Human Lkosit Antijenleri) Dalm.ukurova niversitesi,2009 2. Dalva K. Her Yerde Karmda Nedir bu HLA tiplendirimi? Ankara niversitesi Tp Fakltesi, bni Sina Hastanesi, Hematoloji Bilim Dal Laboratuvar,2004 3. Patrolu T, Ik N, ter H; Kayseri Yresinde Doku Antijenleri (HLA); Trk Nefroloji Diyaliz ve Transplantasyon Dergisi 1993;3:137-138. 4. Yakut T.HLA Doku Uygunluk Kompleksi Genetik Lokalizasyonlar ve Fonksiyonlar;Uluda niversitesi Tp Fakltesi.2004 5. Anonim. www.erdalbakan.com/MHCpdf.pdf 6. Pala FS, Tabakolu K, Algne , mrl K; Trakya niversitesi Tp Fak.Derg. 2008;25(3):189-195 7. Anonim.www.tupbebek-genetik.com/icerik/genetik/pre_genetik_tani/