Prostor dananje Vojvodine (Baka, Banat, Srem) u srednjem (od dolaska Maara u Panonsku niziju, 896.

) i novom veku - osim perioda vladavine Turaka (1526-1699) - sve do 1918. nalazio se u okviru Kraljevine Maarske (Ugarske). Nazivan je Junom Ugarskom i veinom je bio ukljuen u sistem maarskih upanija (Kraovske, Kovinske, Tamike, Torontalske, BakoBodroke, Sremske i Vukovarske), koje su se u odreenim periodima menjale i po nazivima i po svojim granicama. Ve od srednjeg veka, pa i posle, posebno od XVIII veka, ovaj prostor je i nacionalno i konfesionalno gledano bio mean. Ime Vojvodina se na razliite naine javljalo tokom XIX i XX veka. Nju je osmislila kulturna i politika elita Srba u junoj Ugarskoj u XIX veku. Dananja AP Vojvodina svoje ime vodi od Majske skuptine odrane u Sremskim Karlovcima od 1. do 3. maja (po gregorijanskom kalendaru 13-15. maja), kada su poslanici proglasili Srpsku Vojvodinu. Ideja stvaranja Vojvodine kao autonomne srpske oblasti u okviru Habzburkog carstva datira jo od doseljenja Srba pod vostvom Arsenija III arnojevia, a izneta je prvi put na narodno-crkvenom saboru u Baji 1694. godine. Na saboru u Temivaru 1790. formulisan je glavni zahtev da se Srbima na osnovu njihovih privilegija odredi posebna teritorija, do ega je dolo u periodu izmeu 1849. i 1860. godine. Tada formirano Vojvodstvo Srbija i Tamiki Banat je samo imenom bilo srpsko, jer je u njemu ivelo najvie Rumuna, zvanini jezik je bio nemaki, a sedite u Temivaru. Mora se rei da je to bilo vreme apsolutizma (Bahov apsolutizam) i potpune centralizacije vlasti u Habzburkom carstvu, pa tako i na naim prostorima. Nakon pada Bahovog apsolutizma zapoet je proces decentralizacije vlasti u Austriji i u Ugarskoj, koji se posle kraeg zastoja nastavio posle zakljuenja Austro-Ugarske Nagodbe. U to vreme su obnovljene upanije u celoj zemlji, a tokom 70-ih godina su ukinute i neke teritorijalne jedinice stvorene iz raznih potreba na osnovu odreenih privilegija jo u feudalnom dobu (na naem prostoru su to bili Vojna granica, Potiski krunski ditrikt, Velikokindski ditrikt). U vreme dualistikog ureenja je i izgraena moderna dravna uprava u Ugarskoj, a time i na naim prostorima. I za vreme dualizma se u raznim programima i saborima pominjala autonomna srpska oblast, ponegde na nivou upanija, a ponegde u iroj oblasti. To je izneto i na Blagovetenskom saboru i u Bekerekom programu Miletieve stranke. Ti zahtevi su ostali temeljna taka srpskog nacionalnog programa sve do zavretka Prvog svetskog rata i formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918. godine. Nai su krajevi tada uli u sastav nove drave koja je kasnije nazvana Jugoslavija. Posle formiranja prve jugoslovenske drave, ime Vojvodina je korieno meu protivnicima unitarizma i centralizma, koji su se zalagali za veu ekonomsku samostalnost i upravne nadlenosti ove regije, tj. Vojvodine. Na elu vojvoanskog "preanskog pokreta" izmeu dva rata se nalazio panevaki advokat, samostalni demokrata Duan Duda Bokovi. Autonomna Pokrajina Vojvodina je formirana tek posle Drugog svetskog rata zbog svojih specifinosti (u nacionalnom, konfesionalnom, ekonomskom itd.), kao deo Republike Srbije, s ciljem ouvanja nacionalne i kulturne arolikosti Bake, Banata i Srema. Tako egzistira i danas. Tekst ove broure se sastoji od tri dela. Svako poglavlje predstavlja jednu zaokruenu celinu. Tako, prvo poglavlje prikazuje period od pada Srpske Despotovine (1459.) do smrti cara Josifa II (1790.). U ovom skoro triipovekovnom periodu nai prostori su preli teak period. U poetku su oni jo pripadali Ugarskoj Kraljevini, da bi posle Mohake bitke (1526.) i slomom srednjovekovne maarske drave na oko 150 godina doli pod tursku vlast. Pri kraju XVII veka za vreme Velikog bekog rata, teritorija dananje Vojvodine je bila poprite mnogih bitaka izmeu carske i turske vojske. Nai krajevi su do poetka XVIII veka bili osloboeni od turske

vlasti. U XVIII veku je na taj nain mogla zapoeti obnova, naseljavanje i inkorporacija u Habzburku monarhiju. Drugo poglavlje obrauje period tzv. "dugog" devetnaestog veka tj. od smrti cara Josifa (1790.) do Prvog svetskog rata. U ovom razdoblju je zapoela zapravo modernizacija naih krajeva i njihovo pribliavanje srednjej Evropi. U tom periodu se javila i moderna ideja nacije, u koju su se tada ve ubrajali i nii drutveni slojevi, a ne samo plemstvo, kako je to bilo u ranijim vremenima. Revolucija 1848, koja je imala odjeka i na teritoriji dananje Vojvodine, dala je iz nacionalnog i drutvenog aspekta onaj podstrek na ovim prostorima, da su se oni posebno posle Austro-Ugarske Nagodbe (1867.) mogli ubrzano i ekonomski razvijati. Utreem i ujedno poslednjem poglavlju se obrauje period od Prvog svetskog rata (1914.) pa sve do naih dana. Na kraju rata osnovana je prva drava junih Slovena. U okviru Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije Jugoslavije) se nala i dananja Vojvodina. Njen poloaj izmeu dva svetska rata nije bio lak, a nije bio ni definisan. Tek posle nedaa Drugog svetskog rata je dobila status autonomne pokrajine u okviru Republike Srbije i to zbog svojih specifinosti u nacionalnom, kulturnom i ekonomskom pogledu, kakva je ve pre toga bila nekoliko vekova, a kakva je i danas. Ovaj tekst je napisan pre svega mladima, odnosno acima, s ciljem da im predoi neke injenice iz zajednike prolosti onih naroda (Nemaca, Maara, Srba, Slovaka, Rumuna, Rusina, Jevreja itd.) koji su iveli i ive na ovim prostorima. Pri sastavljanju teksta, autori su se vodili idejom da pored ve poznatih globalnih dogaaja i procesa ukau i na neke specifinosti i detalje, koji su bili vezani iskljuivo za ove prostore. Prikazane injenice i procesi su uzeti iz istoriografije gore navedenih naroda, koji e za neke verovatno predstavljati i novinu, ali e u svakom sluaju doprineti boljem meusobnom upoznavanju. Prilikom prikazivanja politike istorije pisci broure su se trudili da dogaaje smeste u drutveno-ekonomsko-kulturni okvir da bi se mogla dobiti celovita slika o ovdanjim zbivanjima i situaciji. Pored meusobnog proimanja i dugog zajednikog ivota i saradnje, ovdanji narodi su u svojoj istoriji imali i teke periode, koji su se ogledali pre svega za vreme ratnih dogaaja u raznim periodima. Namera autora je bila da i te sukobe, koji su deo nae stvarnosti, prikau u objektivnom svetlu. Mora se istai da je, bez obzira na teke dane i za vreme njih bilo lepih trenutaka i primera saradnje. Na kraju, verujemo da posle kratkog prikaza prolosti naroda sa ovih prostora, itaoci iz istorijskih primera mogu izvui one pouke, na osnovu kojih se mogu okrenuti ka budunosti u cilju daljeg suivota ovdanjih naroda u duhu tolerancije, saradnje i meusobnog potovanja.

MILAN MICI

IZ PROLOSTI VOJVODINE OD PADA SRPSKE DESPOTOVINE (1459) DO MOHAKE BITKE (1526)

Prostor Banata, Bake i Srema tokom srednjovekovne epohe nalazio se u okviru Kraljevine Ugarske. On je nazivan Junom Ugarskom i bio je ukljuen u sistem ugarskih upanija. Polovinom XV veka Banat je bio u sastavu Kraovske, Kovinske, Tamike i Torontalske upanije; Baka se nalazila u okviru Bake i Bodroke upanije, a Srem u sastavu Sremske i Vukovske upanije. Na ovom prostoru ivelo je maarsko i slovensko pravoslavno i katoliko stanovnitvo. Srpsko stanovnitvo ivelo je najvie na prostoru junog Banata i Srema, a hrvatsko, koje se sluilo ikavicom, u zapadnom i severnom Sremu. Prodor Turaka na Balkansko poluostrvo i njihovo razaranje srpske feudalne drave tokom druge polovine XIV veka (Marika bitka 1371. godine, Kosovska bitka 1389. godine) otvorili su put osmanlijskom nadiranju ka prostoru Srednje Evrope. Usled turskih napada srpsko stanovnitvo pomeralo se sve vie ka podruju severno od Save i Dunava, na prostor Srema, Banata i Bake. Te seobe od kraja XIV pa do kraja XVIII veka trajale su kao konstanta istorije Balkana i Podunavlja. Prodor Turaka u basen Podunavlja otvorio je proces vievekovnog sukoba hrianske i islamske civilizacije. Posle bitke kod bugarskog grada Nikopolja (1396. godine) granicu tog sudara svetova predstavljao je prostor severno i juno od Save i Dunava. Srbi i Maari, predvoeni svojim srednjovekovnim elitama, od Nikopoljske do Mohake bitke (13961526) zajedniki su na prostoru june Ugarske branili vrednosti hrianske civilizacije. Posle poraza evropskih krstaa kod Nikopolja na Dunavu, turske akindije (laka konjica) su upale u Srem i opustoile Zemun i Mitrovicu. To pustoenje Srema bio je znak ugarskom kralju Sigismundu (Zsigmond) da krene u gradnju ugarskog odbrandbenog pojasa sa osloncem na severnu Srbiju i reke Savu i Dunav. ivo tkivo tom odbrandbenom bedemu davale su ete ugarskih feudalaca, brojni avanturisti i najamnici koji su dolazili iz Evrope i Srbi koji su zajedno sa svojom vlastelom, ili stihijski, beali pred osmanskim pustoenjima, prelazili Savu i Dunav u prvoj polovini XV veka i voljom istorije postajali vojnici na granici. Godine 1395. u Banat su stigli Andreja i Dmitar, sinovi srpskog kralja Vukaina, a braa kralja Marka (Kraljevia Marka) koji je kao vazal turskog sultana Bajazita iste godine poginuo u bici na Rovinama. U godini 1399. poslednji put pomenut je Andreja, a Dmitar se u vremenu izmeu 1404. i 1407. pominjao kao upan Zarandske upanije i kastelan (zapovednik grada) grada Vilagoa (Vilgos). Prekretnicu u gradnji odbrambene linije Ugarskog kraljevstva ka Turcima predstavljalo je vazalstvo srpskog despota Stefana Lazarevia prema ugarskom vladaru Sigismundu uspostavljeno 1403-1404. godine. Taj vazalni odnos znaio je zajedniko ukljuivanje vrha srpskog i ugarskog drutva u odbranu hrianskih civilizacijskih vrednosti. Ovim aktom dolo je do proimanja odbranbenih moi dve feudalne drave u gradnji hrianskog tita prema osmanlijskom nadiranju. Vazalni odnos uvren je ulaskom srpskog despota u red vitezova

Zmajevog reda 1408. godine u Budimu i dodelom poseda od strane ugarskog vladara srpskom vladaru 1411.godine. Pored poseda u okolini Debrecina (Debrecen) i Satmara (Szatmr), despot Stefan Lazarevi dobio je posede u Torontalskoj (Bekerek i Beej) i Bodrokoj upaniji (Apatin, Aranjan). Te posede po odredbama ugovora u Tati iz 1426. zadrao je naslednik despota Stefana despot ura Brankovi. On je kasnije od kralja Sigismunda dobio posed Hevizvel (Hvzvlgy) kod Budima, gradove Munka (Munkcs) i Bereg (Breg), a moda i Tokaj, Talju i Regen na gornjoj Tisi. Prilog br.1 Karta: Posedi srpskih despota u Ugraskoj Posedi srpskih despota u Ugarskoj, ali i drugih srpskih feudalaca, bili su prostor na koji su se slivali doseljeni Srbi. Na njihovim imanjima oni su bili vojnici, inovnici, sluge, zanatlije, carinici, sudije. Ta imanja srpskih feudalaca u Banatu i Sremu dobijala su tokom XV veka sve znaajniju vojniku ulogu u krvavom ratu na granici. Takoe, u vojskama srpskih despota i na njihovim imanjima u Ugarskoj pojavljivali su se u njihovoj slubi Maari (u slubi despota ura Brankovia bili su plemii iz porodica Kalai (Kllay), Sakolji (Szakolyi) i aholji (Csaholyi). Srpske seobe koje su ile preko Save i Dunava u prvoj polovini XV veka nisu bile tako masovne kao one posle pada srpske Despotovine (1459.godine). Ta kretanja stanovnitva jedva su bila vidljiva, ali su poveala broj srpskog ivlja u Sremu i Banatu. Jedan dokument iz 1433. godine govori o izmeanosti katolika i pravoslavaca oko Kovilja, Kovina i Hrama, mesta na Dunavu. Posle prvog pada Smedereva 1439. godine pod tursku vlast, Srbi iz Kovina su napustili svoj grad i otili u dubinu Ugarske, na ostrvo epel (Csepel), kod Budima. Srpski despoti dobijanjem imanja u Ugarskoj uli su u red ugarskog plemstva sa svim pravima i obavezama koja su im pripadala kao delu vladajueg stalea ugarskog drutva. Oni su imali palatu u Budimu, uestvovali u svim dvorskim ceremonijama koje je prireivao ugarski kralj, a despot Stefan Lazarevi bio je upan Torontalske, Bodroke i Satmarske upanije. U svim ratnim pohodima ugarskog vladara uestvovali su i srpski despoti kao njegovi vazali. Tako su odredi despota Stefana Lazarevia ratovali 1421. godine protiv ekih husita. Ispunjenje vazalnih obaveza bilo je primarno u ideologiji i vrednosnom sistemu srednjeg veka. Srpsko istorijsko i mitsko pamenje poelo je tek u vremenu posle Kosovske bitke (1389. godina) kada su Osmanlije razaranjem srpskog feudalnog drutva srpske mase uinile aktivnim uesnicima istorije. Izraz tog narodnog pamenja bila je epska pesma. Ulazak u epsku pesmu za mase je znaio ulazak u istoriju. Turska pustoenja i razaranja ostala su jako urezana u srpsku mitsku i istorijsku svest, kao i hrianske vojskovoe, bez obzira na etniko poreklo, koje su se tim napadima odupirale. U epohi prve polovine XV veka zajedniki rat protiv Turaka bio je osnovni in proimanja srpsko-maarskog istorijskog pamenja. Taj rat duboko je dodirivao srpske i maarske mase izloene paljevinama i raseljenjima. Zato su u srpskoj epskoj pesmi ostali ugarski plemii i vojskovoe koji su u prvoj polovini XV veka vodili zajedniki rat na dodiru hrianskog i islamskog sveta. Zapovednik Beograda Mihalj Silai (Szilgyi Mihly) pojavio se zato u srpskoj epskoj pesmi kao Mihailo Svilojevi; tamiki upan i znameniti krajinik, firentinski plemi Filip de Sholaris (Pipo Spano, Pipo od Ozore) u epskoj pesmi se pominje kao Filip Madarin; simbol hrianskog rata protiv islama prve polovine XV veka Jano Hunjadi (Hunyadi Jnos)

opstao je u srpskoj mitskoj i istorijskoj svesti, kao i u epskoj pesmi kao Sibinjanin Janko. Zajednika srpsko-maarska borba na granici protiv Osmanlija imala je i zajednike mitove i zajedniko pamenje.Verski inilac (hrianstvo) u XV veku stajao je iznad nacionalnog, a verski rat kao srednjovekovni motiv (hrianstvoislam) inio je narode hrianske zajednice bliskim. Pad srpske despotovine (1459. godine) otvorio je vrata masovnim srpskim seobama na prostor june Ugarske.Ugarski vladar Matija Korvin (Korvin Mtys) podsticao je te seobe koje su stvarale ivi tit na krvavoj granici svetova. Usled opte nesigurnosti, maarsko stanovnitvo june Ugarske povlailo se na sever, u dubinu drave. Srpski naseljenici popunjavali su opustela zemljita, ali je njihova uloga na granici hrianstva i islama pre svega bila vojnika. Te seobe bile su stihijske (bekstvo pred Turcima), organizovane (dogovoren prelaz srpske vlastele u Ugarsku) ili su se javljale kao posledica upada ugarskih vojski u Srbiju sastavljenih od srpskih i ugarskih eta. Proces pretvaranja srpskog naroda u vojniki narod zaeo je kao posledica turskog razaranja srpskog feudalnog sistema. Neprekidni ratovi sa Osmanlijama na podruju jugoistone Evrope poveali su potrebu za najamnom vojskom. Turska najezda razbila je srpsko feudalno drutvo, oslobodila srpske mase vezanosti za posed i nainila ih dinaminim. U procesu seoba, srpske mase su prolazile kroz istorijsku metamorfozu pretvarajui se od seljakih masa u ratnike. Taj proces najvidljivije se deavao na tlu june Ugarske. Krajem XV veka u ugarskim zemljama bilo je 10.000-12.000 srpskih najamnih vojnika. Oni su najee ratovali u vojskama srpskog i ugarskog plemstva, a sluili su i kao vojnici na rekama ("nasadisti" ili "ajkai") i kao laka konjica ("husari"). Godine 1481. tromesena plata lakog konjanika bila je 10 zlatnika, a dvadeset godina kasnije srpski laki konjanici dobijali su 8-10 zlatnika godinje. Tako je priliv srpskih ratnika u seobama i masovan ulazak Srba u vojniki stale pojeftinio cenu najamnog ratnika u oblasti Podunavlja, na mestu permanentnog ratnog sukoba. Padom srpske despotovine Ugarsko kraljevstvo izgubilo je tampon-zonu ka Turcima i nalo se u neposrednom dodiru sa turskim krajikim etovanjem. Ugarski kralj Matija Korvin odmah je uvideo potrebu preseljenja ugledne srpske vlastele, iskusne u ratu sa Turcima, u granina podruja na jugu Kraljevine. Godine 1464. u Ugarsku je prelo nekoliko snanih linosti, koje su u narednim decenijama odredile istoriju "malog rata" na granici. Sin slepog Grgura Brankovia, a unuk despota ura, Vuk Grgurevi (u epskoj poeziji Zmaj Ognjeni Vuk) dobio je posede u Sremu (Kupinovo, Irig, Berkasovo) i Banatu (Bekerek). Braa Jakii, Stefan i Dmitar, sinovi vojvode Jake, pristigli iz Pomoravlja, dobili su posede u Pomoriju, sa sreditem u Nadlaku. Milo Belmuevi, poslednji vojvoda despota uraa Brankovia u Zeti i zapovednik grada Meduna, dobio je imanja u bakom Potisju. Prilog br. 2 Karta: Ugarska Matije Korvina Bitna odrednica srednjovekovnog vrednosnog sistema bila je vera. Srednjovekovna Ugarska bila je katolika drava, a Srbi su bili pravoslavni narod. Potreba unutarhrianske tolerancije koju su izraavali ugarski kraljevi XV veka bila je potreba zajednikog rata Srba i Maara s Turcima. Papa Nikola Peti oko 1450. godine dozvolio je slobodu veroispovesti na imanjima srpskih despota u Ugarskoj i gradnju devet pravoslavnih manastira. Pod uticajem ugarskog kralja Matije Korvina papa Sikst etvrti je 1477. godine izdao encikliku u kojoj se trai

tolerantan odnos prema pravoslavcima u Ugarskoj. Odluke ugarskih sabora iz 1481. i 1495. godine oslobaale su pravoslavno stanovnitvo plaanja desetine katolikim prelatima. U vremenu 1471-1503. na granicama Ugarske i Turske trajao je neprekidni rat prepun meusobnih upada, plenjenja i pustoenja. Taj rat trajao je na prostoru izmeu Segedina i Kruevca i to podruje bilo je izloeno nemilosrdnom raseljavanju. I u periodu zvaninog mira izmeu dveju drava (1503-1521) rat na granici nastavljali su svojim etovanjem ugarski (Srbi i Maari) i turski krajinici. Junaci "malog rata" bile su ostrvljene etovoe eljne plena i nasilja. Banat i Srem bili su krvavo krajite sve do Mohake bitke 1526. godine, kada je granica sukoba hrianstva i islama pomerena daleko na sever. Srpski i ugarski krajinici zajedno su ratovali protiv Turaka pod zastavom Ugarskog kraljevstva. U redovima ugarskih vojskovoa, posebno Pala Kiniija (Kinizsi Pl) i Pala Tomorija (Tomori Pl), bilo je puno Srba. Vuk Grgurevi, Milo Belmuevi, velikai iz porodice Jaki, despoti Jovan i ore Brankovi, despot Stefan Berislavi, Pal Kinjii, Pal Tomori, er Moro (Mr Gyrgy), velikai iz porodice Kihorvat (Kishorvt) zajedniki su uestvovali u tom ratu. Godine 1479, u bici na Hlebnom polju u Erdelju, zajedniki su se borile ete Pala Kiniija, Itvana Batorija (Bthory Istvn) i brae Jaki. Godine 1480-1481. Pal Kinii, Vuk Grgurevi i Jovan Jaki prodrli su do Kruevca i sa tog prostora, milom ili silom, u Banat preveli vie od 100.000 ljudi, to je jedna od najveih srpskih seoba u istoriji. Tom prilkom u Srbiji je opustelo oko 1000 sela, a ugasilo se oko 20.000 ognjita. Godine 1500. u Srbiju su zajedniki provalile ete Belmuevia i Kihorvata, a sledee 1501. despota Jovana Brankovia i beogradskog bana era Mora. Srpske ete su se borile pod zastavom ugarskog kralja na svim evropskim vojitima na kojima je on ratovao. Stari Milo Belmuevi u svom testamentu godine 1501. navodi da je sluio kralju Matejau u Sliziji (leziji). Godine 1487-1489. srpski ratnici ratovali su pod Beom i Lincem. Dve godine potom ratnici Jakia i Belmuevia borili su se na strani ugarskog kralja Vladislava Drugog (Ulszl) protiv Poljaka njegovog brata Jana Olbrehta (Jn Olbrecht). Na mete srednjeevropske istorije tog vremena ukazuje i injenica da je Matija Korvin posle osvajanja grada Kostolanja u Srem preselio 400 maarskih ena koje su gradu drali u zatoenitvu husiti da bi se udale za tamonje Srbe. Srem, kao pogodan prostor za naseljavanje Srba, postao je naroito znaajan kada ga je Matija Korvin 1463. zatitio sistemom tvrava. Kao vaan segment jaanja granice ka Turcima Matija Korvin je obnovio srpsku despotovinu na podruju Srema (Vuk Grgurevi 1471.). Zato su iz Furlanije u Italiji godine 1486. u Srem stigli Angelina Brankovi, ena slepog sina despota ora Stefana i njihovi sinovi ore i Jovan. Oni su u Sremu od Matije Korvina nagraeni posedima. Sredite Brankovia u Sremu bilo je Kupinovo, gde su oni po svom dolasku podigli crkvu posveenu Svetom Luki. Izmeu 1497. i 1499.godine despot ore se zamonaio i uzeo monako ime Maksim. Despot Jovan uestvovao je 1501. godine u ratu s Turcima, ali je sledee godine preminuo. Odlukom kralja Ladislava Drugog titula despota i despotski posedi u Sremu pripali su hrvatskom velikau Ivaniu Berislaviu. To je bio razlog to su monah Maksim i Angelina Brankovi napustili Srem i godine 1504. uputili se u Vlaku.

Boravak sremskih Brankovia u Vlakoj 1504-1509. ojaao je srpsko-rumunske veze. Godine 1507. Brankovii su posredovali u sporu izmeu vlakog vojvode Radula Velikog i moldavskog vojvode Bogdana Treeg. Iste 1507. godine posredstvom Brankovia u Trgovite u Vlakoj dospeo je prvi srpski tampar iz cetinjske tamparije, jeromonah Makarije. U vreme njegovog boravka u Vlakoj 1507-1512. godine tampane su prve rumunske knjige. Vlaki vojvoda Radul Veliki postavio je monaha Maksima Brankovia za mitropolita. Posle smrti Radula Velikog, Angelina i Maksim Brankovi vratili su se u Srem. U vremenu 1509-1514. Brankovii su se posvetili gradnji svoje zadubine, najpoznatijeg frukogorskog manastira Kruedola. U toj gradnji uestvovali su i nadlaki plemii iz porodice Jaki i vojvoda Vlake Njagoja Basarab. Tako su hrvatski velikai Berislavii 1504. godine postali srpski despoti. Despot Ivani oenio se udovicom despota Jovana Brankovia, Jelenom, koja je poticala iz porodice Jaki. Despot Ivani postao je zatitnik pravoslavne crkve u Ugarskoj, a u poveljama se potpisivao "po milosti Boijeju despot srpski". Njegov sin Stefan Berislavi nosio je titulu srpskog despota sve do svoje pogibije u borbi sa Turcima godine 1535. Naleti Osmanlija i unutranji sukobi u Ugarskoj podstakli su 1514. ustanak era Doe (Dzsa Gyrgy). Vojska sastavljena od ljudi sa margine ugarskog feudalnog drutva prikupljena za krstaki rat protiv Turaka okrenula se protiv ugarskih velikaa. Krstai era Doe te 1514. opustoili su Bekerek, Beej, Titel, abalj, Futog, Petrovaradin, Slankamen, erevi, Banotor. Krstaima u Slankamenu prudruili su se i "nasadisti", preteno Srbi. Srbi i Maari su se u ustanku era Doe nali zajedno u suprostavljenim vojskama. Vojska era Doe bila je puna Srba, a jedan od voa krstaa zvao se Radoslav. U plemikim etama takoe su zajedno ratovali srpski i maarski plemii. Jakii iz Nadlaka (Nagylak, Nadlac) borili su se protiv krstakih eta koje su ugroavale njihove posede. Staleka pripadnost, kao i verska, bile su u srednjem veku snanije injenice od etnike pripadnosti. U prvim decenijama XVI veka Ugarsko kraljevstvo bliilo se svom kraju. Dugim ratom Turci-Osmanlije su iscrpli odbrandbene moi ugarske drave. Osmanlije su raspolagale veim ekonomskim i ljudskim resursima nephodnim za vekovni sukob koliko je trajao rat Ugarske i Turske. Godine 1521. kada je novi sultan Sulejman, kasnije nazvan Velianstveni, preuzeo vlast Turci su bili spremni za zavrni pohod protiv Ugarske. Taj pohod trajao je pet godina, a zavrio se Mohakom bitkom 1526. godine.Godine 1521. Turci su zauzeli Beograd i abac - kljune take ugarskog odbrandbenog sistema na Savi i Dunavu. Te godine Turci su opustoili Srem, posede despota Stefana Berislavia i despotice Jelene. Pal Tomori, u ijoj vojsci je bilo mnogo Srba, postao je 1523. godine generalni kapetan "Donjih krajeva", ali nije uspeo da obnovi poroznu granicu zbog nedostatka ljudstva i novca. Prelazak iz Srbije godine 1525. monog Pavla Bakia, poslednjeg srpskog despota, odjeknuo je u Ugarskoj kao dobar znak, ali nije mogao da promeni sudbinu Ugarskog kraljevstva. Godine 1526. turski sultan Sulejman Velianstveni krenuo je u veliki pohod protiv kraljevine Ugarske. Turska je spremala taj pohod vie od stolea. Srbi iz Srema povukli su se pred sultanovom ordijom u Pomorije, a Pal Tomori je zapisao da u "Sremu nema nikoga". Dana 29. avgusta dolo je odluujue bitke na Mohakom polju u kojoj je satrvena ugarska vojska i u

kojoj je poginuo ugarski kralj Lajo Drugi. U ovoj bici uestvovale su i srpske ete Pavla Bakia i Radia Boia, voe sremskih uhoda. Mohaka bitka bila je kraj srednjovekovne Ugarske.

Istorijske linosti
Despot Stefan Lazarevi (1377-1427). Sin srpskog kneza Lazara i knjeginje Milice. Knez 1389-1402. godine, a srpski despot 1402-1427 godine. Despotsku titulu dobio od vizantijskog cara Manojla Drugog Paleologa u Carigradu posle bitke kod Angore 1402. godine. Imao 12 godina u vreme bitke na Kosovu. Kao Bajazitov vazal uestvovao u borbama protiv hrianskih vojski u bitkama na Rovinama (1395), kod Nikopolja (1396) i u bici protiv mongolskog vladara Tamerlana 1402. kod Angore. Sa turskom vojskom pustoio Banat 1396. Oenjen od 1402. Jelenom, erkom gospodara Lezbosa Franeska Drugog Gatiluzija. Od 1403. do 1404. godine vazal ugarskog kralja Sigismunda. esto boravio u Budimu na dvoru ugarskog vladara. Beograd je izgradio u svoju prestolnicu. Ratovao protiv roenog brata Vuka i porodice Brankovi. Uestvovao u unutranjim ratovima koji su potresali Tursku posle smrti Bajazida . Imao znatne posede u Ugarskoj. Godine 1411. dobio Srebrenicu u Bosni, a 1421. nasledio Zetu posle smrti svog sestria Bale Treeg Balia. Izdao 1412. Rudarski zakonik kojim je regulisao rudarsku proizvodnju u Despotovini. U vremenu 1407-1418. godine gradio svoju zadubinu Manasiju u Resavi. Manasija i Beograd bili su glavna kulturna sredita Balkana tog vremena u kojima su delovali intelektualci kao Konstantin Filosof (Bugarin) i Grigorije Camblak (Grk). Pomagao rumunske manastire Tismenu i Vodicu. Sam je bio knjievnik. Njegova dela su Natpis na stubu kosovskom i pesnika poslanica Slovo ljubve. Umro u mestu Glavica u Srbiji 1427. godine. Filip de Sholaris (1369.-1426) Italijan. Plemi iz Firence. Tamiki upan. Doao u Ugarsku kao finansijski strunjak, a posle postao organizator ugarske vojne granice ka Turcima u Banatu. Godine 1419. utvrdio granicu na Dunavu od Rama do Severina, to je bilo poslednje vee utvrivanje granice. Vodio vojsku koja je pomogla despotu Stefanu Lazareviu 1409. u borbama oko Pritine protiv njegovog brata Vuka.Vodio srpske odrede u borbi protiv ekih husita 1421-1422. Ratovao u Srbiji 1425. i Vlakoj 1426. godine. Italijani su ga zvali Pipo Spano. Poto je bio oenjen Barbarom od Ozore, Maari su ga zvali Pipo od Ozore. U srpskim epskim pesmama poznat je kao Filip Madarin. Jano Hunjadi Erdeljski plemi. Bio kapetan Beograda, tamiki upan, severinski ban, erdeljski vojvoda. Posle bitke kod Varne 1444. godine postao gubernator Ugarske. Uestvovao u bici na Godominskom polju kod Smedereva 1437. godine. Godine 1442. pobedio turskog Mezid-bega u Erdelju i ehabedina na reci Jalomnici u Vlakoj. Zbog tih pobeda na trgu Svetog Marka u Veneciji odrana je procesija, a u Firenci sveano blagodarenje. Uesnik "duge vojne" u jesen-zimu 1443. kada je ujedinjena hrianska vojska oslobodila Srbiju i doprla do Bugarske. Uestvovao u bici kod Varne 1444. u kojoj je poginuo ugarski kralj Lajo Jagelonac (Jagell Lajos). Septembra 1448, uprkos protivljenju despota ura Brankovia, krenuo preko Srbije u pohod protiv Turaka. Proao kroz klisuru izmeu planina Kopaonika i Jastrepca koja je po njemu dobila ime Jankova klisura i dospeo na Kosovo polje. Tamo je trebalo da se nae sa etama albanskog vojskovoe i borca protiv Turaka Skender-bega, ali se ovaj ranije povukao ne doekavi Hunjadijevu vojsku. Zato je u srpskom narodu ostala izreka: "Kasno Janko na Kosovo stie." 17. oktobra 1448. poela je tzv. "druga Kosovska bitka" koja je trajala tri dana i tri noi.

Odredi vlakog kneza u toku bitke preli su na tursku stranu, pa je hrianska vojska izgubila bitku (motiv "kosovske izdaje" u srpskom mitu). Zato je u srpskom narodu ostala izreka: "Proao, kao Janko na Kosovu". Po povratku iz Kosovske bitke bio je zarobljen od strane despota ura Brankovia i puten za otkup od 100.000 dukata. Godine 1454. odreen za vou novog ratnog pohoda protiv Turaka. Branilac Beograda u velikoj bici 1456. u kojoj je turska vojska poraena. Posle bitke kod Beograda umro u epidemiji kuge u Beogradu. U srpskoj epskoj pesmi poznat je kao Sibinjanin Janko. U mestu oja del Kole (Gioia del Colle), na jugu Italije, italijanski pesnik Roeri di Paienca zabeleio je godine 1497. pesmu koju je pevala grupa Srba koja je dospela na jug Italije u svojim seobama o "vojvodi Janku". Despot ura Brankovi. Sin srpskog velikaa Vuka Brankovia i srpski despot 14271456. Oenjen Irinom Kantakuzin, Grkinjom, od 1414, poznatom u srpskom epu kao "Prokleta Jerina". Posle sukoba sa despotom Stefanom Lazarevi 1411. postao njegov vazal, a posle 1421. godine njegov upravitelj u Zeti. Na srpski presto stupio 1427. godine posle smrti despota Stefana Lazarevia. Od vizantijskog vladara Jovana Sedmog Paleologa dobio titulu despota. U vreme njegove vladavne u Srbiji dominirali grki uticaji. U vremenu 1427-1430. gradio svoju novu prestolnicu na Dunavu Smederevo, uz velike napore naroda to je zapameno u narodnoj tradiciji. Nasledio posede despota Stefana Lazareviau Ugarskoj i dobio nove. Godine 1439. Turci su prvi put osvojili njegovu dravu ("prvi pad Despotovine"). Godine 1441. doiveo linu tragediju kada su Turci oslepeli njegove sinove Grgura i Stefana. Uz njih dvojicu imao i sina Lazara, koji ga je nasledio, erku Maru udatu za turskog sultana Murata Drugog i erku Katarinu udatu za uglednog feudalca Urliha Celjskog. Godine 1443. uestvovao u "dugoj vojni" zajedno sa Janoom Hunjadijem kojim je osloboena Srbija. Nije uestvovao u pohodu Janoa Hunjadija 1448. godine protiv Turaka. Umro 1456. godine. Mihalj Silai. Vojni zapovednik Beograda i njegov branilac u bici 1456. godine. Gubernator Ugarske 1458. godine. Brat ene Janoa Hunjadija i ujak Matije Korvina, ugarskog kralja. Od Matije Korvina imenovan za kapetana June Ugarske. Godine 1460. uhvaen od strane Turaka u sukobu kod Titela i pogubljen u Carigradu 1461. U srpskoj epskoj pesmi poznat kao Mihailo Svilojevi. Matija Korvin. Ugarski vladar 1458-1490. godine. Sin Janoa Hunjadija. U svesti naroda upamen kao "kralj Mateja" ili "Matija Pravedni". Italijanski istoriar Antonio Bonfini predstavljao je kralja Matiju kao potomka rimske patricijske porodice Valerija i napravio je njihov zajedniki grb koji predstavlja gavrana (na latinskom korvus-gavran). Izabran za vladara kada je imao 14 godina. Godine 1463. prodro sa vojskom u Bosnu, zauzeo Jajce i Srebrenik i formirao Jajaku i Srebreniku banovinu, kao krajine prema Turcima. Godine 1464. privukao u Ugarsku ugledne srpske feudalce. Uveo stajau vojsku od 20.000 ljudi. Po jednu treinu njegove konjice inili Maari, esi i Srbi. Konjica je imala uniforme od crne oje ("crna trupa"). Vodio vie pohoda protiv Turaka, ali ratovao i protiv ekog, poljskog i austijskog vladara.

Druga ena mu bila Beatrisa Aragonska (Aragniai Beatrix), erka Ferantea (Ferrante), kralja Sicilije. Beatrisa je donela renesansu u Ugarsku. Sam kralj Matija bio je veliki mecena i osnovao veliku biblioteku od 2500 naslova (biblioteka "Korvina"). Braa Jakii, Stefan i Dmitar, sinovi vojvode Jake Breia. U drugoj polovini 1464. dospeli u Ugarsku i dobili posede u Pomoriju. Doli iz okoline Jagodine sa 1200 ratnika. Imali posede u Erdelju i Kalokoj upaniji, ukupno 80 naselja. Uestvovali u vie pohoda protiv Turaka. Dmitar Jaki borio se protiv Turaka, 1473. ratovao u leskoj, a 1476. u Austriji. Imao 4 sina i poginuo 1486. kod Smedereva na povratku iz diplomatske misije u Turskoj. Stefan Jaki umro 1479. godine. Rodonaelnici porodice, iji su sukobi oko podele poseda uli u epsku pesmu ("Deoba Jakia"), koji su kasnije preli u katoliku veru. Vuk Grgurevi. Sin slepog Grgura Brankovia i unuk despota ura Brankovia. Srpski despot 1471-1485. Oenjen Barbarom Frankopan iz ugledne hrvatske velikake porodice, erkom Sigismunda Frankopana. Nosilac ordena Zmajevog reda od 1469. Upamen u mitskoj i epskoj svesti kao Zmaj Ognjeni Vuk. Posle pada Smedereva 1459. godine boravio na dvoru rumelijskog beglerbega Isa-bega. U drugoj polovini 1464. preao na poziv Matije Korvina u Ugarsku i dobio posede Kupinik, Irig, Berkasovo, Slankamen, Bekerek. Najvie boravio u Kupiniku i Slankamenu, u Sremu. Bio jedan od vodeih ljudi Matije Korvina u ratu na granici. Godine 1471. spalio Srebrenicu, 1476. vodio borbe oko Zvornika i sa tog podruja preselio narod u Srem. Iste godine pobedio je Turke kod Poeene u Banatu,opsedao Smederevo i na Godominskom polju podigao tri utvrenja, od kojih je jedno ostalo poznato kao "viteka trpeza". Godine 1480. prodirao je iz Jajca do Vrhbosne. Godine 1480-1481. uestvovao u velikom pohodu na Srbiju a to je izazvalo veliko preseljenje u Banat. Ratovao u ekoj kao jedan od osam kraljevih zapovednika, borio se u Poljskoj i Austriji. Godine 1482-1483. posredovao u miru izmeu turskog sultana Bajazita Drugog i Matije Korvina. Pal Kinii. Od pekarskog egrta postao veliki vojskovoa. Okupljao oko sebe srpske ratnike. Bio tamiki grof. Potukao Turke na Hlebnom polju 1479. godine. Vodio pohode u Srbiju 1480-1481. godine. Godine 1493. preao u Srbiju sa 10.000 ratnika i preveo narod u Banat. Godine 1492. na Kotanom polju razbio "crnu trupu" koja je pljakala Ugarsku posle smrti kralja Matije Korvina. Smatralo se da posle smrti Matije Korvina nije sluao kraljeva nareenja. Angelina Brankovi. ena slepog Stefana, sina despota ura Brankovia. Albanka, erka Arijanita Komnina gospodara Konjuha (Elbasana) Udata za Stefana Brankovia od 1460. godina. Boravila sa muem i decom u Veneciji i Furlaniji. Imala sinove ora i Jovana i erku Mariju. Posle muevljeve smrti 1477. dobila od cara Fridriha Treeg zamak Vajtersfeld (Weitersfeld) u tajerskoj. erka Marija bila udata za Bonifacija etvrtog, markgrofa od Monferata (Monferrat). Na poziv Matije Korvina stigla u Srem 1486. godine. Kasnije boravila u Vlakoj na dvoru Radula Velikog. Podigla manastir Kruedol. Umrla oko 1520, a 1530. telo joj je preneto u Kruedol. U pravoslavnoj tradiciji ostala je upamena kao "majka Angelina."

Ivani Berislavi. Srpski despot 1504-1514. iz hrvatske velikake porodice "od Grabarja". Oenjen Jelenom, udovicom despota Jovana Brankovia. iveo u Kupiniku okruen Srbima. Od 1511. godine postao jajaki ban i od tada boravio u Brodu, na Savi. er Doa. Sekeljski sitni plemi. Voa seljakog ustanka 1514. u Ugarskoj. Posle opoziva krstakog rata od strane papinog legata Tome Bakaa poveo vojsku iz logora u Peti ka junim granicama. Potukao vojsku Itvana Batorija kod Nadlaka. Pobeen u bici kod Temivara i zarobljen. U Temivaru muen, stavljen na usijani presto i krunisan uarenom krunom, i pogubljen. U narodu se proirila vest da se na mestu njegovog pogubljenja pojavila Majka Boija. Srpski vladari esto su se enili iz vladarskih i plemikih porodica susednih zemalja, to je posebno uvrivalo saveze meu dravama i doprinosilo stabilnosti dobrosusedskih odnosa. Izvesno je da je enidba srpskog kralja Dragutina Nemanjia sa ugarskom princezom Katalinom u XIII veku i kneza Mihaila Obrenovia sa ugarskom groficom Julijom Hunjadi u XIX veku imala takav karakter.

Pitanja:
1. 2. 3. 4. Polovinom XV veka u okviru koje etiri ugarske upanije sa nalazio Banat? Polovinom XV veka u okviru koje dve ugarske upanije se nalazila Baka? Polovinom XV veka u okviru koje dve ugarske upanije se nalazio Srem? Izmeu koje dve velike bitke su Srbi i Maari zajedniki branili hriansku civilizaciju u borbi protiv Osmanlija? 5. Posle koje bitke su Turci prvi put upali u Banat i Srem? 6. Koji ugarski kralj je poeo gradnju ugarskog odbrandbenog sistema na granici ka Turskoj? 7. Kako su se zvala braa Kraljevia Marka koja su 1395. godine dola u Banat? 8. Koje godine je srpski despot Stefan Lazarevi postao vazal ugarskog kralja Sigismunda? 9. Kom redu ugarskih vitezova su pripadali srpski despoti Stefan Lazarevi i Vuk Grgurevi? 10. Nabrojte etiri poseda srpskog despota Stefana Lazarevia u Bakoj i Banatu? 11. U kom mestu je 1426.godine potpisan sporazum izmeu kralja Sigismunda i despota Stefana Lazarevia? 12. Nabrojte tri plemike maarske porodice iji su pripadnici bili u slubi despota ura Brankovia? 13. Posle kog dogaaja su poele masovne srpske seobe u Junu Ugarsku? 14. Po dokumentu iz 1433. oko koja tri mesta na Dunavu su iveli izmeani pravoslavci i katolici? 15. Nabrojte tri ugarske upanije iji je upan bio despot Stefan Lazarevi? 16. Pod kojim imenom je zapovednik Beograda Mihalj Silai ostao poznat u srpskoj epskoj pesmi?

17. Pod kojim imenom je tamiki upan i ugarski vojskovoa Filip de Sholaris ostao poznat u srpskoj epskoj pesmi? 18. Pod kojim imenom je ugarski vojskovoa Jano Hunjadi ostao poznat u srpskoj tradiciji? 19. Koje su dve injenice u srednjem veku bile znaajnije od injenice o etnikoj pripadnosti? 20. Kako su se zvali vojnici na rekama? 21. Kako se zvala laka konjica u Ugarskoj? 22. Koje srpske feudalce je 1464. pozvao ugarski vladar Matija Korvin da dou u Ugarsku? 23. Pod kojim imenom je u srpskoj epskoj pesmi poznat despot Vuk Grgurevi? 24. Gde su se nalazili posedi Vuka Grgurevia? 25. Gde su se nalazili posedi brae Jaki? 26. Gde su se nalazili posedi Miloa Belmuevia? 27. Koji papa je oko 1450. dozvolio slobodu veroispovesti na imanjima despota ura Brankovia u Ugarskoj i gradnju devet pravoslavnih manastira? 28. Na kom prostoru se od 1471 do 1503. vodio rat izmeu Ugarske i Turske? 29. Do koje velike bitke je Srem bio granica Ugarske prema Turskoj? 30. U kojim redovima maarskih vojskovoa se krajem XV i poetkom XVI veka je bilo puno srpskih vojnika? 31. Koje su tri vojskovoe sa hrianske strane uestvovale u bici na Hlebnom polju 1479. godine? 32. Koje su tri hrianske vojskovoe vodile velike pohode na Srbiju od 1480 do 1481. kada je preseljeno srpsko stanovnitvo u Banat? 33. Koji je ugarski vladar udao 400 maarskih ena za sremske Srbe posle zauzea grada Kostolanja 1465. godine? 34. Kojoj linosti je Matija Korvin dodelio titulu despota 1471. godine? 35. ija ena je bila Angelina Brankovi? 36. Koje mesto je bilo sredite sremskih Brankovia? 37. Na dvoru kojeg rumunskog vojvode su boravili sremski Brankovii od 1504 do 1509. godine? 38. Kako se zvao tampar prvih rumunskih knjiga ? 39. Ko su bili ktitori frukogorskog manastira Kruedola? 40. Kako se zvao rumunski vladar koji je bio ktitor Kruedola? 41. Kako se zvao velika iz ugledne feudalne hrvatske porodice koji je bio srpski despot od 1504 do 1514? 42. Kako se potpisivao despot Ivani Berislavi? 43. Kako se zvao naslednik despota Ivania, srpski despot od 1514 do 1535.? 44. Kako se zvao voa seljakog ustanka u Ugarskoj 1514. godine? 45. Kako se zvao Srbin, jedan od voa vojske Doe era? 46. Kako se zvao poslednji srpski despot? 47. Koji je turski sultan vodio tursku vojsku u bici na Mohakom polju? 48. Koja bitka je bila kraj srednjovekovne Ugarske? 49. Koji su srpski feudalci uestvovali u Mohakoj bici? 50. Koje godine je bila Mohaka bitka? 51. ija je erka bila Jelena, ena despota Stefana Lazarevia? 52. Koji manastir je izgradio depot Stefan Lazarevi? 53. Koja dva intelektualca iz Bugarske i Vizantije su boravila na dvoru despota Stefana Lazarevia? 54. Koje rumunske manastire je pomagao despot Stefan Lazarevi?

55. Navedite tri nadimka tamikog upana Filipa de Sholarisa? 56. Koje etnike pripadnosti je bio junak srpskih epskih pesama Filip Madarin? 57. Kako se zvao hrianski pohod u Srbiju 1443. godine? 58. Po kom maarskom nacionalnom junaku je dobila ime klisura u Srbiji izmeu planina Kopaonika i Jastrepca? 59. Ko 1448. godine nije doekao vojsku Janoa Hunjadija na Kosovu? ("Kasno Janko na Kosovo stie") 60. Posle koje bitke je nastala izreka: "Proao kao Janko na Kosovu"? 61. U kom gradu je umro Jano Hunjadi? 62. U kojoj zemlji je 1497. godine zapisana pesma grupe Srba o "vojvodi Janku"? 63. Kako se zvala ena despota uraa Brankovia? 64. Pod kojim imenom je zapamena ena despota uraa Brankovia u srpskoj tradiciji? 65. Koji grad je podigao despot ura Brankovi? 66. U narodnom pamenju pod koja dva imena je ostao poznat ugarski kralj Matija Korvin? 67. Kako se zvala konjica Matije Korvina koju su inili Maari, esi i Srbi? 68. Koja vladarka je donela renesansu u Ugarsku? 69. Kako se zvala biblioteka Matije Korvina? 70. Kako se zove srpska epska pesma koja govori o podeli poseda u porodici Jaki? 71. Iz koje hrvatske porodice je bila Barbara, ena Vuka Grgurevia? 72. Kog albanskog velikaa je bila erka Angelina Brankovi? 73. Pod kojim imenom je Angelina Brankovi zapamena u srpskoj pravoslavnoj crkvi? 74. U kom gradu je pogubljen Doa er?

OD MOHAKE BITKE (1526) DO KARLOVAKOG MIRA (1699)

Posle bitke na Mohau mete je zahvatio Ugarsko kraljevstvo. Za ugarsku krunu otimali su se pretendenti Ferdinand Habzburki i Jano Zapolja (Zpolya Jnos), erdeljski vladar. Krvavi rat meu njima podelio je turskim naletima opustoenu Ugarsku. Srpski despot Stefan Berislavi i Pavle Baki stali su uz habzburkog kandidata za presto, a Radi Boi uz erdeljskog. Godine 1528. kod Lipove, u sukobu sa vojskom Radia Boia, poginuo je Komnen, jedan od brae Baki. Srpski feudalci na tlu Ugarske trajali su po drutvenom modelu ugarskog plemstva. Njihov ulazak u sukobe na prostoru Ugarske bila je samo injenica njihove ukljuenosti u feudalni stale Ugarske. Izuzetna pojava u basenu Podunavlja u prvim mesecima posle Mohake bitke bila je pojava "cara Jovana Nenada" ili "crnog oveka" - kako su ga savremenici zvali. Ta pojava je slika moralne i duhovne zabune u kojoj su se nalazili narodi Podunavlja u vremenu neposredno posle Mohake bitke. Pojava "crnog oveka" u Bakoj, Banatu i delu Srema jeste istorijski kontinuitet socijalnog metea u panonskom prostoru izazavan turskim razaranjem ugarskog feudalnog drutva, a iji je najjasniji izraz bio ustanak Doe era iz 1514. godine. Kao i ustanak iz 1514. godine i pokret "crnog oveka" okupio je nie socijalne slojeve i brojne beskunike i skitnice koji su lutali Panonijom traei spas pred turskim napadima. Iako se idejno vezivao za tradiciju srpskih despota, pokret Jovana Nenada je svoje bioloko tkivo, pored Srba, nalazio i u Maarima i Rumunima koji su poticali iz istih socijalnih slojeva, kao i pobunjeni Srbi. Pojava "crnog oveka" kao Mesije, koji spaava narod od Turaka, bila je slika dubokog beznaa panonskog oveka u danima iza Mohakog poraza. Vojska Jovana Nenada brojala je 15.000 ljudi i predstavljala je znatnu snagu u unutranjem ratu koji se vodio u Ugarskoj. Ferdinand Habzburki, da bi "crnog oveka" privukao na svoju stranu, obeao mu titulu despota. Sredite pokreta Jovana Nenada nalazilo se oko Subotice, a neko vreme njegova vojska kontrolisala je Baku, Banat i deo Srema. Otrica pokreta Jovana Nenada bila je usmerena protiv ugarskog plemstva, a u sukobu sa ustanicima poginuo je istaknuti ugarski feudalac Ladislav aki (Csky Lajos). Znaajne linosti u njegovoj vojsci bili su Subota Vrli, elnik Radoslav i pop Vasiljko. Sekretar Jovana Nenada i njegov izaslanik bio je Fabijan "literat". Jula 1527. pokret Jovana Nenada bliio se svom kraju. Ugarski feudalac Valentin Terek (Trk Valentin) odsekao je glavu Jovanu Nenadu, a njegove vojskovoe rasule su se irom Panonije upliui se u postojee sukobe. Srpski feudalci u Ugarskoj neprijateljski su se odnosili prema pokretu Jovana Nenada. Po duhu i vrednosnom sistemu, oni su bili ugarski plemii, a po srednjovekovnim shvatanjima staleka pripadnost bila je primarna veza meu ljudima. Sukob pretendenata na ugarski presto, turski pohodi i raseljavanje naroda u vezi tih pohoda bili su slika Ugarske u prvim godinama posle Mohake bitke. Srpski i ugarski feudalci i srpske i maarske narodne mase bile su uesnici zajednike tragedije hrianstva na prostorima Panonije. Godine 1529. Osmanlije su preko Srema i Bake usmerile svoj pohod na Be. Te godine Turci su zauzeli tvravu Ba. Prva opsada Bea silno je odjeknula u hrianskom svetu. Meu braniocima Bea istakao se i srpski velika Pavle Baki. Posle smrti Stefana Berislavia 1535. godine Ferdinand Habzburki imenovao je Pavla Bakia za srpskog despota. Pogibija Pavla

Bakia dve godine potom, u bici kod Gorjana u blizini akova u Slavoniji, znaila je nestanak srpskog plemstva koje je vie od stolea, zajedno sa ugarskim plemstvom, uestvovalo u odbrani granica hrianskog sveta na prostoru Panonije. Neprekidno doseljavanje srpskog ivlja u srce sudara hrianstva i islama iznedrilo je meu doseljenim Srbima nove voe neplemikog porekla, istaknute ratnike ponikle iz naroda, koji su postali voe ratnikih druina. Te ratnike druine bile su najamnike, ivele su od rata i plenidbe i ile ka onima koji su ih plaali. Njihova istorijska pojava bila je zavrna slika istorijskog procesa prerastanja srpskog oveka iz kmeta u ratnika. Srpske najamnike ete uestvovale su u svim meteima etrdesetih i pedesetih godina XVI veka na tlu Ugarske. One su sluile u tvravama irom Ugarske i ratovale esto kao "ajkai" na rekama. Zajedno sa maarskim posadama ili najamnikim druinama drugih naroda one su davale ivo tkivo unutranjih sukoba i metea. Filozofija najamnih vojski bila je jedinstvena, bez obzira na njihovo etniko poreklo: ratovalo se za onoga ko plaa, bilo u novcu, bilo u plenu; gospodar se naputao kada bi mu blagajna postajala prazna i tada se hitalo ka novom gospodaru. Godine 1541. Osmanlije su jo jedan svoj vojniki pohod usmerile u dubinu Ugarske. U tom pohodu Turci su osvojili Budim i osnovali Budimski paaluk. Tako je granica sukoba hrianstva i islama pomerena daleko na sever, a Srem i Baka ostali su u pozadini dodira sukobljenih strana. Godine 1551. znameniti vojskovoa Mehmed-paa Sokolovi krenuo je sa vojskom na Banat. Srpska i maarska vojska u banatskim tvravama suoila se sa velikom turskom ordijom. U tom pohodu Turci su zauzeli sve banatske gradove sem Temivara. Temivar je branio ugarski plemi Itvan Loonci (Losonczy Istvn), a u njegovoj vojsci nalazile su se i ete srpskih konjanika Nikole Crepovia. Idue, 1552. godine Turci su osvojili Temivar i formirali Temivarski paaluk. Srem, Banat i Baka nali su se tada u okviru ogromnog Turskog carstva. U toku veka i po ratovanja hrianskih i islamskih vojski na njihovom tlu ovi prostori su pustoeni, a stanovnitvo je raseljavano. Maarsko stanovnitvo sklanjalo se u dubinu Ugarske pred turskim naletima traei zatienije krajeve. Srpske mase stizale su u ratna podruja gonjene dubokim duhovnim, mentalnim i socijalnim potresima izazvanim turskim prodorom na Balkan. Posle pada june Ugarske pod tursku vlast Osmanlije su naseljavale te prostore srpskim narodom. Srbi, kao bioloki snaan narod, kao vojnici i stoari pokrivali su pozadinu permanentnog sukoba hrianstva i islama. Prostor Bake, Srema i Banata uao je tako u okvire islamske civilizacije. Turci su taj prostor prepleli mreom svojih simbola: damijama, medresama, hanovima, hamamima. Mehmed-paa Sokolovi je 1573. godine proglasio Bekerek eherom, a imanja oko grada postala su njegovo vakufsko dobro. Sa turskim vojnim posadama u gradovima stiglo je i muslimansko stanovnitvo, a sa Turcima doli su na ovaj prostor i Jermeni, Cincari, Romi. Prostor Budimskog i Temivarskog paaluka dobio je tako etniki mozaik, karakteristian za Osmansko carstvo. Civilizacijski i kulturoloki taj prostor postao je deo Azije. Prilikom prodora vojske Mehmed-pae Sokolovia u Banat 1551-1552. godine srpske posade u banatskim tvravama predale su gradove turskim etama. etiri decenije potom (1594. godine) banatski Srbi digli su veliki ustanak protiv Turaka. Ustanak u Banatu 1594. godine bio je

prvi srpski ustanak protiv turske vlasti. Taj pokret banatskih Srba protiv Osmanlija bio je neposredan povod turskom Sinan-pai da spali moti srpskog svetitelja Svetog Save na Vraaru, u blizini Beograda. Na elu banatskih Srba u vremenu izmeu predaje Banata Turcima (1551-1552) i banatskog ustanka (1594.) bile su samosvesne voe vojnikih druina. Srbi u Banatu bili su privilegovan vojniki narod sa znatnom samoupravom koja je inila tursku vlast dalekom. U Banatu je tada postojala gusta mrea pravoslavnih manastira (Vojlovica, Mesi, Zlatica, Hodo, Drenovac, Sveti ura) koja je od vremena obnove srpske crkvene organizacije u Turskoj (Peka patrijarija 1557. godine) obnovila samosvest banatskih Srba (U "vekovima vere" kolektivna svest nosila je uvek religijsko oseanje). Na vest o velikom turskom porazu kod Siska (1593.), ustanak banatskih Srba poeo je u vreme "dugog rata" (1593-1606). Poloaj privilegovanih vojnikih druina uoi "dugog rata" bio je znatno pogoran i voe vojnikih skupina u Banatu pokrenule su ustanak na prve znake turske slabosti. Petar Majzo, jedan od hajdukih voa, napadom na Vrac dao je znak za poetak ustanka marta 1594. godine. Ustanak Srba u Banatu bio je masovan. Marta meseca 1594. ustanici su zauzeli Bekerek. etiri puta su ustanici u velikim bitkama, od kojih je najvea ona kod mesta Pretaja, pobeivali Turke. Sva vea mesta u Banatu, sem Temivara, nalazila su se u rukama ustanika. Mnoge snane linosti iz redova banatskih Srba pojavile su se u ustanku kao njegove voe (Sava Temivarac, Velja Mironi, ore Rac Slankamenac). Banatski ustanak silno je odjeknuo i meu Turcima i u hrianskom svetu. Na dvoru austrijskog cara Rudolfa Drugog govorilo se o pobedama banatskih Srba. Nemaki, francuski i italijanski hroniari pisali su o pokretu Srba u Banatu. Sami ustanici traili su susret sa vojskovoama Rudolfa Drugog, ali se ustanak sutinski oslanjao na Erdelj. Erdeljski zapovednik Ferenc Gesti podsticao je Srbe na ustanak. Lugoki ban er Paloti snabdevao je ustanike orujem. Vraki vladika Teodor Tivodorovi boravio je kod erdeljskog vladara Sigismunda Batorija (Bthory Zsigmond) traei pomo za ustanike. Erdeljskom vladaru banatski Srbi slali su trofeje i proglasili ga svojim kraljem. Vojnici Sigismunda Batorija prelazili su u Banat i borili se zajedno sa banatskim ustanicima protiv Turaka. Tako su banatski Srbi svoj pokret vezivali za optehriansku borbu protiv Turaka. Banatski ustanak okrnjio je samosvest Turaka. Prvi put posle pada srpske despotovine (1459.) Srbi su se pobunili protiv turske vlasti. Reakcija Osmanlija na ustanak u Banatu bila je surova. Sinan-paa iz Mileeve uzeo je moti Svetog Save i spalio ih na Vraaru, kod Beograda, pred oima banatskih ustanika. Srpski ustanak u Banatu ukljuio je Maare iz Erdelja i Rumune. Kao posledica susreta slovenskog i romanskog sveta u Banatu i Karpatima negovana je verska istovetnost to je narode u vekovima hrianstva inilo bliskim. Uee rumunskog elementa u ustanku i saradnja sa erdeljskim vladarem i staleima davali su ustanku obeleje optehrianske borbe protiv Turaka. Uzrok propasti banatskog ustanka nalazi se u podelama voa ustanka i prirodi vojnikih skupina koje su samostalno hitale za plenom. Ustanak tako nije imao objedinjujuu vojnu

strategiju. U odluujuoj bici kod Bekereka jula 1594. borilo se 4.300 ustanika protiv 36.000 Turaka i poraz je bio neminovan. Prilog br. 3 Karta: Ustanak srba u Banatu 1594.g. Iza poraza dola je turska osveta. Stanovnitvo Banata bilo je izloeno iseljavanju i zatiranju. Vraki vladika Teodor Tivodorovi iv je odran. Preivelo srpsko stanovnitvo pomerilo se ka severu. Istaknute voe ustanka, sa svojim etama, kao najamnici u naredne dve decenije uestvovale su u svim nemirima, ratovima i etovanjima koji su zahvatili srednjeevropski prostor. U kolektivnoj istorijskoj i mitskoj svesti srpskog naroda ne postoji seanje o banatskom ustanku, iako je on prvi pokret Srba protiv turske vlasti. Srpska pravoslavna crkva, koja je velikim delom oblikovala mitsku svest srpskog naroda, spaljivanje motiju Svetog Save odvojila je od toka banatskog ustanka. U XIX i XX veku, kada je graena kolektivna svest o prolosti, banatski ustanak se nije pominjao, jer se dogodio van tzv."matice" i njegovo poimanje nije bilo u interesu tzv. "dvorske istoriografije" koja je poetke borbe protiv osmanlijske vladavine traila u umadiji, na poetku XIX veka. Masovni pokret Srba u Banatu protiv turske vlasti nije bio mogu bez duhovne obnove koja je inicirana delatnou Peke patrijarije. Prostor duhovne obnove bio je irok i obuhvatao je pored Srba u Banatu i Srbe Srema i Bake. Manastiri u Banatu i Sremu bili su sedita obnovljene duhovnosti. Na prostoru Fruke gore u XVI i XVII veku postojalo je mnotvo pravoslavnih manastira (Kuvedin, Beoin, Beenovo, Diva, Grgeteg, Jazak, Kruedol, Mala Remeta, Velika Remeta, Staro Hopovo, Novo Hopovo, Petkovica, Privina Glava, Rakovac, iatovac, Vrdnik). Za neke od njih se zna vreme nastanka i ktitor (Kruedol - Brankovii Maksim i Angelina, Grgeteg - Vuk Grgurevi); o nekim manastirima postoji predanje o ktitoru (Velika Remeta, Beenovo - kralj Dragutin Nemanji, Diva - despot Jovan Brankovi), a veina njih se prvi put pominje u turskim tefterima iz XVI veka. Frukogorski manastiri bili su sredita srpske kulture i duhovnosti. Moti svetitelja uvane su u nekima od njih to im je davalo poseban znaaj (Brankovii u Kruedolu, moti Svetog Stefana tiljanovia u iatovcu. Od 1697. godine moti kneza Lazara u Vrdniku, a od 1705. moti cara Uroa u Jasku). "Dugi rat" (1593-1606) pokazao je slabosti Osmanske carevine. Prvi put iz nekog rata protiv hrianskih drava Turci nisu izali kao pobednici. U toku XVII veka Tursko carstvo vodilo je jo jedan dug i iscrpljujui rat sa Mletakom Republikom (Kandijski rat 1645-1669). etrnaest godina kasnije, godine 1683. Turci su se poslednji put nali pred vratima Bea, ali su tu bili poraeni. Posle turske katastrofe pod Beom otvorio se rat na prostorima Balkana i Podunavlja poznat pod imenom "Veliki" ili "Beki" (1683-1699. godina) Taj rat promenio je odnos snaga u jugoistonoj Evropi u korist hrianskog oruja, doveo do velikih potresa i seoba stanovnitva i zavrio se godine 1699. mirom u Sremskim Karlovcima koji je promenio granice u Podunavlju. Posle ovog rata Baka se nala u okvirima Habzburke monarhije, Banat je ostao u okrilju Turskog carstva, a Sremom je ila granica izmeu dve carevine i dva sveta (linija Mitrovica-Slankamen). U ovom ratu uestvovali su svi narodi Balkana i Podunavlja. Prilikom opsade Beograda 1688. godine srpski letopisac Atanasije Daskal Srbin napisao je: "Nemci, Srbi i Ugri doli pod veliki Bjelgorod". Istovremeno, oko Subotice i Sombora u ovom ratu pojavila se milicija

sastavljena od katolikih Junih Slovena na ijem elu su stajale njihove voe: Dujo Markovi, Juro Vidakovi i Luka Sui. Banatski Srbi na elu sa Novakom Petroviem 1687. preli su Tisu i u Bakoj bili pod komandom generala Itvana akija. General Veterani, vojskovoa italijanskog porekla, imao je u sastavu svoje vojske Srbe koji su pod njegovom komandom uestvovali u oslobaanju banatskih gradova Karansebea i Mehadije. Kao i prethodni ratovi protiv Turaka u XVI i XVII veku i "Beki rat" imao je optehrianski karakter i u odnosu na Osmansko carstvo narodi Podunavlja predstavljali su jedinstvo. "Beki rat" doneo je masovno uee srpskog naroda u njemu na prostoru od Segedina do Kumanova i od Temivara do Zadra. Jo 1686. digla se srpska raja protiv Turaka izmeu Segedina i Arada. Zauzee Petrovaradina 1687. podstaklo je pobunu sremskih Srba. Kolika je bila snaga Srba u Sremu unutar srpskog naroda govori injenica da je na narodno-crkvenom saboru u Beogradu 18. juna 1690. godine, na kojem su donete vane odluke za budunost srpskog naroda u Habzburkoj monarhiji, od 11 prisutnih kapetana sedam je bilo iz Srema, od tri zastupnika optina dva su bila iz Srema, od sedam igumana manastira pet je bilo iz Srema. Austrijski vojskovoa Maksimilijan Emanuel /Maximilian Emanuel/ 6. septembra 1688. godine zauzeo je Beograd, kapiju Balkana. Pad Beograda silno je odjeknuo u Evropi i na prostoru od Dunava do Skoplja i Pei razbuktao je ustanak protiv Turaka. Oktobra meseca Ludvig Badenski je izdao nareenje za formiranje srpske milicije na elu sa Pavlom Nestoroviem-Dejakom i Antonijem Znoriem. Krajem oktobra austrijski general Pikolomini stigao je do Skoplja, a hrianske prethodnice stigle su do tipa i Velesa. Hrianske trupe nisu imale snage za dalje prodore u dubinu turske teritorije. Osmansko carstvo, osetivi se ugroenim, napreglo je sve svoje unutranje snage i uz pomo krimskih Tatara krenulo u protivnapad. Poetkom janara 1690. hrianska vojska bila je poraena u borbama u Kaanikoj klisuri to je otvorilo put turskoj vojsci ka Kosovu i Metohiji. Januara 1690. turski i tatarski odredi harali su Kosovom, a general Veterani javljao je iz Nia da su Pritina i okolina pretvoreni u pepeo. Tako je krenula velika seoba srpskog naroda ka severu. Prvi znak za seobu dali su peki patrijarh Arsenije Trei arnojevi, visoko svetenstvo i srpska milicija. Za njima su ka severu krenuli bogati i ugledni graani, i svi ostali. Ka Savi i Dunavu, beei od Turaka, hitao je narod iz Severne Makedonije, sa Kosova, Metohije, iz Prizrena, doline Lima, Starog Vlaha, Uica, Pomoravlja. Goreli su manastiri urevi Stupovi, Lesnovo, Peka patrijarija, Mileeva, Sopoani, Deani, Graanica... Austrijski car Leopold Prvi 6. aprila 1690. godine uputio je Srbima invitatoriju-poziv na ustanak uz obavezu da e biti potovane njihove povlastice u Habzburkoj monarhiji. U Beogradu, gde su se sabrale izbeglice, 18. juna 1690. odran je narodno-crkveni sabor uz uee patrijarha, vladika i episkopa, igumana uglednih manastira, znamenitih kapetana. Za srpskog kralja proglaen je austrijski car Leopold Prvi, reeno je da se digne ustanak, ali i da se sa narodom pree u Ugarsku i u est punktacija (taaka) traena je od austrijskog cara privilegija kojima se Srbima u Habzburkoj monarhiji garantuje pravo veroispovesti, slobodno biranje arhiepiskopa, primena starog kalendara, sloboda patrijarhove jurisdikcije, oslobaanje crkvenih imanja od dabina, sudsko pravo patrijarha. Jenopoljsko-aradski episkop Isaija akovi odneo je punktacije sa ovog sabora u Be.

Dvorska kancelarija 21. avgusta 1690. godine izdala je prvu privilegiju Leopolda Prvog kojom je srpski narod priznat kao autonomna celina. Pravoslavna crkva priznata je u statusu javnog prava, a prihvaene punktacije priznale su nezavisnost ivota i ustrojstva Pravoslavne crkve. Privilegija izdata 1690. godine, postala je temelj poloaja srpskog naroda u Habsburkoj monarhiji krajem XVII i u XVIII veku. U vreme Bekog rata ta privilegija potvrivana je decembra 1690. i marta 1695. godine. U meteu "bekog rata", koji je pomerio narode Jugoistone Evrope, meu Srbima se pojavila snana linost grofa ora Brankovia. Poreklom iz Banata, ore Brankovi predstavljao je osobenu pojavu meu Srbima krajem XVII veka. Znalac sedam jezika, vet diplomata ore Brankovi nosio je u sebi slike srpske prolosti i poloaja srpskog naroda na kraju XVII veka. Juna 1689, dok je rat trajao na Balkanu, grof ore Brankovi izdao je proglas Srbima iz Orave na Dunavu sa zahtevom da se dignu na ustanak. Po nalogu komandanta austrijske vojske Ludviga Badenskog, ore Brankovi je uhapen u Kladovu, a potom otpremljen u tamnicu u Sibinj. U kasnijim godinama ore Brankovi bio je zatoen u tvravi Heb (Cheb), u ekoj. Godinama je on tu stvarao svoje delo velikog obima tzv. Slavenoserbsku hroniku u kojoj je dao svoje vienje prolosti jugoistone Evrope. U Hebu je grof ore Brankovi preminuo, a u vreme rata za "austrijsko naslee" (1740-1748) vojnici pukovnika Rakovia preneli su njegovo telo u manastir Kruedol. U jesen 1690. turska konjica ula je u Beograd. Posle pada Beograda Ludvig Badenski naredio je da se isprazni Mitrovica. To su bili znaci za novo bekstvo ka severu. etrdeset dana trajalo je putovanje do Budima i Sentandreje. Bealo se kopnom i vodom. Kuga, glad i razbojnici pratili su narod u pokretu. Monasi manastira Ravanice nosili su na sever moti kneza Lazara. Neto naroda zadralo se oko Subotice i Segedina, a 30.000 ljudi stiglo je u kraj oko Budima i Sentandreje. Devet godina posle pada Beograda trajao je rat Austrije i Turske. Srem, Banat i Baka bili su ratno poprite. Nemci, Maari, Hrvati, Srbi borili su se protiv Turaka u blatitima Panonije. Godine 1691. Turci su poraeni kod Slankamena i tada je poginuo turski veliki vezir Mustafa uprili. Godine 1695. u bici kod Lugoa (Lugoj) poginuo je general Veterani i komadant srpske milicije Znori. Iste 1695. dolo je do bitke kod Perleza u Banatu, a idue 1696. na Begeju, kod Hetina kada su Turci porazili vojsku kneza Fridriha Avgusta. Najvea od svih bitaka dogodila se kod Sente septembra 1697. godine,. Proslavljeni austrijski vojskovoa Eugen Savojski pobedio je Turke. To je bila poslednja, velika bitka "bekog rata" koji je potrajao 16 godina. Ovaj veliki ratni vihor ispreturao je narode Balkana i Podunavlja. Vie puta vojske su prole Bakom, Sremom i Banatom palei i unitavajui. Samo u Bakoj za vreme ovog rata uniteno je 91 naselje. Karlovaki mir 1699. godine doneo je ratni predah. Borba za mo na prostoru Podunavlja izmeu hrianstva i islama jo nije bila okonana.

Istorijske linosti
Jovan Nenad. Pojavio se u vremenu neposredno posle Mohake bitke. Rodom iz Lipove. Prialo se da je poreklom od Paleologa, od Crnojevia, da je roak Angeline Brankovi. Sam se proglasio za cara i okupio vojsku sastavljenu od Srba, Maara i Rumuna. Govorio je za sebe da ga je Bog poslao da spase hriane. Imao znak, crnu aru od desne slepoonice do desnog stopala. Posedovao 600 mladia kao gardu koje je nazivao "janiarima". Imao zastavu sa svojim grbom i slikom Bogorodice. Ratovao protiv Turaka i ugarskih plemia. Imanja ugarskih plemia delio svojim ljudima. Evropski dvorovi intresovali se za njega. Engleski poslanik Valop tvrdio da ima "9.000-10-000 vojske svih nacija" Poraen kod Segefalve 12. jula 1527. Gospodar Subotice Valentin Terek odsekao mu je glavu. Sigismund Batori. Erdeljski vladar. U vreme banatskog ustanka 1594. Srbi mu poloili zakletvu, izabrali ga za kralja i od njega dobili zastavu. Pomagao banatski ustanak ljudstvom i orujem. Posle sloma banatskog ustanka naselio se u Teviu u Erdelju 10.000 Srba. Jedan od voa ustanka ore Rac Slankamenac bio u njegovoj slubi. Godine 1596. Srbi mu u Temivaru otvorili vrata "srpske varoi", ali nije uspeo da zauzme grad. ore Slankamenac Rac. U mladosti konjuar kod jednog erdeljskog plemia. Kondotijer. Jedan od voa banatskog ustanka i pregovara u ime pobunjenih Srba sa generalom Tajfenbahom. Bio u slubi Sigismunda Batorija, erdeljskog vladara, vlakog vojvode Mihne Hrabrog i Radula, Habzburkog generala Baste. U srpskim epskim pesmama javlja se kao lik "ure pijanice". Teodor Tivodorovi. Vraki vladika. Voa poslanstva banatskih ustanika kod Sigismunda Batorija. Za vreme ustanka odravao vezu sa Mojsijem Sekeljom, erdeljskim zapovednikom na granici. Posle sloma ustanka otiao u Erdelj i u Teviu osnovao eparhiju. Po povratku u Banat Turci su ga ivog odrali po nareenju temivarskog pae. Arsenije Trei arnojevi. Srpski patrijarh (1674-1706). Predvodio seobu Srba 1690. godine. Roen u Bajicama, u blizini Cetinja. U vreme "bekog rata" 1688. posle pljake Graanice zarobio ga turski Jegen-paa od koga se otkupio za 10.000 talira. Odravao kontakte od 1686. sa Mletakom republikom. Godine 1688. obratio se pismom papi Inoentiju Jedanaestom. Januara 1690. otiao u Beograd, a u jesen iste godine u Sentandreju i Budim. Inicijator narodno-crkvenog sabora 1690. godine. Traio i dobio od Bekog dvora privilegije za Pravoslavnu crkvu i stanovnitvo u Habzburkoj monarhiji. Prikazao ga slikar Paja Jovanovi na svojoj slici "Seoba Srba".

Grof ore Brankovi (1645-1711.). Roen u Jenopolju, Banat. Njegov brat Simeon (Sava Drugi) bio erdeljski mitropolit. Znalac sedam jezika, erdeljski diplomata. Dobio titulu barona 1683. godine od Leopolda Prvog, a titulu grofa 1688. Zatoen od 1688. godine u Sibinju, pa u Hebu. Napisao delo Slavenoserbske hronike u pet knjiga gde je opisao istoriju Jugoistone Evrope od najstarijih vremena do 1705. Pisao srpsko-slovenskim jezikom, baroknim stilom. Pisao i delo Vlaka hronika, na rumunskom jeziku u kojem je opisao rumunsku istoriju do 1680.godine. Od Srba izuzetno cenjen. Na Saboru 1691. godine u Budimu Srbi ga izabrali za srpskog despota. Odravao kontakte sa patrijarhom Arsenijem Treim arnojeviem. Umro u Hebu 1711. godine. Godine 1743. njegovo telo preneto u Kruedol. Dujo Markovi. Zajedno sa Jurom Vidakoviem 1687. godine voa seobe junoslovenskih katolika u predeo oko Subotice i Sombora (5.000 ljudi, 1.500 pod orujem) Putovao u Be da Dvorskom ratnom savetu podnese elje doseljenog stanovnitva. Godine 1690. dobio in plemstva. Poginuo 1691. u bici kod Slankamena.

Pitanja
1. Ko su bili pretendenti na ugarsku krunu posle Mohake bitke 1526. godine? 2. Kako se zvao "car" koji je predvodio pokret niih stalea neposredno posle Mohake bitke? 3. Koji je bio nadimak cara Jovana Nenada? 4. Koji grad je bio centar pokreta Jovana Nenada? 5. Nabrojte tri znaajne vojskovoe Jovana Nenada? 6. Kako se zvao sekretar Jovana Nenada? 7. Koju tvravu u Bakoj su zauzeli Turci prilikom pohoda na Be 1529. godine? 8. U kojoj bici je poginuo Pavle Baki, poslednji srpski despot? 9. Koji paaluk su osnovali Turci posle osvajanja Budima 1541. godine? 10. Koji paaluk su osnovali Turci posle zauzimanja Temivara 1552. godine? 11. Koji turski vojskovoa je osvojio Banat 1551. godine? 12. Kako se zvao ugarski plemi koji je branio Temivar 1551. godine? 13. Koje mesto u Banatu je Mehmed-paa Sokolovi 1573. proglasio eherom? 14. Gde se dogodio prvi srpski ustanak protiv Turaka? 15. Koje godine je bio banatski ustanak? 16. Koji dogaaj je povod turskom Sinan-pai da spali moti Svetog Save na Vraaru? 17. Nabrojte tri pravoslavna manastira u Banatu u XVI veku? 18. Kako se zvao austro-turski rat 1593-1606. godine? 19. Koji dogaaj je bio podstrek banatskim Srbima da 1594. dignu ustanak protiv Turaka? 20. Kako se zvao hajduki voa koji je napadom na Vrac 1594. godine zapoeo banatski ustanak? 21. Koja bitka je bila najvea u banatskom ustanku 1594? 22. Nabrojte tri voe banatskog ustanka? 23. Kako se zvao erdeljski vladar kojeg su Srbi u banatskom ustanku proglasili za svog vladara?

24. Kako se zvao vraki vladika kojeg su Turci posle sloma banatskog ustanka ivog odrali? 25. Nabrojte pet frukogorskih manastira? 26. Kako se zove rat Austrije i Turske od 1683 do 1699. godine? 27. Kojim mirom je zavren "Beki rat"? 28. Zbog opsade kog grada je poeo rat od 1683 do 1699? 29. Kom carstvu je pripala Baka Karlovakim mirom? 30. Kom carstvu je pripao Banat Karlovakim mirom? 31. Kojom linijom je podeljen Srem izmeu Austrije i Turske Karlovakim mirom? 32. Koji srpski letopisac je ostavio podatak o Nemcima, Ugrima i Srbima pod Beogradom 1688. godine? 33. Pod komandom kog generala su se borili banatski Srbi Novaka Petrovia 1687. godine? 34. Nabrojte trojicu kapetana, junoslovenskih katolika, koji su bili komadanti milicije u Severnoj Bakoj? 35. Kako se zvao komadant austrijske vojske koji je 1688. oslobodio Beograd? 36. Kako su se zvali komadanti srpske milicije u Bekom ratu? 37. Ko je prvi dao znak za seobu Srba 1690. godine? 38. ta je to invitatorija? 39. Kako se zvalo delo ora Brankovia o istoriji Jugoistone Evrope? 40. Ko je napisao delo "Vlaka hronika"o istoriji Rumuna do 1680? 41. Nabrojte tri bitke u Bakoj i Banatu u vremenu od 1690 do 1699? 42. Kako se zvao austrijski vojskovoa koji je pobedio Turke u bici kod Sente 1697. godine? 43. Koliko je naselja uniteno u Bakoj u Bekom ratu? 44. Kako se zvao Englez koji je tvdio da car Jovan Nenad ima "9.000-10.000 vojske svih nacija? 45. Gde je Sigismund Batori naselio 10.000 Srba posle sloma banatskog ustanka? 46. U kojoj bici je poginuo Dujo Markovi, kapetan somborske milicije?

OD KARLOVAKOG MIRA (1699) DO SMRTI JOZEFA DRUGOG (1790)

Dolazak pekog patrijarha, veeg broja episkopa i igumana znaajnih manastira, kao i uglednih i bogatih trgovaca i zanatlija u "velikoj seobi" 1690. godine uz dobijene "privilegije" od strane Leopolda Prvog, austrijskog vladara, uticali su na to da Srbi postanu znaajna injenica politikog i drutvenog razvoja Ugarske u XVIII veku. Dobijene privilegije, koje su potvrivane vie puta u XVIII veku, ojaale su specifinu poziciju srpskog korpusa unutar Ugarske. Istovremeno, dobijenim privilegijama Crkva se nametnula kao tuma intresa srpskog naroda u Habzburkoj monarhiji. Razvoj srpskog graanstva u XVIII veku, na koji su uticale i reforme habzburkog vladara Jozefa Drugog, dovele su u poslednjim decenijama XVIII veka u pitanje vodei poloaj crkvene hijerarhije u srpskom narodu. Simbol tih promena u biu srpskog naroda bila je linost srpskog prosvetitelja i pisca Dositeja Obradovia. Osamnaesti vek bio je "vek vere". U Habzburkoj monarhiji dravna vera bila je katolika, u Osmanskom carstvu to je bio islam, a u Rusiji pravoslavlje. Sve ostale religije u tim carstvima, van dravne, bile se u najboljem sluaju tolerisane. Religijsko vienje sveta, prisutno u XVIII veku, zatvaralo je verske zajednice u sopstvene okvire. Hrianstvo, kao sistem ideja i verovanja, inilo je bliskim katolike, protestante i pravoslavne na tlu June Ugarske. Pripadnost hrianskom svetu, koji je u XVIII veku bio na Savi i Dunavu kao suprotnost islamu olienom u Osmanskom carstvu, zbliavala je hrianske veroispovesti na jugu Habzburke monarhije. Osamnaesti vek za Habzburku monarhiju bio je vek iskuenja. Iskuenja nisu bili samo brojni ratovi (60 godina ratovanja ovog carstva u XVIII veku) ve i mozaik razliitih naroda, vera i jezika, stalekih razliitosti, regionalnih posebnosti. Tokom XVIII veka, naroito u vremenu Marije Terezije i njenog naslednika Jozefa Drugog (Josif II), Habsburka monarhija teila je harmonizaciji svojih razliitosti, reformama i modernizaciji, pokuaju da se heterogeni prostor Podunavlja zaokrui u jedinstvenu politiku, ekonomsku i civilizacijsku celinu. Prostor Banata, Srema i Bake u XVIII veku primao je refleksije krupnih istorijskih procesa koji su se deavali u Podunavskoj monarhiji. Deevropeiziran dugom turskom vladavinom i brojnim ratnim pustoenjima, ovaj prostor je tokom XVIII veka bio izloen procesu ponovne evropeizacije i moderenizacije, ponovnog povratka u srednjeevropski kulturoloki milje. Specifinost istorijskog razvitka ovog prostora je postojanje institucije Vojne granice u njemu zbog njegovog graninog poloaja ka Osmanskom carstvu i neprekidna kolonizacija koja je od ovog prostora stvorila specifian etniki mozaik. U istorijskom prostoru Bake, Srema i Banata tokom XVIII veka nali su se zajedno brojni evropski narodi: Srbi, Maari, Nemci, Rumuni, Hrvati, Slovaci, Rusini, Jevreji, Jermeni, Romi, Bugari, Cincari, Italijani, Francuzi, panci. Unutar istorijskog prostora Banata, Srema i Bake postojale su socijalne, pravne i ekonomske razliitosti. Deo ovog podruja imao je specifian razvoj u okviru institucije Vojne granice; na ovom prostoru nalazile su se i privilegovane socio-ekonomske celine kao Velikokikindski i Potiski ditrikt u Banatu i Bakoj; deo ovog prostora inili su spahijski posedi i upanije kao ugarski organi vlasti; graniarski komuniteti i slobodni kraljevski gradovi imali su, opet, svoj specifian razvoj. Verske razliitosti (katolici, pravoslavci, evangelisti, kalvinisti, unijati, judaisti) tokom XVIII veka nuno su odreivali model verske trpeljivosti, to je imalo svoj potpuni izraz u ediktu Jozefa Drugog iz 1781. o verskoj toleranciji.

Unutar srpskog naroda crkva je bila ta koja uglavnom u toku XVIII veka odluivala o svim pitanjima narodnog napretka. Srbi su tokom XVIII stolea formirali i svoje plemstvo, zatim jedan militaristiki stale izrastao iz institucije Vojne granice i brojnih ratova koje je vodila Habzburka monarhija i graanski sloj koji je proizlazio iz otvorenosti trgovakih puteva ka Balkanu i Jadranskom moru i procesa evropeizacije i modernizacije Srema, Banata i Bake. Ton drutvenom razvoju srpskog naroda, naroito u prvoj polovini XVIII veka, ipak je davala crkvena hijerarhija. Ona je u sebi nosila veliki strah od gubljenja pravoslavnog identiteta unutar Habzburke monarhije kao katolike drave. Zato je ona bila sklona svojevrsnom konzervatizmu, zatvaranju u sebe celokupnog srpskog naroda i ideolokom okretanju ka verski istovetnoj Rusiji. To zatvaranje nuno je nosilo potrebu preispitivanja svih onih civilizacijskih koraka koje je preduzimala Habzburka monarhija, naroito u svojoj prosvetiteljskoj epohi. Tek ojaalo graanstvo u poslednjoj etvrtini XVIII veka uspelo je u sebi da nae srean spoj razliitosti i da svoj identitet u Habzburkoj monarhiji izgradi na temelju istorijskog kompromisa: prihvatanja evropskih civilizacijskih vrednosti i ouvanja nacionalne i verske samosvojnosti uz potovanje specifinosti srednjeevropskog kulturnog miljea (kulturolokih, verskih, nacionalnih). Do 1706. godine na elu srpske crkve nalazio se Arsenije Trei arnojevi koji je vodio "veliku seobu" 1690. godine i koji je u godinama Bekog rata i poetkom XVIII veka odredio poziciju Pravoslavne crkve unutar Habzburke monarhije. Sredite srpskog mitropolita nalazilo se od 1708. godine u frukogorskom manastiru Kruedolu. U vreme "Varadinskog rata" (17161718) Turci su provalili u Srem i spalili Kruedol, to je uticalo na mitropolita Vientija Popovia-Hadi Lavia da sredite mitropolije prenese u Sremske Karlovce. Od tog vremena Sremski Karlovci postali su jedna od kljunih taaka istorijskog razvoja srpskog naroda u junoj Ugarskoj. Tokom XVIII veka narodno-crkveni sabori bili su mesto okupljanja elite srpskog ugarskog drutva. Oni su sazivani prilikom izbora mitropolita i odravali su se u Sremskim Karlovcima uz prisustvo ovlaenog carskog komesara. Najznaajniji od svih sabora odran je van Karlovaca, u Temivaru 1790. godine. On je bio slika istorijskog razvitka srpskog drutva u Ugarskoj u XVIII veku i razliitih politikih i idejnih koncepcija, koje su se javile unutar srpske zajednice u Ugarskoj. Na saboru je prisustvovalo po 25 predstavnika plemstva, svetenstva, oficirskog i graanskog stalea. Na njemu su do izraaja dole dve politike koncepcije koje su se tokom XVIII veka iskristalisale meu Srbima: prva, veinska, koju je predvodio general Pavle Dimi-Papila, a koja je bila da se uz oslonac na Beki dvor za Srbe u Ugarskoj obezbedi autonomna oblast (Banat), i koja je bila izraz intresa crkvene hijerarhije i militaristikog stalea meu Srbima i druga, manjinska, iji je glasnogovornik bio Sava Tekelija, a koja je izraavala miljenje srpskog plemstva, i koja je smatrala da se sistem srpskih privilegija mora ukljuiti u ugarske zakone. Visoka crkvena hijerarhija tokom XVIII veka odravala je kontakte sa svim iniocima na Bekom dvoru koji su imali uticaja na poloaj srpskog naroda. To su bile institucije koje su se bavile specifinim srpskim pitanjima: Ilirska dvorska komisija (1745-1747), Ilirska dvorska deputacija (1747-1777), Ilirska dvorska kancelarija (1791-1792). (Najvie dravne vlasti u XVIII veku Srbe su nazivale Ilirima). Dvorski ratni savet i Dvorska komora, koji su se bavili vojnim i finansijskim pitanjima, takoe su bili znaajni za Srbe. Karlovaki mitropoliti XVIII veka su te kontakte odravali ivim, oni su bili povezani sa vrhom beke dvorske politike, a neki od njih

(Putnik, Nenadovi, Antononovi) nosili su titule tajnih carskih savetnika. Po osnivanju Ilirske dvorske kancelarije 1791. godine, pet uglednih Srba, a meu njima i temivarski episkop Petar Petrovi i general Arsenije Seujac, bili su imenovani za savetnike Franje Balaa koji je stajao na elu ove institucije. Srbi, visoki carski oficiri, granali su svoje veze tokom XVIII veka ka vojnim institucijama i uticali na njih. Visoka crkvena hijerarhija i militaristiki stale meu Srbima odraavali su upuenost ugarskih Srba ka habzburkoj dravi i carskim institucijama u Beu. Karlovaka mitropolija je tokom XVIII veka bila nosilac duhovnog ivota meu Srbima u Junoj Ugarskoj. Ona se sastojala od osam episkopija. Pravoslavni kler inili su tzv. "crni kler" (monatvo) i "plavi kler" (svetovno svetenstvo). Poseban uticaj meu Srbima imali su Mitropolitski dvor u Sremskim Karlovcima i ugledni manastiri, osobito frukogorski. Manastiri su raspolagali brojnim manastirskim imanjima ("prnjavorima") koji su inili osnovu njihove ekonomske snage. Osnovno pitanje koje se javilo meu Srbima u Ugarskoj jeste pitanje ouvanja i gradnje nacionalnog i verskog identiteta i njegovog odnosa sa srednjeevropskim civilizacijskim modelom. Ouvati sebe, a prihvatiti blagodati evropske civilizacije i kulture bilo je veliko srpsko pitanje XVIII veka. Obogaeno srpsko graanstvo u Ugarskoj na to pitanje dalo je tokom XVIII veka jasan odgovor: biti Evropejac i Srbin jeste jedinstvo, a ne suprotnost. Simbol tog istorijskog prevrata i istorijskog kompromisa postali su pravoslavne hramovi i manastiri u koje je prodrlo barokno vienje sveta. Barokni stil u graditeljstvu crkve i u njihovom oslikavanju bio je spoljnjo obeleje urastanja srpskog naroda u srednjeevropski kulturoloki model i svojevrstan izraz kompromisa sa duhom srednjeevropskog prostora. Godine 1726. manastir Kruedol dobio je svoj prvi barokni zvonik, a potom su i drugi frukogorski manastiri dobijali barokne graevine (Velika Remeta, Rakovac, iatovac, Hopovo, Beoin, Jazak itd.) Ulazak barokne arhitekture u frukogorske manastire bio je obrazac za gradnju hramova u Sremu, Bakoj i Banatu u XVIII veku. U oslikavanju hramova barokni stil meu ugarske Srbe doao je sa istoka, iz Kijeva i Ukrajine, sa prostora koji je takoe bio na granici dodira pravoslavnog i katolikog sveta. Ukrajinski slikar Jov Vasilijevi 1750-1751. oslikavao je manastir Kruedol u baroknom stilu. Aradski slikar Stefan Tenecki, inae kijevski uenik, nastavio je njegovo delo 1756. godine u Kruedolu i na taj nain barokno slikarstvo ulo je u pravoslavne hramove Bake, Srema i Banata. I storijski kompromis bio je obezbeen za narednih jedan i po vek. Proces pojaane verske tolerancije koja je dolazila od strane Habzburke drave, a koja je bila izraz njenog priznavanja etnike i verske realnosti u monarhiji mogao se pratiti tokom celog XVIII veka. Prethodni vekovi na prostoru Srednje Evrope nisu XVIII veku doneli u batinu primere verske tolerencije. Godine 1727. Deklaratorijom je bilo nareeno da se pravoslavni hramovi u monarhiji ne mogu popravljati i graditi bez kraljeve dozvole. esnaest godina kasnije, 1743. izdata je privilegija koja je zabranjivala da se narod ometa prilikom zidanja hramova. Godine 1753. kraljevska naredba regulisala je pitanje zidanja i popravke pravoslavnih hramova. Tim aktom, bez pitanja nadlenih vlasti, Srbi su mogli zidati crkve tamo gde ive, u veini ili gde ima najmanje 30 pravoslavnih porodica. Godine 1781. doao je Edikt cara Jozefa Drugog o verskoj toleranciji. Izraz pojaane verske trpeljivosti oseao se i prilikom popravke ili gradnje pravoslavnih hramova u Sremu, Bakoj i Banatu. Pravoslavne crkvene vlasti ove radove esto su poveravale

nemakim majstorima. Tako je zvonik frukogorskog manastira Velike Remete 1733-1735. radio nemaki majstor Johan Vilhem (Johannes Wilhem). Pridvornu crkvu Svetog Trifuna u Sremskim Karlovcima godine 1742. obnavljao je Nemac Matijas Erlibinger (Mathias Erliebinger). Vladianski dvor u Vrcu godine 1760. radili su "prajski majstori", a obnovu banatskog manastira Mesia sudetski Nemac Anton Blomberger. Spoljnu dekoraciju i toranj somborskog hrama Svetog Georgija 1790. godine radio je Anton Haker iz Pete. Sedamdesetih godina XVIII veka hram u sremskom selu Laarku gradili su italijanski majstori. Izraeni strah visoke crkvene hijerarhije od gubljenja identiteta otvarao je put srpskoruskim vezama u XVIII veku. Tako je srpska kultura u Ugarskoj primala dvostruke uticaje, one iz srednjeevropskog kulturnog miljea i one iz Rusije. To je govorilo o svojevrsnoj duhovnoj sintezi koja je stvarana u biu srpskog naroda u Ugarskoj. Iz Rusije su stizali uitelji, crkvene knjige, uticaj na jezik i knjievnosti. Ka Rusiji ile su i srpske seobe iz Banata i Bake u XVIII veku. Tako je prvi ruski uitelj meu Srbima bio Maksim Suvorov koji je 1726. doao u Sremske Karlovce. Drugi ruski uitelj u Sremskim Karlovcima Emanuil Kozainski 1734. reirao je dramu O tragediji Uroa Pjatago... Godine 1724. od ruskog Sinoda u Sremske Karlovce stiglo je 400 bukvara i 100 gramatika. Sve ovo je uticalo da posle 1730. godine ruskoslovenski jezik, uz slavenoserbski i srpski narodni jezik, postane jedan od tri srpska knjievna jezika. Slavenoserbski jezik se tokom XVIII veka javio kao jezik graanstva, kao vrsta jezikog kompromisa izmeu ruskoslovenskog i narodnog jezika. On nije bio slika samo jezikih kontraverzi u kolektivnoj svesti srpskog naroda na prostoru Ugarske. Razvojaenje vojnih granica, Potiske i Pomorike, otvorilo je seobu graniara u Rusiju. U toku 1751-1752. godine 2.000 lica iz Banata i Bake, predvoenih pukovnicima Jovanom Horvatom, Jovanom eviem i Rajkom Preradoviem, odselillo se na jug Ukrajine i formiralo dve oblasti: Novu Serbiju i Slavjanoserbiju. Novim naseljima dali su imena mesta iz kojih su potekli: Subotica, Kanjia, Petrovo selo, Moorin, Slankamen, Beej, Panevo, Pavli, Vrac...U Rusiji su ovi naseljenici uli u ruski militaristiki stale i dali ruskoj vojsci model lake konjice (husarski pukovi). Dok je u sferi ideja crkvena hijerarhija pokuavala da napravi distancu od idejnih strujanja koji su u XVIII veku uticali na ivot Srednje Evrope, u istorijskoj zbilji XVIII stolea srpsko drutvo u Banatu, Bakoj i Sremu prihvatalo je tekovine srednjevropskog kulturolokog modela. Sam ivot bio je isuvie bujan i bogat, a komunikacija srpskih trgovaca, zanatlija, oficira i plemstva sa habzburkom dravom i ljudima drugih vera i nacija bila je svakodnevna da bi prijem novih vrednosti bio nevidljiv. Promene su se oseale na svakom koraku: u odevanju, nainu ishrane, gradnji kua, higijeni i zdravstvenim navikama, poznavanju jezika, komunikacijama, kolstvu, slikarstvu i knjievnosti, nainu zabave, vrednosnom sistemu. Svakodnevni ivi jezik bio je najvidljiviji odraz tih promena. Tako su u srpski jezik ule nemake rei koje se odnose na vojsku: lager, anac, tab, mutrati, zatim rei koje su pretrpele uticaj bilr su one koje se odnose na drutveni poredak: paor, riter, ceh, liferant, a najvie rei koje se odnose na pojmove materijalne kulture: mesing, pleh, tof, mider, tranga, nala, flaster, fleka, flaa, pric, plajvaz, olja, krompir, farba, vaga, upa, plac, uster, najder, molovati. Iz maarskog jezika u srpski jezik ule su rei kao: astal, aov, birov, biro, vaar, gazda, dobo, kecelja, koija, lopov, parlog, prsluk, sala, soba, fioka, eze, dak, argarepa, ator, itd.

Nosioci civilizacijskih promena u srpskom drutvu bili su srpski trgovci, oficiri i plemstvo. U XVIII vek Srbi su uli kao narod bez plemstva. U vreme vladavine Marije Terezije (1740-1780) dodeljeno je 90 plemikih titula Srbima u Ugarskoj. Pedeset plemikih titula dodeljeno je srpskim oficirima 1. marta 1751. u doba razvojaenja Vojnih granica. Dvadeset Srba dobilo je plemike titule posle austro-turskog rata 1791. godine. Plemike titule meu Srbima najee su dobijali oficiri, zatim crkveni velikodostojnici, trgovci, znaajni inovnici. Teodor Jankovi-Mirijevski, upravitelj kola u Banatu i reformator kolstva, dobio je plemiku titulu za svoj doprinos u oblasti obrazovanja. Malenica je dobio plemiku titulu 1773. za svoj rad u zdravstvu, a uriko za istrebljenje razbojnika u Banatu. Andra Andrejevi, upravitelj pote u Sremskim Karlovcima godine 1763. dobio je plemstvo za razvoj potanskog saobraaja. uvene srpske plemike porodice bile su: arnojevii, Rakovii, Tekelije, Jakii, Atanackovii, Bibii, Julinci, Vujii, Isakovii... Kao i plemike porodice cincarskog i jermenskog porekla i srpsko plemstvo po dobijanju plemike diplome prilagoavalo se duhu, obiajima, mentalitetu i vrednostima stalea kojem su pripadali. ivot u Vojnoj granici i esti ratovi, koje je u XVIII veku vodila Austrija, doprineli su formiranju militaristikog sloja meu Srbima u Ugarskoj. Srpske oficirske porodice, koje su davale oficire u vie generacija, bile su nosioci militaristikog duha meu Srbima. To su bili Rakovii, Isakovii, Milutinovii, Stanisavljevii, Zake, Monasterlije itd. Najvii in meu njima dosegao je feldmaral Petar Duka. U prvoj polovini XVIII veka srpski oficiri bili su narodni oficiri, neprilagoeni svom staleu u Podunavskoj monarhiji. U drugoj polovini veka u njihovoj pojavi osetile su se sve one civilizacijske promene kroz koje je prolazilo srpsko drutvo u Ugarskoj. To su bili oficiri koji su potovali duh i norme svog stalea, poznavali etikeciju, jezike, naroito nemaki, i bili po svom mentalnom sklopu jednaki drugim svojom stalekim kolegama. Neki od njih bili su odlikovani najviim austrijskim odlikovanjem Vitekim krstom kojeg je uspostavila carica Marija Terezija 1757. godine. (Duka, Papila, Seujac, Sokolovi, Davidovi, Vukosavi). Najaktivniji nosilac promena u srpskom drutvu u Junoj Ugarskoj bilo je srpsko graanstvo. Srpski trgovci bili su najdinaminiji deo srpskog drutva. Oni su se nalazili na trgovakom putu izmeu Balkana i Srednje Evrope i bili su posrednici u trgovini izmeu oblasti Panonije i primorskih gradova. Porast srpskog graanstva bio je vidljiv tokom XVIII veka. Istorijski izvori govore da su Srbi 1702. iveli u Futogu u zemunicama, a 1703. u Sremskim Karlovcima u bednim kolibama pored Dunava. Iz godine 1732. izvori kau da su se u sremskim selima Kraljevcima, atrincima i Stejanovcima nalazile crkve pod zemljom. U drugoj polovini veka u Kraljevcima je bila izgraena velika barokna crkva, a srpski graanski stale u gradovima iveo je u bogatim i dobro ureenim kuama (kua Sabova u Sremskim Karlovcima, kua porodice Karamata u Zemunu). Na kraju XVIII veka srpski graanski stale hranio se i zabavljao na evropski nain, poznavao jezike, svoju decu slao na kolovanje u kole Srednje Evrope, itao knjige, imao svoje slikare, knjievnike, advokate, lekare (prvi kolovani lekari-Srbi bili su Petar Miloradovi iz Novog Sada i Jovan ivkovi iz Sremske Kamenice). Jaanje srpskog graanstva podudarilo se sa svim onim civilizacijskim promenama koje su se dogadjale u Austriji u vreme carice Marije Terezije (1740-1780) i zahvaljujui reformama njenog sina Jozefa Drugog (1780-1790). Srpsko graanstvo, a njegov simbol bio je lik srpskog prosvetitelja i prvog srpskog antiklerikalca Dositeja Obradovia, dovelo je u pitanje dominantan poloaj visoke crkvene hijerarhije u srpskom drutvu June Ugarske. Dositej Obradovi je o XVIII veku govorio kao o "veku zdravog razuma" i smatrao je da srpsko drutvo mora ii putem

prosvetiteljskih promena. Njegova najznaajnija dela bila su: ivot i prikljuenije, Pisma Haralampiju, Sovjeti zdravog razuma. Oko sebe Dositej Obradovi stvorio je krug pristalica reformi ("prosvetiteljski krug"). U oblasti kolstva, knjievnosti i slikarstva bile su prisutne promene koje su bile izraz novih, evropskih strujanja. Do 1769. kole meu Srbima u Bakoj, Banatu i Sremu bile su u nadlenosti crkve i zvale su se "trivijalnim"; od te godine kolstvo je u nadlenosti dravne uprave. Godine 1777. aktom Marije Terezije odreeno je da nastavni planovi za celu monarhiju budu jedinstveni i da se nastava odvija na maternjem jeziku. Vrhovnu upravu nad srpskim kolama dobili su: Stefan Vujanovski za Srem, Avram Mrazovi za Baku, Teodor JankoviMirijevski i Gligorije Obradovi za Banat. Znaajna institucija srpskog kolstva osnovana je 1792. u Sremskim Karlovcima. Zahvaljujui donaciji karlovakog trgovca Dimitrija Anastasijevia Sabova osnovana je Karlovaka gimnazija. Putevi srpske knjievnosti u XVIII veku takoe su odraavali sliku graanstva u razvoju. Tokom XVIII veka srpske knjige su tampane u Trgovitu, Blau, Jaiju, Rimniku (Trgovite, Blaj, Iai,). Od 1770. u Beu je postojala Kurcbekova tamparija za tampanje srpskih knjiga. Godine 1790. Emanuil Jankovi otvorio je prvu srpsku knjiaru u Novom Sadu. Potom je u Novom Sadu otvorena Kaulicijeva knjiara, a u Zemunu Kovaevieva. Velike biblioteke imali su pisci, crkvene linosti, generali, ali i graani kao: Sava Vukanovi iz Novog Sada i Mihailo Nedeljkovi iz Bele Crkve. Narastajue srpskog graanstvo u Junoj Ugarskoj u XVIII veku iznedrilo je veliki broj ljudi koji su se bavili pisanjem. Oni su pisali na tri jezika: ruskoslovenskom, srpskoslovenskom i narodnim jezikom. Pored Dositeja Obradovi istaknuta imena srpske knjievnosti XVIII veka su: Zaharije Orfelin, Pavle Julinac, Jovan Raji, Atanasije Stojkovi, Vikentije Ljutina, Aleksije Vezili itd. U slikarstvu XVIII veka dominantan je bio barok. Poznati srpski slikari bili su: Teodor Dimitrijevi-Kraun, kao najzanaajnije ime baroknog slikarstva, zatim Teodor Ili-eljar, Jakov Orfelin, Nikola Nekovi, Dimitrije Popovi, Dimitrije Baevi itd. Veina srpskih slikara druge polovine XVIII veka kolovala se na Bekoj likovnoj akademiji, a mnogi od njih preduzimali su studijska putovanja u Italiju. Postojanje Vojne granice na tlu Banata, Srema i Bake u znaajnoj meri je odredilo tokom XVIII veka, duh i mentalitet ovih prostora. Po zavretku "bekog rata", Habzburka monarhija poela je da gradi instituciju Vojne granice na obodima carstva ka Osmanskoj carevini. Ta institucija, graena uglavnom u XVIII veku, obuhvatala je prostor od Like do Erdelja, bila je izvor brojne i jeftine vojske (od 400.000 vojnika kojih je Habsburka monarhija imala u XVIII veku, 120.000 je dolazilo iz Vojne granice) koja se mogla upotrebiti na svim ratitima irom Evrope, ali i u sukobima unutar Habzburke monarhije. Vojna granica bila je militaristika institucija, sa potpuno militarizovanim ivotom i militarizovanom kolektivnom sveu njenog ivlja. U etnikom smislu nju su inili Srbi, Hrvati, Nemci, Rumuni, Maari, kojima je zajednika karakteristika bilo negovanje ideje vernosti monarhiji i caru.

Graniari iz Vojne granice su tokom XVIII veka ratovali protiv Turske u tri rata: "varadinskom" (1716-1718) koji je zavren Poarevakim mirom, u ratu od 1737 do 1739. koji je zavren Beogradskim mirom i u ratu od 1788 do 1791. koji je zavren mirom u Svitovu. "Varadinskim" ratom od turske vlasti osloboen je Banat i deo Srema koji su ostali u okviru Turskog carstva Karlovakim mirom 1699. godine. Ovi ratovi bili su praeni velikim rtvama graniara i preseljenjima stanovnitva iz Srbije, pre svega u Srem i Banat. Tokom XVIII veka graniari su upotrebljeni i na drugim vojitima: u Bavarskoj, ekoj, leziji, Lombardiji, na Rajni. Posebno znaajni ratovi u kojima su uestvovali graniari, bili su rat za "austrijsko naslee" (1740-1748), "Sedmogodinji rat" (1756-1763) i ratovi protiv Francuske revolucije posle 1792. godine. Graniari su korieni i u unutranjim sukobima u Habzburkoj monarhiji. Tako su graniari ratovali u ustanku Ferenca Rakocija (Rkczi Ferenc) (1703-1711) na strani bekog dvora i centralnih vlasti, a protiv Rakocijevih "kuruca". Srbi graniari iz Semlaka i graniarski kapetan iz Sente Obrad Lali bili su na strani Rakocijevih ustanika. Formiranje Vojne granice bio je dugotrajan istorijski proces koji je trajao skoro osamdeset godina XVIII veka. U godinama posle Karlovakog mira, godine 1703. osnovane su Podunavska, Posavska, Potiska i Pomorika Vojna granica. Podunavska Vojna granica obuhvatala je naselja sa sremske i bake obale Dunava i bila je deo Slavonsko-sremske granice sa seditem u Osijeku. Potiska vojna granica imala je svoj centar u Segedinu, a Pomorika u Aradu. Vojnike naseobine u Somboru i Subotici sastavljene od junoslovenskih katolika trajale su u okviru Vojne granice zbog potreba borbe protiv narasle hajduije. "Varadinski rat" (1716-1718) pokazao je vojni kvalitet graniara. Austrijska vojska, sastavljena od Nemaca, Maara, Hrvata i Srba, pod vostvom austrijskog vojskovoe Eugena Savojskog, potukla je 1716. Turke u bici kod Petrovaradina, a idue godine oslobodila Banat i severnu Srbiju. Banatsku miliciju posle Poarevakog mira osnovao je prvi administrator Banata Klaudije Florimund Mersi i ona je obuhvatala temivarsku, akovsku, meeku i mutniku oberkapetaniju. "Rat za austrijsko naslee" (1741-1748) bitno je odredio sudbinu Vojnih granica. U prethodnom austro-turskom ratu koji je zavren 1739. Beogradskim mirom, Austrija je izgubila Srbiju, ali je stabilizovala svoje granice ka Turskoj na Savi i Dunavu. Potiska i Pomorika vojna granica nale su se daleko od granice sa Turskom i 1741.godine Ugarski sabor u Pounu svojim 18. lanom traio je njihovo ukidanje. U vremenu od 1743 do 1745. razvojaeni su anevi u Segedinu, Subotici, Somboru, Brestovcu. Razvojaena je takoe Podunavska vojna granica, a nova Podunavska granica formirana je od 1745 do 1750. na prostoru Zemun-Petrovaradin. Godine 1750. doneta je odluka o potpunom razvojaenju Potiske i Pomorike vojne granice. Graniarima je ostavljena mogunost da ostanu u svojim selima i prihvate provincijalni status ili da se isele na drugo mesto. Ta odluka izazvala je proteste u jesen-zimu 1750-1751. godine u Beeju, urugu, Nadlaku itd. i iseljavanje u Rusiju od 1751 do 1752. godine. Oseanje da Potiska i Pomorika vojna granica mogu biti izdeljene u spahiluke, a oni pretvoreni u obespravljene seljake dovela je do seobe 22.000 porodica 1751-1752. godine u Banat koji je bio pod neposrednom upravom Dvorske komore u Beu. Privlaanost Vojne granice, u kojoj se mogla dobiti iluzija slobode dovela je do vie iseljavanja iz provincijalnih delova Banata, Srema

i Bake u Vojnu granicu u XVIII veku. Iz Velikokikindskog ditrikta je 1773. godine tako dolo do seobe 460 porodica u Banatsku vojnu granicu; posle prodaje Banata od 1781 do 1782. u spahiluke vie stotina porodica se iselilo iz Eke, Aradca, Elemira, Itebeja, Begejskog Svetog ura u Banatsku Granicu. U Podunavsku vojnu granicu posle 1750. selilo se stanovnitvo iz bakog Potisja, a posle 1777. godine sa spahijskog poseda u idu i Berkasovu. Naselja Potiskog distrikta urug, Gospoinci, Kovilj i Feldvarac traila su da uu u sastav Vojne granice i 1769. godine su uli u sastav ajkakog bataljona. Kada je spahija Seenj (Szcheny) 1796. godine kupio posed Temerin, temerinski Srbi su se iselili u ajkaku, u urevo. Proces formiranja Vojne granice u Banatu, Sremu i Bakoj bio je postepen. Tako je u periodu od 1745 do 1750. godine razgraniavan prostor Vojne granice i Sremske upanije na prostoru Srema. Godine 1763. osnovan je ajkaki bataljon u Bakoj, na prostoru izmeu Dunava i Tise, sa tapskim mestom Titelom i jo 13 naselja. Godine 1764. osnovan je Ilirski graniarski puk u Banatu, a idue 1765. Nemaki graniarski puk. Godine 1769. formiran je Vlaki bataljon koji se 1774. spojio sa Ilirskim pukom u Vlako-ilirski puk. U vremenu od 1770 do 1773. razgraniavan je prostor Vojne granice od zemljita Dvorske komore u Banatu. Znatan deo junog i deo srednjeg Banata uao je u okvire institucije Vojne granice. U Vojnoj granici je naseljeno stanovnitvo dolazilo u dodir sa vojnikom vlau koja je bila vezana za instituciju Dvorskog ratnog saveta u Beu. Neposredni izvrioci militaristikog duha koji je vladao u granici bili su oficiri. Da bi vojniki ojaali ovaj prostor, vojne vlasti su preduzimale itav niz civilizacijskih koraka koji su unapredili ivot stanovnitva. Tako je proces evropeizacije i modernizacije podruja Vojne granice tekao uz naredbe vojnih vlasti u njoj. Gradovi na podruju Vojne granice bili su pod senkom vojnih vlast, ali su bili sredita trgovine, zanatstva i multietnikog duha u Vojnoj granici. Ovi gradovi imali su status slobodnih graniarskih komuniteta pod vrhovnim nadzorom Dvorskog ratnog saveta. Tako su status slobodnih graniarskih komuniteta dobili Zemun (1749), Karlovci i Bukovac (1753), Mitrovica (1763), Bela Crkva (1777), Panevo (1794). Otpor graniara uspostavi spahijskih poseda i upanijske vlasti, osetio se i formiranju dve privilegovane oblasti izuzete iz spahijske i upanijske vlasti. To je bio Potiski krunski distrikt sa centrom u Beeju (1751-1872) koji je obuhvatao 14, a od 1769.godine 10 naselja bive Potiske vojne granice. Druga privilegovana oblast stvorena je u Banatu kao Velikokikindski ditrikt (1774-1876) sa centrom u Velikoj Kikindi i sa 10 naselja u okolini. Van teritorija Vojne granice i privilegovanih ditrikata postojale su upanije kao ugarski organi vlasti, spahijski posedi i slobodni kraljevski gradovi u kojima je naseljeno stanovnitvo uivalo poseban poloaj. Na teritoriji Srema nalazila se Sremska upanija ije je sedite bilo u Vukovaru, na podruju Bake Bako-bodroka upanija sa sreditem u Somboru, a na teritoriji Banata posle njegovog prikljuenja Ugarskoj 1779. godine Tamika, Kraovanska i Torontalska upanija sa centrom u Velikom Bekereku. Najvei deo Bake tokom XVIII veka naao se u okviru upanijske vlasti i izdeljen je na velike feudalne posede - spahiluke. Po osloboenju Bake od Turaka, najvei deo Bake naao se pod vlau Dvorske komore u Beu (takvih poseda bilo je 56, a seljaci na posedima nazivali su se kamaralisti). Dokaz da su na tlu Bake imali posede pre turskih osvajanja imali su samo kaloka nadbiskupija (Ba) i porodica Cobor (Baja). Tokom XVIII veka na prostoru Bake

osnovano je vie spahiluka kao to su futoko (arnojevii od 1744.), kulpinsko (Stratimirovii), plavnsko (Graalkovii od 1755.), temerinsko (Seenj (Szcheny) 1796.). Godine 1762. Baki urbar regulisao je davanja seljaka na bakim spahilucima. Na prostoru Srema u XVIII veku esto su se menjali posedovni odnosi, id, erevi i Berkasovo bili su komorski posed (1745-1777). kada su ti posedi dodeljeni unijatskoj biskupiji u Krievcima to je dovelo do iseljavanja stanovntva u Vojnu granicu (Slankamen, Kredin). Najvea vlastelinstva u Sremu bila su iloko, zemunsko, mitrovako i batajniko. Vlasnik najveeg od njih ilokog spahiluka bila je od 1697. rimska plemika porodica Odeskalki. Iloki spahiluk je imao dva sredita: Ilok i Irig i njime su upravljali italijanski i nemaki inovnici. Zemunsko vlastelinstvo bilo je vlasnitvo grofa enbrona (Schnbronn), imalo je 22 naselja i tokom XVIII veka bilo je ukljueno u Vojnu granicu. Mitrovako vlastelinstvo imalo je 15 naselja i njegov vlasnik bio je grof Kolerado. Ovaj spahiluk je 1745. godine bio otkupljen za potrebe Vojne granice. Karlovaki spahiluk kupio je 1728. Leopold Ifeli. Ovaj spahiluk imao je 9 naselja i godine 1747. otkupljen je za potrebe Vojne granice. Spahiluk Vojka, sastavljen od 10 naselja, vlasnitvo barona Bernata takoe je bio otkupljen za potrebe Vojne granice. Od godine 1720. vlasnik batajnikog spahiluka bio je grof Odvajer. Davanja i obaveze seljaka na spahilucima regulisali su tokom XVIII veka urbar Karla estog za Srem i Slavoniju 1737, Kegleviev-Serbolonijev urbar iz 1755. godine i urbar za Srem i Slavoniju 1756. godine. Prostor Banata pripao je Habzburkoj monarhiji tek Poarevakim mirom 1718. godine. Banat je do 1779. godine bio pod neposrednom upravom Dvorske komore u Beu. Neposrednu vlast u Banatu imala je Banatska zemaljska adminsitracija sa centrom u Temivaru. Njen prvi i najpoznatiji administrator bio je grof Klaudije Florimund Mersi (1718-1733) koji je zapoeo proces isuivanja movara, regulacije banatskih reka, gradnje puteve, uvoenja novih biljnih kultura, kolonizaciju stanovnitva. Tako je 1728. godine poela regulacija Begeja, 1745. godine isuivane su movare oko Vrca, a 60-tih godina XVIII veka Holananin Maks Fremaut radio je na regilisanju reke Tami. Godine 1778. austrijska carica Marija Terezija donela je odluku da se onaj deo Banata, koji nije uao u okvire Vojne granice i Velikokikindskog ditrikta, ukljui u ugarske upanije. Kao posledice te odluke godine 1781-1782. pod kontrolom carskog poverenika Kritofa Nickog dolo je do prodaje Banata na etiri velike licitacije u Beu i Temivaru. Kupci banatskih poseda bili su veliki zakupci banatskih pustara i trgovci stokom jermenskog i cincarskog porekla koji su kupovinom spahiluka dobijali plemike diplome i ulazili u red ugarskog plemstva. Tada su Nake kupile posed Nakovo i Sent Miklu kao najvei u Banatu. Kasonji su kupili posed Seanj, Serviski Novu Kanjiu, Damaskin Hajduicu, Ki Itebej, Begejski Sveti ura, Elemir i Aradac, Lazar Eku, Klek i Jankov Most, Sisanji Vranjevo, Karaonji Beodru i Topolu, Nikoli Rudnu. Poloaj seljaka i njihovi odnosi sa spahijom regulisani su 1780. godine Banatskim urabarom koji je bio povoljniji od Bakog. U odnosima seljaka i vlasnika spahiluka esto je tokom XVIII veka dolazilo do sukoba. Vlasnici spahiluka i njihovi inovnici bili su skloni zloupotrebama, seljaci su na te zloupotrebe odgovarali albama, povremenim bunama, prisutnom hajduijom i preseljenjima u Vojnu granicu. U Bakoj seljaci su se alili na zloupotrebe komorskih inovnika. Godine 1735. seljaci u Bakoj su odbili da plaaju dabine. Zbog borbe protiv zloupotreba komorskih inovnika Mirko

Vuji iz Petrovaradinskog anca tamnovao je etiri godine. Seljaci iz Bake poimence su se alili na zloupotrebe komorskih inovnika upora, Gomboa i Bilarda. Godine 1744. alili su se na zloupotrebe inovnika Redla. Godine 1756. kulski knez Nedeljko Barjaktarevi podsticao je otpor seljaka to je bio povod da Kotmanova komisija ispita stanje u Bakoj. Docnijih godina seljaci na posedu kalokih nadbiskupa, Bau, alili su se na nasilja. Godine 1765. futoki spahija arnojevi izbatinao je u svom dvorcu u Futogu 15 seljaka iz Gloana. I u Sremu je bilo seljakih nemira. inovnik na zemunskom spahiluku Augustin Kolhunt od 1726 do 1733. godine izazvao je albe seljaka. Godine 1732. bilo je pandurskih zloupotreba na ilokom vlastelinstvu. Godine 1736. dolo je do velike pobune seljaka na ilokom, zemunskom i idskom spahiluku. Najpoznatiji od tih seljakih nemira bila je buna Pere Segedinca u Pomoriju godine 1735. opisana kasnije u delu Laze Kostia. Pera Segedinac, graniarski kapetan iz Peke, stao je na elo pobune maarskih kmetova i zato bio osuen na smrt i pogubljen. Na spahijska nasilja u Banatu 80-tih godina XVIII veka banatski seljaci odgovarali su najee seobama u Banatsku vojnu granicu. Kao sastavni deo turskog naslea i nereenih socijalnih pitanja tokom XVIII veka u Banatu i Sremu bila je prisutna hajduija. U Banatu godine 1727. svaki od 12 ditrikata bio je duan da dri etu husara koja bi gonila hajduke. uvene hajduke harambae u prvoj polovini XVIII veka u Banatu su bili: Jovan Dejak, ivan Vrgovi, Petar Markovi, harambaa Rista, koji su svoja sklonita imali po nepristupanim banatskim movarama. U Sremu hajduija je bila trajno stanje u XVIII veku. Ona je naroito bila izraena u sremskom Podunavlju u pojasu Petrovaradin-Zemun. Godine 1729. hajduci su muili vlasnika Surduka Mihajla Jakia. Godine 1732. hajduci su danju ulazili u sela Bukovac i Banovce. Hajduke druine su ugroavale ak i Zemun. Godine 1732. velika potera za hajducima prola je Sremom, a 1734. donet je Patent protiv jataka kako bi se suzbila hajduija. Na kraju XVIII veku u Sremu je hajdukovao harambaa Lazar Dobri, koji je prelazio u predele Turskog carstva, tj.u Beogradski paaluk. U njegovoj eti nalazio se uveni umadijski hajduk Stanoje Glava. Na podruju Bake i Banata u XVIII stoleu postojalo je nekoliko slobodnih kraljevskih gradova koji su nastali kao posledica razvoja trgovine, modernizacionih promena, kolonizacije i poveanja broja stanovnika na prostoru June Ugarske. Karakteristian u tom smislu je razvoj Novog Sada. Novi Sad, pod imenom Petrovaradinski anac od 1703. godine nalazio se u Podunavskoj vojnoj granici. Njegov razvoj poeo je dolaskom beogradskih trgovaca i zanatlija posle Beogradskog mira 1739. godine. Za status slobodnog kraljevskog grada stanovnici Petrovaradinskog anca 1748. godine dali su 95.000 forinti. Grad je tada nazvan Neoplanta, a srpski stanovnici grada nazvali su ga Novim Sadom. Na elu prvog gradskog magistrata (uprave) nalazio se Nemac Ignjac Hajl. Novi Sad je u drugoj polovini XVIII veka doiveo intezivan razvoj kao centar stone i itarske trgovine. Sombor se razvijao kao sredite Bako-bodroke upanije. Od 1749. postao je slobodan kraljevski grad, a Subotica je to postala 1779. godine. Veliki Bekerek u svom razvoju pratio je razvoj Banata po osloboenju od Turaka. Godine 1718, dobio je pravo da odrava vaare, 1769. postao je trgovite, 1778. slobodan grad, a godinu dana kasnije centar Torontalske upanije. I na prostoru Vojne granice i na spahilucima, tokom XVIII veka nedostajalo je stanovnitvo. U XVIII veku stanovnitvo se neprekidno slivalo u Banat, Baku i Srem. Tu su ga

dovodile mere austrijskih vlasti, spahije, ratovi, putevi trgovine. Zemlji unitenoj dugom turskom vlau i pustoenjima vojski bili su potrebni ljudi. Godine 1718. Banat je imao samo 50.000 stanovnika, 2-3 stanovnika po kvadratnom kilometru. Slino je bilo i sa Bakom i Sremom. Doseljenici su stizali u Baku, Srem i Banat sa Balkana, iz Podunavlja, ali i iz Zapadne i June Evrope. Svi oni suoavali su se sa negostoljubivom zemljom, movarama i bolestima, novim poecima, dramom kolonizacije. Uili su se, tokom XVIII veka zajednikom ivotu, potovanju razliitosti i njenoj harmoniji. Austrijska drava, koja je tokom XVIII veka gradila svoje obrise, teila je da toj harmoniji d prepoznatljivost, a od ljudi na jugu monarhije da stvori korisne i poslune podanike, seljake i vojnike. Austro-turski ratovi (1737-1739. i 1787-1791.) godine doveli su novo stanovnitvo iz Srbije na prostor June Ugarske, uglavnom Srem i Banat. U vreme austro-turskog rata 17371739. godine patrijarh Arsenije etvrti Jovanovi-akabenta doveo je nove talase naseljenika iz Turskog carstva na prostor Habzburke monarhije. Na podruje sremske Posavine pukovnici Atanasije Rakovi i Vuk Isakovi doveli su stanovnitvo iz Srbije. Sa starovlakim voom Atanasijem Rakoviem doli su i katoliki Albanci iz plemena Klimenata pod vostvom svojih vojvoda Deda i Vata. Klimente su po doseljavanju bile rasporeene u pet sremskih naselja, a od 1755. godine trajno su se naselili u sremskim selima- Hrtkovcima i Nikincima. Posle Beogradskog mira 1739. prelasci stanovnitva iz Srbije u Banat i Srem bili su stalni, ali istorijski nevidljivi. Novi austro-turski rat (1787-1791.) godine doveo je do novog talasa naseljavanja. Samo u Banatsku vojnu granicu tada je iz Srbije prelo 2.000 porodica od kojih je znatan broj u njoj i ostao. Doseljavanje srpskog stanovnitva iz Like, Dalmacije, Banije i Korduna na prostor Srema, Bake i Banata bilo je trajna pojava XVIII veka. Gladne godine i bolji uslovi ivota u Junoj Ugarskoj uticali su da taj priliv doseljenika bude stalan. Vojna granica bila je podruje naseljavanja ovog stanovnitva, jer ono se i u starom kraju nalazilo u okvirima Vojne granice. Najintezivnije naseljavanje tog stanovnitva bilo je u Sremu, gde je svako selo tada dobilo svoj "rvatski" ili "ijaki" or ili kraj (doseljenici iz ovih krajeva nazivani su "ijacima"). U Bakoj, ajkaki bataljon je bio prostor useljavanja doseljenika iz zapadnih krajeva. Godine 1770. i 1786. postoji pomen "ijaka" u Gospoincima i urugu. Jo do 1848. godine mnogi "ijaci" iz Moorina i Vilova su se sastajali na meama atara. Ova doseljenika struja dopirala je u manjoj meri i do Banatske Vojne granice (Kovin, Omoljica koji imaju svoj "rvatski kraj"). Doseljavanje Hrvata u Baku, Srem i Banat bilo je po svojim uzrocima, poreklu stanovnitva i strukturi doseljenika razliito. Autohtono hrvatsko sremsko stanovnitvo u vreme napada Turaka iselilo se iz Srema. Srpska veina tada je u Sremu asimilovala katolike u nekim sremskim naseljima (Velika Remeta, Manelos, Voganj, Dobrinci, Golubinci) Tokom XVIII veka Hrvati su se naselili u Sremu u onim naseljiima u kojima su ranije iveli. Tada je dolo do velikog priliva okakog stanovnitva iz Bosne, pa je u zapadnim delovima Srema preovladalo ikavsko nareje. Hrvatsko stanovnitvo u Sremu pohrvatilo je meu njih doseljene Nemce i katolike Klimente u Nikincima i Hrtkovcima. Junoslovensko katoliko stanovnitvo u Bakoj raznorodnog je porekla i vremena doseljavanja. Ono je poreklom iz Bosne i Dalmacije. Posle 1622. godine dolo je do naseljavanja grupa bunjevakog stanovnitva u kraj oko Subotice i Sombora. Druga grupa istorodnog stanovnitva doselila se 1687. godine pod vostvom kapetana Jura Vidakovia i Duje Markovia. U doba "Bekog rata" (1683-1699), i po potpisivanju Karlovakog mira (1699), talas okakog

stanovnitva iz Bosne prelio se iz Slavonije i Srema u Baku i naselio osam naselja od Baa do Santova. U XVIII i poetkom XIX veka doseljavali su se Hrvati u Banat. Prva grupa doseljenika bili su okci ikavskog nareja koji su se naselili u Vojnu granicu u Perlezu, Starevu, Omoljici i Opovu. Drugu grupu naseljenika inili su kajkavski plemii. Arondacijom zemljita za potrebe karlovakog generaliteta (1784-1788. godine) Zagrebaka nadbiskupija izgubila je zemlju du reke Kupe. Dvorski ratni savet tada je Nadbiskupiji ponudio zemljite u Banatu, to je ozakonjeno 1801. godine kada je dolo do naseljavanja kajkavskog plemstva, nadbiskupijinih vazala, u Boku, Neuzinu, Jarkovac, Boto, Margiticu, Klariju. Godine 1803. i trea grupa hrvatskih naseljenika dola je u Banat. Stanovnici iz tri kraovanska naselja naselili su se u Karlsdorfu (Banatski Karlovac). Doseljavanje Maara u Baku i Banat tokom XVIII veka ima svoj uzrok u obnovi ugarske upanijske vlasti u Junoj Ugarskoj i utemeljenju spahiluka u Bakoj i Banatu. Maarsko stanovnitvo doseljavano je pre svega kao radna snaga na spahijskim imanjima a veleposednici su bili glavni pokretai kolonizacije. Inkorporiranjem Banata 1779. godine pod vlast Ugarske i stvaranjem upanijske vlasti u njemu, kao i spahijskih imanja, otvorio se proces doseljavanja Maara u Banat. Na prostor Bake doseljeno maarsko stanovnitvo dolo je na podruje Bako-bodroke upanije i Potiskog krunskog ditrikta. Godine 1746. do 1747. maarsko stanovnitvo je poelo naseljavati Suboticu, 1748. Bezdan, 1749. Kulu. Grof Anton Graalkovi godine 1750. zaduio je Ferenca izovskog da naseli topolsku pustaru koja je ve 1774. godine imala 247 naseljenikih domova doseljenih iz severne Ugarske. Posle 1751. godine maarski doseljenici doli su u Sentu, od 1751 do 1753. u Adu i Mol, 1753. godine Dvorska komora naselila je maarsko stanovnitvo u Kanjiu, od 1750 do 1762. godine doseljenici su stigli u Beej, onoplju, Kupusinu, Doroslovo. Godine 1751. posed Baju dobio je potiski kapetan Stevan Zako koji je 1759. prodao posed Jakobu i Luki Vojniu. Godine 1760. u Baju su se doseli Maarikatolici, a godine 1785. reformatori. Godine 1767. maarsko stanovnitvo dolo je u Petrovo Selo, 1769. u Io, a 1771. godine u Martono. Spahija Miklo Karas (Krsz Mikls) od 1746 do 1772. godine naseljavao je maarskim ivljem pustaru Horgo. Godine 1786. 334 maarske reformatorske porodice naselilo je Staru Moravicu (iz Kiujsalaa (Kisjszlls), Kunmadaraa (Kunmadaras) i Jaskiker (Jszkiskr)). Iste godine stanovnici Kiujsalaa naselili su Pair. Godine 1787. maarske porodice stigle su u Feketi, a 1799. grof Seenj naselio je Maare na svoj temerinski spahiluk. I pre inkorporiranja Banata u Ugarsku manje grupe maarskog stanovnitva stizale su u Banat. Godine 1773. u Novu Kanjiu, Majdan i Krstur stigao je maarski ivalj, od 1774. do 1776. doseljavali su se Maari u Orosin (Rusko Selo) i Tordu. Godine 1782. maarsko stanovnitvo dolo je u oku, a 1783-1784. u Maarski Itebej. Poto je srpski ivalj napustio Debeljau iz severnog Potisja Maari-reformatori 1794. stigli su u ovo naselje. Godine 1801. maarsko stanovnitvo kolonizovalo je Maarsku Crnju. Naseljavanje Nemaca u Banat, Srem i Baku u XVIII veku bilo je stvar austrijske dravne politike. Na jug monarhije Beki dvor naseljavao je Nemce kao radne, poslune i dinastikim i dravnim intresima verne podanike. Nemaki doseljenici nisu poticali iz austrijskih zemalja ve iz vapske, Porajnja, Franake, Falake, Alzasa, Lorene. Na taj nain Habsburka

monarhija dovodila je ljudstvo izvan svojih granica i u veku retke naseljenosti nije praznila svoje druge teritorije. Prva velika kolonizacija Nemaca u Banat bila je u toku i po zavretku "Varadinskog rata" (1716-1718.) godine. Tada je u Banat dolazilo stanovnitvo iz Falake i Franake. Godine 1717. Nemci su doli u Temivar i Belu Crkvu, a 1723. godine u Panevo. Meutim, rat od 1737. do 1739. godine, razbojnici, pogotovo velika epidemija kuge 1738. unitili su ovo nemako stanovnitvo u Banatu. Druga velika kolonizacija Nemaca (terezijanska kolonizacija) dogodila se u Banatu od 1762. do 1772. godine, kada je u Banat doseljeno 11.000 nemakih porodica. Godine 1763. Marija Terezija izdala je "Patent o kolonizaciji" kojim je regulisala prava i obaveze doseljenika. I posle ovog perioda nastavljeno je intezivno useljavanje Nemaca u Banat. Tako su 1770. nemaki doseljenici doli u Kovin, 1774. u Glogonj, 1776. u Omoljicu i Jabuku, 1776. u Mariolanu, 1784. u Modo, 1790. u Crnju i Nakovo. Velikim delom nemako stanovnitvo dolazilo je na prostor Vojne granice gde je od 1765. godine postojao nemako-banatski puk, ali i na imanja spahija. Tako je porodica Nako naselila na svoj spahiluk Nemce u Nakovo, Hajfeld i Mastort. Godine 1781. Srbi iz Martinice otili su u Vojnu granicu, u entu. Oko 1800. godine na imanje Lazara u Martinicu i u novo naselje Lazarfeld doli su Nemci iz blizine Velike Kikinde (Soltur, Sveti Hubert, arlevil). Godine 1802. iz Badenske oblasti naselili su se Nemci i svom novom naselju dali ime po ministru rata Karlu - Karlsdorf. Uz Nemce doseljavali su se i Italijani koji su naselili okolinu Temivara, ali su vrlo brzo bili germanizovani. Iz oblasti Alzasa i Lorene u periodu "terezijanske kolonizacije" doli su i Francuzi. Oni su u okolini Velike Kikinde 1770. godine osnovali svoja naselja: Soltur, arlevil, Sent Hubert, Molin. Vrlo brzo ta naselja su germanizovana. Tragovi doseljenih Francuza ostali su u prezimenima banatskih Nemaca: evalije, Dipon, Bartu, Lefler, Boase itd. U Bakoj kolonizaciju Nemaca realizovao je najvie baron Kotman. Godine 1750. Nemci su se naselili u Apatin i Bukin. Godine 1759. kolonisti sa Rajne doli su u Odake gde su ve 1764. godine imali svoju crkvu. U periodu od 1763. do 1768. godine Nemci su naselili Gajdobru, Gakovo, Kolut, Karavukovo, Filipovo. U godinama od 1784 do 1786. doseljenici Nemci doli su u Crvenku, Vrbas, Seki, Buljkes, Sivac, Kulu, Parabu, Stanii, onoplju. Temerinski spahija Seenj naselio je Nemce u Jarak. Doseljavanje Rumuna u nizijski Banat tokom XVIII veka bili su slika kolonizacionih pomeranja, planskog i stihijskog naseljavanja rumunskog stanovnitva sa prostora Banatskih planina i iz doline Moria i Karaa. Rumuni su u nizijski Banat doseljavani u prostor Vojne granice i na spahiluke. Po doseljavanju, rumunska naselja mogla su se grupisati u tri tipa: sela u donjem toku Nere i Karaa, kao i ona u dolinama Moravice i Mesia iji stanovnici su se nazivali "goranima", naselja u Vojnoj Granici sa sreditem u Alibunaru iji stanovnici su se nazivali "graniarima" i pet naselja u srednjem Banatu iji su se stanovnici nazivali "Rumuni sa pustare". Posle 1740. godine intezivira se doseljavanje Rumuna u nizijski Banat. Tada se doselilo rumunsko stanovnitvo u Margitu, u Sent Joan (Barice), a 1744.godine u Mali i Veliki Gaj. Godine 1765. Marija Terezija izdala je patent da se iz svih rumunskih naselja, u koje treba da dou nemaki kolonisti, isele Rumuni. Dve godine kasnije, godine 1767. rumunski ivalj napustio je svoje sela oko Temivara i u dolini Moria i naselio naselja oko Begeja: Mali i Veliki Torak, Jankov Most, Eku, Klek. Stanovnici sela Sakalaza kod Temivara naselili su Veliki

Torak, a iz sela Serdina u dolini Moria Mali Torak. Ukupno je u Mali i Veliki Torak stiglo 340 porodica. Rumunski ivalj pristigao u Jankov Most bio je poreklom iz sela Beenova kod Temivara. Rumunska naselja oko Begeja posle prodaje u spahiluke (1781-1782.) ula su u posed Luke Lazara i Isaka Kia. Vojne vlasti su takoe sprovodile kolonizaciju Rumuna u Vojnu granicu. Tako su naseljeni rumunskim stanovnitvom Dolovo, Alibunar, Seleu; krajem XVIII veka rumunski ivalj doao je u Kovin, godine 1805. u Mramorak, 1807. u Deliblato, a 1808. formirano je rumunsko naselje Vladimirovac (Petrovo Selo). Na prostoru Banata dolo je do intezivnog proimanja srpskog i rumunskog stanovnitva. U veku vere verska istovetnost zbliavala je narode, a komunikaciju meu njima inila se lakom. U periodu od 1713 do 1865. Rumuni su u verskom pogledu pripadali srpskoj crkvenoj organizaciji, Karlovakoj mitropoliji. Brakovi izmeu Srba i Rumuna bili su esti, kao i meusobna asimilacija. U zapadnom Banatu u XVIII veku otvorio se proces rumunizacije srpskog ivlja, a u istonom asimilacije Rumuna u Srbe. Procesi asimilicije lake su tekli kod verski istovetnih naroda (primeri meusobne asimilacije Srba i Rumuna, proces germanizacije doseljenih Italijana i Francuza) jer su kontakti meu njima bili ei. U vreme kada je Banat bio najvei kolonizacijski prostor u Evropi, u njega je doseljena grupa Baskijaca iz panije. Kada su Habzburzi izgubili Napulj i Siciliju 1731. godine oni su pristigli u Be. etiri godine lutali su Beom i austrijskim gradovima i habzburke vlasti su odluile da ih nasele u Veliki Bekerek. Oni su laama stigli na Begej i formirali svoje naselje Novu Barselonu. Prvi su poeli sadnju dudova u Banatu. Unitili su ih napadi razbojnika, a naroito kuga 1738. godine. Od cele naseobine ostalo je samo 30 siroadi koja su rasporeena po sirotitima u Ugarskoj. U vreme bekog rata (os 1683 do 1699.godine) Bugari-katolici naselili su sela Beenevo i Vingu, u blizini Temivara. Godine 1793. doli su na posed Lazara u Eku, a od 1823 do 1825. naselili imanje Josipa Petrovia, Dvor u Banatu. Neki od njih su se 1895. godine iselio u Ivanovo kod Paneva, a deo otiao u Bugarsku. Godine 1838. spahija Ludvig Bara naselio je pustaru bugarskim naseljenicima i oni su je nazvali Barahaza (Baraczhza), kasnije Stari Lec. Bugarski naseljenici uglavnom su s e bavili batovanskim poslom. Slovako stanovnitvo tokom XVIII veka naselilo se u Bakoj, Banatu i u manjoj meri u Sremu. Slovaki ivalj dolazio je na poziv spahija kao radna snaga na spahilucima. Godine 1745. Matej anji impopulator spahije futokog vlastelinstva, Mihajla arnojevia, doveo je 2000 Slovaka iz Novohrada, Orave, Liptova, Honta, Zvolena, Turca na prostor Petrovca u Bakoj. Doseljenici su dve godine potom, godine 1747. sklopili ugovor sa spahijom. Sa istih prostora naseljenici su 1759. godine doli u Gloan i sklopili ugovor sa spahijama Pavlom i Simonom arnojeviem. Godine 1760. slovaki doseljenici doli su u Lali, godine 1770. u Kisa, a od 1790 do 1791. godine u Pivnice. Godine 1770. iz sela Selene u Bakoj pod vostvom profesora Jana Bona (Jn Bon) 98 slovakih porodica naselilo se u Pazovu u Sremu. Godine 1782. na posed Kristifora Naka u Banatu dolo je slovako stanovnitvo iz Novogradske, Zvolenske, Pestojanske, Petanske, Bekenitranske i Zolnonske upanije. Doseljenici su osnovali naselje Novi Komlo. Na elu doseljenika stajali su uitelj Samuel Gerkovi i svetenik Matija Baranji, poreklom iz lipovakog kraja. Godine 1784. Matija Baranji

preveo je deo naseljenika u selo Pardanj na imanje Gabriela Butlera, a dve godine potom iz Pardanja doseljenici su stigli u Aradac, kod Velikog Bekereka, na imanje Isaka Kia. Godine 1788. iz Pardanja slovaki ivalj preao je u Eku, a iz Eke sa svetenikom Janom Bosidelerskim, 1802. godine u Kovaicu. U ovim godinama slovako stanovnitvo dolo je u Padinu i andorf (Janoik), a iz andorfa 30 slovakih porodica naselilo se u Hajduicu. Vea grupa doseljenika 1829. godine iz Padine takoe je naselila Hajduicu. Na podruje Ruskog Krstura posednik Graalkovi naselio je rusinsko stanovnitvo. Godine 1751. napravljen je ugovor o naseljavanju pustare Veliki Krstur. Dve godine potom, godine 1753. u Krstur je pristiglo rusinsko stanovnitvo iz aria, Zemplina i Boroa. Za naseljavanje Kucure komorski administrator Redl 1763. poverio je Petru Kiu iz Krstura da dovede 150 rusinskih porodica u Kucuru. Godine 1763. dola je 41 rusinska porodica, a dve godine kasnije jo 42. One su uglavnom poticale iz parohije Muenj. Godine 1764. rusinski knez u Kucuri zvao se Janko orda, a svetenik Osif Karda. Godine 1750. Rusini su doli u Doroslovo, 1760. u Kulpin, 1780. u Novi Sad. Veleposednik Latinovi je u XVIII veku naselio grupu Zaporokih kozaka u okolinu Sente. O veroispovesti ovih doseljenika starali su se unijatski svetenici koji su na prostor Bake dolazili iz Ugoroda i Preova. Ruski Krstur i Kucura bila su naselja iz kojih se selilo rusinsko stanovnitvo. Deo itelja ovih naselja u XIX veku otiao je u urevo u Bakoj. Kada je unijatska biskupija u Krievcima godine 1777. dobila posed id i Berkasovo to je otvorilo put doseljavanju rusinskog stanovnitva u Srem. Godine 1803. iz Kucure i Ruskog Krstura deo stanovnika otiao je u id. Godine 1828. Rusini su doli u Berkasovo, a 1834.u Baince, u Sremu. Pozicije jevrejskog stanovnitva u Sremu, Bakoj i Banatu bile su odreene poloajem Jevreja u Habzburkoj monarhiji. Patent Marije Terezije dozvolio je Jevrejima da ive u gradovima uz plaanje "tolerancijske takse". Reforme Jozefa Drugog otvorile su put Jevrejima u dravne slube. Jevreji su zato inili gradsko stanovnitvo koje se bavilo trgovinom. Godine 1728. u Novom Sadu ivelo je 12 jevrejskih porodica, 1743. 26, a 1748. postojala je jevrejska optina u Novom Sadu. Godine 1775. prva jevrejska porodica (Jakova Hercela) naselila se u Suboticu. U Subotici je 1786. godine osnovana jevrejska optina. Tokom XVIII veka Srem, Banat i Baka dobili su karakter istorijskog prostora na kojim su se susretali brojni narodi srednje Evrope. Prostor njihovog proimanja bili su vojska, trgovina i gradovi. Procesi modernizacije i evropeizacije na ovom prostoru gradili su mogunosti proimanja naroda i vera. Gradnja zajednikog srednjeevrropskog kulturolokog modela, koja je poela sa XVIII vekom na prostoru Podunavlja, otvorila je proces pribliavanja srednjeevropskih naroda koji su od XVIII veka poeli iveti po istovetnom kulturolokom obrascu. Tokom XVIII veka Banat, Baka i Srem su se menjali. Simbol Vojne granice i njenog militarsitikog duha, Petrovaradinska tvrava, graena je tokom XVIII veka i zavrena je 1780. godine. Simbol pojaane komunikacije XVIII veka, potanska diliansa, na svakih 14 dana saobraala je izmeu Zemuna i Pete, a na svake etiri nedelje izmeu Temivara i Bea. Srednjeevropski simbol - pivo - poelo se proizvoditi na ovim prostorima u XVIII veku (Panevo-1722. godina, Apatin 1756. godina), ali se i vinogradarstvo razvijalo. Doseljeni Nemci iz doline Mozela doneli su kulturu vina u Belu Crkvu i Vrac, a karlovaka vina prodavala su se u Peti, Beu, Poljskoj, ekoj. Nemaki doseljenici uneli su kulturu krompira u Junu Ugarsku i na taj nain pokrenuli revoluciju u ishrani. Doktori medicine - "fizici" postali su brojniji.

Sredinom XVIII veka Novi Sad je dobio bolnicu, kao i Zemun 1769. godine. Godine 1764. Novi Sad je dobio prvu apoteku, 1780. otvorena je apoteka u Subotici, 1784. u Vrcu i Velikom Bekereku, a 1785. u Somboru. U Panevu i Zemunu nalazili su se "kontumaci" (karantini) kojima se Habzburka monarhija titila od epidemija iz Osmanske carevine. Ti kontumaci bili su granica izmeu svetova.

Istorijske linosti
Eugen Savojski. Po vaspitanju i obrazovanju Francuz. Studirao matematiku i prirodne nauke. Poto nije bio primljen u francusku vojsku ukljuio se u austrijsku vojsku. Ratovao protiv Turaka kod Bea i Pete i protiv Francuza u Pijemontu. Godine 1693. postao austrijski feldmaral. Proslavio se velikom pobedom protiv Turaka u bici kod Sente u "najkrvavijoj bici stolea" u kojoj je poginuo turski veliki vezir Elmas-Mehmed paa. Iste godine prodro sa vojskom do Sarajeva. U ratu za "pansko naslee" (1701-1714.) ratovao protiv Francuza. Od 1699. godine raspolagao imanjem Belje u Baranji. Od 1711. godine naseljavao je Nemce u Baranji. U Varadinskom ratu (1716-1718.) pobedio Turke na brdu Vezircu kod Petrovaradina i oslobodio Banat. Avgusta 1717. godine oslobodio Beograd. Njegova ideja je bila da Banat bude krunsko komorsko dobro. Stajao na elu Dvorskog ratnog saveta. Smatrao da bi Austrija trebalo da se iri ka Balkanu i da su njeno sredite podunavske oblasti. Smatran velikim prijateljem i zatitnikom srpskog naroda. Na njegovu inicijativu, na Bekom dvoru umesto nemakog uveden je francuski jezik. Klaudije Florimund Mersi. panac. Konjiki general. Uestvovao u oslobaanju Banata. Na predlog Eugena Savojskog imenovan za prvog administratora Banata (1718-1733) Na njegov predlog Banat je podeljen na 12 ditrikta. Sjajan organizator, merkantilista. Gradio puteve, osnivao nova naselja, uvodio oplemenjene kulture, nove rase stoke, razvijao zanate, manufakture, kolonizovao Banat. Radio na isuivanju movara, regulaciji reka u Banatu. Po njegovom nareenju, porunik Kajzer 1723. godine izradio plan regulacije Begeja, a radovi na regulaciji poeli 1728. godine. Banat uinio naprednom oblau. Otvorio proces modernizacije i evropeizacije Banata. Maksim Suvorov. Prvi ruski uitelj meu Srbima. Stigao u Sremske Kaarlovce 1726. godine, a u Rusiju se vratio 1737. godine. Poticao iz Kozlova u Tverskoj guberniji. Godine 1716. uio slovensko-latinsku kolu u Moskvi. Bio student Kijevske duhovne akademije. U Sremske Karlovce doao sa bratom Petrom, enom i erkom. Otvorio "slavensku kolu". Kratko boravio u Beogradu, pa se vratio u Sremske Karlovce. Znao latinski, grki, nemaki i francuski. Pera Jovanovi Segedinac. (1655-1736) Kapetan anca Peke. Voa bune 1735. godine u Pomoriju. Zbog zloupotreba komorskih vlasti maarski seljaci iz Bekeke, ongradske i Zarandske upanije podigli bunu. Voe bune Jano ebean (Sebestyn Jnos), Itvan Silai (Szilgyi Istvn), Pal Matula (Matula Pl), Si (Szcs) i Sabo (Szab) pridobili kapetana Peru Segedinca koji je u vreme bune imao 80 godina. ete graniara kod Erdehea (Erdhegy) porazile "kuruce".

Peru Segedinca vlasti bacile na muke u Aradu i 1736. godine zajedno sa trojicom voa bune pogubile u Budimu. Pera Segedinac je bio nepismen. Znao je maarski jezik. Jo u XIX veku pevale su se pesme o njemu, a srpski knjievnik Laza Kosti u svojoj drami Pera Segedinac opisao je njegovu sudbinu. Vuk Isakovi. Pukovnik. Junak romana Miloa Crnjanskog "Seobe". Roen u Banotoru u Sremu, ili u Crnoj Bari u Mavi. Od 1720. kapetan u Crnoj Bari. Od 1735. godine zapovednik milicije u Srbiji. Godine 1739. sa 633 oveka preao u Srem i naselio svoje ljude na Krstac i u Klenak. Napisao pismo carici Mariji Tereziji u kojoj je obeao naseljavanje jo 1.475 vojnika. Svoje vojnike sa porodicama naselio u sremska posavska sela Petrovce, Obre, Tolnice, Vitojevce. Uestvovao u ratu za austrijsko naslee (1740-1748), sa svojom jedinicom 1742. i 1744. godine borio se u Bavarskoj. Godine 1744. postao potpukovnik, a od 1753. pukovnik. Na crkveno-narodnom saboru 1748. godine bio jedan od tri tutora. Godine 1753. kod Hristifora efarevia naruio bakrorez sa likom Sv. Stafana tiljanovia. Umro u Sremskoj Mirtovici 1759. godine. Sahranjen u manastiru iatovcu. Jedan od najuglednijih Srba svog vremena. Jov Vasilijevi. Ukrajinac koji je uneo barokni stil u srpsko slikarstvo XVIII veka. Zaposlio ga kao svog pridvornog slikara 1743. godine u Sremskim Karlovcima Arsenije etvrti Jovanovi-akabenta. Godine 1750-1751. slikao ivopis u manastiru Kruedolu u baroknom stilu. Slikari Nikola Nekovi i Vasa Ostoji pripadali njegovom slikarskom krugu oko Patrijarijskog dvora u Sremskim Karlovcima. Marija Terezija (1740-1780). Austrijska carica. Najstarija erka austrijskog vladara Karla estog. Odredbama Pragmatine sankcije (1713) presto Habzburga nasleivan po enskoj lozi i ona je postala prestolonaslednik. Pragmatinu sankciju osporili su pruski kralj Fridrih Drugi i bavarski knez Karlo Albert, to je dovelo do rata "za austrijsko naslee" (1740-1748). Njima su se pridruili Francuska, panija i Venecija. Godine 1741. uz Mariju Tereziju bili su maarski dravni stalei. Rat za "austrijsko naslee" zavren je Ahenskim mirom 1748. Kasnije vodila "sedmogodinji rat" (1756-1763) protiv Pruske. Apsolutistiki vladar. Teila stvaranju jedinstvene drave. Od 1749. krenula sa reformama u Austriji, a od 1765. u Ugarskoj ("terezijanske reforme"). Donela "urbare" za svoje teritorije, ograniila mo katolike crkve, reformisala kolstvo i sprovela kolonizaciju Banata i Bake. Teodor Dimitrijevi-Kraun. Najbolji slikar srpskog baroknog slikarstva. Roen u Sremskim Karlovcima ili Sremskoj Kamenici, umro u Sremskim Karlovcima 1781. godine. Radio slike i ikonostase: Beoin (1766), Hopovo (1770), Sombor (1772), Laarak i Netin (1773), Sremska Mitrovica (1775), Susek (1779), Saborna crkva u Sremskim Karlovcima (1780-1781). Izradio portrete mitropolita Pavla Nenadovia, Jovana orevia i Vikentija JovanoviaVidaka.

Teodor Jankovi-Mirijevski (1741-1814). Reformator kolstva. Uenik profesora bekog univerziteta Jozefa Zonefelsa, teoretiara racionalistike filozofije. Lini sekretar temivarskog episkopa-prosvetitelja, Petra Petrovia. Odlukom Ilirske dvorske deputacije 1773. postao direktor srpskih i rumunskih kola u Banatu. Njegovom zaslugom se 1776. godine doneo kolski ustav kojim se reformisalo srpsko i rumunsko kolstvo u Banatu, a koji je 1777. postao model za sve srpske i rumunske kole u Ugarskoj. Godine 1776. pohaao Felbigerov teaj, preveo njegov Normativ i po njegovim principima organizovao teajeve . Njegov rumunski saradnik bio Mihaj Rou /Mihai Rou/. On je na rumunski preveo njegovu Prirunu knjigu za uitelje, Felbigerov prirunik takoe je preveden na rumunski. Godine 1781. pisac referenduma Bekom dvoru o srpskom jeziku i pismu. Godine 1782. otiao u Rusiju, gde je od 1786. sproveo reformu obrazovanja. Jozef Drugi (1780-1790) Austrijski vladar. Prosveeni apsolutista ije je geslo bilo "sve za narod - nita uz pomo naroda". Sebe nazivao "slugom naroda", a neprijatelji ga nazivali "kralj sa eirom". Njegova vlada je poznata kao epoha "jozefinizma". Najstariji sin Marije Terezije i njen savladar od 1764. godine. Tajno proputovao carstvo. Po svom dolasku na vlast preduzeo niz reformi. Godine 1781. proglasio Edikt o toleranciji kojim je uveo slobodu veroispovesti u Austriji. Dao pristup Jevrejima u dravne slube. Ukinuo cenzuru, 700 manastira i otpustio 36.000 redovnika. Ograniio uticaj pape i svetenstva. Od godine 1781 do 1782. ukinuo linu zavisnost kmetova, a 1789. ukinuo rabotu i uveo jedinstven porez u Habzburku monarhiju. Ratovao protiv Turske neuspeno. Pod pritiskom plemstva i utiska o Francuskoj revoluciji povukao mnoge svoje mere pred kraj ivota. Dositej Obradovi (1742-1811). Roen u akovu, u Banatu. Prvi srpski prosvetitelj, pristalica reformi u srpskom drutvu XVIII veka. Veliki svetski putnik (Rusija, Francuska, Engleska, Mala Azija, Dalmacija, Grka, Albanija, Italija). Znao est jezika. Uveo narodni jezik u knjievnost. Govorio o XVIII veku kao o "veku zdravog razuma". Objavio dela: ivot i prikljuenije, Pisma Haralampiju, Sovjeti zdravog razuma, Basne, Etiku. Godine 1808. u ustanikoj Srbiji osnovao Veliku kolu i bio prvi srpski ministar prosvete. Emanuil Jankovi (1758-1792). Jedan od najkulturnijih Srba XVIII veka. Godine 1790. otvorio prvu knjiaru kod Srba u Novom Sadu. Studirao medicinu u Haleu /Halle/ i tu sreo Dositeja Obradovia koji ga je uputio da se posveti tampanju i irenju knjige. U Pragu 1789. uio knjiarstvo. Putovao u Italiju i Francusku. Znao nemaki, francuski i latinski jezik. Bio je fiziar i matematiar, 1788. godine postao lan Prirodnjakog drutva u Haleu. Pisao narodnim jezikom. Prevodio Goldonija. Dela: Tergovci, Blagorodni sin, Zao otac nevaljao sin, Fizieskoe soinjenije. Ferenc Kazinci (1759-1831). Bio je pesnik i pisac. Studirao teologiju i pravo. Istaknuta linost maarskog prosvetiteljstva. Uesnik u jakobinskoj zaveri protiv cara. Oenio se bogatom ofijom Terek /Trk Zsfia/. Imetak je koristio za razvoj knjievnosti i bio zagovornik i borac za obnovu maarskog knjievnog jezika. Nemaku verziju Hasanaginice preveo na maarski jezik i izuzetno mnogo doprineo njenoj popularnosti u maarskom kulturnom ivotu.

Pitanja:
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 53. Koji austrijski vladar je sprovodio prosvetiteljske reforme u XVIII veku? Nabrojte najmanje sedam naroda koji su tokom XVIII veka kolonizirani na prostoru Bake, Srema i Banata? Nabrojte najmanje tri veroispovesti koje su u XVIII veku imale svoju crkvenu organizaciju na podruju June Ugarske? Na koje strane su vodili glavni trgovaki putevi u XVIII veku, uzimajui u obzir prostor Banata, Srema i Bake? U kom mestu se tokom XVIII veka nalazilo sredite srpske crkvene organizacije u Habzburkoj monarhiji? Gde je odran najvaniji srpski narodno-crkveni sabor u XVIII veku? Gde su odravani narodno-crkveni sabori? Koja etiri stalea su imala svoje predstavnike na Saboru u Temivaru 1790. godine? Kako se zvala linost koja je predstavljala veinsko miljenje na Saboru u Temivaru 1790. godine? Kako se zvala linost koja je predstavljala manjinsko miljenje na saboru u Temivaru 1790. godine? Koje su bile institucije austrijske drave koje su se bavile srpskim pitanjima tokom XVIII veka? Kako su najvie Habzburke institucije nazivale Srbe u XVIII veku? Navedite prezime najmanje jednog karlovakog mitropolita koji je u XVIII veku imao zvanje tajnog carskog savetnika? Nabrojte dvojicu uglednih Srba koji su bili savetnici Ilirske dvorske kancelarije od 1791 do 1792. godine? ta je "crni kler"? ta je "plavi kler"? Koji manastiri su imali poseban uticaj u srpskom narodu u XVIII veku? Kako se zovu manastirska imanja? Koji stil u arhitekturi i slikarstvu je bio simbol istorijskog kompromisa doseljenih Srba na prostor June Ugarske sa srednjeevropskim kulturnim modelom? Koji srpski manastir je prvi imao neko barokno obeleje? Iz kog istonoevropskog grada je stizao barokni uticaj u srpsku kulturu June Ugarske? Kako se zove ukrajinski slikar koji je prvi doneo barokne uticaje u srpsko slikarstvo? Po aktu iz 1753. godine, u kojim mestima su Srbi, bez dozvole nadlenih vlasti, mogli da podiu svoje hramove? Kako se zvao Edikt Jozefa Drugog iz 1781. godine? Kako se zvao sudetski Nemac koji je radio obnovu banatskog manastira Mesia u XVIII veku? Kako se zvao Nemac koji je radio na pridvornoj crkvi Svetog Trifuna u Sremskim Karlovcima 1742. godine? Ko je gradio crkvu u sremskom selu Laarku u XVIII veku? Kako se zvao prvi ruski uitelj meu Srbima u Junoj Ugarskoj?<obsp; <="" span=""></obsp; >Kako su se zvali upravitelji srpskih i rumunskih kola u Banatu? Kada je osnovana Karlovaka gimnazija?

54. 55. 56. 57. 71. 72. 73. 74. 75. <; 41. 42. 43. 44. 45.

46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. &n:p> 29. Ko je 1734. godine reirao dramu "O tragediji Uroa Pjatago..."? 30. Koja su tri knjievna jezika imali Srbi u XVIII veku? 31. Izmeu koja dva knjievna jezika se nalazio slavenoserbski jezik kao jeziki kompromis? 32. Nabrojte trojicu voa srpske seobe u Rusiju od 1751. do 1752. godine? 33. Kako se zovu dve oblasti koje su formirali Srbi doseljeni u Rusiju u XVIII veku? 34. 58. Navedite imena dvojice uglednih graana iz XVIII veka koji su imali velike biblioteke? 59. Navedite imena trojice srpskih knjievnika XVIII veka? 60. Koji slikar je najznaajnije ime srpskog baroknog slikarstva? 61. Navedite tri srpska slikara XVIII veka? 62. Gde su se kolovali srpski slikari druge polovine XVIII veka? 63. U koju su zemlju odlazili na studijska putovanja neki od srpskih slikara druge polovine XVIII veka? 64. Koji prostor obuhvata Vojna granica u XVIII veku? 65. Koji narodi su inili stanovnitvo Vojne granice? 66. Kako se zvao austro-turski rat od 1716 do1718. godine? 67. Kojim mirom je zavren austro-turski rat od 1716 do 1718? 68. Kojim mirom je zavren austro-turski rat od 1737 do 1739. godine? 69. Kojim mirom je zavren austro-turski rat od 1788 do1791. godine? 70. Nabrojte nazive najmanje tri srpske naseobine u Rusiji?

Kako se zvao karlovaki trgovac koji je svojim novanim prilogom pomogao osnivanje Karlovake gimnazije? Nabrojte najmanje tri mesta gde su u XVIII veku tampane srpske knjige? Ko je bio vlasnik tamparije u Beu koja je od 1770. tampala srpske knjige? Kako se zvao prvi srpski knjiar koji je 1790. otvorio prvu knjiaru u Novom Sadu' Nabrojte tri evropske pokrajine gde su se borili graniari iz Vojne granice u ratovima XVIII veka? Kako se zovu dva rata iz sredine XVIII veka u kojima su graniari podneli veliki teret? Kako se zvao voa maarskog pokreta protiv Habzburke vlasti (1703-1711)? Kako se zvao senanski kapetan koji je ratovao na strani Rakocijevih ustanika? Koje Vojne granice su osnovane 1703. godine? U kom gradu se nalazio centar Potiske vojne granice? Za koju oblast je Teodor Jankovi-Mirijevski dobio plemiku titulu? Za koju oblast je Andra Andrejevi dobio plemiku titulu? Navedite najmanje tri srpske plemike porodice iz XVIII veka? Navedite najmanje tri ugledne srpske oficirske porodice iz XVIII veka? Kako se zvao Srbin koji je dobio najvii in u austrijskoj vojsci u XVIII veku? Navedite najmanje trojicu Srba koji su u XVIII veku odlikovani najviim austrijskim vojnikim odlikovanjem - Vitekim krstom? Navedite imena dvojice prvih srpskih kolovanih lekara? Kako se zvao najpoznatiji srpski prosvetitelj XVIII veka? Kako je Dositej Obradovi nazivao XVIII vek? Navedite najmanje tri dela Dositeja Obradovia? Kako se zvao upravitelj srpskih kola u Bakoj ? Kako se zvao upravitelj srpskih kola u Sremu?

35.

Nabrojte najmanje tri nemake rei koje se koriste u srpskom jeziku u oblasti vojne terminologije? 36. Nabrojte najmanje tri nemake rei koje se koriste u srpskom jeziku u oblasti materijalne kulture? 37. Nabrojte najmanje tri maarske rei koje se koriste u srpskom jeziku? 38. Ko su bili nosioci promena u srpskom drutvu June Ugarske u XVIII veku? 39. Koliko plemikih titula je Marija Terezija dodelila Srbima u Habzburkoj monarhiji? 40. span style='mso-list:Ignore'>76. U kom gradu se nalazio centar Pomorike vojne granice? 77. U kojim gradovima su se nalazili anevi koje su naseljavali junoslovenski katolici? 78. Kako se zvao austrijski vojskovoa koji je oslobodio Banat od Turaka? 79. Gde je bila najvea bitka u Varadinskom ratu? 80. Kako se zvao osniva Banatske milicije? 81. Na kom prostoru u Sremu je formirana Podunavska vojna granica od 1745 do 1750. godine? 82. Kada je doneena odluka o razvojaenju Potiske i Pomorike vojne granice? 83. Navedite imena dva naselja u Bakoj u kojima su bili protesti stanovnitva zbog razvojaenja Potiske vojne granice? 84. Gde se iselilo 22.000 porodica potiskih i pomorikih graniara od 1751 do 1752. godine? 85. Ko je upravljao Banatom od 1718 do 1779. godine? 86. Navedite najmanje tri naselja u Banatu iz kojih se stanovnitvo selilo u Vojnu granicu posle prodaje njihovih naselja od 1781 do 1782. spahijama? 87. Sa kog prostora je doseljavano stanovnitvo u Podunavsku vojnu granicu posle 1750. i 1777.godine? 88. Koja etiri sela Potiskog distrikta su ula u Vojnu granicu 1769. godine? 89. Iz kod mesta se srpsko stanovnitvo preselilo u urevo posle prodaje tog naselja spahiji? 90. Koje naselje je bilo tabsko mesto ajkakog bataljona? 91. Kako se zvala Vojna granica u Bakoj? 92. Kako su se zvali pukovi u Banatskoj Vojnoj granici? 93. Koji deo Banata je bio u Vojnoj granci? 94. Koja institucija u Beu je bila nadlena za Vojnu granicu? 95. Navedite najmanje tri slobodna graniarska komuniteta u Vojnoj granici? 96. Kako se zvala privilegovana oblast u Bakoj izuzeta iz upanijske vlasti? 97. Gde je bilo sedite Potiskog krunskog distrikta? 98. Koliko naselja se nalazilo u Potiskom distriktu posle 1769. godine? 99. Kako se zvala privilegovana oblast u Banatu izuzeta iz upanijske vlasti? 100. Gde je bilo sedite Velikokikindskog distrikta? 101. Koliko naselja je obuhvatao Velikokikindski ditrikt? 102. Kako se zvala upanija koja je postojala u Sremu? 103. U kom gradu je bio centar Sremske upanije? 104. Kako se zvala upanija u Bakoj? 105. U kom gradu je bilo sredite Bako-bodroke upanije? 106. Kada je Banat prikljuen Ugarskoj? 107. Navedi ime tri upanije osnovane u Banatu posle 1779. godine? 108. U kom gradu je bilo sredite Torontalske upanije? 109. Ko je bio najvei zemljoposednik u Bakoj po osloboenju Bake od Turaka?

110. Koji feudalci su po osloboenju Bake od Turaka jedini dokazali da im pripadaju odreeni posedi u Bakoj? 111. Pored bajskog i bakog spahiluka, koja etiri vea spahiluka su formirana u Bakoj tokom XVIII veka? 112. Navedite najmanje tri spahijske porodice u Bakoj u XVIII veku? 113. Koje godine je doneen Baki urbar? 114. Ko je 1777. godine dobio posed id, Berkasovo, erevi? 115. Navedite etiri najvea spahiluka u XVIII veku u Sremu? 116. Navedite najmanje tri vlasnika spahiluka iz Srema u 18.veku? 117. Koja dva grada su bila centri ilokog spahiluka? 118. Kada je donet urbar za Srem i Slavoniju? 119. Ko je imao neposrednu vlast u Banatu od 1718 do 1779. godine? 120. Kako se zvao prvi i najpoznatiji administrator Banata u XVIII veku? 121. Koje godine je poela regulacija Begeja? 122. Kako se zvao Holananin koji je radio na regulaciji Tamia? 123. Ko je rukovodio prodajom banatske zemlje spahijama od 1781 do 1782? 124. U kojim gradovima su odrane etiri licitacije prilikom prodaje Banata spahijama? 125. Navedite najmanje trojicu banatskih spahija iz XVIII veka? 126. Kada je donesen Banatski urbar? 127. Kako se zvao stanovnik Petrovaradinskog anca koji je tamnovao, jer se bunio protiv zloupotreba komorskih inovnika? 128. Kako se zvao kulski knez koji je podsticao na bunu seljake u Bakoj 1756. godine? 129. Kako se zove selo u kojem je futoki spahija arnojevi 1765. godine batinao stanovnike? 130. Kako se zvao inovnik koji je inio zloupotrebe na zemunskom vlastelinstvu 17261733. godine? 131. Na kojim spahilucima u Sremu je dolo do bune seljaka 1736. godine? 132. Ko je vodio bunu u Pomoriju 1735. godine? 133. Ko je etnike pripadnosti su bili pobunjenici u buni Pere Segedinca? 134. Nabrojte imena trojice banatskih hajduka iz prve polovine XVIII veka? 135. Kako se zvao uveni sremski hajduki harambaa s kraja XVIII veka? 136. Koji uveni hajduk je hajdukovao u eti sremskog harambae Lazara Dobria? 137. Na kom prostoru u Sremu je najvie bila razvijena hajduija u XVIII veku? 138. Kako se zvalo naselje koje je prethodilo Novom Sadu? 139. Iz kog grada su posle 1739. doli trgovci i zanatlije koji su omoguili razvoj Petrovaradinskog anca? 140. Kada je Novi Sad postao slobodan kraljevski grad? 141. Koje ime je Novi Sad dobio 1748. godine? 142. Kako se zvala gradska uprava u XVIII veku? 143. Kako se zvala linost koja je prva stajala na elu novosadskog magistrata? 144. Kada je Sombor postao slobodan kraljevski grad? 145. Kada je Subotica postala slobodan kraljevski grad? 146. Kada je Veliki Bekerek postao slobodan kraljevski grad? 147. Koliko je Banat imao stanovnika 1718. godine? 148. Iz kojih delova Evrope su se doseljavali stanovnici u Srem, Banat i Baku u XVIII veku? 149. Kako se zvao patrijarh koji je vodio srpsku seobu 1739. godine?

150. Kako su se zvala dva oficira koja su dovela stanovnitvo na prostor sremske Posavine u Austro-turskom ratu od 1737 do 1739? 151. Kako se zvalo albansko katoliko pleme iji su se pripadnici doselili u Srem pod vostvom Atanasija Rakovia? 152. Kako su se zvale vojvode Klimenata doseljenih u Srem? 153. U kojim sremskim selima su od 1755. iveli doseljeni Klimenti? 154. Kako su se u Sremu i Bakoj u XVIII veku nazivali doseljeni Srbi iz Like, Dalmacije, Banije i Korduna? 155. Kako su se nazivali "orovi" ili "krajevi" u sremskim selima u kojima su iveli naseljenici iz Like, Banije, Korduna i Dalmacije? 156. Navedite najmanje tri naselja u Bakoj u koja su se doselili tzv. "ijaci" u XVIII veku? 157. Odakle je u zapadni Srem doseljeno hrvatsko ikavsko stanovnitvo? 158. Iz kojih krajeva se u Baku doselilo junoslovensko katoliko stanovnitvo u XVII veku? 159. Navedite imena tri kapetana junoslovenskih katolika u Bakoj koji su iveli krajem XVII veka? 160. Iz kojih krajeva potie "okako" stanovnitvo u Bakoj? 161. Za vreme kog rata se okako stanovnitvo doselilo u Baku? 162. U koja etiri banatska naselja se naselilo "okako" stanovnitvo? 163. Zato su vazali Zagrebake nadbiskupije izgubili posede du Kupe izmeu 1784 i 1788 godine? 164. Navedite najmanje tri naselja u Banatu u koja su 1801. kolonizirani hrvatski kajkavski plemii? 165. Nabrojte najmanje pet naselja u Bakoj u kojima je kolonizovano maarsko stanovnitvo u periodu od 1746 do 1787? 166. Kako se zvao spahija koji je naselio pustaru Horgo maarskim stanovnitvom u XVIII veku? 167. Kako se zvao spahija koji je naselio maarsko stanovnitvo 1799. godine u Temerin? 168. Nabrojte najmanje tri naselja u Banatu u koje se naselilo maarsko stanovnitvo u periodu od 1773 do 1801. godina? 169. Navedite najmanje tri pokrajine iz kojih je poticalo nemako stanovnitvo naseljeno u Banat i Baku u XVIII veku? 170. U koja tri banatska grada su doli Nemci u "prvoj kolonizaciji" (od 1717 do 1723.)? 171. Koja bolest je uticala na unitenje nemakog stanovnitva u Banatu 1738. godine? 172. Kako se naziva nemaka kolonizacija u Banatu od 1762 do 1772? 173. Navedite najmanje pet mesta u Banatu u kojima su se kolonizovali Nemci u XVIII i poetkom XIX veka? 174. Kako se zove akt iz 1763. koji je regulisao prava i obaveze nemakih doseljenika u Banatu? 175. Iz kojih oblasti su poticali Francuzi naseljeni u Banat u XVIII veku? 176. Navedite etiri francuska naselja u okolini Velike Kikinde kolonizovana 1770. godine? 177. Navedite najmanje tri francuska prezimena koja su ostavila trag o doseljavanju Francuza u Banat meu banatskim Nemcima? 178. Navedite najmanje pet nemakih naselja formiranih kolonizacijom u Bakoj u periodu od 1750 do 1786. godine? 179. Ko je naselio nemako stanovnitvo u Baki Jarak? 180. Na koja tri tipa se deli rumunsko stanovnitvo u Banatu? 181. Nabrojte pet rumunskih naselja kolonizovanih u periodu od 1740 do 1808. godine?

182. Ko je 1765. godine naredio pomeranje rumunskog stanovnitva iz okoline Temivara i doline Moria zbog naseljavanja nemakih kolonista? 183. Navedite tri naselja "Rumuna sa pustare" u Banatu? 184. Kojoj crkvenoj organizaciji su pripadali Rumuni u Banatu u XVIII veku? 185. Kako se zove naselje Baskijaca iz panije osnovano u Velikom Bekereku 1735. godine? 186. Iz kog grada u Italiji su Baskijci dospeli u Be, pa u Banat u XVIII veku? 187. Koliko je ostalo stanovnika Nove Barselone posle epidemije kuge 1738. godine? 188. U koja naselja u Banatu su se naselili Bugari u vreme "Bekog rata"? 189. Navedite dva naselja u kojim je kolonizovano bugarsko stanovnitvo u XIX veku? 190. Koje godine je slovako stanovnitvo dolo u Baki Petrovac? 191. Na ije vlastelinstvo su se naselili Slovaci u Petrovcu i Gloanu u XVIII veku? 192. Kako se zvao spahijski impopulator koji je naselio Slovake u Baki Petrovac? 193. Navedite najmanje tri slovaka naselja u Bakoj kolonizovana u XVIII veku? 194. Kako se zvao profesor koji je 1770. godine preselio Slovake iz Selene u Pazovu u Sremu? 195. Na iji posed 1782. godine su doli Slovaci u Banat? 196. Navedite najmanje tri naselja u Banatu u koja su kolonizovani Slovaci krajem XVIII i poetkom XIX veka? 197. Koje dve linosti su stajale na elu doseljenih Slovaka u Novom Komlou? 198. Kako se zvao svetenik koji je 1802. godine preveo slovako stanovnitvo iz Eke u Kovaicu? 199. Navedite najmanje tri mesta iz kojih su stigli Slovaci naseljeni u Baki Petrovac u XVIII veku? 200. Koji posednik je naseljavao Rusine u Ruski Krstur? 201. Navedite mesta iz kojih je rusinsko stanovnitvo dolo u Ruski Krstur i Kucuru? 202. Koga je veleposednik Latinovi naseljavao u okolini Sente u XVIII veku? 203. Iz koja dva grada su dolazili unijatski svetenici meu Rusine u Bakoj? 204. Koje selo u Bakoj su naselili itelji Ruskog Krstura i Kucure u XIX veku? 205. Kako se zovu tri naselja u Sremu koja su naselili Rusini u XIX veku? 206. Koje mesto u Sremu su naselili Rusini iz Ruskog Krstura i Kucure 1803. godine? 207. Pod kojim uslovom je Marija Terezija dozvolila jeverjskom stanovnitvu da ivi u gradovima? 208. Koje godine je osnovana jevrejska optina u Novom Sadu? 209. Koje godine je osnovana jevrejska optina u Subotici? 210. Koje godine je zavrena gradnja Petrovaradinske tvrave? 211. Navedite dve znaajne linije potanske dilianse u XVIII veku koje su prolazile Sremom, Banatom i Bakom? 212. Kako se zvala reka iz ije doline je bilo nemako stanovnitvo koje je donelo kulturu vinogradarstva u Vrac i Belu Crkvu? 213. U kom gradu je nastala prva pivara u Banatu, Sremu i Bakoj? 214. Koje godine je poela sa radom pivara u Apatinu? 215. Ko je doneo kulturu krompira u Baku, Banat i Srem? 216. Koje godine je Novi Sad dobio prvu apoteku? 217. Kako su nazivani karantini u Habsburkoj monarhiji? 218. U koja dva grada u Banatu i Sremu su se u XVIII veku nalazili kontumaci prema Turskoj? 219. ta je po etnikoj pripadnosti bio princ Eugen Savojski?

220. Koji jezik umesto nemakog, je Eugen Savojski uveo na Beki dvor? 221. ta je po etnikoj pripadnosti bio prvi administrator Banata Klaudije Florimund Mersi? 222. Navedite najmanje trojicu voa pobunjenika u buni Pere Segedinca u Pomoriju 1735. godine? 223. Koji srpski knjievnik je napisao dramu "Pera Segedinac"? 224. Kako se zvao pukovnik, junak "Seoba" Miloa Crnjanskog? 225. Navedite najmanje tri sela u Sremu koja su 1739. naselili Vuk Isakovi i Atanasije Rakovi? 226. U kom frukogorskom manastiru je sahranjen Vuk Isakovi? 227. Kod kog srpskog crkvenog velikodostojnika je bio zaposlen slikar Jov Vasilijevi? 228. Koja dva slikara su pripadala krugu slikara Jova Vasilijevia? 229. Kojim aktom je Marija Terezija odreena za naslednicu austrijskog prestola? 230. Koje drave su osporile Pragmatinu sankciju? 231. Koji rat je nastao zbog osporavanja Pragmatine sankcije? 232. Kojim mirom je zavren "rat za austrijsko naslee"? 233. Kako su se zvale reforme Marije Terezije? 234. Navedite tri manastira ili crkve koje je oslikao Teodor Dimitrijevi-Kraun? 235. Navedite tri mitropolita ije je portrete radio Teodor Dimitrijevi-Kraun? 236. Kako se zvao rumunski saradnik Teodora Jankovia-Mirijevskog'? 237. Kako se zvala knjiga Teodora Jankovia-Mirijevskog prevedena na rumunski jezik? 238. Koji vladar je rekao "sve za narod - nita uz pomo naroda"? 239. Kako je Jozef Drugi, austrijski vladar, nazivao sebe? 240. Kako su Jozefa Drugog nazivali njegovi neprijatelji? 241. Pod kojim imenom je poznata epoha Jozefa Drugog? 242. Koliko je manastira zatvorio Jozef Drugi? 243. Koje godine je Jozef Drugi ukinuo linu zavisnost kmetova? 244. Koju kolu je osnovao Dositej Obradovi u Srbiji? 245. Kako se zvao prvi srpski minsitar prosvete? 246. Navedite tri dela Emanuila Jankovia?

mr Tibor Pal

ISTORIJA NARODA VOJVODINE U "DUGOM" DEVETNAESTOM VEKU (1790-1914) OD VLADAVINE LEOPOLDA II (HABZBURKOG) DO REVOLUCIJE 1848.
Pokret maarskog plemstva - Temivarski sabor 1790.
Kada je Jozef II (Josif Drugi) na samrti (1790) povukao svoje uredbe, u Maarskoj je nacionalna euforija dostigla vrhunac. Poele su pripreme da se kruna Svetog Stefana (prvog maarskog kralja krunisanog 1000. godine), koju je Josif II uvao u Beu kao muzejski eksponat, vrati u Budim. Ovakve spoljanje manifestacije prikrivale su i ozbiljne politike sadraje. Jedinstveno odupiranje jozefinskim centralistikim tenjama u toj meri je povealo samopouzdanje maarskog plemiko-nacionalnog pokreta da su njegove voe poele da razmiljalju i o eventualnom otcepljenju Maarske od Austrije. Za ove ciljeve pokuavali su da obezbede spoljnu pomo (voeni su tajni razgovori sa pruskim dvorom). Povod za ovakve aktivnosti maarskog plemstva bilo je zasedanje Dravnog sabora(parlamenta), koji je posle dvadeset pet godina pauze sazvao novi maarski kralj Leopold II (Lipt) u leto godine 1790. u Budimu. Maarsko plemstvo je dravno ureenje Josifa II shvatalo kao raskidanje drutvenog ugovora zakljuenog izmeu vladara i plemikog stalea. Po shvatanju plemstva, koje se u to vreme jedino raunalo u naciju, davalo se pravo za zakljuenje novog tzv. drutvenog ugovora. Deo maarskog plemstva u to vreme je smatralo da su, poto se Josif II Habzburki nikada nije krunisao za maarskog kralja, Habzburgovci izgubili pravo na presto. Bez obzira na revolt maarskog plemstva, detronizacija (liavanje od prestola) dotada vladajue dinastije nije izvrena, jer je vie maarsko plemstvo, odn. aristokratija, na kraju ustuknulo i prihvatilo odluujuu prevagu bekog dvora. Leopold II se pokazao kao vet vladar, jer je u vreme nesigurno za svoju dinastiju (u Belgiji je dolo do antihabzburkog ustanka, poslednji austroturski rat od 1788 do 1791. je bio u toku itd.), posle napada maarskog plemstva, na saboru Maarske uspeo da sauva celinu svog carstva i kraljevstva. Dravni sabor se u jesen preselio iz Budima u Poun (dananja Bratislava), na kojem je dolo do kompromisa dvora i maarskog plemstva, tako da do prave samostalnosti Maarske unutar Habzburkog carstva nije dolo (odnosno samostalnost je, bez obzira na donete zakone, veinom ostala na papiru), nasuprot nastojanjima jednog dela maarskog plemstva. Tu treba jo da napomenemo da je sredinom 90ih godina XVIII veka, tanije 1794. i u Maarskoj dolo do protivaustrijske zavere, koju je dvor otkrio i voe zavere u narednoj godini u Budimu pogubio. Cilj zaverenika je bio da se Maarska oslobodi od habzburke vlasti i da doe do korenitih drutvenih promena (formiranje graanskog drutva). Voa ove zavere bio je franjevaki kaluer i profesor matematike i filozofije Ignacije Martinovi /Martinovics Ignc/, koji je roen u jednoj porodici srpskog porekla u Peti. Leopold II je u isto vreme sa sazivanjem maarskog dravnog sabora odobrio i sazvao za 1. septembar 1790. u Temivaru srpski narodno-crkveni sabor. Taj sabor je postao poredtoga to se u njemu mogla voditi i rasprava ujedno i izborni, poto je dolo do izbora novog mitropolita.

Umesto umrlog Mojseja Putnika, za karlovakog mitropolita izabran je Stevan Stratimirovi. Mora se rei da su Maari inae bili spremni da prihvate neku vrstu simbolinog srpskog predstavnitva na Dijeti (latinski naziv za sabor, odnosno parlament), obezbeujui u njoj mesta za srpske episkope. Glavno pitanje koje se na saboru postavilo, je bilo to da li e Srbi u Maarskoj postati narod ili e ostati pod carskom zatitom u nesigurnom privilegovanom poloaju. Maarski sabor, koji je bio u toku, nije bio raspoloen da Srbima da kolektivna prava, dok u isto vreme austrijski dvor u okviru privilegija nije titio pojedinana graanska prava Srba. Za prvu soluciju, tj. za borbu za kolektivna prava i stvaranje autonomne oblasti zaloili su se neki srpski plemii, trgovci, intelektualci i oficiri. Osnova njihovog zahteva bila je da car tzv. ilirskoj naciji dodeli "neki teritorij" na upravljanje (srpska autonomna teritorija predviala se u Tamikom Banatu). Sava Tekelija, jedan od voa srpskog plemstva na temivarskom saboru, i njemu bliski plemii odbili su takvu mogunost, jer su to smatrali "dravom u dravi" i mislili su da su maarski zakoni mnogo bolji od carskih prvilegija, koje Maarska nije priznavala. Deo plemstva i visoko svetenstvo i dalje je istrajavalo na odbrani privilegija. Car i kralj (austrijski car i maarski kralj) Leopold II je 1791. godine osnovao Ilirsku dvorsku kancelariju, na ijem elu je bio hrvatski ban grof Franja Balaa /Balassa Ferenc/, koji je, uzgred, po veri bio protestant. Balaa nije podnosio mitropolit Stratimirovi, pa im je Leopold II sklopio oi 1792. "srpska", odn. ilirska kancelarija, bila je ukinuta. Bez obzira na ovo, Srbi, kao i jo neki narodi drugih veroispovesti su posle 1790. dobili graanska prava u Kraljevini Maarskoj, tj. Ugarskoj, poto je izvrena delimina inartikulacija (ugraivanje) srpskih privilegija u maarsko zakonodavstvo. To se u narednom periodu pre svega videlo u osnivanju prosvetnih ustanova, razvijanju institucija kulture, reformisanju jezika i pravopisa, ime su se stvorile pretpostavke za savremeni nacionalni pokret, koji je u sluaju Srba dobio snaan podsticaj raanjem srpske drave posle Prvog (1804.) i Drugog (1815.) srpskog ustanka. U isto vreme narodi u dananjoj Vojvodini (Srbi, Maari, Slovaci, Rusini, Rumuni, Hrvati, Nemci itd.) bili su pod neposrednim uticajem evropskih dogaanja i ideja Francuske revolucije iz 1789. Svi ekonomski i civilizacijski procesi uticali su na ovaj prostor. Prostor Srednje Evrope, ujedinjen unutar Habzburke monarhije sve vie je postajao celina. Narodi koji su iveli ovde su u sve veoj meri postali civilizacijski prepoznatljivi. Ovi uticaji su doveli do toga da postepeno doe do nacionalnog buenja. Hronoloki, ovaj proces se moe smestiti u period izmeu 1789. i 1848. Bez obzira na izvesna preklapanja interesa i razlike u nacionalnom buenju i formiranju nacija naroda na tlu dananje Vojvodine, moe se konstatovati da je prva polovina XIX veka ujedno i epoha meuetnike tolerancije i meusobnog proimanja . Npr. 1818. u Rumi su sve zanatlije, bez obzira na naciju i veroispovest bile u jednom esnafu (cehu). U Sentomau (dananji Srbobran) i u nekim drugim mestima elnici optina i naselja su se naizmenino menjali u mandatnim periodima po nacionalnom kljuu (ta praksa na naem prostoru, a i u drugim delovima Habzburke monarhije zadrala se i kasnije, sve do Prvog svetskog rata). Krajem XVIII i poetkom XIX veka uz pomo spoljanjih uticaja i unutranjih promena, zapoeto je raanje onih snaga (prerastanje trgovakog i zanatlijskog drutvenog sloja u graanstvo, pojava liberalnog plemstva itd.) u Maarskoj, a delimino i na naim prostorima, koje e u narednom periodu biti nosioci nacionalnog i kulturnog preporoda skoro kod svih naroda, koji su iveli na prostorima dananje Vojvodine.

Napoleonovi ratovi, srpska revolucija, ekonomski i drutveni ivot

Posle obraunavanja reima sa pristalicama slobodarskih ideja i njihovim tajnim organizacijama strah je na prekretnici XVIII i XIX veka, u vreme vladavine Franje I (1792 1835) zavladao u zemlji. Progoni intelektualaca, pa ak i onog dela plemstva koje je aktivno uestvovalo ili bilo naklonjeno nacionalnom pokretu, postali su svakodnevni. Mnogi nosioci visokih dravnih funkcija smenjeni su. Jedna od glavnih smernica upravljanja maarskom dravom od strane dvora sastojala se od uvoenja jake dravne administracije, prisusutva nemakih i ekih pukova u zemlji i jaanja uticaja Katolike crkve. Podravano je i pootravanje cenzure i proirivanje mree i nadlenosti tajne policije. Izmeu 1793. i 1815. u Evropi je rat postao uobiajena pojava, a godine mira su sve vie liile na vanredne dogaaje. Habzburka monarhija bila je lanica svake antinapoleonske koalicije, koje su prvo elele da onemogue irenje revolucije u Evropi, a zatim su se borile protiv irenja francuskog uticaja na starom kontinentu. Mada je Habzburka monarhija u toku napoleonskih ratova postigla i neke manje uspehe, ukupno gledano, ovi ratovi su joj naneli teke gubitke (1794. izgubljena je Belgija, 1797. izgubljen je vei deo italijanskih poseda itd.). To je imalo posledice i na vladara Franju I koji se 1806. odrekao titule cara Svetog rimskog carstva (od 1804. nazivao se naslednim carem Austrije). Najvei udarci za Habzburko carstvo, a u njegovom sklopu i za Maarsku (u ijem su sklopu tada u okviru BakoBodroke-, Torontalske-, Tamike- i Sremske upanije, te Vojne granice bili i nai prostori) doli su tek posle ovih zbivanja, pre svega na ekonomskom planu. Sprega vladara, dvora i maarske aristokratije, koju je podravao strah od irenja revolucionarnih ideja je funkcionisala. Napoleonov proglas Maarima iz 1809, posle neslavno izgubljene bitke kod era /Gyr/ da se otcepe od Austrije nije naiao na odjek u zemlji. Mada je Napoleon maarsko plemstvo pozvao samo na otcepljenje i nije imao nikakvu nameru da se mea u unutranje (drutveno-ekonomsko) ureenje Maarske, nije bilo snaga koje bi to mogle sprovesti. Dodue, ak je i malobrojna (inae proganjana) inteligencija i liberalno plemstvo opredeljeno za reforme i promene u Napoleonovoj ponudi videla novu zavisnost, jer ako bi se i odrekli zavisnosti od Habzburga, novog kralja bi im nametnuo svakako Napoleon. Poslednji austro-turski rat (1788-1791), Napoleonovi ratovi i Prvi i Drugi srpski ustanak doneli su uznemirenje u Vojnu granicu i u one delove dananje Vojvodine koji joj nisu pripadali. U isto vreme, ponovo je otvoreno i pitanje hajduije, posebno u sremskim i junobanatskim predelima. Srpska revolucija (1804 - 1815) dogaajno predstavljena u Prvom i Drugom srpskom ustanku, trajno se odrazila na Srbe Srema, Bake i Banata. Prvi srpski ustanak (1804-1813) posebno je uzburkao emocije Srba u Bakoj, Banatu i Sremu. Za njegovu pripremu je znao i karlovaki mitropolit Stevan Stratimirovi, novosadski episkop Jovan Jovanovi i Sava Tekelija. Ustanak je omoguio srpskim trgovcima u Sremu i Banatu unosne poslove sa ustanicima. Srpski trgovci su snabdevali ustanike orujem, municijom i hranom. U toj trgovini preko Save i Dunava za vreme ustanka su se isticali mitrovaki trgovac Dimitrije Puljevi, Pazovani braa Petrovi, zemunski trgovci Milo Uroevi, Dimitrije Bratogli itd., kao i trgovci iz Novog Sada, Sremskih Karlovaca, Rume, Iriga, Paneva, Vrca itd. Ustanak je ustalasao stanovnitvo irom Vojne granice, pogotovo u njenom banatskom i sremskom delu. Srbi, Rumuni i nemaki oficiri komandanti graniara putali su da se ustanici snabdevaju ratnim materijalom i ostalim potreptinama. Pored trgovine, srpski trgovci su obavljali i prikupljanje priloga (pre svega

novanih) za ustanike u Srbiji. Mnogi su ak, pre svega zanatlije (livci, okivai topova) i uestvovali na strani ustanika. U ustaniku Srbiju prelazili su i mnogi intelektualci, kao npr. Lukijan Muicki, Dositej Obradovi (koji je imao zasluge za otvaranje beogradske Velike kole i bio prvi srpski ministar obrazovanja), te Boa i Mihailo Grujovi, Miljko Radonji, Ivan Jugovi i dr. Razvoj ustanka odraavo se i prilivom stanovnitva iz Srbije u Srem i Banat. Krize ustanka (1804, 1806, 1809.) te njegova propast 1813. pokrenuli su reku izbeglica ka ovim prostorima. I sam Karaore se neko vreme nalazio u sremskom manastiru Feneku. Godine 1807. pod uticajem zbivanja u Srbiji izbila je tzv. "Ticanova buna", koja je ime dobila po svom voi Teodoru Avramoviu-Ticanu iz sela Jazak. Buna je imala socijalne i nacionalne zahteve. Zahvatila je frukogorske posede Mitropolije, rumski i iloki spahiluk. Buna je uguena intervencijom austrijske vojske kod sela Bingule. Iste, 1807.godine buna je zahvatile i junobanatske Srbe i Rumune. Juna te godine izbila je "Kruika buna", ije su voe bile Rumuni Pivu umanka (Jumanca) i Toma Skripee (Scripece) i Srbi Marijan Jovanovi i Dimitrije Georgijevi. Buna je uguena u samom zaetku, a njene voe kanjene smru. Poetkom XIX veka u vreme ratnih dogaaja privreda je bila u usponu, ali je ta konjunktura posle imala i svoju cenu. Najvei kupac proizvoda bila je drava, koja je za vreme ratnih godina imala stalan deficit (gubitak). Na primer 1810. dravna dugovanja celokupne Habzburke monarhije bila su dvanaest puta vea od njenog godinjeg prihoda. Manjak je pokrivan izdavanjem papirnih novanica koje su brzo gubile vrednost i dolo je do inflacije. Vlada je izmeu 1810. i 1816. sprovela vie puta devalvaciju novca. Plemstvo, koje je dotad imalo koristi od konjunkture, bilo je u velikim gubicima jer je za vreme inflacije brzo opadala i vrednost proizvoda. Zbog toga je na dravnom saboru odranom 1811/1812. dolo do sukoba izmeu vladara i plemstva, jer je plemstvo dovelo u pitanje pravo vladara da bez odobrenja sabora sam odluuje o emisiji (izdavanju) papirnih novanica. Zbog toga, a i zbog jaanja snage bekog dvora, Franja I izmeu 1812. i 1825. nije ni sazivao dravni sabor. Okvire ekonomskog razvoja Kraljevine Maarske, pa i naih krajeva odreivala je ekonomska politika Habzburke monarhije, koja je imala tri osnovne smernice: poveanje dravnog prihoda, snabdevanje austrijskih naslednih pokrajina poljoprivrednim proizvodima i sirovinama za industrijsku proizvodnju i zatitu austrijske industrije, odnosno obezbeivanje monopola za industrijske proizvode ovih pokrajina. Stanovnitvo zemlje se preteno bavilo poljoprivredom. Poveanje broja stanovnika i razvoj privrede u nasleenim austrijskim pokrajinama, tj. u zapadnom delu carstva, davali su jak podstrek razvoju poljoprivrede i proizvodnji sirovina u Maarskoj. Ovu potranju je, pre svega, zadovoljavala proizvodnja na velikim posedima, iji su vlasnici preteno bili pripadnici viih slojeva plemstva. Proizvodnja veeg obima na srednjim i sitnijim posedima, pre poetka konjunkture, za vreme Napoleonovih ratova, postojala je samo u junim (i na delu teritorije dananje Vojvodine) i sredinjim krajevima drave. Poljoprivreda se od poetka XIX veka razvijala i u kvalitativnom i u kvantitativnom smislu. Poelo se sa isuivanjem movara i krenjem uma (to je potrajalo kroz ceo XIX vek), ime je uveana obradiva povrina. Poboljao se i kvalitet orua za obradu zemlje. Do izvesne modernizacije dolo je i na sitnim posedima, ali su orua seljaka veinom jo bila od drveta.

Zapoelo se sa gajenjem novih vrsta biljaka (detelina, lucerka itd.). Sve vee povrine su zasejavane penicom, iako u nekim delovima zemlje to nije preovladalo, jer je osnovna sirovina za hleb bila ra. Od biljaka koje je trebalo okopavati najrasprostranjeniji je bio kukuruz, i to pre svega u onim delovima zemlje gde su iveli Rusini i Rumuni. Krompir, ija je proizvodnja u XVIII veku jo bila pod dravnom kontrolom, tokom prve polovine XIX veka rasprostranio se u celoj dravi i brzo je postao jedna od osnovnih namirnica. Poela se razvijati proizvodnja duvana i eerne repe. Uvoenjem novih tehnologija proizvodnje dalje se razvijalo gajenje vinove loze (u naim krajevima pre svega na Frukoj gori, u junom Banatu i na severu Bake) a takoe i vinarstvo. Najvanija grana stoarstva bila je uzgoj goveda i svinja. U ovom razdoblju se sve vie poeo iriti stajski uzgoj stoke. Poelo se i sa selektiranjem rasa i uzgojem novih i boljih vrsta (goveda i konji). U najveoj meri se razvijalo uzgoj ovaca, jer je potreba austrijskih predionica za vunom bila velika. Prva polovina XIX veka i u oblasti zanatstva i industrije bilo je vreme promena i razvoja. Pored odreene modernizacije jo je dugo uporedo opstao i nain zadrunog privreivanja, odnosno kune radinosti. To se pre svega odnosilo na proizvodnju odreenih tkanina, grnarije, drvenih predmeta itd. Poela se razvijati i zanatska proizvodnja, koja je jo uvek imala esnafski karakter. Za budunost privrede je, meutim, jo znaajnija bila pojava prvih manufaktura, pa ak i nekih solidnijih fabrika (preteno u centralnom i zapadnom delu monarhije). Osnivai ovih manufaktura i fabrika bili su pripadnici plemstva (aristokratije) i tada jo malobrojnog bogatijeg graanstva. Od manufakturnih i fabrikih postrojenja najrasprostranjeniji su bili oni za proizvodnju tekstila, metalnih predmeta i maina, keramike, graevinskog materijala, alkohola. Tu su spadali i mlinovi. Za kretanje robe relativno velik problem je predstavljao nedostatak dobrih puteva, tim pre to su i mnoge reke u to vreme jo bile nepogodne za plovidbu. U prvoj polovini XIX veka itna i stona trgovina se razvijala i u naim krajevima. Npr. za ovu vrstu trgovine poznatiji centri su bili Ruma, Mitrovica, Zemun, Novi Sad, Sombor, Beej, Veliki Bekerek (dananji Zrenjanin), Velika Kikinda, Vrac, Apatin itd. U to vreme najvanija tri grada sa statusom slobodnog kraljevskog grada (sa kojim su ile posebne municipijalne-gradske privilegije) na naem podruju su bili Novi Sad (status stekao 1748.), Sombor (status stekao 1749.) i Subotica (status slobodnog kraljevskog grada stekao 1779.). Od gore navedenih gradova sa naeg podruja posebno se jo isticao Stari Beej (dananji Beej), koji je bio glavno mesto za izvoz ita u Petu, dalje u Austriju. Beejsko ito se tokom XIX veka posebno beleilo na petanskoj i bekoj berzi. Kao i danas sva ova nabrojana naselja i gradovi, kao veinom i ostala mesta od druge polovine XVIII veka postala su meovita iz ugla nacionalnog i konfesionalnog sastava stanovnitva. Ovo je imalo velik uticaj na njihov ekonomski i kulturni razvoj tokom XIX veka. Drutvo u Maarskoj se u prvoj polovini XIX veka delilo na tri osnovne kategorije - visoko plemstvo (aristokratija), srednje i nie plemstvo (dentri) i seljatvo (najveim delom u kmetovskom poloaju). Kao nova drutvena klasa u to vreme poelo se javljati graanstvo, koje u poetku nije jo imalo slojevitost, kao plemstvo. Graanstvo u Maarskoj prve polovine XIX veka je uglavnom bilo stranog porekla (Nemci, Jevreji itd.). Iako u povoju, graanstvo je do 1848. steklo izvestan uticaj u drutvu. U to vreme, kada je re o narodnostima, jedino se kod Srba pojavila znaajnija graanska populacija. Pred revoluciju u Maarskoj je bilo oko 550.000 pripadnika plemstva. Svaki 24. stanovnik zemlje pripadao je plemstvu (samo je u Poljskoj postojao vei procenat plemstva). Plemstvo je pokazivalo veliku arolikost. Bilo je onih sa vie hiljada ili vie desetina hiljada jutara zemlje, a bilo je i onih sa mnogo skromnijim posedom, kao

i onih, koji su imali samo okunice. Neki od ovih bez poseda vremenom su postali deo sloja seljatva ili inteligencije, postavi advokati, lekari, uitelji, profesori, dravni inovnici itd. Dok je visoko plemstvo preteno ivelo u gradovima (pre svega u Beu i Peti), dotle je nie plemstvo veinom ivelo u provinciji. Nain ivota ovog sloja plemstva bio je slian nainu ivota bogatijih pripadnika graanstva ili seljatva. U posmatranom periodu, tj. do 1848. broj ukupnog stanovnitva zemlje je povean za 40%, a gradskog za 100%, to je znailo da je do kraja 40-ih godina XIX veka svaki sedmi stanovnik zemlje iveo u gradskom naselju. Ipak, najbrojniji deo drutva je bilo seljatvo, koje je do 1848. preteno bilo u kmetskom poloaju. U prvoj polovini XIX veka je dolo do pretapanja malobrojnog srpskog plemstva u maarsko plemstvo, odnosno do pomaarivanja na stalekoj osnovi bez obzira na veroispovest. Mora se istai da su Srbi plemii u sebi nosili jak nacionalni oseaj, ali i oseaj pripadnosti maarskoj naciji, to je tada znailo pripadanje plemikom staleu. Najeklatantniji primer za ovakav nastup je bio Sava Tekelija. Velikih poseda je bilo i na naem prostoru. Zatim, srpsko plemstvo je izdvajalo velike priloge za maarsku vojnu akademiju Ludovika. Aleksandar Nako, vieni srpski plemi oenio se maarskom groficom Ferthetich (Feteti) i preao na katoliku veru. Pored toga, mnogi srpski plemii, koji su bili u meovitim brakovima, na osnovu toga su bili na istaknutim funkcijama u Kraljevini Maarskoj (Nako, Damaskini, arnojevii itd.). U Sremu su takvi posedi pripadali porodicama Pejaevi, Marcibanji, Brunsvik, Jankovi, Odeskalki. U Bakoj i Banatu takoe su postojali veliki spahiluci, koji su pripadali porodicama Nako, ekoni, Ki itd. Ipak, najvei deo stanovnitva je pripadao seljakom drutvenom sloju. Seljatvo je inilo otprilike etiri petine ukupnog stanovnitva. Samo jedan njegov manji deo je bio slobodan. I u naim krajevima u to vreme je najvei deo stanovnitva pripadao ovoj drutvenoj klasi.

Doba reformi, nacionalno buenje i kulturni ivot

U prvim decenijama XIX veka beki dvor je doneo vie nepopularnih uredbi, pa je stanje u istonom delu carstva poelo da lii na ono iz 1790. godine. Maarsko plemstvo se sve vie bunilo, a upanije (teritorijalna jedinice) su odbijale sprovoenje uredbi, pa je vladar bio primoran da posle dueg vremena 1825. sazove dravni sabor, koji je u istoriju uao kao prvi reformski i trajao je dve godine. Na njemu su donete dve vane odluke. Prva je bila osnivanje Maarske akademije nauke i umetnosti (1825). Ideja o osnivanju Maarske akademije nauke i umetnosti prvi put se pojavila jo 1760. godine. Godine 1781. jedna predstavka je iz pera knjievnika era Beenjeija (Bessenyei Gyrgy) stigla i do cara Josifa II u kojoj je ponovo bilo rei o osnivanju maarskog uenog drutva. Naravno, car to nije prihvatio zbog svojih centralizatorskih tenji. Godine 1825. MANU je ipak osnovana na osnovu modela Francuske akademije sa 40 "besmrtnih" lanova. Bilo je jo ideja i o tome da se Akademija ue povee sa Univerzitetom u Peti i Nacionalnim Muzejem (osnovanim 1802. od strane grofa Ferenca Seenjija (Szchenyi Ferenc)), oca grofa Itvana Seenjija (Szchenyi Istvn), kao ozbiljnom institucijom za nauno istraivanje. Najznaajniju ulogu u tome odigrao je grof Itvan Seenji, koji je bio i inicijator i prvi donator, jer je za fond Akademije dao jednogodinji prihod svojih imanja u visini od 60.000 forinti u srebru. Time je podstaknuo i druge magnate da daju priloge novoosnovanoj naunoj ustanovi, to nije ni bilo toliko teko, jer je do tada veina

plemstva bila za promene u duhu liberalnih ideja. Na kraju je Akademija ipak izrasla u samostalnu naunu instituciju - do danas. Druga vana odluka odnosila se na izradu plana za reformu postojeeg drutvenopolitikog i ekonomskog sistema, jer je pred politikom elitom polako postalo vidljivo da su promene preko potrebne. To, meutim, u poetku nije ilo lako, jer je postojalo mnotvo planova i miljenja o meri i izvodljivosti reformi. Liberalne ideje uhvatile su korena u drutvu zahvaljujui delovanju Itvana Seenjija, koji je meu prvima uvideo besperspektivnost postojeeg ureenja. U svojim delima Kredit (Hitel), Svet (Vilg), Stadij (Stdium) zalagao se za ukidanje kmetstva, plemikih privilegija (od kojih je najvanije bilo neplaanje poreza i nemogunost otuenja plemikih poseda), koji su koili izgradnju graanskog, odnosno kapitalistikog ureenja. Pored ovog, Seenji se zalagao i za veu samostalnost Ugarske u odnosu na Be i izgradnju infrastrukture. On je do revolucije i u praksi uspeo da sprovede neke svoje ideje. Tako, vodio je i finansirao radove na osposobljavanju reka (Tise i Dunava) za plovidbu. Njegova je zasluga i omoguavanje plovidbe 1833. kroz erdapsku klisuru (danas na tom mestu stoji spomen-ploa u njegovu ast), kada su minirane stene koje su do tada ometale prolaz kroz nju. Pored toga, Seenji je osnovao, ili uestvovao u osnivanju vie udruenja, fabrika, tedionica i banaka. Krajem 30-ih godina vodio je izgradnju Lananog mosta (Lnchd) izmeu Budima i Pete, koji je saobraaju predat 1848. a izgraen je sa beoinskim cementom. Ovaj most je bio prvi stalni most na Dunavu. Mnoge Seenjijeve ideje, koje su zadirale u osnove postojeeg sistema poele su se ostvarivati na saboru koji je odran izmeu 1832. i 1836. Na tom saboru su uinjeni prvi koraci za oslobaanje kmetova, kada je donet zakon o mogunosti dobrovoljnog otkupa od kmetskih obaveza. Dvor je sve do 1840. koio sprovoenje tog zakona. Na saboru su se pojavile i prve grupacije koje su bile sline zapadnim politikim strankama, koje su u raznim programima zahtevale ubrzanije sprovoenja reformi, a u isto vreme zahtevali su sve veu samostalnost od Bea, pominjui ak i formiranje vlade odgovorne parlamentu, kao u Engleskoj. Na ovom saboru pojavio se drugi veliki reformator tog vremena Lajo Kout (Kossuth Lajos), koji je postepeno poevi od 40-ih godina postao neprikosnoveni voa liberalnog pokreta u Maarskoj. On je otiao dalje ak i od Seenjija. Pored Kouta, voe liberalnog pokreta su jo bile Ferenc Deak (Dek Ferenc), baron Miklo Veelenji (Wesselnyi Mikls) i grof Lajo Baanji (Batthyny Lajos). Na tom saboru pokrenut je prvi politiki list, koji je stizao do sve veeg broja italaca, iako je raen primitivnom tehnikom. Posle nekoliko godina tanije od 1841. je pod urednitvom Lajoa Kouta poeo da izlazi prvi moderni politiki list na maarskom Pesti Hrlap (Petanske novine), koji je imao znaajnu ulogu u organizovanju opozicionog pokreta, koji je 1848. vodio i revoluciju. Najznaajnije ideje koje su se pojavile u listu bile su da se kmetstvo u potpunosti ukine i to bez otkupa i da se uvede jednakost u plaanju poreza i pred zakonom za sve drutvene klase. Na saborima iz 1839/40. i 1843/44. nastavilo se sa donoenjem daljih zakona koji su bili u duhu reformi. Bilo je potrebno jo nekoliko godina da doe do revolucije i da se stvarno zapone sa sprovoenjem korenitih reformi. Na poslednjem stalekom saboru koji je odran 1847/48. osnovala se i tzv. Opoziciona stranka koja je u svom programu pod nazivom Deklaracija opozicije iznela sve one zahteve koji su ozakonjeni u revolucionarnoj 1848. Meu njene voe su, pored ve pomenutih reformskih politiara, spadali i mnogi aristokrati, kao to su to bili grofovi Teleki (Teleky), Andrai (Andrssy) i Karolji (Krolyi), te baron Joef Etve (Etvs Jzsef). I pred izbijanje same revolucije maarski reformski pokret imao je arenu bazu, to je znailo da se nije radilo o klasnoj borbi, jer su linije podele izmeu onih koji su eleli

reforme i onih koji su ih odbacivali i branili staro ureenje ile unutar ve postojeih drutvenih klasa. Proces nacionalnog buenja u prvoj polovini XIX veka zahvatio je i narodnosti, tj. nemaarske narode. Svest o pripadnosti odreenoj naciji u to vreme postala je vanija od drugih oblika pripadnosti, kao to su to bila vezivanja za odreenu klasu, stale, veru, mesto itd. U to vreme u Kraljevini Maarskoj iveo je znatan broj nemaarskih naroda. Maara je bilo oko 4.800.000 (38%), dok je Rumuna bilo oko 2.200.000 (17%), Slovaka 1.700.000 (13%), Nemaca oko 1.270.000 (9,8%). Srba je prema popisu bilo oko 1.250.000 (statistiari su u ovu etniku zajednicu ubrajali i Bunjevce, kao Srbe-katolike), ili 9,7% celokupnog stanovnitva. Broj Hrvata je procenjen na oko 900.000 (7%), a Rusina na oko 440.000 (3,5%). Jevreja je pri kraju prve polovine XIX veka bilo oko 240.000 (oko 2%). Ostale manje etnike zajednice (Slovenci, Bugari, Grci, Jermeni, Francuzi itd.) zajedno nisu dostizali zastupljenost u ukupnom stanovnitvu zemlje veu od 0,5 %. Nacionalni preporodi narodnosti tekli su uporedo sa maarskim nacionalnim preporodom. U isto vreme izmeu preporoda narodnosti i maarskog nacionalnog preporoda bilo je izvesnih vremenskih pomeranja, zbog razliitog stepena razvoja pojedinih narodnosti, tj. zbog njihove unutranje drutvene strukture. Jedino izmeu maarskog i hrvatskog (ilirskog) pokreta nije bilo vee razlike zbog slinosti strukture drutva. Naime, Hrvati (iako u manjoj meri), kao i Maari, imali su potpunu drutvenu strukturu - od kmetova, do inteligencije i plemstva. Nemaka etnika zajednica u Ugarskoj imala je odlike graanskog drutva. Sasi (Nemci) iz Erdelja (Transilvanije) i iz drugih krajeva Maarske, kao i na naim prostorima u osnovi su se razlikovali po tome to su predstavljali srazmerno zatvorenu nacionalnu zejednicu, a graanska prava su im se zasnivala na privilegijama dobijenim u prethodnim vekovima. Vii drutveni slojevi, tj. plemstvo Rumuna, Srba, Slovaka i Rusina preko svojih stalekih privilegija se najveim delom stopilo sa maarskim plemstvom. Veinu ovih nacionalnih drutava inili su seljaci - kmetovi i sitno graanstvo. Meu Srbima i Rumunima brojno je bilo slobodno seljatvo (pre svega u Vojnoj granici). Znaajnu ulogu u razvijanju nacionalne ideje kod Srba odigrao je i sloj trgovaca, od kojih su neki po svojoj ekonomskoj moi i uticaju pripadali viim krugovima drutva, ak i u poreenju sa Maarima, jer je srpsko graanstvo u Maarskoj bilo jedno od najosveenijih to se nacionalne pripadnosti tie u odnosu na graanstvo ostalih nacionalnih zajednica. U okviru svih nacionalno-narodnosnih drutava, ako ne po broju, a ono po uticaju, znaajnu ulogu u prosveivanju odigrala je i inteligencija, pre svega svetenici i uitelji. Uloga i uticaj svetenstva kod pravoslavnih etnikih zajednica, posebno na poetku razvoja nacionalne svesti, ak su bili i presudni (npr. kod Srba). Grkokatolika, tj. Unijatska crkva je kod Rumuna imala slinu ulogu, tj. u izvesnom smislu bila je nacionalna crkva. Kod narodnosti je upravo inteligencija zapoela proces osveivanja naroda, budei njihovu svest o pripadnosti drugom narodu, a ne maarskoj politikoj naciji. Prvo i osnovno sredstvo stvaranja posebne nacije - po nemakim filozofima i knjievnicima, Herderu i ileru, bio je jezik. Na poetku posmatranog perioda (prelaz iz XVIII u XIX vek) nijedna od pomenutih narodnosti nije imala svoj knjievni jezik. Slovaci, posebno pripadnici evangelistike vere, na primer, kao svoj jezik koristili su srednjevekovni eki, dok su Slovaci katolici koristili vie lokalnih dijalekata. Srbi su u to vreme koristili staroslovenski jezik, koji je veoma liio na ruski jezik. Rumunski grkokatoliki

svetenici bili su meu prvima koji su ve krajem XVIII veka narodni jezik pokuali da uvedu kao knjievni jezik i koristili ga i na bogosluenjima. Kod Hrvata je prve reforme jezika tokom 30-ih godina XIX veka sproveo Ljudevit Gaj, koji je time ujedno pokrenuo i pokret ilirizma. Gaj je bio pobornik kulturnog i politikog jedinstva junoslovenskih naroda. Smatrao je da je naziv "ilirski" pogodan za zbliavanje junih Slovena, jer je sve junoslovenske narode smatrao potomcima Ilira. On i njegovi saradnici ubrzano su radili na stvaranju hrvatskog knjievnog jezika, kojeg su prvobitno smatrali optejunoslovenskim jezikom. Hrvati su bili i u povoljnom politikom poloaju u okviru Maarske, jer su od svih ostalih narodnosti i naroda jedino oni imali tokom vekova zagarantovanu autonomiju svojih teritorija. Imali su svoj sabor, upanije, upravu i svoje poslanike na maarskom saboru. Zbog toga se kod njih i javila meu prvima ideja o irokoj samostalnosti u okviru zemalja krune Svetoga Stefana. Tu ideju su u poetku nameravali da ostvare u saradnji sa ostalim junoslovenskim narodima. Jedan od prvih takvih politikih programa, koji je razmatrao ve i neka drutveno-ekonomska pitanja, a pre svega politika, bila je Disertacija hrvatskog grofa Janka Drakovia iz 1832. godine. Kod Srba je reformu jezika sproveo Vuk Stefanovi Karadi. Zbog konzervativizma crkve, pa ak i dela graanstva i zbog privrenosti slavenoserbskom i staroslovenskom jeziku, prihvatanje narodnog jezika kao knjievnog ilo je sporije, ali je do kraja prve polovine XIX veka on ipak preuzeo prvenstvo nad staroslovenskim jezikom. Tako je zapoela kod Srba i izgradnja kulturnih institucija. Godine 1825. pokrenut je "Letopis Matice srpske", koji i danas izlazi i jedan je od najstarijih u kontinuitetu objavljivanih strunih asopisa u Evropi. 1826. u Peti je osnovana Matica srpska (srpska nauno-kulturna ustanova, slina akademiji), koja je svojevremeno bila najznaajnija kulturna institucija u Srba, a i danas spada meu najznaajnije. Prvi predsednik Matice Srpske je bio Jovan Hadi, a urednici letopisa bili su Teodor Pavlovi i Jovan Suboti. Godine 1838. plemi Sava Tekelija je zavetao sredstva Matici Srpskoj za formiranje fondacije za kolovanje srpskih siromanih aka. Ova ustanova se zvala Tekelijanum, a i danas se nalazi u Peti, a pod upravom je Matice srpske iz Novog Sada (prva srpska zadubina za srpske ake osnovana je 1794. godine pod imenom "Stepindarius Servickianus" od strane cincarsko-grke-srpske porodice urkovi-Servijski, poreklom iz okoline Soluna. Glava porodice, Marko urkovi, je za potrebe talentovanih aka zavetao 30.000 rajnskih forinti. Potporu fondacije je koristio u vreme svojih studija i Lukijan Muicki (najznamenitiji Temerinanin), kasniji iguman frukogorskog manastira iatovac. Ovu fondaciju nadmaio je jedino Sava Tekelija kada je 1838. osnovao svoju zadubinu sa kapitalom od 100.000 forinti, koja i danas ivi). Tekelijanum je bio zavod za pomo Srbima na kolovanju u Peti. Njega je osnovao predsednik i pokrovitelj Matice srpske, plemeniti Sava Tekelija. Najstarija stalna srpska biblioteka (osniva Jovan Hadi) takoe je vezana za Tekelijanum, jer je njeno sedite bilo u toj zgradi. Ona je osnovana 1826. godine, dve godine posle pokretanja Letopisa Matice srpske. Od 1832. godine Ruska akademija je redovno razmenjivala knjige sa bibliotekom Matice srpske, koja je 1838. godine postala javna ustanova pod pokroviteljstvom Matice srpske. Prve velike zbirke knjiga biblioteci su poklonili vladika Platon Atanackovi (po kojem se danas zove ulica iza zgrada Izvrnog vea i Skuptine APV) i Sava Tekelija. Biblioteci su knjige u to vreme poklanjali Teodor Pavlovi, Vuk Karadi, Petar II Petrovi Njego, Jovan Suboti, Jan Kolar itd. U toku 1848/49. biblioteka i zadubina nisu radile. 1864. biblioteka je sa Maticom srpskom preseljena iz Pete u Novi Sad, dok je Tekelijanum i danas u Peti (odnosno Budimpeti).

Izmeu 1838. i 1878. Tekelijanumom je upravljala Matica srpska, a posle toga upravljanje je predato petanskoj Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj optini. Zgrada se i danas nalazi u uem centru Pete, u ulici Veress Pln. U Tekelijanumu su se odravali knjievni susreti srpskih studenata. Tamo je 1866. godine Svetozar Mileti pokrenuo list "Zastava", koji je bio najznaaniji list ugarskih Srba. Godinu dana kasnije je urednitvo lista prelo u Novi Sad. Izmeu dva svetska rata, i kasnije, Biblioteka Matice srpske radila je kao javna i nauna biblioteka. Ona je 1948. postala centralna (matina) biblioteka Vojvodine. U prvoj polovini XIX veka su Peta i Budim bili ujedno i kulturna sredita Srba. Godine 1812. u Peti je po prvi put bila prikazana na maarskom jeziku istorijska drama glumca i pisca Itvana Baloga (Balog Istvn) o Karaoru, voi Prvog srpskog ustanka. Usred promenjenih okolnosti, Matica srpska se 1864. godine iz Pete preselila u Novi Sad. Dananju zgradu Matica srpska je dobila od grada na svoj stoti roendan 1926. godine. Za kulturni razvoj Srba znaajne su bile jo Srpska gimnazija osnovana 1791. u Sremskim Karlovcima i Novosadska gimnazija (dananja gimnazija Jovan Jovanovi-Zmaj) iz 1810. kojoj je Sava Vukovi ostavio pozamana sredstva za dalji rad. Poznati direktori i profesori ovih ustanova su bili: Pavel Jozef afarik (afrik), Milovan Vidakovi, Jovan Hadi, ore Natoevi itd. Pored ovih ustanova, u Novom Sadu i jo nekim gradovima dananje Vojvodine delovala su srpska i meovita drutva, itaonice, privremena pozorita itd. U umetnosti i knjievnosti su se u prvoj polovini dokazali Konstantin Danil, Arsa Teodorovi, Nikola Aleksi (slikarstvo) i Lukijan Muicki, Jovan Sterija Popovi, Branko Radievi (knjievnici) itd. U borbi za priznavanje narodnog jezika kao knjievnog presudio je ueni srpski filologura Danii, prihvativi Vukove reforme 1847. godine. Kod Slovaka su prilikom stvaranja knjievnog jezika, najvee zasluge imali Ljudevit tur (udevt tr) i Jan Kolar (Jn Kollr), koji su za knjievni jezik uzeli srednjeslovaki dijalekt. U naim krajevima centri Slovaka u prvoj polovini XIX veka bili su Baki Petrovac (Baka), Kovaica (Banat) i Stara Pazova (Srem). U naim krajevima Rumuna je najvie bilo u Banatu. Neki od njih ivli su u banatskom delu Vojne granice. Plemstvo i inteligencija bili su malobrojni u okviru rumunskog drutva. Banatski Rumuni su u verskom pogledu pripadali Karlovakoj mitropoliji. Neko vreme karlovaki mitropolit bio je verski poglavar ak i Rumuna u Erdelju. To je u sebi nosilo opasnost da e se odnosi dva naroda zaotriti, ali je do reenja dolo 1864. razdvajanjem srpske i rumunske crkve, kada je nastala posebna rumunska pravoslavna mitropolija. Rusini su se nastanjivali trokom XVIII veka u nae krajeve. Najvei deo njih je naseljen na komorske spahiluke. U odnosu na druge narodnosti, njihovo plemstvo se skoro u potpunosti maarizovalo, emu je doprinelo i to da su Rusini uglavnom bili grkokatolici, tj. unijati. Centri Rusina u dananjoj Vojvodini od njihovog naseljavanja, bili su Ruski Krstur i Kucura (Baka), kao i okolina Novog Sada, dok ih je u Sremu najvie bilo u idu. Poreklom Rumuna meu prvima se bavio George Sinkai (Gheorghe Sicai). Jan Kolar je u svojim sonetima pod naslovom: "Devojka slave" (Slvy dcra) opevao slavnu prolost Slovaka, s ciljem da ih nacionalno osvesti. Kod Srba je Jovan Raji (iguman koviljskog manastira) imao slinu ulogu. On nije napisao samo istoriju Srba, nego i drugih slovenskih naroda. Sva ova dela,

iako su imala naune pretenzije, stvarana su u duhu romantizma. Nasuprot osveivanju narodnosti u smislu nacionalne pripadnosti, u prvoj polovini XIX veka dolo je do saradnje izmeu pripadnika maarske kulturne elite i pripadnika kulturnih elita drugih narodnosti. Znaajna je bila saradnja izmeu maarskog knjievnika i reformatora maarskog jezika Ferenca Kazincija sa Lukijanom Muickim i Mihajlom Vitkoviem, kao neto kasnije saradnja izmeu Jakova Ignjatovia i maarskog pesnika andora Petefija (Petfi Sndor) . Saraivali su na politikom planu i grof Itvan Seenji i Jan Kolar. U periodu od 1790 do 1848. kulturni nivo i irih drutvenih slojeva osetno je porastao. To je bio rezultat reforme kolstva iz 1777. kada je kraljica Marija Terezija izdala svoje uredbe (Ratio Educationis) o obaveznom osnivanju niih narodnih kola. Na osnovu toga kolski sistem se dalje razvijao. Za posmatranih pedesetak godina broj nastavnog osoblja se poveao za 150%, a u razvijenijim krajevima monarhije (posebno u centralnim delovima i u zapadnim delovima) poboljan je kvalitet nastave. Tada je poelo i sa stvaranjem srednjekolskih ustanova, tj. gimnazija. Godine 1846. u Maarskoj (sa naim krajevima zajedno) bilo je 102, a u Erdelju 20 gimnazija. Tridesetih godina u gimnazije je ilo oko 20 22.000 uenika. Do 1844. nastavni jezik u gimnazijama bio je latinski, a od toga je u veini gimnazija nastavni jezik postao maarski (zakonom), dok su postojale gimnazije i sa drugim nastavnim jezikom (npr. u Sremskim Karlovcima, Novom Sadu itd.). Bilo je i nekih visokoobrazovnih institucija, kao Univerzitet u Peti, i nekoliko akademija i protestantskih kolegija (liceja). Na kraju ovog poglavlja moe se zakljuiti da se kod naroda i narodnosti Maarske u prvoj polovini XIX veka probudila nacionalna svest. Razvijenost nacionalnih drutava nije bila istovetna, a ni njihov poloaj u tada jo feudalnom drutvu. Neke narodnosti su tek poele sa stvaranjem onih klasa koje e kasnije povesti ozbiljnu borbu za ouvanje nacionalnog identiteta (Slovaci, Rusini i Rumuni), dok su neke preko svojih ranije dobijenih privilegija i autonomija (Hrvati, Srbi, Nemci) uspele da postave i svoje prve politike zahteve. Nacionalni pokreti narodnosti u Ugarskoj u prvoj polovini XIX veka uglavnom su se zadrali na kulturnom planu.

Istorijske linosti
Mihailo Vitkovi (1778 - 1829), maarski knjievnik srpskog porekla. Linost koja je afirmisala srpski jezik i knjievnost u maarskoj javnosti i doprinosila duhovnom pribliavanju Maara i Srba. Izdao je studije o maarskim knjievnicima pravoslavne vere, kao i o srpskom jeziku. Preveo je na maarski jezik vie srpskih narodnih pesama i balada. Preneo je deseterac trohejskog karaktera iz srpske narodne poezije u maarsku, pa ga tako nalazimo u delima Veremartija (Vrsmarty) i Petefi andora. Njegov dom u Peti bio je stecite tadanjih najeminentnijih srpskih i maarskih intelektualaca. Upravo su tu ponikle mnoge ideje, znaajne za srpsku i maarsku kulturnu istoriju. Teodor Pavlovi (1804 -1854) knjievnik, sekretar Matice srpske i jedan od njenih osnivaa, urednik Letopisa Matice srpske i srpskih novina u Peti, nastalih po uzoru na tadanje maarske listove: Pesti Hrlap, Vilg, Jelenkor.

Kao advokatski pripravnik radio je kod srpsko-maarskog knjievnika Mihaila Vitkovia u Peti, gde se susretao sa brojnim maarskim intelektualcima. Ponet njihovim idejama o drutvenim reformama, iji je protagonista bio grof Itvan Seenji, posvetio se kulturnodrutvenom radu i prosveivanju srpskog naroda. Stekao je poseban ugled meu maarskim reformistima i aristokratijom. O tome svedoi i zapis dr Jovana Subotia: "Oni koji su onda imali glasa u javnosti i dravnom ivotu poznavali su Teodora Pavlovia i primali ga prijateljski."

Pitanja
Ko se prvi protivio jozefinskim centralistikim tenjama? Kakve su nedae zadesile Habzburku monarhiju u poslednjoj deceniji XVIII veka? ta je odobrio car i kralj Leopold II Habzburki? Po emu je znaajan Temivarski sabor i kada je odran? Ko je bio Stevan Stratimirovi? Ko je bio Sava Tekelija? Kako se moe okarakterisati epoha izmeu 1789 i 1848. godine na naem prostoru i u Srednjej Evropi? 8. Kako je prola Habzburka monarhija u Napoleonovim ratovima? 9. Ko je bio prvi austrijski car? 10. Na koje upanije i oblasti je bila podeljena teritorija dananje Vojvodine poetkom XIX veka? 11. Kada je bio poslednji austro-turski rat? 12. Od kada i dokle je trajala srpska revolucija i ta se pod njom podrazumeva? 13. Kakav je bio odnos Srba preana i srpskih ustanika? 14. Da li je za vreme Prvog srpskog ustanka dolo do odreenih pokreta i u naim krajevima? 15. ime se stanovnitvo bavilo preteno u prvoj polovini XIX veka? 16. Koji su slobodni kraljevski gradovi postojali na naim prostorima? 17. Koji su poznatiji trgovaki centri postojali u dananjoj Vojvodini? 18. Na koje osnovne stalee, odn. kategorije, se delilo stanovnitvo na poetku XIX veka? 19. Kada su u Ugarskoj zapoele reforme i da li zna da navede neke primere? 20. Ko je bio grof Itvan Seenji i po emu je on znaajan za nae krajeve? 21. Kada je odran poslednji staleki sabor i ta se na njemu dogodilo? 22. Kada je zapoeo proces nacionalnog buenja u Ugarskoj? 23. Koji su narodi iveli u prvoj polovini XIX veka u Ugarskoj, a tako i na naim prostorima? 24. Da li zna neke od reformatora kulture i jezika onih naroda, koji su iveli i ive i danas na ovim prostorima? 25. Kada i gde je osnovana Matica srpska? Ko su njeni osnivai? 26. Da li zna jo neke obrazovno-vaspitne i kulturne institucije iz naih krajeva u tom dobu? 27. Koji su bili centri vojvoanskih Slovaka u prvoj polovini XIX veka? 28. Koji su bili centri vojvoanskih Rusina u prvoj polovini XIX veka? 29. Da li zna neto o saradnji knjievnika razliitih nacionalnosti u prvoj polovini XIX veka? 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

GRAANSKA REVOLUCIJA I RAT ZA OSLOBOENJE MAARSKE (1848 - 1849)

Od revolucije do poetka rata za osloboenje

Na prekretnici 1847/48. godine poelo je revolucionarno vrenje u itavoj Evropi. Ve poetkom 1848. dolo je do revolucije na Siciliji, pa posle u Francuskoj. Talas protesta se irio prema Srednjej Evropi. U martu je revolucionarni zanos stigao i do granica Habzburkog carstva. Zahvaljujui tim uticajima, poeo se ubrzavati rad i na poslednjoj stalekoj skuptini. Najagilniji voa maarske opozicije Lajo Kout je ve 3. marta 1848. na saboru opominjao svoje kolege poslanike da ne smeju da se raziu pre nego to usvoje zakone koje od njih narod oekuje. Revolucija u Beu izbila je 13. marta 1848. Dan kasnije (14. mart) krenula je delegacija maarskog sabora u Be, s ciljem da kod vladara izdejstvuje imenovanje prve odgovorne maarske vlade. lanovi delegacije bili su grof Itvan Seenji, Lajo Baanji, Lajo Kout, Moric Sentkiralji (Szentkirlyi Mric) i Bertalan Semere (Szemere Bertalan). Stanovnitvo Bea je doekalo delegaciju sa velikim ovacijama (pozdravima), posebno Kouta, jer su mu bili zahvalni to je u svom govoru na saboru zahtevao donoenje ustava i za zapadne delove monarhije. Vest o bekoj revoluciji stigla je u Petu 14. marta. Revolucionarno opredeljena omladina, okupljena oko organizacije Mlada Maarska, ije su voe bile tada ve istaknuti mladi intelektualci, kao to su andor Petefi, Mor Jokai (Jkai Mr) i Pal Vavari (Vasvri Pl), odluili su se za delovanje. Revolucija u Peti je zapoela 15. marta 1848. oko pola devet ujutru, kada su voe omladine iz poznate kafane Pilvaks, uz podrku studenata petanskog univerziteta, krenule prema tampariji Landerer i Hekenast, gde su odtampali svoj program od 12 taaka u vidu letka. To su uradili bez ovlaenja cenzure i zato se taj dan smatra danom roenja slobodne maarske tampe. Zahtevi iz tog programa su bili sledei: 1) sloboda tampe i ukidanje cenzure; 2) imenovanje vlade odgovorne parlamentu, sa seditem u Peti; 3) sazivanje dravnog sabora svake godine u Peti; 4) jednakost pred zakonom bez obzira na drutvenu i versku pripadnost; 5) osnivanje nacionalne garde (vojske); 6) uvoenje poreske obaveze za svakog; 7) ukidanje kmetstva; 8) konstituisanje porotnih sudova; 9) osnivanje nacionalne banke; 10) vojska da polae zakletvu na ustav, da se maarski vojnici vrate u zemlju, a da odu iz zemlje vojnici iz drugih zemalja carstva; 11) oslobaanje svih politikih zatvorenika; 12) stvaranje unije Erdelja i Maarske. Ovi zahtevi "Martovske omladine" u velikoj meri su se poklapali sa zahtevima reformistike opozicije izneti na dravnom saboru.

Svih 12 taaka programa su od strane narodnih masa koje su se pridruile revolucionarima bile prihvaene i doneta je odluka da se program uputi Skuptini grada Pete na usvajanje. Meu revolucionarima nalazilo se i nekoliko funkcionera petanske upanije i skuptine grada (Pal Njari (Nyri Pl), Gabor Klauzal (Klauzl Gbor) itd.). Delegacija je bila upuena i u Namesniko vee u Budim. Vlast je bila zbunjena. Sa delegacijom je razgovarao potpredsednik Namesnikog vea Ferenc Zii (Zichy). Tog dana je ukinuta cenzura tampe, a Namesniko vee je obealo i to da se vojska nee meati u tok stvari. Puteni su i politiki zatvorenici. Na vest o petanskoj revoluciji i beki dvor je poeo da deluje. Posle tri dana neodlunosti, vladar Ferdinand V je imenovao Lajoa Baanjija za predsednika prve odgovorne maarske vlade. Sabor u Pounu uurbano je poeo raditi na donoenju novih zakona, koji su zavreni 11. aprila 1848, kada ih je vladar i potvrdio. Zakoni su promenili politiko i drutveno ureenje zemlje. Tog dana je pred vladarem poloila zakletvu i prva maarska vlada, koja je svoje sedite ubrzo premestila u Petu. Miran tok ivota u Sremu, Bakoj i Banatu poremetila je revolucija 1848. godine u narodu poznatija kao "Velika buna". Revolucija 1848. postala je u pamenju naroda odredina taka, jer vreme se merilo na ono pre i posle "Velike bune". Grupa srpskih petanskih intelektualaca (Jakov Ignjatovi, Jovan orevi, ore Stojakovi, Jovan Suboti, Isidor Nikoli, Lazar Markovi itd.) Od 17 do 19. marta formulisala je srpske zahteve u 17 taaka, to je bio prvi srpski program u revoluciji. Nemiri iz Pete krajem marta i u aprilu proirili su se na Srem, Banat i Baku. U Zemunu i Panevu 22. marta dolo je do pokreta mase, a krajem marta u Mitrovici. U Sremskim Karlovcima dolo je do nemira 2. aprila, zatim u Novom Sadu. Vieni omladinci raspaljivali su pobunu; ore Radak u Velikoj Kikindi i velikokindskom ditriktu, Svetozar Mileti u ajkakoj oblasti, Mija Vlakali u Novom Beeju, Bogoboj Atanackovi u Somboru i Subotici. Pokreti masa marta i aprila nosili su socijalni karakter i bili su usmereni protiv bogataa i za ukidanje feudalnog sistema. Srpski zahtevi su, meutim, uskoro dobijali i nacionalni prizvuk. Vostvo srpskog naroda bilo je konzervativno i na elu te konzervativne struje stajao je karlovaki mitropolitJosif Rajai. Konzervativna struja smatrala je da se srpska nacionalna prava mogu jedino ostvariti nasuprot maarskog revolucionarnog vostva, a uz pomo Habzburgovaca. Vostvo maarske revolucije preuzelo je srednje plemstvo koje je zastupalo tezu o "jedinstvenom maarskom politikom narodu", to je vodilo nesuglasicama sa srpskom koncepcijom u revoluciji. Novosadski Srbi poslali su delegaciju na elu sa orem Stratimiroviem i Aleksandrom Kostiem na sabor u Pounu sa srpskim zahtevima. Ubrzo je dolo do sukoba izmeu delegacije i Lajoa Kouta oko pitanja u vezi sa srpskim zahtevima. Krajem aprila potomak Arsenija arnojevia tamiki veliki upan Petar arnojevi, imenovan je od maarske vlade za kraljevskog komesara i opunomoen da ugui pobunu u Bakoj i Banatu. Izmeu 13. i 15. maja u Sremskim Karlovcima odrana je tzv. "Majska skuptina". Na njoj je za patrijarha izabran mitropolit Rajai, a za vojvodu graniarski pukovnikStevan upljikac. Na skuptini je osnovan Glavni odbor na elu sa orem Stratimiroviem, koji je potom formirao okrune odbore i pododbore. Na Majskoj skuptini je proglaena i "Srpska Vojvodina" koja je stupila u politiki savez sa Trojednom Kraljevinom Hrvatskom, Slavonijom i Dalmacijom i priznata je "vlaka narodna samostalnost". Jedna delegacija trebalo je da odluke Majske skuptine saopti vladaru i Hrvatskom saboru u Zagrebu, a druga da se uputi na Sveslovenski kongres u Prag.

Od prolea do jeseni 1848. najvie je ojaao pokret Hrvata, Srba i dela Rumuna iz Erdelja. Reavanju hrvatskog pitanja veliku panju su posvetili i Be i Peta. Beki dvor je spreio kombinacije maarske vlade vezane za proirenje prava Trojedne Kraljevine u okviru Maarske i jo 23. marta je Josip Jelai (roen u Petrovaradinu) poverljiv ovek dvora, imenovan za hrvatskog bana, koji je uinio sve da se prekinu veze Hrvatske i Maarske. Hrvatsku je uinio jakim uporitem bekog dvora. Kada je maarska vlada 27. avgusta 1848. priznala potpunu autonomiju Hrvatske, bio je odluan u tome da, prema uputstvu dvora, pokrene vojsku protiv Maarske. Srpski pokret je pre hrvatskog doao u oruani sukob sa Maarima. U junu 1848. ve je dolo do ozbiljnih oruanih sukoba, kada je komandant Petrovaradinskog garnizona, general Jano Hrabovski, izdao naredbu svojim vojnicima da slome srpski pokret. Rumunski pokret je ve tokom marta poeo ispoljavati svoje rezerve prema promenama, koje su se desile u martu i aprilu. Rumuni su zahtevali da i oni dobiju status naroda. Na svom saboru odranom u maju 1848. u mestu Bla (Blaj u dananjoj Rumuniji) istakli su zahtev za posebnu autonomnu oblast, a nije im bila strana ni ideja o oruanoj pobuni. Na to su mogli raunati i zbog toga, jer su imali dobro izvebane i naoruane rumunske graniarske pukove. Rumunski pokret se za oruani ustanak konano odluio u septembru na svom drugom saboru odranom takoe u Blau. Malobrojnoj inteligenciji, koja je bila predvodnik slovakog pokreta, nije polo za rukom da pokrene ire mase svojih sunarodnika. Na Majskom saboru u Liptosentmiklou (dananji Liptvsk Mikul u Slovakoj) prihvatili su dokumenat sa zahtevima formulisanim u 14 taaka. Voe slovakog pokreta uestvovale su i na Sveslovenskom kongresu u Pragu, gde su kasnije obrazovali jednu dobrovoljaku jedinicu, iji su pripadnici preteno bili esi. Pokret Slovaka ostao je za vreme revolucije u skromnijim okvirima i zbog toga to je mnogo Slovaka do kraja ostalo uz maarske revolucionare i vie hiljada njih se borilo u jedinicama maarske vojske. Ostale narodnosti u Maarskoj - Nemci, Rusini i drugi nisu osnovali svoje posebne pokrete. Kada je bio u pitanju stav prema nacionalnim pokretima, voe maarske revolucije nisu bile jedinstvene. Neki su eleli da pregovaraju sa predstavnicima narodnosti radi njihovog pridobijanja za ciljeve maarske revolucije, a neki su istrajali u svojim stavovima da se ne sme popustiti. Kad je veina voa revolucije stigla do toga da prihvati pregovore i saradnju, ve je bilo kasno.

Rat za oslobaanje Maarske od habzburke vlasti, proglaavanje nezavisnosti i slom revolucije i rata za osloboenje
Graanski preobraaj u Maarskoj suoio se s apsolutistikim tenjama i otporom habzburkog dvora, ali i sa zahtevima dela nemaarskih naroda koji su iveli u Ugarskoj. Maarska revolucija je tako bila primorana da vodi borbu na dva fronta . Meutim, da je bilo razumevanja meu voama maarske revolucije, a i meu voama pokreta narodnosti, ne bi dolo do tako krvavog i tekog sukoba.

Do kraja leta dvor se odluio na oruanu intervenciju protiv maarske revolucije. Glavni adut je bio ban Jelai, koji je sa svojim trupama 11. septembra 1848. preao granicu Maarske i uputio se prema Peti u kojoj je dolo do novih demonstracija. Predsednik vlade Lajo Baanji je dao ostavku. Ubrzo je formirana jedna nova revolucionarna vlada (Zemaljski komitet za odbranu), iji je predsednik bio Lajo Kout. Zapoelo se sa pripremama za odbranu zemlje, formirane su nove vojne jedinice. Do prvih bitaka dolo je u zapadnom delu zemlje, kod mesta Pakozd i Ozora, krajem septembra i poetkom oktobra. Na vest o pobedama revolucionarne maarske vojske i proterivanju carske vojske iz Ugarske, u Beu je 6. oktobra dolo do novog ustanka. Kolebanje komandanata maarske vojske da nastave i pomognu Belijama kobno se zavrilo, jer je 30. oktobra maarska vojska poraena u okolini Bea, kod vehata /Schwehat/. Do promene je krajem 1848. dolo i na elu Habzburke monarhije. Dvorska kamarila je uklonila dotadanjeg vladara Ferdinanda V i na njegovo mesto postavila osamnaestogodinjeg Franju Josifa. Borbe su se nastavile na vie frontova. Carska vojska je poetkom januara 1849. zauzela Budim i Petu (tada su to jo bila dva grada), a maarska vlada je morala da bei u Debrecin. U prolee 1849. maarskoj vojsci je polo za rukom da u seriji bitaka izvojuje pobedu nad carskim trupama i oslobodi veliki deo zemlje, ak i glavni grad. estokih sukoba u to vreme je bilo i na naim prostorima. Velike bitke su voene oko Sentomaa, koji je kasnije dobio ime Srbobran. Bitaka je bilo jo i kod Starog Beeja, Malog Ioa itd. U Banatu maarska vojska, pod komandom dvojice talentovanih generala Ernea Kia (Kiss Ern) i Jovana Damjania (Damjanich Jnos), imala je vie uspeha u bitkama kod Perleza, Paneva, Baaida itd. O tim, i bitkama u drugim krajevima zemlje, svedoe umetnike slike Tan Mora (Than Mr), koji je roen u Starom Beeju. U borbe u junoj Ugarskoj umeali su se i srpski dobrovoljci iz Srbije na elu sa vojvodom Stevanom PetroviemKnianinom u Banatu i Joksimom Noviem u Sremu. Posle uspenih prolenih bitaka, 14. aprila 1849. u Debrecinu je izvrena detronizacija Habzburgovaca i proglaena je nezavisnost Maarske. Dravni upravitelj-regent postao je Lajo Kout. Situacija se za vreme proglaavanja nezavisnosti dalje komplikovala. Poetkom maja ruski car je zvanino najavio da e pruiti vojnu pomo austrijskom caru. Tako je u maju dolo do intervencije ruske vojske to je zaustavilo prodor maarske vojske prema zapadu. Poetkom juna vlada i dravni aparat se vratio u Petu, ali su odmah morali da prave planove za novu evakuaciju. Vlada se u ovom sluaju preselila u Segedin, a posle mesec dana u Arad. U poslednjim trenucima ponovo je dolo do pregovora sa predstavnicima narodnosti s ciljem postizanja saradnje. U pregovorima se najdalje stiglo sa Rumunima, a krajem jula (1849) donet je i zakon o pravima narodnosti i nacionalnih zajednica. Taj zakon je za svoje vreme bio veoma napredan, jer je u sebi sadravao sve one zahteve koje su narodnosti zahtevale jo 1848. godine. Tim zakonom su po prvi put regulisana i prava Jevreja u Ugarskoj. Poslednja velika bitka odigrala se 9. avgusta kod Temivara, gde su maarsku oslobodilaku vojsku porazila austrijska i ruska carska vojska. Dva dana posle ove bitke, Lajo Kout je abdicirao, svu vlast je predao generalu Arturu Gergeiju (Grgey Artr) i krenuo u izgnanstvo u Tursku. Gergei se 13. avgusta 1849. predao ruskoj vojsci kod mesta Vilago u blizini Arada. Nisu se odmah svugde zavrile borbe, pa su

npr. Petrovaradinska i Komaromska tvrava u poetkom septembra i poetkom oktobra.

habzburke

ruke

dole

tek

Posle sloma revolucije i rata za osloboenje u Maarskoj su neko vreme (otprilike do sredine 1850.) vladali teror i vojna diktatura, na ijem elu je bio baron Julijus Hajnau (Julius Haynau), komandant carske vojske u Maarskoj. Na osnovu istorijskih izvora utvreno je da je u jesen 1849. za vreme odmazde doneto i izvreno oko 120 smrtnih presuda, a da je jo vei bio broj likvidiranih bez sudske presude. Pored toga, doneto je vie od 1.200 sudskih presuda o vremenskim zatvorskim kaznama. Oko 40.000 50.000 pripadnika bive maarske revolucionarne vojske silom je bilo regrutovano u austrijsku carsku vojsku. Mnogo bivih honveda (domobrana) pobeglo je van granica Maarske. Kada je preki sud u Peti na smrt osudio grofa Lajoa Baanjija, predsednika prve maarske vlade, a vojni sud u Aradu na smrt osudio 13 generala revolucionarne maarske vojske (meu njima i genarala Damjania), vlade velikih sila i meunarodno javno mnjenje su protestovali. Uspeh je izostao, jer su osuenici pogubljeni 6. oktobra 1849.. Taj dan se u maarskoj istoriji smatra danom alosti.

Pitanja
1. Kako su se irili revolucionarni pokreti u 1848. godini? 2. Koje su bile dve najznaajnije revolucije u Habzburkoj monarhiji marta 1848.? 3. Kako se zove program maarske revolucije i koje su njene najvanije take? 4. Kada su Srbi izali sa svojim prvim programom u revoluciji 1848. i ko su njegovi tvorci? 5. Kako je narod u naim krajevima nazvao ovu revoluciju? 6. Ko su bile najpoznatije voe srpskog pokreta u Junoj Ugarskoj? 7. Koje su odluke doneene na Majskoj skuptini? 8. Kakvi su zahtevi predoeni na saborima Rumuna i Slovaka? 9. Kako je postupio beki dvor tokom leta i jeseni 1848? 10. Gde je roen hrvatski ban Josip Jelai? 11. Kada i gde su poeli sukobi na naim prostorima? 12. Gde su i kada voene prve bitke protiv maarske revolucije? 13. Ko je na prestolu zamenio Ferdinanda V? 14. Gde su voene bitke u prolee 1849. na naim prostorima? 15. Navedi barem dva vojna komandanta iz naih krajeva, koji su bili uesnici u borbama na ovim prostorima! 16. ta se desilo u Debrecinu 14. aprila 1849? 17. Kako se zavrila revolucija 1848/49? 18. Da li je na naem podruju bilo revolucionarnog uporita, koje se i posle predaje glavnine revolucionarne vojske jo odralo?

DOBA NEOAPSOLUTIZMA I PROVIZORIJUMA (1849 - 1867)

Bahovo doba - Vojvodstvo Srbija i Tamiki Banat

Neuspeh maarske revolucije i rata za osloboenje je habzburkom dvoru doao u najpogodnije vreme, jer se carskom dvoru ukazala prilika da ukine dotadanju samostalnost Kraljevine Maarske u okviru Habzburke monarhije, emu je beki dvor odavno teio. Teritorija Ugarske je posle 1849. bila raskomadana. Unija sa Erdeljom bila je raskinuta. Erdelj je ponovo doao pod neposrednu upravu bekog dvora, kao posebna krunovina. Takoe i Hrvatska je bila izdvojena iz sastava Maarske, a i ona je dola pod upravu Bea. Na jugu Maarske, koja je u nacionalnom smislu bila meovita teritorija (npr. Bako-bodroka, Torontalska, Tamika i Kraovsko-severinska upanija i delovi Sremske upanije - rumski i iloki srez), carskim dekretom od 18. novembra 1849. osnovano je Vojvodstvo Srbija i Tamiki Banat. Teritorija Vojne granice nije ula u novoformiranu krunovinu, kojom su kao i ostalim otcepljenim delovima upravljali iz Bea. Car Franja Josif je uzeo titulu "Velikog Vojvode Vojvodstva Srbije", a imenovao je podvojvodu grofa Koroninija (Cronini) (do 1859), koga je na tom mestu zamenio Josip okevi. Sedite Vojvodstva je bilo u Temivaru. Slubeni jezik krunovine je bio nemaki. Vojvodstvo je u poetku bilo podeljeno na dva okruga (bakotorontalski i temivarsko-kraovski), dok je ono kasnije bilo podeljeno na pet okruga. Vojvodstvo Srbija i Tamiki Banat, etniki je bilo raznorodno i jasno je pokazivalo arenu etniku sliku prostora June Ugarske. Po popisu 1850/1851. u njemu je iveo 1.426.221 stanovnik i to:Rumuna 397.459, Nemaca 335.080, Srba 321.110, Maara 221.845. Na njegovim prostorima, osim najbrojnija etiri naroda, iveli su jo Slovaci, Rusini, Jevreji, Romi, esi, Bugari itd. Od preostale teritorije Ugarske sainjena su jo pet okruga, koji su u poetku bila pod vojnom upravom, a kasnije su njima upravljali veliki upani, koji su instrukcije takoe primali iz Bea. U vreme postojanja Vojvodstva Srbija i Tamiki Banat (1849 - 1860) u Habzburkoj monarhiji je pored vladara, drugi ovek u vlasti bio Aleksandar Bah (Alexander Bach), ministar unutranjih poslova. Taj period se u istoriji i naziva "Bahovim periodom". U vreme njegove vladavine u itavoj zemlji je dominirao inovniko-policijski aparat. inovnici, koje su zvali "Bahovi husari" u potpunosti su kontrolisali ivot. Bez obzira na karakter reima, u to vreme je izgraen moderan administrativni aparat, uvedena je opta poreska obaveza, razvijalo se kolstvo i doneene su neke uredbe, povoljne za razvoj privrednog ivota (ukidanje nekih ranijih privilegija, unutranjih carina itd.). Posle poraza Austrije 1859. u bitkama kod Solferina (Solferino) i Maente (Magenta) u sukobu sa Pijemontom i Francuskom, Bahov apsolutistiki reim je zapao u krizu, emu je pripomogla i finansijska kriza u Austriji iz 1857. i aktivnosti maarske politike emigracije na Zapadu, koju je predvodio Lajo Kout. Do poetka 60-ih godina u odnosu na nastojanja bekog dvora o centralizaciji carstva u junoj Ugarskoj, a i ire, i srpska i maarska politika

elita je dospela u opoziciju. Taj jedinstveni pristup izraavao se u zajednikom delovanju, to je poetkom ezdesetih godina bilo potkrepljeno i zajednikim srpsko-hrvatskim delovanjem u Hrvatskoj. Srpska inovnika inteligencija je sve vie traila oslonac u Maarima u ostvarivanju svojih nacionalnih prava i naputala je tradicionalnu politiku oslonca na beki dvor. Poslednji guverner Vojvodstva Srbije, Sent Kanten na srpsko-maarski zajedniki nastup reagovao je 1860. kada je politiko vrenje bilo sve jae,hapenjima i Srba i Maara i njihovom internacijom u tvravu Jozeftad (Josefstadt). Franja Josif je politiku krizu pokuao da prevazie prelaskom na "ustavnu" vladavinu donoenjem Oktobarske diplome 1860. Decembra te godine ukinuto je Vojvodstvo Srbija i Tamiki Banat. Oktobarska diploma, kao dokument konzervativnog karaktera, nije mogla reiti ustavnu krizu u Habzburkoj monarhiji i ona je brzo povuena. Ve februara 1861. izdat je novi ustavni zakon Februarski patent, koji je promovisao centralizam. Taj dokumenat je samo doveo do novih nemira i revolta u javnosti, pa je za april 1861. vladar sazvao u Peti maarski sabor. Skoro u isto vreme odrani su hrvatski sabor u Zagrebu i srpski narodno-crkveni sabor (Blagovetenski sabor) u Sremskim Karlovcima. Te godine i Slovaci su odrali svoj kongres u Turinskom Svetom Martinu (dananja Slovaka), gde su istaknuti zahtevi za priznavanje Slovaka za narod, a dve godine kasnije (1863.) osnovana je i Matica slovaka. Na sva etiri sabora se izrazilo veliko negodovanje protiv postojeeg ureenja u Habzburkoj monarhiji. Svi su traili svoja prava, priznavanje nacionalnih prava i objedinjenje svojih teritorija. Kao novi politiki likovi u to vreme su se pojavili Ferenc Deak, Kalman Tisa(Tisza Klmn), Svetozar Mileti itd. I kod Maara i kod Srba dolo je do sukoba konzervativne i liberalne struje. Liberali nisu uspeli da se izbore za svoje ideje. Konzervativizam, uz svesrdnu podrku bekog dvora, je pobedilo. Sazvani sabori su zbog svojih vrstih zahteva prema Beu, jo iste 1861. godine bili rasputeni. Na nekoliko godina se vratio u zemlju, a s tim i na nae prostore beki centralizam, s tom razlikom, da dok je u vreme Bahovog reima javnost bila pasivna, u vreme novonastalog Provizorijuma (privremena prinudna uprava) javnost i politike elite su pokazivale veliku aktivnost.

Provizorijum i Austro-Ugarska nagodba

Protiv privremene prinudne uprave najvie su se bunili Maari, koji su i imali najjai nacionalni pokret, ali su se vremenom poele buniti i politike elite narodnosti. Anton merling (Schmerling),koji je bio "dua" novog reima, znao je esto da govori - to je u sutini predstavljalo i njegov politiki program - da su Maari svojom revolucijom iz 1848. i pobunom protiv svog vladara "proigrali svoja prava". Naime, izmeu 1861. i 1865. godine upanijske administracije nisu radile, nego su njima rukovodili inovnici podreeni Beu. Tako je to bilo i u upanijama, koje su postojale u naim krajevima. Od kraja 50-ih i poetka 60-ih godina XIX veka poele su se kristalizovati dve koncepcije o reavanju dravnopravnog pitanja i statusa Maarske, kojoj je pripadala i teritorija dananje Vojvodine. Prva je imala pobornike unutar zemlje, a to je bilo liberalno plemstvo (predvodnici: Ferenc Deak, grof ula Andrai itd.). Njihova je koncepcija bila da se

status Maarske rei u okviru Habzburke monarhije u dogovoru sa bekim dvorom, kako bi Maarska, odnosno Ugarska, dobila visok stepen samostalnosti. Druga koncepcija je bila zamisao maarske emigracije na ijem su elu bili Lajo Kout, grof Laslo Teleki, er Klapka itd., po kojoj bi Maarska trebalo da se osamostali od Habzburke drave i da se izbori za svoju nezavisnost, te da se posle udrui sa novostvorenim dravama okolnih naroda. Ova koncepcija zasnivala se na Koutovom planu Dunavske konfederacije (savez podunavskih drava) iz 1862. Kout, koji je bio jedan od voa maarske revolucije iz 1848. u to vreme je bio dosta netrpeljiv prema drugim narodnostima, ali je posle poraza u emigraciji preispitao svoje stavove i postao pobornik saradnje naroda u Podunavlju. Po njemu, nezavisna Maarska bi trebala da stupi u savez sa dravama Hrvata, Srba i Rumuna. Po Koutu, na taj nain bi se stvorila ona snaga, koja bi se posle raspada Habzburke monarhije mogla odupreti prodoru nemakog i ruskog uticaja u srednju i jugoistonu Evropu. Maarska politika elita je, meutim, odbila ovaj Koutov plan i sve je vie poela naginjati prema Beu. Tako joj je i polo za rukom da se kod vladara izbori da ovaj sazove ponovo posle etiri godine maarski sabor u Peti, koji je sa radom zapoeo decembra 1865. ezdesetih godina XIX veka u naim krajevima najagilniji i najorganizovaniji narodnosni pokret bio je pokret junougarskih Srba. Uz Svetozara Miletia, kao politiara liberalnih uverenja, isticao se i Mihailo Polit-Desani. "Srpski dnevnik" Jovana orevia i Svetozara Miletia bilo je glasilo liberalne, promaarske i antihabzburke orijentacije. List "Napredak" bio je konzervativan i rusofilski, a "Srbobran" konzervativno-klerikalan i prodinastiki list. Od 1866. list "Zastava" zamenio je "Srpski dnevnik", kao liberalno glasilo. Karta br. 4 - Vojvodstvo Srbija i Tamiki Banat (1849 - 1860) Kao izraz novostvorene srpske inteligencije i probuenih romantiarskih shvatanja u Novom Sadu je 1866. godine osnovana Ujedinjena Omladina Srpska. U narednim godinama ona je diktirala nacionalno-romantiarski duh meu Srbima u Sremu, Bakoj i Banatu, pa i ire. Sa ovim zajedno je zapoeo i kulturni polet meu junougarskim Srbima. Godine 1861. Jovan orevi je osnovao Srpsko narodno pozorite u Novom Sadu, koje je bilo prvo stalno pozorite u okviru celog srpstva. U Novom Sadu su od 1860. izdavani knjievni asopisi "Danica" i "Javor". JovanJovanovi Zmaj, Laza Kosti, ura Jaki, Jakov Ignjatovi poinjali su znaajne knjievne karijere. Na prostoru dananje Vojvodine u vremenu od posle revolucije 1848. pa sve do sklapanja Austro-Ugarske nagodbe nastavili su se modernizacioni procesi i brojne promene koje su zapoete jo u XVIII veku, a koje su bitno menjale svakodnevni ivot ljudi. Tako je 1853. godine Subotica dobila hotel, 1856. ulinu rasvetu, a 1858. gimnaziju i obdanite. Godine 1860. uSomboru je bilo 29 kua na sprat, od kojih dve dvospratne. Godine 1850. u Vrbasu je izgraena uljara, a 1865. kudeljara. Godine 1865. Baka Topola je dobila itaonicu. U Vrcu je 1859. izgraena pivara, a dve godine pre i klanica. Godine 1859. takoe u Vrcu je osnovana i gradska muzika kola, a od 1852. do 1871. postojala je u gradu i uiteljska kola. Godine 1867. u Velikom Bekereku je odran i prvi javni koncert, a 1857. grof Koronini, administrator Vojvodstva Srbije i Tamikog Banata otvorio je elezniku prugu Segedin-KikindaTemivar. Godine 1864. u Velikoj Kikindi je poela da radi ciglana "Mesaro", a 1867. ciglana "Bon". Marioalana (dananje Plandite) u Banatu 1864. je dobila apoteku, a 1866. godine

potu. Bela Crkva je 1869. dobila i svoje gimnastiko drutvo. Ovde su izneti samo neki segmenti svestranog civilizacijskog razvitka prostora June Ugarske u periodu od 1849 do 1867. Hod modernizacije dobijao je svoje ubrzanje. Dravni sabor zapoet 1865. radio je dve godine. Na njemu je ubrzanim tempom dolo do nagodbe izmeu bekog dvora i maarske politike elite. Rezultat Austro-Ugarske nagodbe sklopljene 1867. je nastanak dualistike (dvojne) Austro-Ugarske monarhije. Po Nagodbi, Habzburka drava nije bila vie jedinstvena, nego su u okviru nje postojala Austrija (zapadni deo) i Ugarska, odnosno Maarska (istoni deo). Dve drave su bile u velikoj meri samostalne u odnosu jedna na drugu. Imale su svoje parlamente i vlade i kompletnu strukturu dravnog aparata. Izmeu dva dela monarhije zajedniki poslovi su bili spoljna politika, vojska i finansije za zajednike poslove. Sve ostalo, to se ticalo zajednikih interesa, vlade i parlamenti Austrije i Maarske su usaglaavali i odluivali posebno. Slino AustroUgarskoj nagodbi, 1868. godine sklopljena je i Hrvatsko-Ugarska nagodba, koja je na slian nain regulisala odnose izmeu Ugarske i Hrvatske, s tom razlikom da je Hrvatska i dalje bila ue vezana za Ugarsku, nego ova za austrijski deo monarhije. Teritorija dananje Vojvodine je bila podeljena izmeu Ugarske (u njenom administrativnom sastavu bile su upanije BakoBodroka - Baka, Torontalska i Tamika - Banat) i Hrvatske u ijem sastavu se nala Sremska upanija. Ovakvo ureenje je ostalo sve do kraja Prvog svetskog rata. Maarska je posle 18 godina dobila i svog kralja, jer dotadanji car Austrije, Franja Josif , bio je krunisan u Budimu i za maarskog kralja, tako da je otada Franja Josif u Austriji bio car, a u Maarskoj kralj.

Pitanja:
1. ta je nameravao beki dvor posle 1849. i kako je postupio? 2. Koji narod je bio najbrojniji u Vojvodstvu Srbija i Tamiki Banat i da li ta injenica protivrei njenom imenu? 3. Koje su bile karakteristike Bahovog apsolutizma? 4. Kako je dolo do krize Bahovog reima? 5. Kako je vladar eleo da rei nastalu krizu? 6. Koji su se znaajni sabori odigrali 1861? 7. ta je to Provizorijum? 8. Kakve su ideje postojale o reavanju statusa Ugarske poetkom 60-ih godina XIX veka? 9. ta je sutina plana Dunavske konfederacije Lajoa Kouta? 10. Ko su bile najznaajnije linosti kod junougarskih Srba iz sfere politike i umetnosti tokom 60-ih godina XIX veka? 11. Kako je tekla promena svakodnevnog ivota ljudi i modernizacija na teritoriji dananje Vojvodine posle revolucije 1848! Navedite tri primera! 12. Kada je sklopljena Austro-Ugarska nagodba i u emu je njena sutina? 13. Izmeu koga su nai prostori (dananja Vojvodina) bili podeljeni posle sklapanja Nagodbe?

DOBA DUALIZMA (1867 - 1914)

Stabilizacija dualistikog ureenja, politike stranke i kriza dualizma
Posle Nagodbe su u Maarskoj nastale one znaajne politike stranke koje su u vreme dualizma odreivale karakter politikog ivota. Posle Nagodbe najznaajnija stranka je bila Deakova stranka (voa Ferenc Deak), Stranka levog centra (voa Kalman Tisa) i etrdesetosmaka stranka, koja je posle nekoliko godina promenila ime u Nezavisnjaku stranku (voe Laslo Madara (Madaras Lszl), a kasnije Lajo Moari (Mocsry Lajos) i Ferenc Kout). Godine 1875. prve dve stranke su se ujedinile i nastala je Slobodoumna stranka, koja je tada i dola na vlast i drala je u svojim rukama narednih tridesetak godina (do 1905), kada se i raspala. Do novog pregrupisavanja politikih stranaka dolo je poetkom XX veka, kada se drutvo u Maarskoj susrelo sa novim izazovima. Veina stranaka, koje su se formirale posle Nagodbe i postojale u vreme dualizma nisu bile ideoloke, poto je svaka u osnovi bila takva. Razlika meu njima bila je ta da su razliito gledale na dravnopravno ureenje zemlje, tj. na sistem stvoren Nagodbom (njeno prihvatanje ili odbacivanje). Zbog toga se one u istoriografiji nazivaju dravnopravnim strankama. Novi izazovi poetkom XX veka su ve zahtevali (pojavom novih drutvenih struktura) formiranje modernih politikih stranaka na ideolokim osnovama. Tako su 1890. osnovane Socijaldemokratska stranka Maarske (koja se borila za prava tada nastajajue nove klase proletarijata), 1895. Katolika narodna stranka (konzervativna, verski obojena stranka) i 1914. Graanska radikalna stranka (stranka koja je zahtevala sutinski drutveni preobraaj u graansko drutvo i bila za saradnju razliitih naroda). Jedan od voa ove stranke Oskar Jasi (Jszi Oszkr) je u modernizovanoj formi prihvatio ideje Lajoa Kouta i krajem prvog rata, kao vid reavanja nacionalnog pitanja u Ugarskoj i celoj monarhiji i njenu federalizaciju. Sve ove velike stranke imale su podrunice na dananjoj teritoriji Vojvodine, pa zbog toga ovdanji Maari sve do 1918. nisu osnivali posebne stranke, s tim da ove stranke kao brojne, nisu bile samo maarske. to se tie Hrvata, Slovaka i Rumuna slino je bilo i sa njima, jer su i oni bili pod uticajem i saraivali sa politikim strukturama iz svojih matinih oblasti. Od narodnosnih pokreta jedino su junougarski Srbi imali svoj domai autohtoni politiki ivot i to i zbog toga to su im vaniji centri, kao npr. Novi Sad (Srpska Atina), Sremski Karlovci, Velika Kikinda, Vrac itd. bili na naem tlu. Istina, Srbija preko Save i Dunava je u to vreme bila autonomna kneevina i brzo napredovala ka nezavisnosti, ali njen glavni grad Beograd e tek posle dobijanja dravne nezavisnosti (1878.) u veoj meri odreivati karakter srpskog politikog ivota uopte. Srpsko drutvo u Sremu, Banatu i Bakoj bilo je drutveno i ekonomski razliito i nije imalo jedinstven odgovor na pitanja koja je otvorila Nagodba. Jedan deo drutva tzv. "vladinovci" ili "notabiliteti", smatrao je da u okviru Nagodbe, priznanjem politike realnosti Ugarske, treba traiti potrebna reenja za specifina pitanja koja su se odnosila na razvoj srpskog naroda na prostoru June Ugarske. S druge strane, Srpska narodna slobodoumna stranka (osnovana u Velikom Bekereku 1869.) pod rukovodstvom Svetozara Miletia i Mihaila Polita Desania u svom "Bekerekom programu" istakla je svoj opozicioni stav prema Nagodbi i zahtevala je priznavanje Srba za narod i dobijanje prava na slubeni jezik, zaokruenje nekih upanija po nacionalnom principu itd. Borba izmeu

notabiliteta i liberala u okviru srpskog drutva u naim krajevima se zaotravala. Meutim, osamdesetih godina XIX veka promenom situacije dolo je do daljih podela. 1884. u Budimpeti u hotelu "Hungarija" formirana je konzervativna tzv. Stranka notabiliteta (voe Nika Maksimovi, Svetislav Kasapinovi i dr.). Miletieva stranka se te godine raspala i iz nje su nastale Narodna srpska radikalna stranka (voa Jaa Tomi) i Srpska liberalna stranka (voa Mihailo Polit-Desani). Prva se vremenom ugasila, dok su ove dve poslednje do kraja dualizma sa vie ili manje uspeha zastupale srpske interese u saboru i drugim dravnim organima Maarske. Meutim, trebalo bi istai da je jaz izmeu Politovih liberala i Tomievih radikala bio veoma veliki (i na politikom i na privatnom planu), to je ak dovelo i do ubistva liberalnog prvaka Mie Dimitrijevia od strane Jae Tomia. Od poetka 70-ih godina XIX veka dualizam se poeo stabilizovati. Zapoelo se sa objedinjavanjem teritorija i nivelisanjem svih specifinih prostora - koji su bili dotada van upanijskog sistema - i ukljuivanjem u jedinstvenu upanijsku administraciju i izgradnjom moderne dravne uprave. Tako je od 1871 do 1873. ukinuta Vojna granica, a njen prostor inkorporiran u okolne upanije. Godine 1872. ukinut je Potiski krunski ditrikt sa sreditem u Beeju, a 1876. ukinut je i Velikokindski ditrikt. Period izmeu 1875. i 1890. godine se uistinu moe nazvati stabilizacijom dualistikog ureenja, jer su pre svega u oba dela monarhije, i u Austriji i u Maarskoj , postojale stabilne vlade sa istim predsednicima skoro kroz ceo period. U zapadnom delu na elu austrijske vlade stajao je grof Eduard Tafe (1879-1893) a na elu maarske vlade je stajao Kalman Tisa (18751890). Ideoloki, obojica su bili na granici liberalizma i konzervativizma, to je i odredilo ceo proces stabilizacije. U maarskom delu u to vreme su doneti skoro svi vaniji zakoni (o sudovima, dravnoj administraciji, ukidanju esnafa, andarmeriji i policiji itd.) koji su bili potrebni za izgradnju moderne drave i drutva. Bez obzira na neka polovina reenja, Maarska, odnosno Ugarska je u vreme dualistikog ureenja od agrarne postala agrarno-industrijska zemlja. O ovome e biti rei u narednim poglavljima, jer su se razvojni procesi oseali i u naim krajevima. Kriza dualistikog ureenja poela se javljati na samom kraju XIX i poetkom XX veka i to u oba dela Habzburke monarhije. Razlog toj krizi, koja se javila u nekoliko sfera ivota, bila je sama sutina dualistikog ureenja, koji je u sebi jo od vremena sklapanja Nagodbe nosila u sebi mnogo protivrenosti. Na prekretnici dva veka (XIX i XX), zbog estih smena vlada i njihovih predsednika, stanje je u obe polovine carstva postalo nestabilno. Kao prva se javila politika kriza u vidu sukoba stranaka i to pre svega starih vladajuih struktura i stranaka novih drutvenih slojeva, kao npr. socijaledemokratske stranke. Na poetku XX veka demonstracije u organizaciji tzv. "stranke nebiraa" bile su svakodnevne irom Maarske. Ponekad je ak dolo i do krvavih sukoba, kao npr. 1912. kada je zbog intervencije vojske i andarmerije u Budimpeti bilo i mrtvih. Treba napomenuti, da u to vreme ove demonstracije nisu imale samo socijalni karakter, nego i antiratni prizvuk. Do sukoba izmeu dve polovine monarhije dolo je i zbog obnavljanja carinskog saveza 1907. (to je po nagodbenom zakonu bilo predvieno svake desete godine), a nesporazum je nastao i zbog reforme vojske, kada je maarska strana istrajala na tome da se u Maarskoj u zajedniku vojsku uvede maarski kao komandni jezik. Na kraju unutranjoj krizi su poetkom XX veka doprineli i esti neuspesi ili poluuspesi Habzburke drave na spoljnom planu (carinski rat, aneksija Bosne i Hercegovine, marokanska kriza, albansko pitanje itd.). U takvom poloaju je Austro-Ugarska, a u sklopu nje i narodi koji su iveli na tim

prostorima, doekala 1914., kada je jedan ak u Sarajevu, Gavrilo Princip ubio austrougarskog prestolonaslednika, Franju Ferdinanda zapalivi "balkansko bure baruta", ime je zapoeo Prvi svetski rat u kojem su za etiri godine ispatali najee obini ljudi, koji za to nisu bili krivi.

Nacionalno pitanje
U vienacionalnoj Maarskoj u vreme Nagodbe Maari su imali relativnu veinu od oko 40%. Njihov broj se za vreme dualizma bre poveavao, nego broj pripadnika narodnosti. Dravni popisi (statistike) su pokrenute od 1869, ali su redovno tek od 1880. beleili i nacionalnu pripadnost. Dok se broj Maara u periodu izmeu 1880 i 1910. poveao za 34%, dotle se u istom periodu broj narodnosti poveao za 17%. To je 1910. znailo da je zastupljenost maarske populacije u celokupnom stanovnitvu Ugarske (bez Hrvatske) iznosilo oko 55%, a oko 45% je bilo narodnosne populacije. Savremenici su vodili, a i dan danas se vode velike polemike i rasprave o porastu maarskog stanovnitva u dravi. Najee se to pripisuje asimilaciji, pri emu sezaboravlja, zato se onda poveavao ujedno i broj narodnosti, iako u manjem procentu. Mada je bilo nastojanja za asimilaciju narodnosti od strane nekih politikih krugova, to osim nekih perioda nije sistematski sprovoeno. Ako je do asimilacije i dolazilo, onda su tu razlozi pre svega bili ekonomski. Prava "sredita" asimilacije bili su novostvoreni gradovi, industrijski centri. Ko je sa periferije otiao u jedan takav grad za generaciju-dve je dolo do asimilacije u njegovoj porodici. Do asimilacije je dolazilo i zato to je, zbog drutvenog poloaja, bilo bolje pripadati maarskoj naciji. To je bilo karakteristino za sloj inteligencije. Meu asimilovanim stanovnitvom je bilo najvie Jevreja, Nemaca, Slovaka i Ukrajinaca (Rusina). Kod naroda koji su uivali izvesnu samostalnost (Hrvati, Srbi), ili su pak pripadali onim veroispovestima kakvih nije bilo kod Maara (Srbi, Rumuni pravoslavci), asimilacija je bila od mnogo manjeg znaaja. Na kraju, mora se primetiti i to da kada je poela velika migracija prema zapadnoj Evropi i Americi (prekretnica XIX i XX veka), procentualno gledano, mnogo je vie pripadnika narodnosti otilo u ekonomsku emigraciju, nego Maara. Nakon to je federalistiko preureenje Ugarske 1861. onemogueno, prvaci narodnosti su se posle zakljuenja Austro-Ugarske nagodbe zalagali za priznavanje statusa nacije svojim sunarodnicima i za dobijanje kolektivnih prava. Jedna od takvih bila je i zamisao Svetozara Miletia o arondaciji (zaokruenju) upanija Maarske po nacionalnom principu. Vodeim maarskim politikim krugovima je i to bilo suvino, pa je tako kao svojevrsni kompromis izmeu naelnog liberalizma i sistema nacionalnih autonomija 1868. nastao Zakon o narodnostima (44. zakonski lanak). Njegovi tvorci su bili baron Joef Etve i Ferenc Deak. Oni su tim zakonom, uz priznavanje pojedinanih graanskih prava pripadnicima nemaarskih naroda i uz reorganizaciju sistema dravne uprave na bazi administrativne samouprave na optinskom i eventualno upanijskom nivou, hteli da premoste jaz izmeu pozicije vodeih maarskih politiara i zahteva narodnosti. Zakon je priznavao samo maarsku politiku naciju, a njoj su pripadali i ostali stanovnici zemlje, bez obzira na etniku pripadnost. Za vreme dualizma su neki njegovi delovi ipak bili primenjivani i to oni koji su se odnosili na korienje jezika, npr. pripadnici narodnosti su svoj jezik mogli koristiti u kontaktu sa dravnim organima, na sudskim procesima na optinskom i upanijskom nivou, u mnogim meovitim sredinama, kao i kod nas (Novi Sad, Sombor, Stari Beej, Veliki Bekerek, Vrac, Sremska Mitrovica itd.) u gradskim i optinskim organima koristilo se vie slubenih jezika uporedo. U dualistikom periodu zastupljenost narodnosti u Parlamentu nije odgovarala njihovom udelu u celokupnom stanovnitvu, ali je u postnagodbenom periodu ova

zastupljenost ipak bila znatna. Opadanje broja narodnosnih poslanika zavisio je od toga, to su neke narodnosti u politikom smislu postale pasivne, pa nisu izlazile ni na izbore, a neki njihovi lanovi su mandate dobijali u bojama maarskih stranaka, pa se stoga nisu raunali meu poslanike narodnosti. Na izvesno vreme se pritisak na narodnosti pojaao od poetka 90-ih godina XIX veka, kada je na vlasti bio baron Dee Banfi /Bnffy Dezs/, koji je bio predstavnik onih krugova koji su teili suavanju prava narodnosti. To je upravo bilo vreme obeleavanja milenijuma, tj. hiljadugodinjice dolaska Maara u Panonsku niziju (1896.). Godinama ranije su zapoele pripreme za te svaanosti. U predveerje milenijumskih proslava u avgustu 1895. godine u Budimpeti je sazvan Kongres narodnosti, kojem su prisustvovali predstavnici Rumuna, Srba i Slovaka. Cilj ovog kongresa bio je organizovano suprotstavljanje pritisku vlade i izraavanje neslaganja sa nainom proslave. Na kongresu su ponovo izneseni zahtevi za prekrajanje upanija po nacionalnom principu i uvoenje jezika narodnosti u slubenu upotrebu na svim nivoima, kao i neki zahtevi koji su se odnosili na pravednije odreivanje izbornih jedinica, pravo glasa itd. Ove politike borbe pomalo su zasenile monumentalnu proslavu i sve one rezultate koji su tada postignuti, jer upravo te milenijumske 1896. godine je u Budimpeti je izgraena podzemna eljeznica (metro), koja je posle londonske bila druga u Evropi.ak i privid je dat na sveanostima, jer je u za tu priliku izgraenom tzv. milenijumskom selu, koje je postojalo oko pola godine (od maja do novembra 1896.) bilo podignutih kua narodnosti i iz naih krajeva (nemakih, srpskih, romskih), kao primer mnogonacionalnosti Ugarske. U godinama pred prvi svetski rat, mada je bilo primera i za saradnju, kao npr. Hrvatsko-srpske koalicije i maarske Nezavisnjake stranke za vreme izbora 1905. i dolaska koalicije na vlast, osetno je porastao pritisak na nemaarske narode, na ta su uticale i meunarodne okolnosti, jer su se drave matice narodnosti Maarske nalazile veinom na strani Antante. Tako je npr. 1912. godine ukinuta i srpska narodno-crkvena autonomija koja je faktiki ivela od vremena velike seobe. Na kraju ovog dela mora se konstatovati jo i to da su narodnosti za vievekovnog ivota u Ugarskoj-Maarskoj uspele da prosperiraju, jer se i u njihovim redovima javljala drutvena diferencijacija, koja je vodila izgradnji graanskog drutva, kao to se javio i bogatiji sloj, koji je mogao uestvovati u svim onim dobrobitima koje je donela kapitalizacija, bilo kulturnog, bilo ekonomskog karaktera. Karta br. 5: Austro-Ugarska monarhija

Drutvo, privreda, obrazovanje i kultura

Plemstvo je i za vreme dualizma ostalo jedno od osnovnih drutvenih kategorija. Bez obzira na presudnu ulogu plemstva u ivotu zemlje, pod uticajem opteg ekonomskog razvoja brzo se razvijalagraanska klasa (krupno, srednje i sitno graanstvo). Do prekretnice XIX i XX veka njeni vii slojevi su u bogatstvu i moi sustigli plemstvo (aristokratiju), a ponekada su ga ak i prestigli. Seljatvo je bila druga osnovna klasa u drutvu zemlje i kao i u prvoj polovini XIX veka i u vreme dualizma predstavljalo je najmnogoljudniju drutvenu strukturu. Razlika u odnosu na prvu polovinu veka je bila ta da su se i neki seljaci obogatili i u svojoj imovini i nainu ivota sustigli su deo dentrija (srednje plemstvo), koji je do kraja veka sve vie gubio svoju mo i ranije steeni poloaj. Siromani seljaci i bezemljai su vremenom postali najamna radna snaga na velikim posedima (kakvih je u naim krajevima bilo mnogo) i postali su baza sloja agrarnog proletarijata. Kao to se razvojem privrede razvijalo graanstvo tj. buroazija, tako se sa njenim razvojem javila i nova drutvena klasa, a to je radnitvo, odnosno proletarijat, koji se od poetka XX veka sve vie ukljuio u ivot zemlje, kao organizovana drutvena klasa. Jo za vreme Kalmana Tise (1875-1890) - kako smo ve napomenuli - doneeni su zakoni koji su omoguili industrijalizaciju. Vlade su tokom dualizma razvoj industrije pomagale i raznim subvencijama (pomo drave novano, materijalom, sirovinama itd.). Razvoj je omoguen i time to se dravni budet posle dugo godina, od poetka 80-ih godina XIX veka uravnoteio, ime je ojaala i valuta. Do 1892. godine plateno sredstvo je bila forinta, kada je monetarnom reformom uvedena korona (kruna) sa zlatnom podlogom, koja je vredela dve forinte. Od 70-ih godina XIX veka je zapoeta izgradnja eljeznica irom zemlje, a nastale su i velike fabrike i banke. Po broju tedionica i banaka Ugarska je bila u vrhu u Evropi. Postojanje velikog broja tedionica karakteristino je bilo i za teritoriju dananje Vojvodine. Pojavom monopolistikog kapitalizma poetkom XX veka, velik deo tedionica i banaka sa naih prostora je postala podrunica velikih petanskih bankarskih konzorcija.Pored ove privredne grane u Maarskoj se jo razvijala proizvodnja prehrambenih i tekstilnih proizvoda. to se tie teke industrije, najrazvijenija grana bila je proizvodnja poljoprivrednih maina. U perifernim oblastima, kao to je to bila i dananja Vojvodina, ekonomski razvoj je bio manjeg obima, ali srazmerno gledano u odnosu na centar za te oblasti ipak je bio znaajan.Najvei razvoj je zabeleila poljoprivreda. I u dananjoj Vojvodini - kao u drugim delovima Maarske - postojali su veliki posedi, iji su vlasnici veinom bili maarski i nemaki plemii, ali je bilo vlasnika i kod domaeg stanovnitva, kao npr. porodice Dunerski, Gavanski, Kaanski, baroni Nikolii itd. U nekim segmentima poljoprivredna proizvodnja u naim krajevima je uspela prestii druge periferne oblasti Maarske, pa ak i neke centralne delove zemlje. Razvoj privrede na teritoriji dananje Vojvodine je bio vezan za sirovine iz poljoprivrede, to je znailo da se najvie razvijala proizvodnja brana, eera, svile, jestivog ulja. Pored ovog, znaajnija je bila i proizvodnja graevinskog materijala, tekstila i nekih poljoprivrednih maina. Iz ovog proizlazi da je u drutvenom smislu na naim prostorima u vreme dualizma najznaajniji bio sloj sitnog graanstva i agrarnog proletarijata i delimino inteligencije. Modernizacija Srema, Banata i Bake bila je kljuni inilac meuetnikog proimanja. Taj proces je bio najizraeniji u gradovima. Gradnja eljeznice bila je kljuni faktor

modernizacije i pokretanja razvoja privrede. Meu prve izgraene pruge na naim prostorima spada pruga Sombor-Segedin, izgraena odmah posle Nagodbe 1869. godine. Godine 1883. izgraena je pruga Budimpeta-Zemun, a dve godine kasnije Baja-Sombor-Novi Sad. Godine 1882. eleznica je prola kroz Iniju, 1889. nastala je pruga Senta-Subotica, a 1881.-1883. linija Veliki Bekerek-Velika Kikinda. Devedesetih godina XIX veka izgraene su jo neke vanije linije pruge u dananjoj Vojvodini, kao npr. Panevo-Veliki Bekerek, Panevo-Vrac, Veliki Bekerek-Vrac itd. Kao posledica izgradnje pruga u Sremu, Banatu i Bakoj dolo je do razvoja privrede. Samo da navedemo neke primere: u Beoinu se cement proizvodio jo u prvoj polovini XIX veka, ali je u drugoj polovini veka nastajala ona fabrika koja je ubrzo postala svetski poznata, pa je tako 1871. osnovana fabrika cementa "brae Orentajn", pre kojih je vlasnik fabrike bio Joef ik. Godine 1891. u Bakoj Topoli otvoren je mlin "Forga", a idue godine mlin "Baka", 1893. u Vrbasu je krenula proizvodnja nametaja, u Vrcu u tim godinama izgraeno je osam mlinova, dve fabrike sireta, fabrika okolade, piritusa, likera, ruma i konjaka (to je povezano i sa razvojem vinogradarstva i proizvodnjom vina, koja su bila prisutna na izlobama u Beu, Parizu, Briselu, Budimpeti, Londonu), 1907. uOdacima je otvorena fabrika kudelje Johana Ertla, 1908. u Staroj Kanjii otvorena je parna ciglana, 1913. u Vrbasu zapoela je sa radom fabrika eera "Baka" itd. Ovo su samo neki primeri osnivanja privredno-industrijskih postrojenja na naem podneblju od kojih je bilo mnogo vie. Shodno znaajnoj gradnji javnih objekata za razliite upotrebe irom Maarske za vreme dualizma i u naim krajevima dolo je do slinih izgradnji. Kod Sente preko Tise 1873. izgraen je most, a 1880. i reno pristanite radi poboljanja drumskog i vodenog saobraaja. Godine 1883. je izgraen eljezniki most "Franja Josif" preko Dunava kod Novog Sada, takoe u gradu je izmeu 1893 i 1895. izgraena Katolika katedrala, 1901. Pravoslavni vladianski dvor, 1909. Sinagoga, 1910. zgrada Novosadske gimnazije, a 1912. sirotite Marije Trandafil (danas zgrada Matice srpske), dok je jo 1873. zapoeta sadnja Dunavskog parka, a 1910. sadnja Futokog parka itd. Godine 1900. u Novom Sadu se pojavio prvi automobil, 1911. prvi tramvaj, a zebeleen je i prvi let avionom. Slino je to bilo i u drugim gradovima po dananjoj Vojvodini, naroito u ve pomenutim slobodnim kraljevskim gradovima. Tako je Sombor 1905. ve imao elektrinu energiju, a 1906. i parno kupatilo, dok je 1907. odrana i prva filmska predstava. U to vreme je i Subotica napredovala, koja je na prekretnici XIX i XX veka ve bila po broju stanovnika trei grad u Ugarskoj (posle Budimpete i dananjeg Klua). Subotica je u milenijumskoj 1896. godini dobila tramvaj, 1906. osnovana je fabrika vetakog ubriva (prethodnica dananje Zorke) i 1912. izgraena je velelepna gradska kua u stilu secesije. I u sportu su se pokazali prvi rezultati. Godine 1896. Momilo Tapavica poreklom iz Nadalja bio je prvi Srbin koji je u bojama Austro-Ugarske uestvovao na Atinskoj prvoj novovekovnoj Olimpijadi u rvanju. U poslednjim decenijama XIX i prvim decenijama XX veka zapoeto je sa osnivanjem i prvih sportskih drutava (veslakih, gimnastikih, fudbalskih itd.). Gore navedenim rezultatima i optem razvoju - posebno u nauci i umetnosti - umnogo je doprinela i reforma kolstva, koja je u Ugarskoj izvedena tokom 70-ih i 80-ih godina XIX veka, u emu su presudnu ulogu odigrali ministri baron Joef Etve i AgotonTrefort (goston). Tada je uvedena etvorogodinja osnovna i osmogodinja (4+4) srednja kola u vidu niih i viih gimnazija, realki, te strunih kola. Pored ovog, razvijala se i univerzitetska nastava. Tada je, pored ve postojeeg Petanskog univerziteta osnovan

univerzitet u Kolovaru (Kolozsvr) (Klu (Cluj) u dananjoj Rumuniji). Tokom 70-ih godina osnovani su jo i razni tehniki fakulteti, akademije umetnosti (likovna, muzika, pozorina itd.), na kojima je studiralo i usavravalo se mnogo uenika i studenata i iz naih krajeva. Prema statistici iz 1910. u Maarskoj, odnosno Ugarskoj su postojala tri univerziteta i jo nekoliko posebnih fakulteta, 10 pravnih akademija (viih kola), 46 teolokih viih kola raznih konfesija, 245 gimnazija (realnih i klasinih), 48 privredno-trgovakih strunih kola, 43 umetnike kole i 49 uiteljskih kola (liceja) na raznim jezicima. O radu, kordiniranju - posebno viih kola, fakulteta i univerziteta - podizanju nivoa nastave itd. brinula se pored nadlenih dravnih organa, Maarska akademija nauka i umetnosti.

Zahvaljujui ovim reformama ubrzano su se razvijala nauka i umetnost irom zemlje, pa i u naim krajevima. Krajem XIX i poetkom XX veka pojavilo se nekoliko svetski priznatih pronalazaka, koji se i danas koriste, kao npr. Tivadar Puka /Pusks/ je 1877. pronaao telefonsku centralu, Donat Banki /Bnki Dont/ je 1892. pronaao karburator, poetkom XX veka Kalman Kando /Kand Klmn/ konstruisao je prvu elektrinu lokomotivu itd. Na budimpetanskom univerzitetu poetkom XX veka stasalo je nekoliko matematiara i fiziara, koji su kasnije imali presudnu ulogu u razvoju atomske fizike (trojica: Jano Nojman (Neumann Jnos), Leo Silard (Szilrd Le), Jene Vigner (Wigner Jen) dobili su i Nobelovu nagradu). Takoe meu ove naunike i pronalazae svetskog glasa spadaju, a roeni su u Austro-Ugarskoj: Nikola Tesla i Mihailo Pupin (roen u junom Banatu u Idvoru), koji su svojim pronalascima oveanstvu obezbedili bolji ivot. Na malo prostora, teko je pomenuti sve one znaajne umetnike koji su u to vreme radili i dali svoj umetniki doprinos bilo iz drugih delova Maarske, bilo iz naih krajeva, ali emo ipak pokuati nabrojimo neke, radi uvida u bogatu umetniku riznicu naeg, a i ireg prostora. U knjievnosti bi su meu najznaajnije stvaraoce onoga vremena spadali su: Mor Jokai (koga je za stvaralatvo ordenjem odlikovao i srpski kralj Aleksandar Obrenovi), Kalman Miksat (Mikszth Klmn), Endre Adi (Ady), Ferenc Herceg (Herczeg Ferenc) roen u Vrcu, ura Jaki, Veljko Petrovi, Jovan Jovanovi Zmaj, Laza Kosti, Stevan Sremac, Isidora Sekuli itd. Od slikara ne moemo zaobii Uroa Predia, Paju Jovanovi, Viktora Madarasa (Madarsz Viktor), Mihalja Munkaija (Munkcsy Mihly). Iz sfere muzike umetnosti tog vremena svakako moramo pomenuti Petra Konjovia, Josifa Marinkovia, Isidora Bajia, Belu Bartok (Bartk Bla) i Zoltana Kodalja (Kodly Zoltn). Svi - u turom obliku prikazani primeri - bilo iz privrede, bilo iz nauke i umetnosti, bilo iz obrazovanja i opte kulture, samo ukazuju na potencijale ovog podneblja, a i ire gledano, na mogunosti postizanja znaajnih rezultata u razvijanju ivota svih onih naroda koji su iveli i ive na ovim prostorima.

Pitanja:
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Kakve su bile politike stranke u Ugarskoj u vreme dualizma? Od tadanjih narodnosti, koje su imale svoje domae autohtone politike pokrete? Koje su stranke bile najznaajnije kod Srba za vreme dualizma i ko su bile njihove voe? U emu se ogledala stabilizacija dualizma? Koji su bili glavni razlozi krize dualistikog ureenja? Koje su vrste asimilacije postojale za vreme dualizma? Kakvih su oni razmera bili? Kada je donet Zakon o narodnostima i u emu je bila njegova sutina? Da li Zakon o narodnostima reava ukupno nacionalno pitanje u Maarskoj? 8. Gde i kada je bio odran Kongres narodnosti? Kojim povodom i koji su zahtevi izneseni na njemu? 9. Koje su bile osnovne drutvene klase u vreme dualizma? 10. Koje su nove drutvene klase nastale na osnovu privrednog razvoja? 11. Koje su privredne grane bile najjae u Ugarskoj? 12. Kada je bila monetarna reforma i ta je bila njena sutina? 13. Kakve su bile razlike izmeu centralnih delova zemlje i perifernih oblasti, kao to je to bila i dananja Vojvodina? 14. Kada je zapoela izgradnja eljeznikih pruga u naim krajevima i koje su bile najznaajnije linije? 15. Kako je eljeznica uticala na celokupnom ekonomski razvoj? 16. Koji grad je iz dananje Vojvodine po broju stanovnika bio trei grad po veliini u Maarskoj? 17. Kakva znaajna zdanja su izgraena na naem podruju na kraju XIX i poetku XX veka? Koji znaajni dogaaji su se odigrali u sferi saobraaja? 18. Ko je bio prvi Srbin, koji je uestvovao na olimpijskim igrama? 19. Kada je bila reforma kolstva u Ugarskoj? U emu je bila njena sutina i da li zna neke znaajne ustanove tog tipa? 20. Da li zna neke znaajne pronalaske i pronalazae i naunike iz tog vremena? 21. Koja poznata imena iz oblasti umetnosti (knjievnost, slikarstvo, muzika umetnost) zna da nabroji?

KALMAN KUNTI

IME I POJAM VOJVODINA

Ime Vojvodina se na razliite naine doivljavalo tokom XIX veka, kada ga je osmislila kulturna i politika elita Srba u junoj Ugarskoj, od poimanja Vojvodine u periodu izmeu dva svetska rata kada je deo vojvoanskih politiara insistirao na posebnosti Vojvodine, prvenstveno iz ekonomskih razloga. Dananja AP Vojvodina svoje ime je poluila na Majskoj skuptini odranoj u Sremskim Karlovcima od 1. do 3. maja 1848. godine, kada su poslanici proglasili Srpsku Vojvodinu koja je lanom 72. Oktroisanog ustava od 4. oktobra 1849. godine dobila ime Vojvodstvo Srbija i Tamiki Banat. Ideja stvaranja Vojvodine kao autonomne srpske oblasti u okviru Habzburkog carstva datira jo od doseljenja Srba pod vostvom Arsenija III arnojevia, a izneta je prvi put na Crkveno-narodnom saboru u Baji 1694. godine. Na Saboru u Temivaru 1790. godine formulisan je glavni zahtev da se Srbima na osnovu njihovih privilegija odredi posebna teritorija, do ega je dolo u periodu od 1849. do 1860. godine. Meutim, Vojvodstvo Srbija je egzistiralo u vreme Bahovog apsolutizma, odnosno potpune centralizacije vlasti u Austriji, pa Srbi nisu mogli na pravi nain da koriste svoju teritorijalnu samoupravu. Nakon pada Bahovog apsolutizma drava je bila decentralizovana, obnovljena je upanijska vlast u Ugarskoj i Hrvatskoj, ime je bila ukinuta Srpska Vojvodina 27. decembra 1860. godine. Ve januara 1861. godine Svetozar Mileti je objavio Tucindanski lanak koji postaje program vojvoanskih Srba iznet na Blagovetenjskom saboru 2. aprila iste godine. Glavni zahtev Srba na Saboru bio je ponovno dobijanje autonomne srpske oblasti Vojvodine. Bekereki program iz 1869. godine samo se implicitno pozivao na odluke Blagovetenjskog sabora, koji je ostao temeljna taka srpskog nacionalnog programa do zavretka Prvog svetskog rata i formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918. godine. Nakon formiranja prve jugoslovenske drave, ime Vojvodina je korieno meu protivnicima unitarizma i centralizma koji su se zalagali za veu ekonomsku samostalnost i upravne nadlenosti Vojvodine. Na elu vojvoanskog "preanskog pokreta" nalazio se panevaki advokat, samostalni demokrata Duan Duda Bokovi. Nakon Drugog svetskog rata je formirana AP Vojvodina kao deo Republike Srbije, s ciljem ouvanja nacionalne i kulturne arolikosti Bake, Banata i Srema.

Granice Vojvodine
Dananje granice Republike Srbije prema Maarskoj i Rumuniji definisane su nakon Prvog svetskog rata. Granini sektor u Baranji, Bakoj i Banatu utvren je izmeu 1919. i 1923. godine. Ugovorom o primirju izmeu srpske i maarske vojske, koji je potpisan u Beogradu 13. novembra 1918. godine, srpska vojska zaposela je liniju Bar, Peuj, Baja, Segedin, te nadalje na istoku liniju Arad, Lugo, Karansebe, Mehadija, Orava.

Pariskim mirovnim ugovorom, koji je sa Maarskom potpisan u dvorcu Trianon 4. juna 1920. godine, srpske jedinice su bile prinuene da se do 20. avgusta 1921. godine povuku iz veeg dela Baranje i takozvanog Bajskog trougla. Nezadovoljni takvim reenjem, Hrvati i Srbi iz Baranje proglasili su nezavisnu Baranjsku republiku, koja je nakon povlaenja srpske vojske bila ukinuta, a deo slovenskog stanovnitva zalagao se za Kraljevinu SHS. Razgranienje sa Rumunijom izvreno je 1923. godine, ali su konture granine linije povuene jo 1919. godine, kada je ispotovan etniki princip po kojem je Kraljevini SHS pripala jedna treina Banata uz Tisu i Dunav. Nekadanja republika granica, a danas dravna granica sa Republikom Hrvatskom povuena je nakon zavretka Drugog svetskog rata, kada je potujui naelo etnike veine Hrvatskoj pripao jugoslovenski deo Baranje i zapadni Srem, dok je istoni Srem prikljuen Vojvodini, odnosno Srbiji. Administrativna granica pokrajine prema centralnoj Srbiji odreena je tako da su optine Zemun i Novi Beograd u jugoistonom Sremu i deo optine Palilula u jugozapadnom Banatu pripojeni gradu Beogradu. Za uzvrat, Vojvodini je prikljueno est sela u Mavi.

Pitanja:
1. Kada je i gde proglaeno Vojvodstvo Srbija i Tamiki Banat? 2. Koji je glavni zahtev Blagovetenskog sabora? 3. Ko je inio Vojvoanski pokret izmeu dva svetska rata, i za ta se zalagao? 4. Kada i gde je potpisan mirovni ugovor sa Maarskom nakon Prvog svetskog rata? 5. Kada je izvreno razgranienje sa Rumunijom? 6. Sa kim se granii Vojvodina ?

Stanovnitvo Vojvodine
Zahvaljujui povoljnim prirodnim uslovima, relativno razvijenoj privredi i najboljim socijalnim prilikama u zemlji, Vojvodina je podruje drave sa najintenzivnijim useljavanjem stanovnitva. Prema poslednjem popisu stanovnitva, izvrenom 2002. godine, Vojvodina je imala 2.031.992 stanovnika, a po regionima broj stanovnika je sledei: u Bakoj je ivelo 1.054.964 stanovnika, u Banatu 616.202 i Sremu 360.826 stanovnika. Prvi zvanini popis stanovnitva u Ugarskoj obavljen je 1869. godine, a od 1880. godine popisi su bili svakih deset godina. Popisi stanovnitva u predratnoj Jugoslaviji izvreni su 1921. i 1931. godine. Nakon Drugog svetskog rata obavljeni su popisi 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991. i 2002. godine. Brojno kretanje stanovnitva Vojvodine izraeno je u sledeim tabelama: 1869 1880 1890 1903 1910 1921 1931

BAKA 507.723 BANAT 463.674 SREM 188.180 UKUPNO 1.159.577

532.373 455.651 194.429 1.187.453

603.318 503.588 237.813 1.344.719

648.233 532.040 263.458 1.443.731

682.876 522.887 290.141 1.525.904

735.117 561.958 274.099 1.571.174

779.896 585.549 304.418 1.664.983

1948
BAKA 805.599 BANAT 609.158 SREM 287.742 UKUPNO 1.702.499

1953
830.423 632.619 321.026 1.784.368

1961
953.059 658.868 246.038 1.854.965

1971
991.891 648.197 285.474 1.925.560

1981
1.012.111 672.685 349.976 2.034.772

1991
1.070.568 633.340 309.981 2.013.889

2002
1.054.964 616.202 360.826 2.031.992

Ukupan demografski rast Vojvodine tokom 133 godine bio je oko 90%, to je upola manje od proseka veine regiona u Srednjoj Evropi. Razlozi niskog prirataja stanovnitva su esti ratovi na ovim prostorima, proterivanje Nemaca nakon Drugog svetskog rata, politika emigracija maarskog i rumunskog stanovnitva nakon Prvog svetskog rata i ekonomske migracije, naroito u prvoj deceniji dvadesetog veka, kada je Vojvodinu napustilo 150.000 ljudi odlazei uglavnom u SAD. Imigracije u Vojvodinu tokom XX veka vezane su prvenstveno za agrarne reforme nakon zavretka svetskih ratova, kada je kolonizovano uglavnom srpsko stanovnitvo iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske i centralne Srbije. U Baku se nakon Prvog svetskog rata do 1931. godine doselilo 29.465 stanovnika, u Banat je doseljeno 54.665 stanovnika i u Srem 8.775 stanovnika. Nakon Drugog svetskog rata u Vojvodini je kolonizovano 258.405 lica. Po popisu stanovnitva iz 1953. godine u mestu roenja je ivelo 55,5% Vojvoana. Ukupno roenih u Vojvodini je bilo 79,3%, da bi prema popisu iz 1961. godine Vojvodina imala 46% stanovnika poreklom iz drugih podruja, a danas veinu stanovnitva ine doseljenici iz drugih optina Vojvodine ili Srbije, a dve treine njih su poreklom iz drugih republika. Krupna istorijska zbivanja tokom XX veka uslovila su znaajne promene u etnikom sastavu Vojvodine. Prema popisu stanovnitva iz 2002. godine Vojvodina je imala 2.031.992 stanovnika, a od toga 1.321.807 Srba (65,05%). Maara je bilo 290.207 (14,28%), Slovaka 56.637 (2,79%), Hrvata 56.546 (2,78%), Jugoslovena 49.881 (2,45%), Crnogoraca 35.513 (1,75%), Rumuna 30.419 (1,5%), Roma 29.057 (1,43%),a ispod 1% stanovnika nacionalno se deklarisalo kao Bunjevci, Rusini, Makedonci, Ukrajinci itd. Srbi su najbrojniji narod Vojvodine koji ini apsolutnu veinu u trideset i jednoj optini i gradu Novom Sadu. U optinama Vrbas i Ba Srbi su u relativnoj veini. Prema popisu stanovnitva iz 1921. godine Srba i Hrvata u Vojvodini je bilo 685.451, od toga oko 545.000 Srba ili 35% stanovnitva. Prema popisu iz 1948. godine Srba je bilo 812.783 ili polovina itelja Vojvodine, a po najnovijem popisu stanovnitva Srbi ine dve treine stanovnitva Vojvodine. Poveanju broja srpskog stanovnitva u Vojvodini doprinele su agrarne reforme i kolonizacije, dolazak izbeglih i prognanih lica tokom ratova devedesetih godina i ekonomska imigracija. Najbrojnija manjina u Vojvodini su Maari, koji ine apsolutnu veinu u optinama Ada, Baka Topola, oka, Kanjia, Mali Io i Senta, a relativnu veinu u Beeju i Subotici. Prema

popisu iz 1921. godine bilo je 368.064 graana maarske nacionalnosti, ili 23%. Prema popisu iz 1948. godine na ovim prostorima ivelo je 428.532 (26.36%) Maara, da bi po najnovijem popisu iz 2002. godine maarsko stanovnitvo opalo na ispod 15%. Broj graana maarske nacionalnosti za pola veka smanjen je za jednu treinu zbog niskog nataliteta, stalne stihijne emigracije koja je naroito pojaana devedesetih godina. Vojvoanski Hrvati su naseljeni u Sremu i severnoj i severozapadnoj Bakoj. Nakon Prvog svetskog rata Bunjevci i Hrvati inili su apsolutnu veinu u Subotici. Prema popisu iz 1921. godine Bunjevaca, okaca i Hrvata bilo je oko 140.000 ili oko 9% stanovnitva. Na popisu iz 1948. godine 132.948 graana Vojvodine ili 8,2% izjasnilo se kao Hrvati, a po najnovijem popisu tek svaki etrdeseti stanovnik Pokrajine je hrvatske nacionalnosti. Broj Hrvata se smanjuje zbog niskog nataliteta, dobrovoljnog ili nasilnog odlaska iz zemlje tokom devedesetih godina i zbog podele prilikom popisa stanovnitva na Hrvate, Bunjevce, okce i dobrim delom Jugoslovene onih kojih su se do popisa iz 1971. godine izjanjavali kao Hrvati. Slovaci ine apsolutnu veinu u optinama Baki Petrovac i Kovaica, a tradicionalno su naseljeni u Novom Sadu, Staroj Pazovi, idu i selima oko Bake Palanke. Prema popisu iz 1921. godine Slovaka i eha je bilo 60.684 ili 4%. Na popisu nakon Drugog svetskog rata graana slovake nacionalnosti je bilo 69.653 ili 4,28%, a na poslednjem popisu Slovaci su inili etrdesetinu stanovnitva Vojvodine. Rumuni uglavnom ive u junom Banatu i nekada su inili veinu u optini Alibunar. Prema popisu iz 1921. godine Rumuna je bilo 71.364 ili 4,8%. Popis iz 1948. godine belei 57.909 Rumuna ili 2,3%, a po najnovijem popisu Rumuna je samo 30.419 ili 1,5%. Zajednica Rusina ivi u optinama Kula (Ruski Krstur), Vrbas (Kucura) i id. Prema popisu iz 1921. godine u Vojvodini je bilo 13.648 Rusina ili 0,9% stanovnika. Nakon Drugog svetskog rata Rusina i Ukrajinaca je bilo 21.313 ili 1,31%, a po poslednjem popisu 15.626 ili 0,77%. Od naroda koji su nekada naseljavali Vojvodinu gotovo u potpunosti je nestalo Nemaca i Jevreja. Posle Prvog svetskog rata u Vojvodini je ivelo 321.602 Nemca, da bi ih nakon Drugog svetskog rata bilo 29.307, a danas ih je neto preko 3.000. Poetkom XX veka u Vojvodini je ivelo skoro 20.000 Jevreja a danas ih ima svega nekoliko stotina. Slika 34. Vojvoanski tamburai Slika 35. Maarska nonja iz Bogojeva (Gombos) Slika 36. Staropazovake Slovakinje Slika 37. okice iz Bakog Monotora Slika 38. Unutranjost rumunske kue Slika 39. Rusinska narodna igra

Crkve i verske zajednice u Vojvodini

Pored multinacionalnog sastava stanovnitva, bogatstvo Vojvodine ine i razliite veroispovesti iji vernici od davnina ive na prostorima Bake, Banata i Srema. Najvei broj vernika je pravoslavne veroispovesti, zatim slede katolici i vernici razliitih protestantskih konfesija. Prema popisu stanovnitva iz 2002. godine pravoslavnih hriana, veinom Srba, a manjim delom Rumuna bilo je 1.401.475 ili 68,97%, katolika je bilo 388.313 ili 19,1%. Veina graana maarske nacionalnosti su rimokatolici, gotovo celokupno stanovnitvo hrvatske nacionalnosti takoe pripada Rimokatolikoj crkvi, manji broj Slovaka takoe je rimokatolike veroispovesti, dok je dobar deo Rusina grkokatolike veroispovesti. Razliite protestantske konfesije imale su 72.159 vernika ili 3,55%. Znatan broj Slovaka su vernici Slovake evangelistike crkve, a manji deo vojvoanskih Maara su reformati ili evangelisti. Judaistikoj veri pripada 329 ili 0,016% stanovnika Vojvodine, a Islamu 8.093, ili 0,39% graana. Oko 140 hiljada graana Vojvodine nije se izjasnilo u vezi sa pitanjem vere ili je njihova veroispovest nepoznata, dok je ateista 12.583 ili 0,63%. U odnosu na popis iz 1931. godine, broj pravoslavnih vernika porastao je sa 41,7% na 68,97%. Broj katolika je opao sa 45,9% na 19,1%, a broj protestanata je sa 10,5% opao na 3,54%. Srpska pravoslavna crkva na teritoriji Vojvodine ima tri eparhije: Baku sa seditem u Novom Sadu, Banatsku sa seditem u Vrcu i Sremsku sa seditem u Sremskim Karlovcima. Rumunska pravoslavna crkva organizovana je u okviru Vikarijata Rumunske pravoslavne crkve u Banatu sa seditem u Vrcu. Rimokatolika crkva podeljena je na Subotiku i Zrenjaninsku biskupiju i Srijemski vikarijat akovako-srijemske biskupije sa seditem u Petrovaradinu. Grkokatolika crkva organizovana je u okviru Apostolskog egzarhata sa seditem u Ruskom Krsturu. Sedite Slovake evangelistike crkve za Vojvodinu je u Bakom Petrovcu, dok reformatski biskup ima svoju rezidenciju u Feketiu. Meihat islamske zajednice u Vojvodini nalazi se u Novom Sadu. Slika 40. Katolika crkva "Ime Marijino" u Novom Sadu

Pitanja:
1. Koliko je Vojvodina imala stanovnika prema najnovijem popisu? 2. Koji narodi i koje verske zajednice u veem broju ive u Vojvodini? 3. U kojim optinama graani maarske nacionalnosti ine veinu? 4. Koji su najei uzroci demografskog pada kod manjina? 5. Koja je vojvoanska regija imala najviu stopu rasta stanovnitva u XX veku? 6. Iz kojih razloga se imigriralo u Vojvodinu?

Vojvodina u Prvom svetskom ratu

Nemogunost ostvarenja teritorijalne autonomije Srba u Junoj Ugarskoj i prve pojave ekonomske krize nakon perioda privrednog uspona krajem XIX veka, te zategnuti odnosi izmeu Dvojne monarhije i Kraljevine Srbije na poetku XX, veka koji su eskalirali Aneksionom krizom 1908. godine, doprineli su promeni politike orijentacije Srba u Vojvodini od zahteva za teritorijalnom autonomijom ka okupljanju svih Srba u zajednikoj dravi. Sve agresivniji maarski nacionalizam i ograniavanje nacionalnih prava manjina u Ugarskoj doveli su u pitanje i zastarelu instituciju srpskog naroda, crkveno-prosvetnu samoupravu. Aponjijev kolski zakon iz 1907. godine, koji je teio uniformnom obrazovanju, odnosno jedinstvenom kolskom programu u Maarskoj, u sutini je predstavljao poetni korak od integracije ka asimilaciji i stvaranju jedinstvene maarske nacije. Kada je 1910. godine na vlast dola Tisina Nacionalna stranka rada, Ugarska se ve nalazila u krizi od koje su se vlasti branile represijom i ratnohukakom propagandom. S druge strane, vizija okupljanja Srba, ali i drugih Junih Slovena oko Srbije, jaala je sa pobedama srpske vojske u balkanskim ratovima 1912. i 1913. godine. Bez obzira na sve, navedeno srpsko stanovnitvo Bake, Banata, Baranje i Srema bilo je lojalno maarskim vlastima do pred sam raspad Austrougarske monarhije, kada je bilo oito da e se formirati nove nacionalne drave u Evropi. Predosetivi u Srbiji prepreku za nemaki prodor na istok i potencijalnu opasnost da Srbija postane Pijemont okupljanja junih Slovena, austrijska ratna stranka, predvoena Konradom fon Hecendorfom /Konrad von Hoezendorf/ traila je obraun sa junim susedom. Ista se politika struja zalagala za trijalistiko preureenje monarhije u kojoj bi pored nemake drave Austrije i maarske drave Ugarske bila formirana i slovenska jedinica. Razlog razvoju trijalistike opcije svakako bi trebalo traiti u onemoguavanju irenja jugoslovenske ideje, prvenstveno prekidom saradnje Srba i Hrvata u Ugarskoj, razbijanjem hrvatsko-srpske koalicije koja je imala veinu u Saboru Trojedne Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. Nasilna smrt prestolonaslednika Franje Ferdinanda (Franz Ferdinand von Habsburg), pruila je priliku ratnoj stranci u Austrougarskoj monarhiji da nametne rat Kraljevini Srbiji koja je napadnuta 28. jula 1914. godine, tano mesec dana nakon sarajevskog ubistva. U elji da mobilie srpsku javnost, ali i june Slovene u Austro-ugarskoj monarhiji predsednik srpske kraljevske vlade Nikola Pai odmah je sutradan, nakon zapoinjanja ratnih dejstava, nagovestio borbu srpske vojske za oslobaanje od agresora, ali je i najavio da e se srpska vojska boriti i za oslobaanje sve neslobodne brae Srba, Hrvata i Slovenaca. Taj ratni cilj Srbije proklamovan je Nikom deklaracijom od 7. decembra 1914. godine. Naredne godine od emigranata iz Austro-Ugarske osnovan je Jugoslovenski odbor koji je zajedno sa srpskom vladom radio na propagiranju ideje stvaranja jugoslovenske drave na ruevinama Austrougarske monarhije. Predstavnici srpske vlade i Jugoslovenskog odbora koji je predvodio Ante Trumbi predvideli su ureenje budue drave kao ustavne i parlamentarne monarhije na elu sa dinastijom Karaorevi. Krfska deklaracija trebalo je da bude protivtea Majskoj deklaraciji koju su doneli poslanici, lanovi Jugoslovenskog kluba u bekom Parlamentu. Majska deklaracija predviala je formiranje jugoslovenske drave u okviru Austro-ugarske monarhije. Prelomni trenutak u Prvom svetskom ratu u vezi sa pitanjem ouvanja Dvojne monarhije predstavljalo je objavljivanje dokumenta o pravu naroda na samoopredeljenje u 14 taaka

amerikog predsednika Vudroa Vilsona (Woodrow Wilson), koji je proglaen 8. januara 1918. godine. Nakon probijanja Solunskog fronta, sredinom septembra 1918. godine bilo je oito da se Austro-ugarska monarhija nee odrati. Jedna po jedna oblast se poinje odvajati, a 29. oktobra 1918. godine Hrvatski sabor je proglasio odvajanje Trojedne kraljevine od Austro-Ugarske. Narodno vijee novoformirane Drave Slovenaca, Hrvata i Srba je u Zagrebu 6. novembra 1918. godine nagovestilo ujedinjenje sa Kraljevinom Srbijom koje je realizovano 1. decembra 1918. godine u Beogradu. Poto je objavljen rata Srbiji, ugarske vlasti su zatvorile veinu srpskih predstavnikih tela i kulturno-prosvetnih institucija. Zbog navodne saradnje sa Narodnom odbranom internirane su vodee srpske javne linosti i obustavljena je veina srpskih listova. Nakon to se srpska vojska povukla iz Srema 1914. godine, vlasti su streljale ugledne Srbe u Batajnici, Beki i drugim mestima. Represivne mere i promene raspoloenja Srba nakon velikih pobeda srpske vojske na Ceru i Kolubari doprinele su svrstavanju Vojvoana, zateenih na ruskom frontu u redove dobrovoljakih jedinica koje e kasnije biti pod komandom srpske vojske. Antiratno raspoloenje u Austro-ugarskoj kulminiralo je tokom 1917. odnosno 1918. godine, a u Sremu se javlja zeleni kadar, paravojne formacije sastavljene od dezertera. Ugarska vlada, izabrana novembra 1918. godine, predvoena Mihaljem Karoljiem (Krolyi Mihly) proglasila je republiku i pokuala nizom liberalnih mera prema manjinama da sauva integritet drave. Zakasneli pokuaji Karoljieve vlade da se Ugarska prekomponuje nisu naili na odaziv, jer se u meuvremenu poinju formirati srpski narodni odbori s ciljem otcepljenja od Ugarske. Ve 24. novembra 1918. godine Konferencija izaslanika mesnih odbora Narodnog vijea u Rumi donosi odluku o direktnom prikljuenju Srema Srbiji, ako ne doe do ujedinjenja jugoslovenskih zemalja. Sledeeg dana skuptina u Novom Sadu je nakon trinaestodnevnog zasedanja donela odluku o otcepljenju Banata, Bake i Baranje od Ugarske i prisajedinjenju Srbiji u okviru nove jugoslovenske drave. Velikoj narodnoj skuptini u Novom Sadu prethodilo je formiranje srpskih i srpsko-bunjevakih narodnih odbora po Vojvodini. Prvi bunjevako-srpski narodni odbor zapoeo je sa radom u Subotici 27. oktobra 1918. godine, a na njemu su vodeu ulogu imale demokrate predvoene Tihomirom Ostojiem, dok je Bunjevce predvodio upnik Blako Raji. Radikali Jae Tomia su formirali srpski narodni odbor u Novom Sadu nedelju dana kasnije, a tokom novembra formirani su narodni odbori u veini gradova june Ugarske gde paralelno deluju s maarskim narodnim veima i Nemakim narodnim veem koji nastoje da sauvaju dravni okvir Ugarske i maarsku vlast u Vojvodini. Narodni odbor u Novom Sadu organizovao je sprovoenje izbora za Veliku narodnu skuptinu. Na hiljadu srpskih, bunjevakih, hrvatskih, slovakih i ostalih slovenskih graana birao se jedan poslanik, te je na osnovu toga odluku o prikljuenju Bake, Banata i Baranje Srbiji donelo 757 poslanika, a meu njima 578 Srba, 84 Bunjevca, 62 Slovaka, 21 Rusin, 3 okca, 2 Hrvata, 6 Nemaca i jedan Maar. Dakle Skuptina u Novom Sadu je imala krnji legitimitet, jer joj nisu prisustvovali autentini predstavnici maarske, nemake i rumunske zajednice u Vojvodini. Na novosadskoj skuptini razreena je dilema oko naina ulaska u jugoslovensku dravu u nastajanju. Prevagnula je radikalska opcija direktnog prikljuenja Srbiji u odnosu na demokratsku opciju koja se zalagala za priznavanje Narodnog vijea u Zagrebu preko kojeg bi se izvrilo ujedinjenje. Razlozi pobede radikalske opcije bili su u optem raspoloenju naroda, prisustvu pobednike srpske vojske na teritoriji Vojvodine od poetka novembra i veem uticaju radikala u odnosu na demokrate u narodu.

Raspad Austro-Ugarske i stvaranje Kraljevine SHS predstavljali su sutinsku politiku promenu u Vojvodini. Od 25. novembra 1918. godine do marta 1919. godine trajala je privremena prelazna faza vlasti. Narodna skuptina u Novom Sadu izabrala je Veliki narodni savet kao predstavniko telo kojem je izvrni organ bila narodna uprava. Savet je inilo 50 lanova koji su donosili uredbe, koje je sprovodila uprava podeljena u 11 odseka. Predsednik narodne uprave bio je radikal, dr Joca Laloevi. Uprava se prostirala na teritoriji Banata, Bake i Baranje omeene demarkacionom linijom, odreenom Beogradskim primirjem. Srpska vlada nije nikada priznala Narodnu upravu, a probleme u radu predstavljala je opstrukcija vlasti koju su inili stari maarski kadrovi u upravi i sudstvu. Najizraeniji je bio nedostatak strunih kadrova u kolstvu, to je onemoguavalo promenu fizionomije kole, naroito na maarskom i rumunskom jeziku. Nastojanja Narodne uprave da uvrsti svoju vlast odbijena su, a na traenje ministra predsednika vlade Kraljevine SHS Stojana Protia Narodna uprava je bila primorana da da ostavku i da svoje poslove preda centralnoj vlasti. Poslednja sednica Narodne uprave za Banat, Baku i Baranju odrana je 11. marta 1919. godine, a veina njenih odseka prebaeno je u Beograd, dok je deo ostao u Novom Sadu u okviru Ministarstva za Banat, Baku i Baranju.

Pitanja:
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. ta je dovelo do promene politike orijentacije Srba u Ugarskoj? Ko je i kako zamislio trijalistiko preureenje Dvojne monarhije? Kakav je bio odnos vlasti prema srpskom stanovnitvu u Sremu 1914. godine? Koja je odluka Konferencije u Rumi? Ko je i kada zapoeo akciju za prikljuenje June Ugarske novoj jugoslovenskoj dravi? Koje su odluke Velike narodne skuptine u Novom Sadu? Kako su se zvali organi vlasti u Banatu, Bakoj i Baranji Kako su izabrani predstavnici Vojvodine za Privremeno narodno predstavnitvo?

Politike prilike izmeu dva svetska rata

Odmah nakon ujedinjenja ispoljene su razlike u vezi sa tim pitanjem budueg ureenja drave. Naznake sukoba uoile su se ve nakon sastanka predstavnika srpske vlade, lanova Jugoslovenskog odbora i Narodnog vijea u enevi 9. novembra 1918. godine.Tada je relativizovano pitanje monarhije i dinastije Karaorevi, a ostavljena je mogunost ureenja drave na federalnom principu, to nije odgovaralo srpskoj politikoj eliti i stvarnom stanju na terenu, gde je srpska vojska zaposela teritoriju budue drave. Do izbora za Ustavotvornu skuptinu, voenje dravnih poslova regent Aleksandar Karaorevi je poverio Privremenom narodnom predstavnitvu i Vladi koju je predvodio Stojan Proti, ime je zaobien Nikola Pai kojem kralj nije oprostio pristajanje na enevsku deklaraciju. Regentovim ukazom ukinute su tek formirane pokrajinske uprave i bile su zamenjene odeljenjima centralne Vlade. Velika narodna skuptina za Banat, Baku i Baranju, sazvana za 27. februar 1919. godine izabrala je 24 poslanika i isto toliko zamenika poslanika koji su prisustovali konstitutivnoj sednici Privremenog narodnog predstavnitva, konstituisanog 1. marta iste godine. Pored 24 predstavnika Banata, Bake i Baranje PNP su inili predstavnici starog saziva srpske Narodne skuptine, Narodnog vijea iz Zagreba i predstavnici skuptina iz Dalmacije, Bosne i Hercegovine i Crne Gore, ukupno 272 poslanika. Njihov zadatak je bio da pripreme izbore za Ustavotvornu skuptinu. Na Velikoj narodnoj skuptini u Novom Sadu 27. februara ispoljena su neslaganja izmeu radikala i demokrata. Dan pre odravanja sednice na sastanku Narodnog saveta, koji se bavio predlaganjem kandidata za PNP, radikali su tvrdili da sednica Saveta nije legalno sazvana i da se Skuptini eli nametnuti volja demokrata lanova Saveta. Demokrata Petar Konjevi tvrdio je da Savet ima legislativnu funkciju, te da on vri izbor kandidata, a ne Skuptina koju su radikali nezakonito sazvali. Ostavi u manjini, jedanaest predstavnika demokrata napustilo je sednicu Saveta, a preostalih osamnaest lanova nastavilo je rad donevi odluku da je Narodna skuptina nadlena za izbor poslanika. Skuptina je sledeeg dana izabrala poslanike za Privremeno narodno predstavnitvo mimo demokrata.

Vidovdanski poredak
Izbori za ustavotvornu skuptinu Kraljevine SHS odrani su 28. novembra 1920. godine. Najvei broj poslanikih mesta osvojile su Demokratska stranka (92) i Narodna radikalna stranka (91). Sledili su komunisti sa 59 poslanika i Hrvatska republikanska seljaka stranka sa 50 poslanika. Ostalih osamnaest izbornih lista osvojilo je preostalih 125 mesta u Parlamentu. Predstavnici neslovenskih manjina nisu imali birako pravo. Demokratska i Radikalna stranka su uz pomo nekoliko manjih stranaka formirale parlamentarnu veinu i vladu zahvaljujui tome izglasan je Ustav na Vidovdan 28. juna 1921.

godine. Prema Ustavu, zemlja je bila ustavna parlamentarna monarhija sa centralistiki ureenom upravom.

Slika 43. Bista Vase Stajia ispred Matice srpske Slika 44. Gradska kua u Subotici Najuticajnija stranka u Kraljevini SHS, Narodna radikalna stranka imala je uz demokrate najveu podrku biraa i na kasnijim izborima. Vojvoanski radikali su se ujedinili sa strankom Nikole Paia odmah na poetku stranakog ivota u Kraljevini, a politiku tradiciju imali su poevi od Srpske narodne radikalne stranke, koja je nosila to ime od 1891. godine, a formirana je nakon podele u Srpskoj narodnoj slobodoumnoj stranci 1887. godine. Vojvoanskim radikalima prikljuila se i veina lanova Srpske narodne stranke i Zemljodilske stranke, koja je zastupala interese bunjevakih veleposednika. Vodee linosti stranke bili su Jaa Tomi, Joca Laloevi, Jovan Radoni, braa Manojlovi itd. Vojvoanske demokrate nastale su prisajedinjenjem Liberalne stranke (Srpske narodne slobodoumne stranke) Jugoslovenskoj demokratskoj stranci koja je osnovana maja 1919. godine u Sarajevu i kikindskih demokrata pod vostvom Vase Stajia i Tihomira Ostojia. Stranci je pristupio manji broj lanova Srpske narodne stranke. Demokrate su bile glavni zagovornici centralizma i unitarizma pod devizom stvaranja ujedinjenog jugoslovenstva, dok su se za razliku od njih radikali zalagali za ouvanje "plemenskih razlika" i partikularne interese Srba. Na prvim izborima za ustavotvornu skuptinu izvestan znaaj imala je Bunjevakookaka stranka, koja se zalagala za autonomiju Vojvodine, ali se vremenom podelila na sekularno nacionalno krilo koje je od 1927. godine pristupilo Hrvatskoj seljakoj stranci i klerikalno krilo Blaka Rajia koji je osnovao autonomistiku Vojvoansku puku stranku, koja je programski bila identina Slovenskoj ljudskoj stranci i Hrvatskoj pukoj stranci. Kada su 1923. godine manjine dobile mogunost izlaska na izbore formirana je Maarska stranka koja je vodila oportunu politiku prema vlastima saraujui uglavnom sa radikalima. Od 1922. godine u politikom ivotu Vojvodine pojavila se Samostalna demokratska stranka koja se odvojila od demokrata, a okupljala je uglavnom Srbe, preane odnosno Srbe iz nekadanje Austro-ugarske monarhije. Do zabrane rada nakon Obznane i Zakona o zatiti drave uticajna je bila i Komunistika partija Jugoslavije, koja je nastala od grupa levih maarskih socijaldemokrata Pelagievaca i uesnika Oktobarske revolucije u Rusiji.

Privredne prilike
Ulaskom u Kraljevinu SHS, Vojvodina je na na ekonomskom planu doivela znaajnu transformaciju. Od relativno ekonomski manje razvijenog dela Ugarske, ona uz Sloveniju postaje privredno najrazvijeniji deo drave. Meutim, odmah su se ispoljili ograniavajui faktori razvoja, gubljenje ekonomskog zalea na severu, zbog stalno zategnutih odnosa Beograda sa Budimpetom. Pored toga, Vojvodina je plaala trostruko vei porez nego to je on bio odreen u Srbiji. Kraljevina je imala slabo razvijeno unutranje trite koje nije moglo apsorbovati trine

vikove Vojvodine, a izvoz je bio otean zbog protivmera koje su druge zemlje preduzimale protiv zatitnih carina, kojima se titila domaa proizvodnja. Industrijski razvijeni delovi drave bre su se razvijali, to je rezultiralo ubrzanim razvojem Slovenije koja je imala dva i po puta bri rast industrijske proizvodnje od Vojvodine, a Hrvatska se razvijala gotovo dva puta bre. Bez rudnih bogatstava Vojvodina je bila manje interesantna stranim investitorima, a vojvoanska industrija bila je tehnoloki zaostala, fabrike su uglavnom bile male, a poreklo kapitala pekulantsko. Najrazvijenija je bila prehrambena industrija, izmeu ostalih su se isticale eerane u Crvenki, Novom Vrbasu i Petrovgradu (nekadanji Veliki Bekerek, danas Zrenjanin). Tradicionalno je bila razvijena industrija piva, zahvaljujui proizvodnji hmelja, u emu su prednjaili Slovaci oko Bakog Petrovca. Pored izvoza, hmelj je korien u domaim pivarama u Panevu, Vrcu, Bekereku, Beeju i Apatinu. Mlinska industrija zaostajala je kao i industrija mesa zbog gubitka trita u Maarskoj. Fabrike su uglavnom imale zastarelu opremu, koja je davno bila izbaena u konkurentskim industrijama Austrije i ehoslovake. Vei deo fabrika bio je u rukama stranog kapitala preteno sa podruja bive Austro-ugarske monarhije. Finansijski kapital bio je usitnjen, banke su imale mnogo sitnih ulagaa i tedia pa se vojvoansko bankarstvo nije moglo nositi sa hrvatskom konkurencijom. Razvoj saobraajne infrastrukture u Vojvodini je bio usporen zbog malog izdvajanja za javne radove iz dravnog budeta. Dok je u Srbiju i dananju Makedoniju investirano 63% svih sredstava za javne radove, u Vojvodini je to ulaganje iznosilo svega 4% i to u izgradnju mostova preko Dunava i Tise. Kao izrazito poljoprivredna regija, Vojvodina je imala razvijenu proizvodnju ratarskih kultura, pre svega hlebnog ita, a pored toga gajen je jeam i industrijsko bilje. to se tie poseda zemlje, u Vojvodini je bilo dve petine bezzemljaa, pored njih mnogo sitnih posednika zemlje, ali je bilo i krupnih poseda, naroito u Severnoj Bakoj. Najvei zemljoposedi bili su podravljeno gazdinstvo Belje, te Kotekovo i Elcovo imanje. Velike posede imale su i Pravoslavna i Rimokatolika crkva. Mnotvo seoske sirotinje, optanti i nagraivanje kolonista dobrovoljaca iz Prvog svetskog rata bili su jedan od razloga da se sprovede agrarna reforma, pored nastojanja da se usitni uglavnom strani veleposed. Agrarna reforma zapoela je 1919. godine. Prvih godina agrarni interesenti dobijali su zemlju u jednogodinji zakup, koji je vremenom postao etvorogodinji, da bi tek 1931. godine zemlja bila dodeljivana seljacima u vlasnitvo i to od tri do pet hektara. Dotadanji veleposednici uspeli su da predvieni supermaksimum od oko sedamdeset hektara poveaju tri puta, oslanjajui se na podrku politiara koji su se protivili kolonizaciji. Ukupno je podeljeno oko 1.700.000 hektara zemlje, a zemlju su dobile porodice dobrovoljaca, neto preko deset hiljada, ostali kolonisti oko etiri hiljade porodica, preko hiljadu i po optanata, takoe i autokolonisti, izbeglice i bezemljai preko dve hiljade porodica. Nedosledno sprovoena, reforma je izvedena polovino i razvukla se sve do poetka Drugog svetskog rata. Agrarnom reformom nisu bili obuhvaena pripadnici nacionalnih manjina. Sredinom dvadesetih godina poinje kriza u poljoprivredi koja se naroito osetila nakon to je Velika svetska ekonomska kriza sa zakanjenjem zahvatila i jugoslovensku privredu.

Drava je bila prinuena da otpie enormne dugove seljacima, to je uruilo bankarski sistem u zemlji. Vojvodina je, u meuratnom periodu imala blizu 38 hiljada zanatskih radnji ili vie od jedne etvrtine svih zanatskih radnji u predratnoj Jugoslaviji. U zanatskoj proizvodnji je bilo zaposleno preko 70 hiljada radnika, dvostruko vie nego u industriji. Kvalifikaciona struktura zanatskih radnika bila je sedam puta bolja nego radnika u industrijskoj proizvodnji. Trgovina u Vojvodini bila je najrazvijenija, to je doprinelo osnivanju produktne i efektne berze u Novom Sadu i berze poljoprivrednih proizvoda u Somboru. Evidentno skroman napredak vojvoanske privrede u meuratnom periodu, kojeg karakterie potpuno zanemarivanje poljoprivrede, ipak nije naruio vodeu ulogu Vojvodine, koja je uz Sloveniju ostala ekonomski najrazvijeniji deo drave. Iako u recesiji, privreda Vojvodine bila je interesantnija stranim investitorima od nerazvijenih delova zemlje, pa je po glavi stanovnika u Vojvodini uloeno 124 dinara, a na primer u Srbiji i Makedoniji 110 dinara stranog kapitala. Pred poetak Drugog svetskog rata jaao je uticaj nemakog kapitala preko kreditne organizacije "Agrarija" koja se oslanjala na brojno i bogato nemako stanovnitvo Vojvodine. Nemci su inili neto preko petine stanovnitva Banata, Bake i Baranje, a posedovali su treinu zemljita, treinu zanatskih radnji, gotovo polovinu industrijske proizvodnje i 30% finansijskog kapitala.

Vojvodina nakon zavoenja estojanuarskog reima

Tokom dvadesetih godina prolog veka Kraljevina SHS prolazila je kroz stalnu drutvenu i politiku krizu. Spolja su je ugroavali italijanski iredentizam i maarski revizionizam. Na unutranjem planu najznaajniji politiki problem bio je tzv. hrvatsko pitanje, odnosno nastojanje Hrvata da im se prizna nacionalna osobenost i teritorija, to je ugroavalo unitaristiko-centralistiki koncept ureenja drave. Privredna nerazvijenost i kulturna zaostalost praene agrarnim krizama dovele su zemlju u rastrojstvo, to je kralj Aleksandar nastojao da rei zavoenjem line vlasti. Povod monarhistikoj diktaturi bilo je ubistvo voa Hrvatske seljake stranke u Narodnoj skuptini u Beogradu 1928. godine. Diktatura je proglaena 6. januara 1929. godine, a ve oktobra 1929. godine proglaena je promena imena zemlje u Kraljevina Jugoslavija, ime je kralj eleo da sprei dalje meunacionalne politike sukobe propagirajui ideju integralnog jugoslovenstva. Obraunavi se sa opozicijom, novi reim se oslonio na mlae projugoslovenski orijentisane kadrove u Jugoslovenskoj akciji, Narodnoj odbrani i drugim reimskim organizacijama. U vreme diktature u Vojvodini je profesor Pravnog fakulteta u Subotici Fedor Niki, pokrenuo reimski list "Jugoslovenski dnevnik". Slinu ureivaku politiku imali su vraka "Vojvodina", "Jugoslovenska straa" iz Paneva, "Graniar" iz Kanjie i "Domovina" iz Beeja. Diktaturi su prili pojedini manjinski politiari poput voe Maarske stranke Gabora Santoa (Sznt Gbor) i novinara Mihalja Brodija (Brdi Mihly), a kod Nemaca podrku diktaturi pruala je grupa oko Nikole Haslingera (Hasslinger). Podrku reimu pruila su braa Ivkovi, Ivandeki, prvaci Hrvatske seljake stranke. U Subotici je 1931. godine odran skup Jevreja u

znak podrke kralju Aleksandru. Snanu podrku reimu pruale su sportska organizacija Soko Kraljevine Jugoslavije i udruenje studenata "Jugoslovenski akademski klub". U elji da ugui pokrajinske partikularizme, vlada, koju je predvodio general Petar ivkovi, ukinula je 3. oktobra 1931. godine dotadanju podelu na oblasti, pa je zemlja podeljena na devet banovina. Vojvodina i umadija nale su se u okviru Dunavske banovine sa seditem u Novom Sadu. Ekonomska kriza, koja je zahvatila zemlju poetkom tridesetih godina, te donoenje oktroisanog Ustava 1931. godine obodrili su opoziciju koja se okupila 1932. godine u Zagrebu u okviru Seljako-demokratske koalicije. Tada su predstavnici opozicije obelodanili "Zagrebake punktacije" koje se, izmeu ostalog, zalau za formiranje pokrajina od kojih je jedna trebalo da bude Vojvodina. Sastanku u Zagrebu prisustvovao je dr Duda Bokovi iz Samostalne demokratske stranke, lider vojvoanskog pokreta. Nakon ubistva kralja Aleksandra 9. oktobra 1934. godine, uspostavljeno je namesnitvo na elu sa knezom Pavlom Karaoreviem. S namesnikim reimom slabi diktatura i jaa opozicija, koja se u Vojvodini okupila oko Vojvoanskog pokreta, u kojem su pored samostalnih demokrata bili Hrvatska seljaka stranka predvoena Josipom idom Vukoviem, Maari oko Imre Naa (Nagy Imre) dok je Slovake predvodio Janko Buljik (Janko Bulk). Ujedinjenoj opoziciji priklonio se deo demokrata i nezadovoljni radikali da bi se suprotstavili na izborima Jugoslovenskoj radikalskoj zajednici tadanjeg predsednika Vlade Milana Stojadinovia. Na parlamentarnim izborima 1938. godine opozicija je postigla veliki uspeh osvojivi 45% glasova biraa znaajno uzdrmavi Stojadinoviev reim. Veliki uspeh opozicije na izborima, kao i oslanjanje Stojadinovieve Vlade na faistike sile Nemaku i Italiju, te potpisivanje Konkordata sa Vatikanom, oslabili su vladu u tolikoj meri da je Stojadinovi odstupio. Novi premijer Dragia Cvetkovi je, za razliku od prethodnika, bio spreman za dogovor sa Hrvatima. Rezultat te spremnosti je potpisivanje sporazuma o formiranju Banovine Hrvatske 26. avgusta 1939. godine. Kompromisni nain reavanja hrvatskog pitanja izazvao je nezadovoljstvo srpske politike elite, jer je razbijena njihova suprematija oliena u unitaristiko-centralistikom ureenju drave, a prevladalo je miljenje da su Hrvati dobili previe teritorija. S druge strane, veina hrvatskih politiara smatrala je da je Hrvatska dobila premalo, jer u sastav Banovine nije ula Boka Kotorska i severozapadna Baka sa Suboticom. Sporazum sa Hrvatima predstavljao je poetak kraja vojvoanske koalicije jer su je napustile samostalne demokrate, dok se vostvo HSS u Vojvodini podelilo na somborsko krilo koje se zalagalo za autonomiju Vojvodine i subotiko krilo koje je trailo prikljuenje Banovini Hrvatskoj. Svakako najvaniji razlog uruavanja Vojvoanskog pokreta je bio poetak Drugog svetskog rata, koji je doprineo nacionalnoj homogenizaciji i zatvaranju naroda Vojvodine u sopstvene okvire, a pitanje autonomije Vojvodine postalo je drugorazredno politiko pitanje.

Pitanja:
1. Koje su stranke bile najuticajnije u Vojvodini , kakav je bio njihov odnos prema manjinama i kada manjine dobijaju birako pravo? 2. ta je ograniavalo razvoj vojvoanske privrede? 3. Koliko je porodica dobilo zemlju agrarnom reformom posle Prvog svetskog rata i ta se reformom elelo postii? 4. Kakve su promene nastale uvoenjem diktature?

5. Kakav je odnos politikih partija prema ustavnom statusu Vojvodine? 6. ta je Vojvoanski pokret i kakve je ciljeve imao? 7. Kada i zbog ega Vojvoanski pokret zapada u politiku krizu?

Vojvodina u Drugom svetskom ratu

Odbijanje vojnog vrha Kraljevine Jugoslavije da prihvati pristupanje zemlje Trojnom paktu faistikih sila koje je Vlada Dragie Cvetkovia potpisala 25. marta 1939. godine manifestovalo se vojnim puem u Beogradu koji je izveden nou sa 26. na 27. mart 1941. godine. Masovne demonstracije podrke puistikoj Vladi generala Duana Simovia dale su povod nacistikom fireru Adolfu Hitleru da naredi opti napad Nemake i nemakih saveznika na Jugoslaviju. Rat u Jugoslaviji poeo je 6. aprila 1941. godine bombardovanjem Beograda, a istovremano je zapoelo okupaciono komadanje zemlje. Tokom rata Vojvodina je podeljena na tri okupacione uprave. Srem se naao u okviru tzv. Nezavisne drave Hrvatske (NDH) koja je proglaena 10. aprila u Zagrebu. Pozivajui se na proglaenje NDH, vlasti u Budimpeti izvrile su okupaciju Bake i Baranje, napadom na Jugoslaviju 12. aprila 1941.godine, a ove regije su pripojene Maarskoj 16. decembra iste godine. Zbog izglednog sukoba dvaju saveznika Maarske i Rumunije oko Banata, Nemci su stavili ovu oblast pod formalnu vlast kvislinke srpske vlade generala Milana Nedia, dok su vlast u Banatu imali domai Nemci Folksdojeri. Ubrzo nakon okupacije, vlasti su zapoele represalije nad srpskim, jevrejskim i ciganskim stanovnitvom i antifaistima bez obzira na nacionalnost, to je doprinelo poetku oruanog otpora ve prve godine rata. U Petrovgradu je na dan nemakog napada na Sovjetski Savez 22. juna 1941. godine Pokrajinski komitet SKJ doneo je odluku o zapoinjanju pripreme za ustanak. Uskoro je formiran tab partizanskih odreda Vojvodine, da bi prvi sukobi sa neprijateljem zapoeli u Banatu. Tokom 1941. godine formirano je vie partizanskih odreda, (petrogradski, melenaki, mokrinski, kumanaki i drugi) u srednjem i severnom Banatu. Posebno je dejstvovao Junobanatski odred. Akcije banatskih partizana svele su se na prepade manjih vojnih i policijskih jedinica, diverzije pruga i mostova i paljenje ita. Nakon odmazde nemakih vlasti, sedite otpora prebaeno je u Srem. Otpor okupacionim jedinicama u Bakoj bio je sloeniji od onog u Banatu, jer su maarske vlasti zavele strog reim, deportujui koloniste u logore, hapsei komuniste i druge politike protivnike, i kanjavajui graane za sitnice. Centar otpora u Bakoj bila je ajkaka, a za otpor su pripremani Slovaci u Petrovcu i Kisau. Borcima su se pridruili komunisti maarske nacionalnosti predvoeni Erneom Kiom (Kiss Ern). Reeni da ugue pobunu okupatori su izvrili tzv. raciju januara 1942. godine kada je stradalo vie hiljada Srba, Jevreja i Roma u ajkakoj i Novom Sadu. Protiv stradanja civilnog stanovnitva ustao je poslanik maarskog parlamenta Endre Baji ilinski (Bajcsy-Zsilinszky Endre). Partizanski pokret u Sremu aktivirao se tokom septembra 1941. godine. Temeljnije pripremljen, zahvaljujui prirodnim uslovima za borbu na Frukoj gori i u Bosutskim umama, pokret u Sremu imao je vei zamah nego u Banatu i Bakoj. Vodeu ulogu u partizanskom pokretu imali su komunisti meu kojima su bili i bivi zatvorenici sremskomitrovakog zatvora koje su partizani oslobodili. Akcije Frukogorskog i podunavskog odreda izazvale su represalije i uasan teror koji je vren od strane ustake policije tokom avgusta 1942. godine. Voa ustake policije Viktor Tomi odgovoran je za smrt vie od 6 hiljada stanovnika Srema. Prilikom ove

akcije stradali su vodei kadrovi partizanskog pokreta u Sremu, komandant taba ore Markovi i komesar Stanko Paunovi. Tokom 1942. godine partizanske jedinice u Sremu su reorganizovane i uvrtene su u Treu operativnu zonu Hrvatske. Deo partizanskih jedinica prebaen je u Bosnu. Naredne godine sremski partizani u Bosni formirali su Prvu i Drugu vojvoansku brigadu. Nakon to se komandni kadar Glavnog taba NOP-a za Vojvodinu prebacio iz Bosne u Srem, partizanski pokret je dobio na brojnosti, pa su pokuaji unitenja partizanskih jedinica ostali bez uspeha. U akcijama tzv. ienja terena od partizana, po okrutnosti posebno se isticala SS "Handar divizija". Pribliavanje jedinica Crvene armije granici Jugoslavije primoralo je Nemce da pokuaju unititi otpor u Sremu, no njihova ofanziva pod imenom itni cvet jula 1944. godine zavrava bez uspeha. Dolazak sovjetske armije na granicu izmeu Jugoslavije i Rumunije septembra 1944. godine osnaio je partizanski pokret u Banatu koji je osloboen do sredine oktobra kada jedinice Crvene armije i NOV prelaze u Baku. Subotica je osloboena ve 10. oktobra, a Novi Sad 23. oktobra nakon ega se formira 51. vojvoanska divizija u iji sastav su ule brigade "Jan ika" i "Petefi" sastavljene od Slovaka i Maara. Od novembra 1944. godine voene su teke borbe sa Nemcima u Baranji. Jedinice NOVJ bile su popunjene golobradim mladiima iz Vojvodine koji su masovno izginuli u bici na Batini. Sredinom aprila 1945. godine probijen je Sremski front, a rat za narode Jugoslavije zavrava se 15. maja, nedelju dana nakon kapitulacije nemake vojske. Tokom Drugog svetskog rata stradalo je stanovnitvo svih nacionalnosti. Najvie rtava koje su stradale od okupacionih snaga i oruanih formacija NDH bilo je srpskog, jevrejskog i romskog porekla. Tokom 1944. i 1945. godine stradalo je nemako stanovnitvo koje je proterano iz zemlje ili odvoeno u logore, gde su mnogi ubijeni. Maarsko stanovnitvo Vojvodine masovno je stradalo tokom oktobra i novembra 1944. godine. Prema popisu stanovnitva iz 1931. godine u Dunavskoj banovini ivelo je 18.518 Jevreja ili 0,77%. Smrtno je stradalo 15.343 Jevreja, a preostali Jevreji iz Vojvodine uglavnom su napustili zemlju i preselili se u Izrael.

Pitanja:
1. 2. 3. 4. Kako je izvrena okupaciona podela Vojvodine? Navedi partizanske odrede u Banatu. Kako se razvijao NOP u Sremu 1941. godine? Koje su akcije okupatorske jedinice preduzimale protiv stanovnitva i politikih protivnika? 5. Kada je osloboena Vojvodina? 6. Ko je predvodio maarske komuniste u ustanku ?

Istorijske linosti
Endre Baji ilinski (1866 1944) pravnik i politiar. Poetkom tridesetih godina poinje da izraava svoja antinemaka raspoloenja, kada i pie knjigu Nacionalni radikalizam u kojoj istie kao glavni cilj maarske spoljne politike ostvarenje maarskosrpskohrvatskog pomirenja i saradnje. Poetkom februara 1940. dolazi u Beograd, gde se odravao sastanak ministara spoljnih poslova Balkana. Tada je, po nalogu Pala Telekija, imao zadatak da ispita da li na jugoslovenskoj strani postoji elja za maarsko-jugoslovenskim zbliavanjem. Tokom 1941. pie knjigu Naa sudbina i mesto u Evropi u kojoj insistira na balkanskopodunavskoj federaciji, odnosno konfederaciji. Ve 11. aprila 1941. upuuje protest Hortiju (Horthy) to je Maarska napala Jugoslaviju. Raciju iz 1942. nazvao je pogromom. Hortiju je pisao: U Maarskoj se odigralo, bez sudske presude, masovno klanje sa punom odgovornou vojnika i andara, to je najneovenije i najnemaarskije masovno ubijanje, to je tako strahovita greka i takav potres maarskog pravnog poretka protiv ega mora svaki estiti Maar da digne glas. U decembru 1942. u maarskom parlamentu iznosi zahtev da se vinovnici za raciju najstroe kazne. Posle dolaska na vlast Ferenca Salaija (Szlasi), oktobra 1944. ilinskog, hapse i streljaju 25. decembra 1944. Kornel Senteleki (Szenteleky Kornl) (1893-1933) pesnik, pisac, prevodilac, lekar. Linost koja nakon raspada Austro-Ugarske 1918.godine, prvo zastupa tezu o postojanju zasebne knjievnosti Maara u Vojvodini, drugaije od optemaarske knjievnosti koja je, usled istorijskih okolnosti krenula putevima posebnog razvoja. Bio je uveren da su maarske knjievnosti po jeziku i kulturi roena braa, ali ih u novim okolnostima zanimaju drugi ciljevi i problemi. Sa Joefom Debrecenijem (Debreceni Jzsef) 1928. godine preveo je i uredio antologiju modernog srpskog pesnitva pod naslovom: Baalikom Bosiljak. U antologiju su svrstali 77 pesama, 32 srpska pesnika, preteno predstavnike srpskog simbolizma. Senteleki je sastavio i prvu antologiju maarske knjievnosti u Jugoslaviji Pod bagremima (Akcok alatt) 1933.godine. O antologiji Bosiljak, Senteleki u predgovoru pie: ...Cilj nam je da upoznamo maarske itaoce sa najnovijim srpskim lirskim pesnitvom. Upoznati ih sa onim oseajima, mislima, eljama i suzama koje se raaju u duama srpskih pesnika..." Pal Teleki (Teleki Pl) (1879-1941), geograf i politiar. Bio ministar spoljnih poslova 1920. i ministar prosvete 1938. Uoi rata bio je predsednik vlade u vreme kada je Maarska uz pomo Nemake nastojala da ostvari svoje revizionistike ciljeve. Ve tada je slovio za probritanski orijentisanog politiara koji je upozoravao da e oslonac Maarske na nemaku politiku doneti samo katastrofu. Bio je zagovornik i balkansko-podunavske saradnje. U tom kontekstu moe se razumeti njegovo zalaganje za jugoslovensko-maarski sporazum o saradnji iz decembra 1940. Posle dvadesetsedmomartovskih demonstracija bio je svestan da e Nemaka vojno reagovati protiv Srba. Kao moralni poraz svoje politike, iako o tome postoje kontroverzna miljenja, izvrio je samoubistvo 3. aprila 1941. napisavi u oprotajnom pismu: Maarska je pogazila re o venom prijateljstvu sa Jugoslavijom iz kukaviluka. Stali smo na stranu nitkova, biemo leinari najprljavija nacija. Nisam to spreio kriv sam.

Vojvodina nakon zavretka Drugog svetskog rata

Posle zavretka Drugog svetskog rata, nova jugoslovenska drava Demokratska Federativna Jugoslavija, koja je od 29. novembra 1945. godine nosila naziv Federativna Narodna Republika Jugoslavija, razvijala se pod vostvom komunista koji su izvrili radikalne promene u drutvenoj, politikoj i ekonomskoj sferi. Sprovedena je nacionalizacija, agrarna reforma, uz utvrivanje zemljinog maksimuma i druge mere kojima je podravljena imovina bogatog sloja stanovnitva i stranog kapitala. Nakon jedinih viestranakih izbora na kojima se komunistima koji su izali s listom Narodnog fronta Jugoslavije, suprotstavila demokratska opozicija bez liste, s "oravom" kutijom, zemlja je i formalno ula u blok drava pod kontrolom Sovjetskog Saveza. Ukinuta je monarhija, viepartijski sistem i zavedena je "diktatura proletarijata". U novu federativnu jugoslovensku dravu Vojvodina je ulazila sa nedefinisanim poloajem i granicama. Na drugom zasedanju AVNOJ-a u Jajcu nije razmatrana autonomija odreenih podruja drave, a ozbiljne dileme kojoj e federalnoj jedinici, Srbiji ili Hrvatskoj, pripasti Vojvodina prestaju nakon to je voa komunista maral Josip Broz Tito izjavio marta 1944. godine da e Vojvodina pripasti onome za koga se opredeli narod. S obzirom na to da su veinu graana Vojvodine inili Srbi, komunistiki voa iz Vojvodine Jovan Veselinov najavio je decembra 1944. godine elju Vojvoana da se prikljue Srbiji. Na sednici Narodnooslobodilakog odbora Vojvodine 6. aprila 1945. godine u Novom Sadu doneta je odluka o prikljuenju Vojvodine Srbiji. Na treem zasedanju AVNOJ-a odranom avgusta 1945. godine u Beogradu ponovljena je volja naroda koji ive u Vojvodini da se pokrajina prikljui federalnoj Srbiji. Delegaciju NOO Vojvodine inili su Jovan Veselinov, upnik Blako Raji, prota Alimpije Popovi, Vasa Staji, Pal oti (Sti Pl), Aleksandar Mo itd. Pre toga, na osnivakom Kongresu Komunistike partije Srbije, koji je odran maja 1945. godine izvreno je ujedinjenje partijskih organizacija Srbije, Vojvodine i Kosova i Metohije. Ustavima FNRJ od 1946. godine, Ustavnom NR Srbije od 1947. godine i Statutom Vojvodine 1948. godine reen je ustavni status Vojvodine. Vojvodina je definisana kao autonomna pokrajina u sastavu Republike Srbije, ali je u Veu naroda FNRJ imala i svoje posebne poslanike.

Politike prilike nakon rata

Privid politikog pluralizma koji su od novih vlasti u Jugoslaviji zahtevali zapadni saveznici, pobednici nad faizmom, prevazien je nakon parlamentarnih izbora odranih 11. novembra 1945. godine kada je ubedljivu pobedu odnela lista Narodnog fronta pobedivi opoziciju sa osmostrukom razlikom. Demokratska opozicija, predvoena Milanom Grolom, ubrzo se pasivizirala i nestala sa politike scene. Nova drava suoila se sa razruenom infrastrukturom i unitenom privredom. Poljoprivredi je nedostajala radna snaga nakon proterivanja tristotine hiljada Nemaca iz Vojvodine. Ve 23. avgusta 1945. godine donet je Zakon o agrarnoj reformi i kolonizaciji kojim je oduzeta zemlja od krupnih i srednjih zemljoposednika i dodeljena agrarnoj sirotinji i

kolonistima iz planinskih krajeva, nenaviknutim na obradu zemlje u novim uslovima. Da bi se prehranilo stanovnitvo, vlasti su uvele obavezni otkup trinih vikova koji je naroito pogodio vojvoanske poljoprivrednike. Naviknuti na inokosna imanja, vojvoanski seljaci su terani u zadruge to je potpuno dezorganizovalo trite poljoprivrednih proizvoda. Merama prinudnog otkupa u Vojvodini je otkupljeno 47% svih prinudno otkupljenih koliina itarica u zemlji. U ekonomskim promenama dolo je do podravljenja privatne svojine (nacionalizacije) u svim privrednim granama, izuzev poljoprivrede. Kao deo tih procesa preduzete su i mere konfiskacije imovine ekonomsko kanjavanje svih saradnika okupatora, ratnih zloinaca i naoito nemake manjine, ija je imovina gotovo u celosti konfiskovana, jer se smatralo da je u celini bila na strani okupacionih reima. Nakon proterivanja nemake nacionalne grupe iz zemlje i prestanka pritisaka na graane maarske nacionalnosti novembra 1944. godine, meunacionalni odnosi u novoj dravi uveliko su harmonizovani i oslonjeni na ideje bratstva i jedinstva. Manjine su dobile pravo na obrazovanje i informisanje na vlastitom jeziku. Nakon sukoba sa Sovjetskim Savezom i dravama Informacionog biroa, posle rezolucije Informacionog biroa od 28. juna 1948. godine, zemlja je bila dovedena u stanje potpune izolacije, to je prinudilo vlast da pristupi, pored ekonomskih razloga potpunoj centralizaciji dravne uprave. Zapoet je proces kolektivizacije zemlje i njeno podravljenje. Formiraju se seljake radne zadruge kao osnovna forma proizvodnje na selu. Od toga se odustaje ve 1950. godine. Od 1950. godine uvodi se sistem socijalistikog samoupravljanja, a Ustavnim zakonom, proglaenim 1953. godine, od poinje i proces dublje decentralizacije dravnog sistema. Od 1955. godine optine postaju lokalni organi vlasti sa odreenim ingerencijama. Ustavom iz 1963. godine usvojen je proces decentralizacije, naroito prema republikama. Od druge polovine 1967. godine zapoinje radikalnije proces deetatizacije i jaanje republika. Ustavnim amandmanima iz 1967.godine, pa zatim 1968. i 1971. godine, autonomne pokrajine Vojvodina i Kosovo i Metohija postaju konstitutivni delovi Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije. Ustavom, koji je proglaen 21.februara 1974. godine, potvren je novi status pokrajina, koji e doprineti brem razvoju Vojvodine, ali i otvoriti mnogo sporova izmeu pokrajina i Republike Srbije. U sutini spora bilo je nastojanje da se degradira dostignuti stepem autonomnosti pokrajina i povrati centralistika vlast republike nad njima. Poetak sedamdesetih godina prolog veka obeleen je politikim sukobima u vrhu vladajueg Saveza komunista Jugoslavije, koji se u Hrvatskoj manifestovao obraunom sa nacionalistima u okviru Masovnog pokreta, koji se zalagao za to je mogue veu emancipaciju Hrvatske. U Srbiji je naredne 1972. godine sa politike scene uklonjena grupa takozvanih anarho-liberala koja se zalagala za modernizaciju privrede i decentralizaciju drave. Sukobi u okviru partije iskorieni su za politike istke, koje su ujedno znaile i padanje u potpunu anonimnost i besperspektivnost poraenih. Meu onima koji su morali da se uklone bili su elnici vojvoanskih komunista Mirko anadanovi i Milo Radojin. Slika 48. Dragia Braovan- Zgrada Pokrajinskog izvrnog vea, nekadanja Banovina

Slika 49. Sreten Stojanovi- Spomenik revoluciji na Irikom vencu

Doba politike, drutvene i ekonomske krize i raspada zemlje

Usporeni privredni razvoj SFRJ nakon neuspele privredne reforme zapoete 1965. godine najavio je poetak dugotrajne drutvene i ekonomske krize koja e pratiti zemlju do njenog raspada 1991. godine. Tenje za emancipacijom republika, ali i pokrajina, izraene su u Ustavu iz 1974. godine. Odredbama Ustava, Socijalistika Autonomna Pokrajina Vojvodina je dobila elemente dravnosti sa neodreenim statusom u Socijalistikoj Republici Srbiji. Vojvodina je u to vreme imala zakonodavnu vlast olienu u Skuptini, izvrnu vlast koju je vrilo Izvrno vee SAPV i najviu sudsku vlast preko Ustavnog suda i Vrhovnog suda Vojvodine. Jedina ingerencija Republike ostala je u domenu unutranjih poslova. Nakon demonstracija u Pritini 1981. godine zapoinje sve jaa aktivnost albanskih separatistikih krugova, to je iskorieno za promovisanje politike smanjenja ingerencija pokrajina. Dolaskom na vlast rukovodstva Saveza komunista Srbije na elu sa Slobodanom Miloeviem 1987. godine, pod izgovorom zatite ugroenih Srba i Crnogoraca na Kosovu, promovie se politika koja je kao konaan rezultat imala raspad zemlje. Partijsko rukovodstvo Srbije obraunalo se sa tzv. autonomaima u Vojvodini nakon "jogurt revolucije" u Novom Sadu 1989. godine smenjivanjem "autonomakog" rukovodstva pokrajine, na elu sa Bokom Kruniem i Stevanom ogorovim, koje su zamenili perjanice "antibirokratske" revolucije u Vojvodini: Mihalj Kertes, Radoman Boovi i drugi. Nakon referenduma koji je odran 1. i 2. jula 1990. godine donet je Ustav Socijalistike Republike Srbije kojim su predviene politike slobode, odnosno otvorena je mogunost stranakog organizovanja i viepartijskih izbora. Prvi parlamentarni izbori u socijalistikoj Srbiji odrani su 23. decembra 1990. godine i na njima je ubedljivo pobedila vladajua Socijalistika partija Srbije. Raspadom SKJ 1989. godine kriza jugoslovenske federacije bliila se svom vrhuncu. Nastojanje komunistikih rukovodstava Slovenije i Hrvatske da se drava preuredi na konfederalnom principu izazvalo je reakciju srpskog komunistikog rukovodstva, koje je pod izgovorom zatite srpskog naroda u drugim republikama zahtevalo potpunu promenu politikog sistema u dravi, ostavljajui u sutini dilemu: ili snana centralizovana Jugoslavija, ili proirena Srbija. Separatistika rukovodstva u drugim republikama nakon sprovedenih referenduma proglasila su dravnu nezavisnost, to je dovelo do ratova na prostoru bive Jugoslavije izmeu 1991. i 1995. godine i stvaranja novih drava sa prostora bive SFRJ. Srbija i Crna Gora ujedinjuju se u Saveznu Republiku Jugoslaviju koja je kasnije prerasla u savez drava Dravnu zajednicu Srbija i Crna Gora. Istovremeno, u Vojvodini traje razgradnja pokrajinskih institucija, Skuptina i Izvrno vee Vojvodine bile su onemogueni u obavljanju i onih poslova koji su im pripadali i po novom Ustavu Republike Srbije. Nakon napada NATO avijacije na Saveznu Republiku Jugoslaviju, reim Slobodana Miloevia gubi podrku birakog tela u Srbiji. Na izborima za Saveznu Skuptinu, Skuptinu Vojvodine i optinskim izborima 24. septembra 2000. godine, do tada vladajui SPS do nogu je potuen od Demokratske opozicije Srbije na elu sa dr Zoranom iniem. DOS za Vojvodinu ja nadmono pobedio na pokrajinskim izborima, pa je u Skuptinu Vojvodine izabrano 116 poslanika DOS-a, dva iz SPS-a i dvojica nezavisnih kandidata.

Prvi znaajan dokument koji je Skuptina Vojvodine donela u sazivu od 2000. godine bila je Platforma o ostvarivanju ustavnih ovlaenja AP Vojvodine sa naelima za budue ustavno ureenje pokrajine. Zatim je 14. decembra 2001. godine Skuptina AP Vojvodine utvrdila i dostavila predlog Zakona o utvrivanju odreenih nadlenosti autonomne pokrajine (Omnibus zakon) koji je Republika skuptina izglasala 2002. godine. Do promena 2000.-te godine pripadnici nacionalnih zajednica u Vojvodini imali su mogunost kolovanja, informisanja i negovanja kulturne batine na maternjem jeziku, ali iskljuivo u okviru individualnih graanskih prava bez posebne zatite kolektivnih manjinskih interesa. Nakon to je Savezna Republika Jugoslavija pristupila Okvirnoj konvenciji za zatitu prava i sloboda nacionalnih manjina Saveta Evrope i u skladu sa Konvencijom donetim saveznim Zakonom o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina, nacionalnim zajednicama je omogueno formiranje nacionalnih saveta. Nacionalni saveti se staraju o slubenoj upotrebi jezika, obrazovanju, informisanju, zatiti kulturne batine i razvoju kulturnih institucija nacionalnih manjina. Nacionalne savete ija su sedita u Vojvodini, do septembra 2005. godine formirali su Maari, Slovaci, Hrvati, Rumuni, Rusini, Bunjevci i Ukrajinci.

Pitanja:
1. Kada je doneta odluka o prikljuenju Vojvodine Srbiji? 2. Kada su odrani prvi izbori nakon zavretka Drugog svetskog rata i koje su promene u zemlji nastale? 3. Kada je donet Zakon o agrarnoj reformi i kako je ona sprovedena? Da li su i nacionalne manjine dobile zemlju? ta su seljake radne zadruge? 4. Kada se poinje uvoditi socijalistiko samoupravljanje? 5. Kojim Ustavom AP Vojvodina postaje konstitutivni deo SFRJ? 6. Koje godine je zapoela Privredna reforma SFRJ? 7. Koje godine se dogodila "Jogurt revolucija"? 8. Kada su odrani prvi parlamentarni izbori u SR Srbiji? 9. Koje godine poinju ratovi na prostoru bive SFRJ? 10. Kada su odrani izbori na kojima je odneo pobedu DOS za Vojvodinu? 11. Koje su nacionalne zajednice do sada formirale nacionalne savete?

Slika 50. Zgrada Skuptine AP Vojvodine Slika 51. Stepenite i hol ispred Velike sale Skuptine Vojvodine

Obrazovanje
Posle Prvog svetskog rata u Vojvodini je primenjivan srpski Zakon o osnovnim i srednjim kolama, pa su dotadanje optinske i bogoslovske kole podravljene. Nastava se, pored srpskog jezika, obavljala i na jezicima manjina uz obavezno uenje dravnog jezika. Nisu otvarane posebne kole za manjine, ve samo odeljenja na jezicima manjina, koja su morala imati 30 uenika. Pored gimnazija, postojale su graanske srednje kole trgovakog, industrijsko-zanatskog i poljoprivrednog usmerenja. Iako je jo u XIX veku vladika Platon Atanackovi traio osnivanje srpskog univerziteta u Junoj Ugarskoj, prva visokokolska institucija u Vojvodini osnovana je tek nakon rata. Pravni fakultet u Subotici poeo je sa radom 1920. godine kao sastavni deo Beogradskog univerziteta. Na njemu su poeli univerzitetsku karijeru poznati profesori ore Tasi, Mihailo Konstantinovi, Mijo Mirkovi itd. U meuratnom periodu, najznaajnija kulturna institucija vojvoanskih Srba, Matica srpska, lutala je izmeu nastojanja da edukuje iroke narodne mase i nastojanja da se bavi naukom i umetnou u Vojvodini. Izlazio je iz tampe Letopis, Glas Matice srpske i druge publikacije. Nakon Drugog svetskog rata proirena je mrea srednjih kola. Pripadnici manjina imali su mogunost kolovanja na maternjem jeziku u osnovnim kolama na maarskom, slovakom, rumunskom, rusinskom i ekom jeziku. Gimnazije, uiteljske kole i kole za vaspitae kolovale su uenike pored srpskog i na maarskom, slovakom, rumunskom, rusinskom i hrvatskom jeziku (ukinuto krajem pedesetih godina). Od viih kola, postojale su vie pedagoke, vie komercijalne, vie upravne i vie mainske kole. Prvi fakulteti Univerziteta u Novom Sadu bili su Poljoprivredni i Filozofski, da bi im se redom prikljuili do poetka ezdesetih godina: Pravni, Tehnoloki, Medicinski, Mainski i Ekonomski fakultet u Subotici. Danas Univerzitet ima 14 fakulteta, a gde je to izvodivo, nastava se dri i na jezicima manjina. Na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu postoje katedre za maarski, slovaki, rumunski i rusinski jezik, na Uiteljskom fakultetu u Somboru budui uitelji se koluju na srpskom, maarskom i slovakom jeziku, a na Uiteljskom fakultetu u Vrcu na srpskom i rumunskom jeziku.

Problemi nastave na manjinskim jezicima

I pored svih nastojanja Pokrajine da se ouva i razvije nastava na manjinskim jezicima, evidentno je opadanje broja uenika u odeljenjima na maarskom, slovakom, rusinskom i rumunskom jeziku. Uzroci ove pojave su niski natalitet, a u skladu sa tim manji broj aka uopte, meoviti brakovi u kojima se roditelji najee odluuju da im se deca koluju na veinskom jeziku i uverenje nekih roditelja da e im deca imati kvalitetnije kolovanje ako pohaaju nastavu

na veinskom jeziku. Kretanje broja uenika na manjinskim jezicima od 1997. do 2002. godine prikazano je na sledeim tabelama. Slika 52. Platon Slika 53. Lazar Stojkovi, prvi rektor Univerziteta u Novom Sadu Slika 54. Momilo Tapavica-Matica srpska

PREGLED OBUHVATA UENIKA MAARA OSNOVNIM OBRAZOVANJEM

kolska godina Broj uenika maarske nacionalnosti u osnovnim kolama koluje se na maarskom jeziku koluje se na srpskom jeziku Ue maarski jezik sa elementima nacionalne kulture 1997/98. 27.303 21.670 5.633 1.732 1998/99. 26.723 21.711 5.012 1.788 1999/00. 24.827 20.161 4.666 2.285 2000/01. 23.722 19.210 4.512 2.360 2001/02. 23.873 19.095 4.778 2.073

PREGLED OBUHVATA UENIKA SLOVAKA OSNOVNIM OBRAZOVANJEM

kolska godina Broj uenika slovake nacionalnosti u osnovnim kolama koluje se na slovakom jeziku koluje se na srpskom jeziku Ue slovaki jezik sa elementima nacionalne kulture 1997/98. 5.239 3.909 1.330 834 1998/99. 4.990 3.674 1.316 770 1999/00. 4.875 3.731 1.144 702 2000/01. 4.542 3.468 1.074 677 2001/02. 4.742 3.548 1.194 786

PREGLED OBUHVATA UENIKA RUMUNA OSNOVNIM OBRAZOVANJEM

kolska godina Broj uenika rumunske nacionalnosti u osnovnim kolama koluje se na rumunskom jeziku koluje se na srpskom jeziku Ue rumunski jezik sa elementima nacionalne kulture 1997/98. 2.447 1.564 883 183 1998/99. 2.518 1.617 901 198 1999/00. 2.517 1.569 948 271 2000/01. 2.411 1.524 887 258 2001/02. 2.448 1.517 931 210

PREGLED OBUHVATA UENIKA RUSINA OSNOVNIM OBRAZOVANJEM

kolska godina 1997/98. 1998/99. 1999/00. 2000/01. 2001/02.

Broj uenika rusinske nacionalnosti u osnovnim kolama koluje se na rusinskom jeziku koluje se na srpskom jeziku Ue rusinski jezik sa elementima nacionalne kulture

1.491 733 758 358

1.488 721 767 372

1.625 764 861 402

1.238 630 608 299

1.404 761 643 236

tampa i elektronski mediji i Vojvodini

Izmeu dva svetska rata tampa u Vojvodini je mnogobrojna, ali za razliku od vremena pre Prvog svetskog rata njena uloga u drutvu nije tako znaajna. Tirai listova su bili mali, veina listova se gasila nakon svega nekoliko brojeva. Vodeu ulogu kod italake publike preuzimaju listovi iz prestonice. Pored reimskih listova u doba diktature pokrenuto je ili je od ranije izlazilo vie dnevnika na srpskohrvatskom jeziku od kojih se do rata odrao novosadski Dan. Ugledni subotiki dnevni list na maarskom jeziku Bcskai Hrlap, poznat po liberalnoj ureivakoj politici nije izdrao konkurenciju populistikog dnevnika Napl-a. U Novom Sadu je izlazio Reggeli jsg. Od nemakih listova znaajni su bili novosadski Deutsches Volksblatt i Deutsche Zeitung. Nakon Drugog svetskog rata pokrenuta je Slobodna Vojvodina, koja je prerasla u Dnevnik i Hrvatsku rije, koja od dnevnog lista postaje nedeljnik, a krajem pedesetih biva preimenovana uSubotike novine. Ve etrdesetih godina pokrenuti su manjinski listovi od pokrajinskog znaaja koji postoje i danas iji su osnivai nacionalni saveti manjina. Magyar Sz je dnevnik na maarskom jeziku, a pored njega izlazi i nedeljnik Ht Nap. Hlas udu je nedeljnik na slovakom jeziku i znaajna izdavaka kua, kao to je to na rusinskom i Libertatea na rumunskom jeziku. Skoro je obnovljena Hrvatska rije i pokrenut romski list Them. Danas u Pokrajini izlazi 62 lista od kojih 45 lokalnog karaktera, meu kojima su pznatiji Panevake novine, Zrenjanin, Subotike novine. Somborske novine i mitrovake Sremske novine. Nakon drugog svetskog rata osnovan je Radio Novi Sad, a danas u Vojvodini radio-program emituje stotinak radija. Televizija Novi Sad osnovana je 1979. godine i poput Radio Novog Sada emituje program na srpskom jeziku i na jezicima manjina. U Vojvodini danas emituje program 31 televizija i radi dvadeset i dve kablovske TV.

Pitanja:
1. Ko je prvi traio osnivanje srpskog univerziteta na teritoriji dananje Vojvodine?

2. 3. 4. 5. 6.

Kako se zove prvi fakultet u Vojvodini i kada je osnovan? Koliko fakulteta ima Univerzitet u Novom Sadu i na kojim jezicima se odrava nastava? Ko je bio prvi rektor Univerziteta u Novom Sadu? Na kojim jezicima se pohaa nastava u kolama u Vojvodini? Navedi najpoznatije manjinske listove u Vojvodini?

Knjievnost
Knjievnost u Vojvodini u XX veku prolazila je kroz razliite epohe koje su odreivale pravac kojim su brodili knjievnici. Meuratni period obeleen je politikim, drutvenim i ekonomskim krizama, novim totalitarnim politikim pokretima to je kod knjievnika toga vremena stvaralo teskobu, sa kojom su se oni nosili vraanjem u prolost putem nacionalnog romantizma, ili su odbacivanjem bilo kakve tradicije traili potpuno nove puteve. Neposredno nakon Drugog svetskog rata razvija se socijalno angaovana knjievnost iji su glavni predstavnici bili Jovan Popovi u srpskoj i Ervin inko (Sink Ervin) u maarskoj knjievnosti u Vojvodini. Meutim, ve deceniju kasnije knjievnici se vraaju estetskim vrednostima koje pretpostavljaju drutvenim potrebama toga vremena. Vojvoansku knjievnost na srpskom jeziku izmeu dva svetska rata obeleilo je vie autora meu kojima se posebno istiu Milo Crnjanski, Isidora Sekuli i Veljko Petrovi. Milo Crnjanski je roen u ongradu 1893. godine, a kolovao se u Temivaru, Novom Sadu i Beu, gde je studirao filozofiju i istoriju umetnosti. Prvi svetski rat je proveo na frontovima u Galiciji i na Soi. U meuratnom periodu bio je diplomata u Berlinu. Poetkom rata otiao je u London da bi se tek 1965. godine vratio u zemlju. Crnjanski je pisao romane, drame i eseje u kojima se provlai senzualna i patetina lirska nota. Najpoznatija dela su mu Lirika Itake, Dnevnik o arnojeviu i Seobe, za koje je dobio nagradu SANU. Isidora Sekuli je pisala eseje meu kojima su najpoznatiji Pisma iz Norveke, Zapisi i Saputnici. Istananog stila, Isidora Sekuli se posebno bavila analizom trenutka. Veljko Petrovi je roen u Somboru 1884. godine, studirao je pravo u Peti. Bavio se novinarstvom i politikom. Njegova knjievna dela karakteriu patriotizam i al za minulim vremenima. Pisao je pesme, pripovetke i eseje. Najpoznatija dela su mu Rodoljubive pesme, Varljivo prolee i Pomerene savesti. Poseban peat meuratnoj knjievnosti dao je Duan Vasiljev koji je iveo svega dvadeset i etiri godine. Sa sedamnaest godina teko je oboleo od malarije kao austro-ugarski vojnik na italijanskom frontu. Njegova zbirka pesama ovek peva protiv rata jedan je od najjaih apela za mir u celokupnoj istoriji knjievnosti na ovim prostorima. Miroslav Mika Anti se rodio u Mokrinu 1932. godine. Bio je novinar Panevca i Dnevnika gde je ureivao kulturnu rubriku. Pored toga, Mika Anti je bio glavni i odgovorni urednik asopisaRitam koji se bavio dez i zabavnom muzikom. Anti je bio

pesnik, romanopisac, dramski pisac, filmski scenarist, reiser, slikar i izdava. U stalnom tragalatvu u umetnikim vrstama i tematskim opredeljenjima ostao je prvenstveno u seanju kao deji pesnik. Plavi uperak je verovatno najpoznatija zbirka pesama za decu. Zajedno sa Ferencom Feherom (Fehr Ferenc) napisao je Boje i rei na srpskom i maarskom jeziku; a sa Janom Labatom (Jn Labt) izdao je dvojezinu antologiju vojvoanske poezije Rovina spieva Raspevana ravnica. Vasko Popa je roen u Grebencu u Banatu 1922. godine. Liriar, koji je spojio folklorni izraz i nadrealizam, obeleen groteskom i dosetkama. Meu delima izdvajaju se Od zlata jabuka,Ponono sunce, Oi Sutjeske i Kora. Meu knjievnicima u Vojvodini koji su pisali na srpskom jeziku poznati su Aleksandar Tima, Stevan Raikovi, Boko Petrovi, arko Vasiljevi, Mladen Leskovac, Franja Petrinovi i mnogi drugi. Knjievnost Maara u Vojvodini izvanredno je bogata i raznovrsna. Nakon zavretka Prvog svetskog rata isticao se Kornel Senteleki koji je pisao apstraktno, lien svake tradicije. Sredinom tridesetih godina dvadesetog veka pokrenut je asopis t (put) koji je objavljivao dela avangardnih pisaca, a nakon toga se pokreu asopisi Kalangya (avantura) i Hd (most). Svojim stvaralatvom u to vreme isticao se prozaist Jano Herceg (Herceg Jnos). Herceg je bio urednik vie asopisa i prevodilac. Pisao je novele i romane. U meuratnom periodu posebno mesto zauzeo je lirski novelista Karolj Sirmai (Szirmai Kroly). Nakon Drugog svetskog rata razvila se drutveno angaovana knjievnost iji su predstavnici bili humorista i skeptik Laslo Gal (Gl Lszl), Jano Urban (Urbn Jnos), Itvan Latak (Latk Istvn) i drugi. Pedesetih godina razvija se knjievnost egzistencije koja je okrenuta traenju smisla ivota da bi deceniju kasnije okupila vei broj knjievnika oko Symposiona, koji su kritiki pisali o drutvenoj stvarnosti. Tada, svoju afirmaciju postiu romansijeri Itvan Domonko (Domonkos Istvn) i Oto Tolnai (Tolnai Ott). Nadrealistikim temama bavila se poznata glumica Katalin Ladik postavljajui visoke pesnike zahteve. Knjievnik, novinar i publicista Laslo Vegel (Vgel Lszl) pie prepoznatljivim, prostim i istroenim reenicama. Dramaturgijom se bavio Ferenc Deak (Dek Ferenc) koji je nagraivan za svoje drame na Sterijinom pozorju. Poznatija dela su mu pesme Pononi ribar i novele Rekvijem i Koreni. Dramom su se bavili Nandor Gion (Gion Nndor) (Virgos katona iTestvrem), Jano Herceg i Ferenc Feher. Feher je pisao na maarskom i srpskom jeziku, a poznata dela su mu Unuci kmetova, Moj zei i druga. Poznati pisac Jano Banjai (Bnyai Jnos), uz Bori Imrea, bavio se istorijom maarske knjievnosti u Vojvodini. Zoltan uka (Csuka Zoltn) (1901-1984). Maarski ekspresionistiki pesnik, najaktivnija linost u knjievnosti jugoslovenskih Maara i najznaajniji prevodilac srpske knjievnosti na maarski jezik. Naizmenino iveo u Maarskoj i Jugoslaviji. Na osnovu njegovih prevoda maarsko italatvo je upoznalo klasike srpske knjievnosti: Neistu krv Borisava Stankovia, Na Drini uprija Ive Andria, Seobe Miloa Crnjanskog, dela Branislava Nuia, Jakova Ignjatovia i Gorski vjenac Petra Petrovia Njegoa. Autor je i Istorije knjievnosti jugoslovenskih naroda (1963). Svojim radom dao je veliki doprinos razvoju maarsko-jugoslovenskih i srpskih odnosa. Prvi znaajniji vojvoanski pisac na slovakom jeziku bio je pripoveda i romansijer Jan ajak (Jn ajk) koji je opisivao siromatvo ovdanjih Slovaka. Jan ajak mlai autor je poznatih pripovedaka Zorka Tumanova i Zypa Cupak. Pripoveda Vladimir Hurban Vladimirov

(Vladimr Hurban Vladimrov), poznat je po drami Zem. Meu slovakim piscima istaknuto mesto zauzimaju Jan Kme (Jn Kme) , Mihal Babinka, Viazoslav Hronjec (Vazoslav Hronec) i Jan Labat. Rumunsku mikro-knjievnost u Vojvodini, kako ju je nazvao poznati rumunski pisac Radu Flora, obeleili su Mihaj Avramesku (Mihai Avramescu), Niku obanu (Nicu Ciobanu) i pesnikinja Florika tefan (Florica tefan). Istorijom knjievnosti pored Radu Flore bavio se i Jon Balan (Ion Blan). uveni pesnik Vasko Popa je pedesetih godina prolog veka ureivao knjievni dodatak nedeljnikaLibertatea. Rusinsku knjievnost izmeu dva svetska rata obeleio je Gavril Kostelnik ( ), autor dela Iz mog sela. Poznati rusinski pisci su Nikola Koi ( ), Julijan Tama ( ) i Janko Rama (). U knjievnosti na hrvatskom jeziku u Vojvodini istaknuto mesto zauzimaju pesnik Aleksa Koki, sakuplja narodnog knjievnog blaga Balint Vujkov, a nakon Drugog svetskog rata poznati pisci suPetko Vojni Purar, Milovan Mikovi i Vojislav Sekelj. Prevoenjem sa i na maarski jezik bavio se pesnik i novelista Lazar Merkovi.

Pitanja:
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Kada je osnovana Televizija Novi Sad i na kojim jezicima emituje program? Navedi najznaajnija dela Miloa Crnjanskog. Navedi najznaajnija dela Isidore Sekuli. Navedi najznaajnija dela Veljka Petrovia. Navedi najznaajnije delo Duana Vasiljeva. Navedi najznaajnija dela Vaska Pope. Navedi dela koja je Miroslav Anti napisao zajedno sa Ferencom Feherom i Janom Labatom. 8. Koji su najznaajniji knjievni asopisi na maarskom jeziku pokrenuti u meuratnom periodu? 9. Navedi dela Ferenca Deaka. 10. Navedi poznate slovake pisce iz Vojvodine. 11. Ko je tvorac sintagme mikroknjievnost?

Scenska umetnost
Prva pozorina predstava u Vojvodini odigrana je u Sremskim Karlovcima 1734. godine. Nacionalni teatar Srpsko narodno pozorite u Novom Sadu otvoreno je 1861. godine. Zgrada pozorita je izgorela 1928. godine, a tek 1981. godine otvoreno je novo pozorite u Novom Sadu koje odgovara potrebama ovakve institucije. Kada je izgorela pozorina zgrada Lazara Dunerskog, pozorina umetnost u Vojvodini zamire jer je novosadska pozorina trupa pripojena Osijeku, a ni drugi veliki grad u Vojvodini, Subotica, nije imala stalnu pozorinu ekipu.

Nakon Drugog svetskog rata pozorini ivot Vojvodine obogaen je otvaranjem vie teatara: Narodno pozorite u Somboru, pozorite "Toa Jovanovi" u Zrenjaninu, pozorite "Sterija" u Vrcu, te pozorita u Sremskoj Mitrovici, Panevu, Bakoj Topoli, a Novi Sad dobija jo dve pozorine scene: Novosadsko pozorite i Pozorite mladih. Srpsko narodno pozorite u Novom Sadu i Narodno pozorite u Subotici dobijaju operu, a od 1950. godine, zahvaljujui entuzijazmu balerine i koreografa Marine Olenjine, SNP je formirao baletski ansambl. Od pozorinih manifestacija u Vojvodini izdvajaju se Sterijino pozorje i Susreti pozorita Vojvodine. Meu glumcima koji su svojim glumakim ostvarenjima obeleili meuratni period istakli su se: Olga ivoti, Branko Tati, Ljubica Ravasi itd. Posleratno glumite obeleeno je ostvarenjima Mire Banjac, Stevana alajia, Dobrile okice, Dragoljuba Milosavljevia-Gule, Ivana Hajtla i mnogih drugih iz novosadskih pozorita. Subotiku pozorinu scenu krasili su Geza Kopunovi, Eva Balija, Mirko Huska, Danilo oli itd. Dok je Subotica imala operu isticali su se reditelj Milan Asi i solo sopran Jelka Asi. Meu somborskim glumcima posebno su se isticali Marko Tasi i Velimir Suboti, u Sremskoj Mitrovici Franja ivni, u Vrcu Tihomir Paunovi i Ivan Vukov, te Sava Damjani u Zrenjaninu. Meu glumcima koji su vrhunska ostvarenja izvodili na maarskom jeziku poznati su Piri Fazeka (Fazekas), Paula Hek (Heck), andor anta (Snta Sndor), Laslo Silai (Szilgyi Lszl), Bela Garai (Garay Bla), Laslo Pataki (Pataki Lszl), Joef Veregi (Versegi Jzsef), er Feje (Fejes Gyrgy), Jene Ferenci (Ferenci Jen) itd. Muziku scenu Novog Sada obogatili su vokalni solisti Dragutin Buri, Ozren Bingulac, Olga Brui, Zdenka Nikoli, Rudolf Nemet, Vladan Cveji itd. Meu dejim pozoritima dugu tradiciju imaju Deje pozorite iz Subotice i Pozorite lutaka iz Zrenjanina. Pred raspad SFRJ u Subotici je promovisan projekat Ljubie Ristia Kazalite, Pozorite, Gledalie, Teatar KPGT, kao pokuaj obnavljanja jedinstvene pozorine scene na prostorima bive Jugoslavije. Pored drame na maarskom jeziku novosadskog pozorita i Narodnog pozorita u Subotici, te radio-drame na maarskom jeziku, postoje i profesionalna pozorita na drugim jezicima manjina: Slovako vojvoansko pozorite u Bakom Petrovcu, Rusinski narodni teatar "Petar Rizni aa" u Ruskom Krsturu i scena na rumunskom jeziku pozorita "Sterija" u Vrcu.

Muzika umetnost
Muziki ivot u Vojvodini poetkom XX veka uglavnom se razvijao u amaterskim horovima. U meuratnom periodu mladi muziari se koluju u muzikoj koli "Isidor Baji" u Novom Sadu, Muzikoj koli u Subotici i Somboru. Subotica je u to vreme imala Gradski simfonijski orkestar, a Novi Sad Filharmoniju. Nemerljiv doprinos razvoju muzike umetnosti u Vojvodini dali su umetnici i muziki pedagozi koji su delovali u drugoj polovini XIX veka: Aleksandar Morfidis Nisis, Jovan Pau i Mita Topalovi. Pomenute je nasledila generacija Isidora Bajia i Karela Napravnika.

Isidor Baji je roen u Kuli 1878. godine, Muziku akademiju zavrio je u Budimpeti. Kao profesor Gimnazije u Novom Sadu 1909. godine osnovao je Muziku kolu koja nosi njegovo ime. Baji je pokrenuo Srpski muziki list i utemeljio je Srpsku muziku biblioteku. Najpoznatija su mu dela opera Ivo od Semberije, komadi sa pevanjem Seoska lola, uuk Stana i drugi. Blizak narodnom duhu, Bajiev opus se poistoveuje sa narodnim pesmama, kao na primer pesma Jesen stie, dunjo moja. eh Karel Napravnik ostavio je dubok trag kao muziki pedagog u Vrcu i Subotici. Meu kompozitorima roenim u Vojvodini istaknuto mesto zauzima Petar Konjovi roen u urugu 1883. godine. Poput Bajia, Konjovi je okrenut nacionalnom romantizmu, a najpoznatija dela su mu opere enidba Miloeva, Knez od Zete i Vilin veo. Konjovi je osniva Muzikolokog instituta u Beogradu. Petrovaradinac Svetolik Paan je zavrio studije muzike u Zagrebu. Bio je profesor muzike i dirigent SNP-a i jedan od osnivaa Novosadske filharmonije. Subotianin Erne Kiralj (Kirly Ern) afirmisani truba, proslavio se kao lan gradskog i pozorinog orkestra u Novom Sadu. Pedesetih godina prolog veka bio je muziki urednik Radio Novog Sada i rukovodilac muzikolokog odeljenja Vojvoanskog muzeja. Pisao je kompozicije za orkestar, kompozicije za deje horove i kantate. Pored Milana Vlajina i Radmile Petkovi, Kiralj se bavio izuavanjem muzikog ivota vojvoanskih manjina. Dvojica znaajnih muzikih umetnika roenih u Vojvodini Josif Marinkovi i Milenko Pavlovi su svoju umetniku afirmaciju ostvarili u Beogradu. Pored ozbiljne muzike, znaajnu ulogu imala je narodna muzika, a Vojvoani posebno cene tamburae od kojih su najpoznatiji bili Subotianin Pera Tumbas Hajo i Beejac Janika Bala. Repertoarom bunjevakih narodnih pesama proslavio se Zvonko Bogdan sve hitajui ka salaima na severu Bake na svome mrkovu. Poeci pop i rok-muzike u Vojvodini vezani su za Omladinski festival u Subotici, a danas se mladi ljubitelji muzike okupljaju na novosadskom Exit-u, koji okuplja najvei broj umetnika u ovom delu Evrope. U pop i rok-muzici istaknuto mesto zauzimaju ore Balaevi i Kornelije-Bata Kova. ore Balaevi je roen u Novom Sadu, karijeru je zapoeo 1977. godine u grupi etva, a ve sledee godine osnovao je grupu Rani mraz. Od 1982. godine zapoinje solo karijeru koja traje do dananjih dana. U svojim pesmama istie ideju mira, tolerancije i lalokog mirnog i dremljivog poimanja stvarnosti. Kornelije-Bata Kova afirmisao se sedamdesetih godina kao frontmen Korni grupe, a kasnije kao muziki producent Riblje orbe, Poslednje igre leptira, Bajage i mnogih drugih poznatih grupa i solo-muziara. Njegov LP Dvojni identitet bavi se pitanjem dvojnog nacionalnog oseanja koji Kova razreava porukom da treba biti svoj, ali i deo sveta u stalnim promenama. Poznatije vojvoanske grupe tokom sedamdesetih i osamdesetih godina bile su Laboratorija zvuka, Pekinka patka, Instant karma i drugi. Od novijih grupa istiu

se Atheist rap, Love hunters,Orujem protivu otmiara, Veliki prezir, Eva Braun itd. Meunarodnu slavu postigli su vojvoanski rok muziari Silvester Levai (Lvay Szilveszter), Gabor Lenel (Lengyel Gbor) i Lajko Felix (Lajk Flix).

Likovna umetnost
Krajem XIX i poetkom XX veka Vojvodina je izgubila primat u kulturi meu Srbima. Privlanost Beograda kao dravnog sedita i univerzitetskog centra doprinela je odlasku autora iz Vojvodine u Beograd. Tome je prethodila nemogunost likovnih umetnika da se probiju u konzervativnoj i inertnoj sredini, koja je teko prihvatala modernu koja je posredno stizala iz Minhena i Budimpete. Pokuaji slikara da razbiju tradicionalne okvire, poput Danice Jovanovi, nisu uspeli. Poetkom veka je umro poslednji veliki pripadnik romantizma Aksentije Marodi, a u likovnoj umetnosti vodeu ulogu preuzeli su stvaraoci koji su svoju umetnost izraavali kroz akademski realizam: ore Krsti, Uro Predi, Paja Jovanovi i Stevan Aleksi. Nijedan od ovih umetnika roenih na tlu dananje Vojvodine nije ostao u zaviaju, ali su neka od njihovih dela nastala na tlu Vojvodine. Krsti je naslikao ikonostas Crkve u rodnom eneju, Uro Predi je autor ikonostasa Crkve u Beeju, Perlezu, rodnom Orlovatu, Crkve manastira Grgeteg, patrijarijske kapele u Sremskim Karlovcima i drugih. Paja Jovanovi, autor "Seobe Srba", ikonopisao je ikonostase Crkve u Dolovu, Saborne Crkve u Novom Sadu i Saborne Crkve u Sremskim Karlovcima. Za razliku od slikara, u arhitekturi krajem XIX i poetkom XX veka odvija se proces modernizacije. Arhitekta Vladimir Nikoli projektovao je Vladianski dvor u Novom Sadu, Patrijarijski dvor i bogosloviju u Karlovcima, palatu baronice Jovi u Beeju. Izvanredni primerci maarske secesije su Gradska kua u Subotici arhitekata Jakaba i Komora, koja je zavrena 1912. godine i dela Ferenca Rajhla: sinagoga i Rajhlova palata takoe u Subotici. U meuratnom periodu punu umetniku afirmaciju ostvarili su Sava umanovi i Milan Konjovi. Sava umanovi je roen u Vinkovcima 1896. godine, kolovao se u Parizu kod Anre Lota i u prvoj fazi svoga stvaralatva priklonio se radikalnom kubizmu da bi se sa geometrijskih oblika prebacio na boje (Pijani brod). Od kada se nastanio u idu, njegove slike postaju brda boje koje autor netedimice nanosi kao na slikama Let u idu i Pejsa pod suncem. Somborac Milan Konjovi kolovao se u Pragu, Beu i Nemakoj. U mladosti se izraavao kroz kubizam, a kasnije prelazi na istu boju. Ovaj samosvojni umetnik je u maniru koloristikog ekspresionizma naslikao neka od svojih najpoznatijih dela Moj atelje, Pijana ulica, etva itd. Konjovi je u rodnom Somboru osnovao Muzej i Galeriju koja nosi njegovo ime. U generaciji koja se formirala pred sam rat istie se Milivoje Nikolajevi. kolovao se u Beogradu. Kao retko ko, Nikolajevi je bio posveen crteu koji je matovit u kompoziciji i poetian. Pored Nikolajevia, pred rat se afirmiu Stojan Trumi, Joef A (cs Jzsef) i Tivadar Vanjek (Vanyek). Trumi je pristalica jakih boja za razliku od Vanjeka iji je kolorit priguen. Stilski samosvojan, Vanjek opisuje sirovu atmosferu vojvoanskog predela. Joef A je inspirisan koncentrinim krugovima sunca. Pored slikarstva, A se bavio grafikom i slikarstvom.

Nakon Drugog svetskog rata umetnosti je namenjena funkcija podizanja kulturnog nivoa radnike klase. Stoga se reaju izlobe po vojvoanskim mestima i osnivaju umetnike kolonije. Pored Galerije Matice srpske u posleratnom periodu na znaaju dobijaju Galerija Milana Konjovia i manifestacija Likovna jesen u Somboru, Galerija Save umanovia u idu i Likovni susreti u Subotici. U poslednjh pola veka istakli su se vojvoanski slikari: majstor akvarela Bogomil Karlavaris, slikari pejsaa Milan Kei, Milan Kerac, Duan Mai, Boko Petrovi itd. Poznati grafiari su Arpad Bala (Balzs rpd), Ankica Oprenik, a vajari Jovan Soldatovi, Radmila Graovac, Sava Halugin, Ana Beli, Eugen Koi itd. Svetsku slavu stekla je Kovaika kola naivnog slikarstva, a pre svega svetski poznata imena Martin Jona (Jon), Zuzana Halupova (Chalupov) i Jan Knjazovic (Jn Kazovic). Pored ove kole, na ceni je i Uzdinska kola naive, meu kojima se istiu Marija Balan (Maria Blan) i Anujka Maran (Anuica Mran). Obe su ove kole zapoele sa radom zahvaljujui pregalatvu slikara Boka Petrovia i Emerika Fejea. Originalnou se istie slikarstvo u tehnici slame koje je nastalo u bunjevakim selima oko Subotice.

Pitanja:
1. Kada je podignuta zgrada SNP-a u Novom Sadu? 2. Koje ime nosi pozorite u Vrcu? 3. Ko je osnovao baletski ansambl SNP-a? 4. Ko je obeleio pozorinu scenu Novog Sada? 5. ta je to KPGT? 6. Koje su pozorine scene manjina? 7. Ko je autor opere "Ivo od Semberije"? 8. Ko je autor opere "Knez od Zete"? 9. ime se bavio Erne Kiralj? 10. Ko su najpoznatiji vojvoanski tamburai? 11. Navedi najpoznatije vojvoanske rokere. 12. Navedi predstavnike akademskog realizma u Vojvodini. 13. Ko je projektovao sinagogu u Subotici? 14. Kada i gde je roen Sava umanovi? 15. Ko je osnovao muzej i galeriju u Somboru? 16. Koje su dve poznate kole naivnog slikarstva u Vojvodini?

Kulturne manifestacije
Nezamenjivu ulogu u uvanju, negovanju i razvoju kulture manjina u Vojvodini imaju nacionalno-kulturne i kulturno-prosvetne institucije. Rezultati njihovog rada prezentuju se kroz razne manifestacije koje po pravilu okupljaju najvei broj stvaralaca i publike.

Neprekinuta nit kulturnog stvaralatva Maara u Vojvodini uslovljena je kontinuiranim razvojem kolstva na maarskom jeziku, izlaenjem dnevnog i nedeljnih listova, dejih i omladinskih listova ( na primer: Mzeskalcs i J Pajts), asopisa za kulturu (Hd, zenet i drugi). Nakon Drugog svetskog rata aktivne su pozorine scene na maarskom jeziku Novosadskog pozorita, Narodnog pozorita u Subotici i nekada je postojala radio- drama na Radiju Novog Sada. Pored profesionalne umetnosti razvijena je i amaterska kulturna delatnost graana Vojvodine maarske nacionalnosti. Od 1996. odravaju se susreti amaterskih pozorita vojvoanskih Maara. Najznaajnije folklorne manifestacije su: Festival maarskog igrakofolklornog i muzikog stvaralatva Vojvodine Durind iGyngysbokrta, koji se odravaju od 1962. godine, Pokrajinski susret folkloraca Vojvodine u Subotici. U Subotici se, od 2002. godine u Maarskom kulturnom centru Npkr odrava meunarodni festival koji sadri smotru maarskog folklora za decu i odrasle i druge kulturno-umetnike programe. Pored profesionalne umetnosti, vojvoanski Slovaci imaju vrlo razvijenu amatersku kulturu. Pozorini amateri okupljaju se u Gloanu, a od folklornih festivala najznaajniji je Festival slovake muzike i folklora Tancuj, tancuj. Sredinja kulturna manifestacija Slovaka u Vojvodini, koja se organizuje od 1919. godine su Slovake narodne sveanosti u organizaciji Matice slovake. Centralna proslava se odrava u Bakom Petrovcu, a pored toga kulturna dogaanja se odvijaju u Kulpinu, Bakoj Palanci, Staroj Pazovi i Kisau, Kovaici, Seleni i Pivnicama. Na sveanostima se prikazuju dostignua u slikarstvu, folkloru, sportu, vaspitanju i scenskoj umetnosti. Malena zajednica vojvoanskih Rusina ima izvanredno bogato narodno stvaralatvo koje se prikazuje na mnogim festivalima, od kojih je najpoznatiji Festival kulture Rusina i Ukrajinaca ervena rua u Ruskom Krsturu. U Kucuri se odravaju Festival folklornih tradicija Vojvodine i Kucurska etva, a Festival rusinske narodne pesme Ruina zagradka u Novom Sadu. Amaterska kultura Rumuna odvija se u kulturno-umetnikim drutvima u Kutilju, Mesiu, Uzdinu, Vladimirovcima, Dolovu itd, a najvei Festival rumunske muzike i folklora odrava se u avgustu u Banatskom Novom Selu od 1959. godine. U Uzdinu se odrava Festival zabavne muzike Tinereea cnta (mladost peva). Najstarija manifestacija Hrvata i Bunjevaca Duijanca odrava se od 1912. godine u Subotici, Somboru i mestima u okolini ovih gradova. "Duijanca" je kulturna, religiozna i etnografska manifestacija u znak zahvalnosti za obavljenu etvu koja se odvija od kraja aprila do kraja avgusta svake godine. Centralna proslava odrava se u drugu nedelju avgusta, oko Velike Gospojine, kada se odrava defile folklornih ansambla iz Vojvodine, ostatka Srbije i inostranstva. Pored folklora manjina, odravaju se i folklorni festivali opte vojvoanskog karaktera i festivali folklora Srba u Vojvodini. Od 1989. godine odrava se festival i takmienje igrakih parova Tulipanu organizaciji PESA-e i mesne zajednice enej. Na festivalu uestvuju plesni parovi svih nacionalnih zajednica u Vojvodini. U Bajmoku se, od 1963. godine, odrava Meunarodna smotra folklora koju organizuje KUD "Jedinstvo-Egysg". Festival starosedelaca Srba Ivanjsko cvee odrava se u Sivcu od 1999. godine i jedina je manifestacija koja se bavi uvanjem i negovanjem autentinog stvaralatva Srba u Vojvodini. Od 1999. godine odrava se Festival duhovnog i materijalnog stvaralatva Srba kolonista u Vojvodini.

Pitanja:
1. 2. 3. 4. 5. Koja je najznaajnija folklorna manifestacija vojvoanskih Maara? ta je to "Tancuj, Tancuj"? Kako se zove festival kulture Rusina i Ukrajinaca? Kako se zove festival zabavne muzike Rumuna u Vojvodini? ta je to Duijanca?

Sport u Vojvodini
Vojvodina je, s obzirom na svoju veliinu i broj stanovnika, dala solidan doprinos razvoju jugoslovenskog sporta, a i po evropskim merilima spada u regione sa zavidnom sportskom tradicijom. Temelje modernog sporta u Vojvodini postavio je zaljubljenik u Pali, sportski entuzijast grof Lajo Verme (Vermes Lajos) (1860-1945). Verme je pokrenuo "Paliku olimpijadu" 1880. godine, a za potrebe sportista izgradio je hotel i prvu krunu atletsku stazu, Ahileon 1891. godine. Prvi sportista sa prostora Vojvodine, okien olimpijskom medaljom u dresu Maarske, bio je Momilo Tapavica roen u Nadalju, koji je na prvim Letnjim olimpijskim igrama u Atini 1896. godine osvojio bronzanu medalju u tenisu, a kako se tek naknadno ustanovilo, podelio je tree mesto i u dizanju tegova. Subotianin uro Stanti osvojio je zlatnu medalju na meuolimpijskim igrama u Atini 1906. godine u disciplini brzo hodanje na 3 kilometra. Stanti je pobedio na Svetskom prvenstvu u Berlinu u iscrpljujuoj disciplini brzog hodanja na 75 kilometara. U meuratnom periodu u Vojvodini su bili razvijeni bazini sportovi: gimnastika i atletika. Posebno mesto meu atletiarima zauzimao je trka i skaka u dalj Jovan Miki Spartak, viestruki prvak Balkana ije ime nosi najznaajnija sportska nagrada u Vojvodini. Popularni su bili tenis, jedrenje i veslanje, a prvi veslaki klub, novosadski Danubius osnovan je jo u XIX veku. Sportske aktivnosti najee su se odvijale u sokolskim domovima. Period nakon Drugog svetskog rata obeleen je velikim uspesima vojvoanskih sportista, koje su prvi postizali stonoteniseri. Subotianin Vilim Harangozo (Harangoz Vilmos) postao je svetski prvak 1954. godine u Londonu u paru sa Zagrepaninom dr arkom Dolinarom. Na evropskom prvenstvu u Beu 1951. godine jugoslovenski stonoteniseri su osvojili drugo mesto, a boje reprezentacije branili su Vilim i njegov brat Tibor Harangozo. Nisku uspeha stonotenisera nastavio je takoe Subotianin Zoran Kalini koji je sa legendarnim Dragutinom urbekom osvojio i svetsku i evropsku titulu u paru. Nakon Kalinia pojavilo se jo jedno veliko ime vojvoanskog stonog tenisa Ilije Lupulesku (Ilie Lupulescu) iz Uzdina, koji je ponikao u malom klubu "Unirea" u rodnom selu. Na Olimpijskim igrama u Seulu 1988. godine Lupulesku je

zajedno sa Zoranom Primorcem osvojio srebrnu medalju, a pored toga osvajao je jo mnoge medalje evropskog i svetskog sjaja. Mala optina oka iznjedrila je dve velike stonoteniserke Erebet Palatinus (Palatinus Erzsbet) i Gordanu Perkuin, koje su osvajale medalje na evropskim prvenstvima, a Gordana, pored toga, ima bronzanu medalju iz Seula.

Slika 67. Sokolski dom u Subotici

Rvanje je najtrofejniji sport u Vojvodini. Zrenjaninac Branislav Simi osvaja je zlatne medalje na Olimpijadi u Tokiju 1964. godine, dok je etiri godine kasnije u Meksiku osvojio bronzanu medalju. Simi je dvostruki viceampion sveta. Na Olimpijskim igrama u Montrealu 1976. godine zlatnu medalju je osvojio rva Spartaka iz Subotice Momir Petkovi. Na svetskim prvenstvima Petkovi je osvajao tri srebrne i jednu bronzanu medalju. Somborac Ivica Frgi bio je dvostruki prvak Evrope i olimpijski viceampion u Montrealu. Svetski prvaci u rvanju bili su Somborac Stevan Horvat i Subotiani Sreten Damjanovi i Refik Memievi. Pored titule svetskog ampiona 1981. godine, Memievi je osvajao druga mesta na OI u Los Anelesu 1984. godine i na jo dva svetska prvenstva. Senanin Joef Tertei (Trtei Jzsef) pored bronze na OI u Los Anelesu je bio viceampion sveta. Pored rvaa grko-rimskim stilom, vojvoanski sport su proslavili i bokseri. Braa Tadija i Slobodan Kaar iz Novog Sada obeleili su drugu polovinu sedamdesetih godina. Stariji Tadija je bio drugi na OI u Montrealu i Svetskom prvenstvu u Beogradu 1978. godine, dok je mlai brat Slobodan olimpijski pobednik iz Moskve 1980. godine, i osvaja bronze u Beogradu. Zrenjaninac Zvonko Vujin osvaja je dve olimpijske bronze u Meksiku 1968. godine i Minhenu 1972. godine. Novosadski dudista Slavko Obadov osvojio je tri razliite medalje na evropskim prvenstvima, bio je viceampion sveta i trei na OI u Moskvi. Veslai Milorad Stanulov iz Zrenjanina i Zoran Pani iz Novog Sada osvojili su srebrnu medalju na OI u Moskvi, a Stanulov je bio svetski ampion u skifu. Najpoznatija teniserka sa ovih prostora Monika Sele (Szeles Mnika), osvaja svih velikih svetskih turnira, sem Vimbldona i viegodinji prvi reket sveta - roena je i stasala u Novom Sadu. Dame su imale najvie uspeha u streljatvu. Novosaanka Aleksandra Ivoev osvojila je zlatnu i bronzanu medalju na OI u Atlanti 1996.godine, dok je njena sugraanka Aranka Binder osvojila bronzu etiri godine ranije u Barseloni. Pored pojedinanih sportova Vojvoani su imali uspeha i u ekipnim sportovima. U najvanijoj sporednoj stvari na svetu, fudbaleri FK "Vojvodina" iz Novog Sada osvojili su dva puta prvenstvo u nekadanjoj SFRJ. Vojvoanski fudbaleri bili su lanovi dravnh selekcija koje su osvajale medalje na evropskim i svetskim prvenstvima i olimpijskim igrama. Najpoznatiji su bili Aleksandar Petrovi, Zdravko Rajkov, Vujadin Bokov, Todor Veselinovi, Dobrivoje Krsti, Novak Roganovi, Ilija Panteli, Sinia Mihajlovi iz Vojvodine, Tihomir Bata Ognjanov i Silvester Taka (Takcs Szilveszter) koji su ponikli u Spartaku. Zlatnim olimpijskim medaljama u rukometu na OI u Minhenu i Los Anelesu doprineli su rukometai "Crvenke" Fajfri, Mijukovi i Punik, zrenjaninskog "Proletera" Momir Zrni i Jovica Elezovi i panevakog "Dinama" Branislav Pokrajac. Somborke Zorica Vojnovi i Mirjana urica bile su lanice rukometne reprezentacije koja je bila druga na OI u Moskvi.

Najuspenija sportska ekipa iz Vojvodine je Odbojkaki klub "Vojvodina" iz Novog Sada je bez premca u zemlji u poslednjoj deceniji. lanovi novosadske Vojvodine Nikola i Vladimir Grbi, ore uri, ula Meter (Mester Gyula), Andrija Geri i Vladimir Batez inili su okosnicu reprezentacije koja je osvojila zlatnu medalju na OI u Sidneju 2000. godine. Temelje uspesima odbojkaa Vojvodine postavila je starija generacija predvoena Miodragom Gvozdenoviem iz Spartaka i braom Grbi iz GIK Banata. Stariji i mlai Grbii potekli su iz najsportskijeg sela Klek kraj Zrenjanina, odakle je i koarkaki virtuoz Dejan Bodiroga. Uspesima velikih klubova Vojvodine, Spartaka, Proletera, Radnikog iz Sombora, Sente, ili, na primer, vaterpolo kluba "Beej" koji je bio prvak Evrope 2000. godine i drugih doprineli su treneri od najmlaih kategorija do seniora. Kolika se briga posveivala omladinskom sportu svedoe sportske olimpijade kolske omladine Vojvodine koje su odravane svake etvrte godine od 1970. do 1990.

Pitanja:
1. Ko je osnovao paliku olimpijadu? 2. Koji Vojvoanin je prvi osvojio olimpijsku medalju? 3. Kako se zove najznaajnija sportska nagrada u Vojvodini? 4. Koji su Subotiani bili svetski prvaci u stonom tenisu? 5. Navedi olimpijske pobednike u rvanju. 6. Ko je osvojio zlatnu olimpijsku medalju u boksu? 7. Ko je osvojio zlatnu olimpijsku medalju u streljatvu? 8. U kom klubu su igrali braa Grbi i ula Meter? 9. Koje je najsportskije selo u Vojvodini? 10. Koji vojvoanski klub je bio prvak Evrope u vaterpolu? 11. Od kada do kada su trajale sportske olimpijade kolske omladine Vojvodine?

HRONOLOKE TABELE
VREME 1371. 1389. 1395. 1396. 1402. 1403-1404. 1411. 1426. 1439. 1444. 1448. 1450. 1456. 1459. 1463. 1464. 1471. 1480-1481. 1504. 1507-1512. 1509-1514. 1514. 1521. 1526. 1526-1527. 1529. 1537. 1541. DOGAAJ Marika bitka Kosovska bitka Dolazak sinova kralja Vukaina, Andrejaa i Dmitra u Banat Bitka kod Nikopolja Angorska bitka Srpski despot Stefan Lazarevi, postaje vazal ugarskog vladara Sigismunda Despot Stefan Lazarevi dobija posede u Ugarskoj Sporazum u Tati Prvi pad srpske Despotovine Bitka kod Varne Druga Kosovska bitka Papa Nikola Peti dozvoljava slobodu veroispovesti na imanjima srpskih despota Bitka kod Beograda Pad srpske Despotovine Ugarski vladar Matija Korvin sistemom tvrava zatitio Srem od upada Turaka Na poziv Matije Korvina u Junu Ugarsku stigli srpski velikai Vuk Grgurevi, Milo Belmuevi i braa Jakii. Vuk Grgurevi postaje srpski despot Velika seoba Srba iz Srbije u Banat podstaknuta pohodom Vuka Grgurevia, Pala Kinjiija i Jovana Jakia Hrvatski velika Ivani Berislavi postaje srpski despot Srpski monah Makarije tampa prve knjige na rumunskom jeziku Gradnja manastira Kruedola Ustanak Doe era Pad Beograda pod tursku vlast Mohaka bitka Pojava cara Jovana Nenada Pad tvrave Ba pod tursku vlast Smrt Pavla Bakia poslednjeg srpskog despota Tursko osvajanje Budima

1551-1552. 1557. 1573. 1593-1606. 1594. 1683-1689. 1683. 1686. 1687. 1688. 1690. 1690. 1691. 1697. 1699. 1703-1711. 1716-1718. 1716. 1717. 1718. 1718. 1722. 1723. 1726. 1726. 1728. 1734. 1735. 1737-1739. 1738. 1739. 1737-1739. 1740-1748.

Tursko osvajanje Banata Osnivanje Peke patrijarije Mehmed-paa Sokolovi Bekerek proglasio za eher Dugi ratAustrije i Turske Ustanak Srba u Banatu Veliki Beki rat Turska opsada Bea Osloboenje Budima od turske vlasti Doseljavanje u Baku junoslovenskih katolika iz Bosne i Dalmacije pod vostvom kapetana Duje Markovia i Jure Vidakovia Osloboenje Beograda od turske vlasti Velika seoba Srba pod Arsenijem Treim arnojeviem Austrijski vladar Leopold Prvi Srbima dodeljuje privilegije Bitka kod Slankamena Bitka kod Sente Mir u Sremskim Karlovcima kojim je zavren Beki rat Ustanak Ferenca Rakocija Varadinski ratAustrije i Turske Bitka kod Petrovaradina Osloboenje Banata od turske vlasti Poarevaki mir Florimund Klaudije Mersi postaje prvi administrator Banata Osnovana pivara u Panevu Dolazak nemakih kolonista u Panevo Kruedol dobija barokni zvonik Dolazak Maksima Suvorova prvog ruskog uitelja meu Srbe u Ugarskoj Poetak regulacije Begeja Patent protiv jataka Buna Pere Segedinca Austro-turski rat U epidemiji kuge uniteno pansko naselje u Bekereku Nova Barselona Beogradski mir Seoba Srba pod patrijarhom Arsenijem etvrtim Jovanoviem akabentom Rat za austrijsko naslee

1740-1780. 1741. 1742. 1745. 1746-1747. 1747-1777. 1748. 1749. 1750. 1750-1751. 1751. 1751. 1751-1752 1751-1752 1753. 1753. 1756. 1756-1763. 1756. 1762-1772. 1763. 1763. 1764. 1765. 1767. 1770. 1770. 1770. 1774. 1774. 1779. 1779. 1780. 1780-1790.

Vladavina Marije Terezije Zahtev Ugarskog sabora za razvojaenje Potiske i Pomorike vojne granice Matijas Erlbinger radi na obnovi predvorne crkve Svetog Trifuna u Sremskim Karlovcima Doseljavanje Slovaka u Baki Petrovac Doseljavanje maarskog stanovnitva u Suboticu Rad Ilirske dvorske deputacije Novi Sad postaje slobodan kraljevski grad Sombor postaje slobodan kraljevski grad Odluka o razvojaenju Potiske i Pomorike vojne granice Ukrajinski slikar Jov Vasilijevi oslikava Kruedol u baroknom stilu Marija Terezija dodeljuje 50 plemikih titula ugarskim Srbima Formiranje Potiskog krunskog ditrikta Seoba potiskih i pomorikih graniara u Banat Seoba 2000 Srba iz Potiske i Pomorike vojne granice u Rusiju Doseljavanje Rusina u Ruski Krstur Naredba Marije Terezije kojom se regulie zidanje pravoslavnih hramova Poetak rada pivare u Apatinu Sedmogodinji rat Sremsko-slavonski urbar Terezijanska kolonizacija Nemaca Patent o kolonizaciji Marije Terezije Osnivanje ajkakog bataljona Ilirski graniarski puk Nemako-banatski puk Naseljavanja Rumuna u naselja oko Begeja (Rumuni sa pustare) Naseljavanje Slovaka u Pazovu Naseljavanje Francuza oko Velike Kikinde Osnovana Kurcbekova tamparija u Beu Osnovan Velikokikindski ditrikt Vlako-ilirski puk Inkorporisanje Banata u Ugarsku Subotica postala slobodan kraljevski grad Banatski urbar Vladavina Jozefa Drugog

1781. 1781-1782. 1786. 1788-1791. 1790. 1790. 1790 1790. 1790. 1790-1792. 1791. 1792-1835. 1794. 1804-1813. 1807. 1808. 1808. 1809. 1810. 1815. 1825. 1825. 1826. 1832-1836 1832. 1833. 1838 1841. 1844.

Patent Jozefa Drugog o verskoj toleranciji Prodaja banatske zemlje spahijama Osnovana jevrejska optina u Subotici Austro-turski rat Emanuil Jankovi otvorio prvu knjiaru kod Srba u Novom Sadu Temivarski sabor Umro car Josif II Novi vladar Leopold II sazvao ugarski sabor Sazvan srpski narodno-crkveni sabor u Temivar Nastanak i rad Ilirske (srpske) Dvorske Kancelarije u Beu Osnovana Karlovaka gimnazija Vladavina austrijskog cara i maarskog kralja Franje I Zavera maarskih Jakobinaca, pod vostvom opata Ignacija Martinovia Prvi srpski ustanak Ticanova buna Kruika buna Dositej Obradovi odlazi u Beograd, gde otvara Veliku kolu i postaje prvi srpski ministar obrazovanja Bitka kod era osnovana Novosadska gimnazija (dananja gimnazija "Jovan Jovanovi Zmaj") Drugi srpski ustanak Prvi reformski ugarski sabor, na kojem je osnovana Maarska akademija nauka i umetnosti Pokrenut Letopis Matice srpske U Peti osnovana Matica srpska Drugi reformski ugarski sabor, pojava opozicije Disertacija grofa Janka Drakovia, junoslovenski nacionalni program Poetak plovidbe kroz erdapsku klisuru U Peti je osnovan "Tekelijanum" Pokrenut Pesti Hrlap (Petanske novine), prvi moderan maarski dnevni list Pojava srpskog nacionalnog programa "Naertanije" Ilije Garaanina

Filolog ura Danii presudio u borbi za modernizaciju srpskog jezika davi prednost Vukovim reformama 1848, 13. mart Revolucija u Beu 1848, 15. mart Revolucija u Peti 1848, 17-19. mart Objava srpskih zahteva u Peti 1848, 11. april Objava novih zakona, koji su ukinuli feudalizam u Maarskoj 1848, 13-15. maj Majska skuptina 1848. maj Kongres Rumuna u Blau 1848. maj Kongres Slovaka u Liptosentmiklou (dananji Liptovsky Mikula) 1848, 12. jun Napad petrovaradinskog garnizona na srpsko uporite u Sremskim Karlovcima 1848, 12. jun Prekid sveslovenskog kongresa u Pragu 1848, 27. avgust Hrvatskoj priznata autonomija 1848, 11. Ban Jelai napao Maarsku septembar 1848, 29. septembar 1848, 6. oktobar 1848, 7. oktobar 1848, 30. oktobar 1848, 2. decembar 1849. 1849. 1849, 14. april 1849, 28. jul 1849, 13. avgust 1849, 5. septembra 1849, 6. oktobar Bitka kod Pakozda, gde je maarska revolucionarna vojska porazila carske trupe pod komandom bana Jelaia Beki ustanak Bitka kod Ozore Bitka kod vehata Franja Josif na prestolu (vladao je sve do svoje smrti 1916. godine) Poetkom januara carska vojska je ula u Budim i Petu U prolee (mart-april) honvedska vojska pobeuje u niz bitaka protiv carske vojske Detronizacija Habzburga i proglaenje nezavisnosti Maarske u Debrecinu Donoenje prvog zakona o narodnostima Maarska revolucionarna vojska poloila je oruje pred Rusima kod Vilagoa u blizini Arada Komandant Ki Imre predao je Petrovaradinsku tvravu carskoj vojsci U Peti pogubljen grof Lajo Baanji, predsednik prve odgovrne maarske vlade, a istog dana u Aradu je pogubljeno 13 generala revolucionarne vojske (meu njima i Jovan Damjani)

1847.

Postojanje Vojvodstva Srbije i Tamikog Banata 1857. Finansijska kriza u Habzburkoj monarhiji 1859. Bitke kod Solferina i Maente 1860, 20. oktobar Pojava Oktobarske diplome 1861, 21. februar Izdat Februarski patent 1861, april-avgust Zasedanje ugarskog sabora 1861, april Zasedanje Blagovetenskog sabora 1861. Osnovano Srpsko narodno pozorite u Novom Sadu, koje je bilo prvo stalno pozorite u Srba 1861-1865. Trajanje Provizorijuma (privremene prinudne uprave) 1862. Pojavio se Plan Dunavske konfederacije Lajoa Kouta 1863. Osnovana Matica slovaka 1864. Matica srpska iz Pete preseljena u Novi Sad 1866. Austro-pruski rat 1865-1867. Zasedanje ugarskog sabora 1866. Osnovana Ujedinjena omladina srpska, Mileti pokrenuo list "Zastavu" 1867. Sklopljena Austro-Ugarska nagodba 1868. Sklopljena Hrvatsko-Ugarska nagodba 1868. Donet zakon o narodnostima 1869. U Velikom Bekereku osnovana Miletieva Srpska narodna slobodoumna stranka 1869. Otvorena pruga Sombor-Segedin 1871-1873. Ukidanje Vojne granice 1875-1890. Vladavina Kalmana Tise, stabilizacija dualizma 1878. Srbija i Crna Gora stekle nezavisnost 1884. Raspad Miletieve stranke 1892. Monetarna reforma u Habzburkoj monarhiji (umesto forinte uvedena kruna sa zlatnom podlogom) 1896. Milenijumske proslave irom Maarske povodom hiljadugodinjice dolaska Maara u Panonsku niziju 1896. Subotica dobila tramvaj 1905. Posle 30 godina vladanja Tisina slobodoumna stranka sila sa vlasti, sve izraenija kriza dualistikog ureenja 1908. Aneksija Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske 1912. Velike antiratne demonstracije u Budimpeti

1849-1860.

1912. 1912/1913. 1914.

1915. 1916. 1917. 1918.

1919. 1920.

1921. 1922. 1928. 1929. 1929-1933. 1931. 1932.

("krvavi etvrtak") i u jo nekim gradovima Ukinuta srpska narodno-crkvena autonomija Balkanski ratovi - 28. jun, ubistvo prestolonaslednika Franca Ferdinanda u Sarajevu - Austro-ugarska objavila rat Srbiji. - Austro-ugarska objavila rat Srbiji. Poetak Prvog svetskog rata - 7. decembar, Nika deklaracija - Osnivanje Jugoslovenskog odbora - 6. oktobar, poetak Makenzenove ofanzive u Srbiji, povlaenje srpske vojske na Krf - 5. januar, bitka kod Mojkovca - formiranje Solunskog fronta - Februarska i Oktobarska revolucija u Rusiji - Krfska deklaracija - 11 taaka Vudroa Vilsona - 15. septembar, proboj Solunskog fronta - 29. oktobar, Narodno vijee u Zagrebu prekinulo dravno-pravne odnose jugoslovenskih zemalja sa Austrijom i Maarskom - 25. novembar, Velika narodna skuptina u Novom Sadu - 1. decembar, regent Aleksandar proglasio formiranje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca - Ukidanje politikih organa Bake, Banata i Baranje - Poetak agrarne reforme - 4. jun, potpisan mirovni ugovor sa Maarskom u Trianonu - 28. novembar, izbori za Ustavotvornu skuptinu - 28. jun, proglaenje Ustava - Podela drave na oblasti - Pobeda faizma u Italiji - 20. jun, ubistvo poslanika HSS-a u Skuptini, kriza parlamentarizma u zemlji - 6. januar, proglaenje Diktature kralja Aleksandra - Velika svetska ekonomska kriza - 3. septembar, proglaenje oktroisanog Ustava - Sastanak Seljako-demokratske koalicije u Zagrebu (SDK osnovana 1926. godine)

1933. 1934. 1936-1939. 1939. 1941.

1942. 1943. 1944.

1945.

1948. 1953. 1961. 1963. 1965. 1971-1972. 1974. 1979. 1981.

- Dolazak Hitlera na vlast u Nemakoj - New Deal amerikog predsednika Ruzvelta, kraj velike ekonomske krize - 9. oktobar, ubistvo kralja Aleksandra u Marseju, Namesniki reim - Vlada Milana Stojadinovia - Stvaranje Banovine Hrvatske - 1. septembar, napad Nemake na Poljsku. Poetak Drugog svetskog rata - 27. mart, vojni pu u Beogradu - 6.-17. april, Aprilski rat u Jugoslaviji, okupaciona podela zamlje - 22. jun, napad Nemake i saveznika na Sovjetski Savez - jun-jul, pripreme i poetak ustanka u Jugoslaviji - septembar, poetak otpora u Sremu - Sremski partizani u Bosni - presudna godina rata, nakon nemakog poraza kod Staljingrada - septembar, jedinice Crvene armije prelaze rumunsku i jugoslovensku granicu - oktobar, osloboeni Banat i Baka - novembar, bitka na Batini - 7. mart, formirana Vlada Demokratske Federativne Jugoslavije - 9. maj, kraj rata u Evropi - 15. maj, kraj rata u Jugoslaviji - zapoela agrarna reforma - 29. novembar, nakon pobede NF na izborima proglaena Demokratska Federativna Republika Jugoslavija - 28. jun, Rezolucija IB - Ustavni zakon, zemlja promenila ime u Federativna Narodna Republika Jugoslavija - Formiranje Bloka nesvrstanih zemalja - Ustav, proglaena Socijalistika Federativna Republika Jugoslavija - Poetak neuspene Privredne reforme - Sukobi u KPJ. Smene rukovodstava u Hrvatskoj i Srbiji - Donet novi Ustav kojim je potvrena konstitutivnost pokrajina - TV Novi Sad poela da emituje program - Poetak nemira na Kosovu i Metohiji

1987. 1989. 1991-1995. 1999. 2000. 2003.

- Poetak "Antibirokratske revolucije" u Srbiji - Pad komunizma u SSSR-u i istonoj Evropi - Rasputanje Saveza komunista Jugoslavije - "Jogurt revolucija" u Novom Sadu - Ratovi na prostoru bive SFRJ - mart-jun, NATO napad na Srbiju i Crnu Goru - 5. oktobar, pad reima Slobodana Miloevia, dolazak na vlast DOS-a - 12. mart, ubistvo predsednika Vlade Republike Srbije dr Zorana inia - Pobeda antidosovske koalicije na republikim izborima DSS, G17+, SPO, Nova Srbija, SPS

OPTA HRONOLOKA TABELA

VREME 1450. 1453. 1463. 1452-1519. 1492. 1498. 1512. 1517. 1519. 1519-1522. 1532. 1543. 1572. 1618-1648. 1645-1669. 1642-1649. 1643-1715. 1703. 1751-1772. 1759. 1769. 1768-1771. 1776. 1789. 1789-1799. 1789. 1791. 1799-1804. 1804-1813. 1807. 1807-1812. 1809-1813. 1812. DOGAAJ Johan Gutenberg otkriva tampariju Turci osvajaju Carigrad. Pad Bosne pod tursku vlast. Leonardo Da Vini Kristifor Kolumbo otkriva Ameriku Vasko de Gama otkriva pomorski put za Indiju Mikelanelo Buonaroti zavrava svod na Sikstinskoj kapeli Martin Luter objavljuje svojih 95 teza ime poinje proces reformacije Kortez osvaja carstvo Asteka Magelanova plovidba oko sveta Pizaro i Almagro osvajaju carstvo Inka Nikola Kopernik objavio svoju heliocentrinu teoriju Vartolomejska no Tridesetogodinji rat Kandijski rat Revolucija u Engleskoj Vladavina Luja XIV Petar Veliki osnovao Sankt Peterburg Objavljivanje Enciklopedije u Francuskoj Volter objavljuje Kandida Dems Vat usavrava parnu mainu Dejms Kuk istrauje obalu Australije Deklaracija nezavisnosti engleskih kolonija u Americi Francuska revolucija Velika francuska revolucija Donet ameriki ustav Donet prvi francuski ustav Doba konzulata u Francuskoj Doba carstva u Francuskoj Konstruisan prvi parobrod Rusko-turski rat Nastanak ilirskih pokrajina pod Napoleonovim pokroviteljstvom Napoleonov pohod na Rusiju, sklopljen Bukuretanski mir izmeu Rusije i Turske

1815. 1820. 1821-1830. 1825. 1825. 1830. 1831. 1831, 1834. 1837. 1848. 1852-1870. 1853-1856. 1861. 1861. 1861-1865. 1869. 1871. 1875-1878. 1876. 1878. 1882. 1885-1886. 1893. 1895. 1903. 1904. 1904-1905. 1905. 1910-1917. 1911. 1911. 1912. 1913.

1913.

Beki kongres Ustanak u paniji Grki ustanak i nastanak grke drave Ustanak dekabrista u Rusiji Stivensonova parna lokomotiva Belgija postala nezavisna Ustanak u Poljskoj Velike radnike pobune u Lionu Semjuel Morze konstruisao telegraf Revolucije u Italiji, Francuskoj, Nemakoj, Vlakoj itd. Drugo casrtvo u Francuskoj Krimski rat Oslobaanje kmetova u Rusiji Proglaenje Kraljevine Italije Ameriki graanski rat Otvoren Suecki kanal Proglaenje Nemakog Carstva Velika istona kriza Konstruisan prvi telefon Berlinski kongres Nastanak Trojnog saveza (Nemaka, AustroUgarska, Italija) Benc i Dajmler konstruisali prvi automobil Francusko-ruski savez Rentgen otkrio X-zrake Braa Rajt konstruisali prvi avion Nastanak Antante (Francuska, Rusija, V. Britanija) Rusko-japanski rat Prva marokanska kriza Meksika revolucija Druga marokanska kriza Norveanin Amundsen stigao do Junog pola Prvi balkanski rat. Srbija, Crna Gora, Bugarska i Grka protiv Turske. Londonski mir, Turska se odrekla evropskih poseda izuzev Istanbula sa okolinom. Drugi balkanski rat. Srbija, Crna Gora, Turska i Grka protiv Bugarske. Mir u Bukuretu. Bugarska izgubila Dobrudu, Jedrene, Trako primorje.

1914.

1915. 1916. 1917.

1918.

1919.

1920.

1922.

1923.

1924. 1925.

(28.06.) Sarajevski atentat. (28.07.5.08.) Objave rata izmeu Centralnih sila (Nemaka i AustroUgarska) i sila Antante (Francuska, Velika Britanija, Rusija) i saveznika. Formiranje fronta na Marni. Bitke u Galiciji i leskoj. Londonski sporazum. Italija ulazi u rat na strani Antante. Bugarska ulazi u rat na strani Centralnih sila. Rumunija ulazi u rat na strani Antante. Februarska revolucija u Rusiji. Car se odrie prestola. (14.07) SAD ulaze u rat na strani Antante. (25.10. odnosno 07.11.) Poetak Oktobarske revolucije u Rusiji. Sovjetska Rusija izlazi iz rata. (08.01.) 14. taaka Vudro Vilsona. (15.09.) Saveznika ofanziva na Solunskom frontu. (03.11.) Austro-Ugarska potpisala primirje sa Antantom. (11.11.) Nemaka potpisala primirje sa Antantom. Kraj rata. (05.14.01.) Sovjetska revolucija u Berlinu. Poetak mirovne konferencije u Parizu. Osnovana Kominterna. Osnovana Liga Naroda. (21.03.) Proglaena Maarska Sovjetska Republika. (29.04.) Prihvaen Pakt od 26 taaka. (04.06.) Potpisan mirovni ugovor izmeu Antante i Maarske u Trianonu. (16.09.) GrkoTurski rat zapoet 1920. zavrava porazom Grke. (28.10.) Musolinijev mar na Rim. (30.12.) Osnovan Savez Sovjetskih Socijalistikih Republika (11.01.) Francuske i belgijske trupe zaposedaju Rursku oblast. (13.09.)Primo de Rivera uvodi vojnu diktaturu u paniji. (29.10.) Turska proglaena republikom; prvi predsednik Kemal Ataturk. (21.01.) Smrt V. I. Lenjina; Staljin zadrava poloaj glavnog partijskog i dravnog rukovodioca. (05. 16.10) Konferencija u Lokarnu o miroljubivom reavanju sporova.

1928.

1929.

1930. 1931. 1933.

1934.

1935.

1936.

1937. 1938.

(27.08) U Parizu sklopljen BrajanKelogov pakt o uzdravanju od rata kao sredstva za reavanje politikih sporova. (11.02.) Lateranski ugovori izmeu Italije i Vatikana; Italija priznaje Papin suverenitet u Vatikanskom gradu. (25.10.) "Crni petak" na njujorkoj berzi; poetak svetske privredne krize. (12.03.) U Indiji, pod vostvom Mahatme Gandija poinje "Pokret za izbegavanje graanske neposlunosti" pozivajui na neposlunost britanskim vlastima (pasivna rezistencija). (18.09.) Japanci ulaze u Manduriju. (30.01.) Adolf Hitler postaje kancelar Nemake. (13.02.) ang Kajek zapoinje pohod protiv komunista u Kini; poetak "Dugog mara" Crvene armije kroz Kinu. (25.07)Austrijski savezni kancelar Dolfus ubijen u Beu u nacistikom pokuaju dravnog udara. (02.08)Smrt nemakog predsednika Hindenburga; Hitler postaje i predsednik i kancelar. (01.12.) U Lenjingradu ubijen S. M. Kirov; poetak Staljinovih istki u SSSRu. (15.09.) U Nemakoj doneen Nirnberki zakon o iskljuivanju Jevreja iz javnog ivota. (03.10.) Italijanske trupe ulaze u Etiopiju; poetak italijanskoabesinskog rata. (18.07.) Pobuna generala Franka protiv vlade Narodnog fronta u Madridu; poetak panskog graanskog rata. (25.10.) Sklopljen savez izmeu Nemake i Italije "Osovina RimBerlin". (25.11.) Antikomunistiki pakt ("Antikominter na pakt") izmeu Nemake i Japana. (06.11.) Italija pristupa Antikominternapaktu. (29.09.) Minhenski sporazum ( Nemaka, Italija, Francuska, Velika Britanija). (09.10.11.) U Nemakoj organizovani neredi protiv Jevreja ("Kristalna no")

1939.

1940.

1941.

(15.03.) Hitler zaposeda eku i Moravsku i (16.03.) objavljuje svoju odluku o stvaranju Protektorata eke i Moravske. (28.03) Frankove trupe ulaze u Madrid; kraj panskog graanskog rata. (31.03.) Velika Britanija i Francuska garantuju nezavisnost Poljske. (23.08.) U Moskvi potpisan sovjetskonemaki sporazum o nenapadanju. (01.09.) Nemaka bez objave rata napala Poljsku; poetak Drugog svetskog rata. (03.09.) Velika Britanija i Francuska objavljuju rat Nemakoj. (17.09.) Sovjetske trupe ulaze u istonu Poljsku. Nemaka zaposeda Dansku, Norveku, Holandiju i Belgiju. U Velikoj Britaniji Vinston eril postaje predsednik Vlade. (14.06.) Nemake trupe ulaze u Pariz U neokupiranom delu Francuske predsednik Vlade postaje Peten i trai primirje od Nemake. General de Gol sastavlja u Londonu "Nacionalni komitet slobodne Francuske". (10.07.) Nemaki vazduni napadi na Veliku Britaniju ("Bitka za Englesku") (22.06.) Nemaka napada bez objave rata SSSR. (07.12.) Japanci napali ameriku flotu u Perl Harboru. SAD i Velika Britanija objavljuju rat Japanu. (04.07.06.) Pomorska i vazduna bitka kod ostrva Midvej na Pacifiku; presudna pobeda amerikih snaga nad Japanom. Kod El Alamejna zaustavljeno nemako napredovanje u Severnoj Africi. (23.10.20.11.) Britanska protivofanziva u severnoj Africi; proboj nemakoitalijanskih poloaja kod El Alamejna. (19.21.11.) Crvena armija opkoljava Nemce kod Staljingrada.

1942.

1943.

1944.

1945.

1946.

(31.01. i 02.02.) Kapitulacija nemake 6. armije u Staljingradu. (10.07.) Angloamerike trupe iskrcavaju se na Siciliji. (12.07.) Poetak sovjetske letnje ofanzive. (08.09.) Kapitulacija Italije. (08.11.01.12.) Teheranska konferencija (Ruzvelt, Staljin, eril) (06.06.) Iskrcavanje Angloamerikih trupa u Normandiji (22.06.) Poetak sovjetske ofanzive protiv nemake armijske grupe "Centar". (01.02.08.) Crvena armija prodire do Varave i zaustavlja se pred varavskim predgraem Pragom. (04.11.02.) Konferencija u Jalti (Ruzvelt, Staljin, eril); odlueno je da se Nemaka podeli na etiri okupacione zone. (07.03.) Amerikanci prelaze Rajnu kod Remagena; slom nemakog zapadnog fronta. (22.03.) U Kairu osnovana Arapska liga. (25.04.26.06.) Konferencija u San Francisku; osnivanje Organizacije ujedinjenih naroda. (30.04.) Hitler izvrava samoubistvo; njegov naslednik postaje admiral Denic. (02.05.) Kapitulacija Berlina, koji su osvojile sovjetske trupe. (07.05., 09.05.) U Renu i Berlinu potpisana bezuslovna kapitulacija Nemake. (05.06.) etiri saveznike sile preuzimaju vrhovnu upravu nad Nemakom; u Nemakoj stvorene etiri okupacione zone; obrazovan savezniki kontrolni savet (deluje do 20.03.1948.). (26.06.) Potpisana povelja Ujedinjenih naroda; povelju je potpisala 51 zemlja, meu njima i Jugoslavija. (17.07.02.08.) Potsdamska konferencija; nemaka podruja istono od linije OdraNisa pripojena Poljskoj. (06.08., 09.08.) Amerikanci bacaju atomsku bombu na Hiroimu i Nagasaki. (02.09.) Kapitulacija Japana, potpisana na amerikom brodu Misuri u Tokijskom zalivu. Zavretak rata. (19.12.) Francuzi zapoinju otvoreni rat protiv Vijetnamaca u Indokini (Indokineski rat, zavren 1954.).

1947.

1948.

1949. 1953.

1954.

1955.

1956.

1957.

1959.

(12.03.) Trumanova doktrina (o vojnoj i ekonomskoj pomoi zemljama ugroenim komunistikim pokretima); poetak hladnog rata. (05.06.) Objavljen Maralov plan (plan pomoi SAD za obnovu Evrope); od 1948. do 1952. primilo je 16 evropskih zemalja 15 milijardi dolara u oblik u kredita i pomoi. (15.08.) Nezavisnost Indije i Pakistana. (14.05.) Proglaenje nezavisnosti drave Izrael; prvi izraelskoarapski rat (primirje 1949.). (04.04.) Osnovan Atlantski pakt (NATO pakt), vojno politiki savez zapadnoevropskih zemalja i SAD. (05.05.) Osnovano Evropsko vee sa seditem u Strazburu. (21.09.) Proglaenje Narodne Republike Kine. (27.07.) Kraj korejskog rata. (21.07.) Potpisan enevski ugovor o Indokini; zemlja podeljena na dva dela po 17. paraleli (Severni i Juni Vijetnam). (01.11.) U Aliru otvoreni ustanak protiv Francuske pod vostvom FLNa. (18.24.04.) Bandunka konferencija afrikih i azijskih zemalja. (14.05.) Potpisivanje Varavskog pakta, vojnog saveza istonoevropskih zemalja pod vostvom SSSRa. (23.10.24.11.) Ustanak u Maarskoj; sovjetski tenkovi zauzimaju Budimpetu. (29.10.06.11.) Suecka kriza; Izrael, potpomognut od Francuske i Velike Britanije, napada Egipat; rat zavrava primirjem. Potpisani tzv. Rimski ugovori o osnivanju Evropske Ekonomske Zajednice (EEZ) i Evropske zajednice za atomsku energiju (Euratom). (04.10.) SSSR lansirao prvi vetaki satelit ("Sputnjik"). (08.01.) De Gol prvi predsednik Pete republike u Francuskoj. (16.02.) Fidel Kastro predsednik vlade na Kubi, nakon svrgavanja Batiste

1961.

1962. 1963. 1964. 1965.

1967.

1968.

1969.

1971. 1973.

(12.04.) SSSR lansira prvi vetaki satelit sa ljudskom posadom (Gagarin). (13.08.) Poinje podizanje Berlinskog zida. (01.06.09.) Konferencija nesvrstanih zemalja u Beogradu. (20.10.20.11.) Kubanska kriza zbog instaliranja sovjetskih raketnih baza; amerika pomorska blokada. (21.11.) Ubistvo amerikog predsednika Kenedija. (02.08.) Tonkinki incident: Donson dobija od Kongresa odreene ruke za intervenciju u Vijetnamu. (07.02.) SAD zapoinje vazdune napade na Severni Vijetnam. (21.04.) U Grkoj dolazi vojnim udarom na vlast vojna hunta (do 1974.). (05.10.06.) Trei izraelskoarapski rat ("estodnevni rat"). (od marta) Novi demokratski kurs u ehoslovakoj ("Prako prolee"). (04.04.) U SAD ubijen crnaki voa Martin Luter King; novi talas rasnih nemira. (30.05.) Studentski nemiri i radniki trajkovi dovode do rasputanja Narodne skuptine u Francuskoj. (21.08.) Trupe SSSR, DR Nemake, Poljske, Maarske i Bugarske ulaze u ehoslovaku. (02.03.) Prvi vei granini incident izmeu SSSRa i Kine na reci Usuriju. (20.07.) Prvo sputanje oveka na Mesec (Amerikanci Armstrong i Oldrin). (17.11.) Poetak pregovora o ograniavanju stratekog nuklearnog naoruanja (SALT) izmeu SAD i SSSRa u Helsinkiju. (26.03.) Istoni Pakistan proglaen samostalnom Bengalskom republikom (Banglade). (27.01.) U Parizu potpisan sporazum o prekidu rata u Vijetnamu. (11.09.) U ileu vojna hunta obara predsednika Aljendea. (08.10.) Napadom Egipana na Sueckom kanalu i

Sirijaca na Golanskoj visoravni izbija etvrti izraelskoarapski rat. (13.07.) U Trstu zavrena evropska konferencija o manjinama; upozoreno na jo nereena pitanja narodnih manjina (samo u Evropi vie od 40 miliona ljudi). (30.07.) U Helsinkiju zapoela dvodnevna evropska konferencija o sigurnosti i saradnji, na kojoj uestvuje 35 drava; potpisana Helsinka deklaracija. (20.11.) Umro panski diktator Franko; poetak demokratizacije u zemlji. (25.10.) Kraj kulturne revolucije u Kini. Homeini preuzima vlast u Iranu. Sovjetska intervencija u Avganistanu. Naftna kriza. Nakon enormnog poveanja cene nafte, usledio je kolaps trita nafte. Privredna recesija u svetu. Iranskoiraki rat. Rat za Foklandska ostrva izmeu Velike Britanije i Argentine. Amerike intervencije u Libanu i Grenadi. Pad berlinskog zida, ujedinjenje Nemake. Poetak pada komunizma. Revolucija u Rumuniji, pad diktatora aueskua. Raspad SSSRa. Irak napada Kuvajt. Zalivski rat, napad SAD i saveznika na Irak. Neuspena intervencija SAD u Somaliji. Graanski rat u Ruandi. Poetak sukoba u eeniji. (11.09.) Islamski fundamentalisti u teroristikom napadu rue zgrade Svetskog trgovinskog centra u Njujorku. Amerika okupacija Avganistana. Drugi Zalivski rat, SAD i Velika Britanija okupirale Irak.

1974.

1975.

1976. 1979. 1979.1984. 1980.1988. 1982. 1983. 1989. 1989.1991. 1990. 1991. 1993. 1994. 1999. 2001. 2002. 2003.