MD2003-I Fonksiyolar Özel Sayısı

1
Matematik
Dnyasndan
Merhaba
Matematik Dnyas yepyeni bir biim, biem ve kadroyla karnzda. Dergiye
yllarca byk emei geen sevgili nal Ufuktepeden grevi devraldk.
Dergi bundan byle ayda bir kacak, yani artk mevsimlik olacaz. Buna
karlk sayfa saymz bir hayli artrdk.
Her saymzn kapak konusu olacak. Bu saynn kapak konusu fonksiyonlar.
Bir sonraki saymzda eyap fonksiyonlarn (otomorfizmalar) konu edeceiz.
Yazlarmzn birbirinden olabildiince bamsz olmasna zen gsterdik. Yani
bir yaz okunmadan ya da anlalmadan bir baka yaznn anlalr olmasn istedik.
steyenin bir yz kara...
Her yayn organnda okurlarda alkanlk yaratan fal, bulmaca, hava durumu,
doktorunuz diyor ki gibi baz sabit keler vardr. Dergimizde de bundan byle bir-
ok sabit ke bulacaksnz.
Tayfun Akgln karikatr ve desenleri sayesinde, matematikten ok zorlann-
ca biraz olsun soluklanabileceiz.
Matematik Dnyasnn yayn felsefesinde dirhem deiiklik olmayacak. Eski
hamam eski tas yani... Ne mutlu bize! Her ne kadar ncelikle genlere ynelik bir
yaynsak da, herhangi bir mfredata, rnein lise mfredatna baml deiliz ve
kesinlikle niversite giri snavlarna hazrlk dergisi deiliz. Bu dergi gerek ve ba-
msz bir matematik dergisidir (dolaysyla niversite giri snav gibi dnyevi me-
selelerle ilgilenmez!) Genler kadar, retmen ve aratrmac matematikilerin de
zevkle okumasn istediimiz bir dergidir. Bu dergide okuyacanz yazlarn konu-
lar aratrmac matematikilerin ili dl olduklar konulardr.
Yazlarmzn orasna burasna sorular serpitirdik. Bu sorular yantlayanlara ki-
taplar armaan edeceiz.
Dergimizin daha canl, daha heyecanl, daha albenili olmas iin, daha daha ak,
evk ve enerjiyle dolmamz iin, daha daha daha ok kiinin bu dergiden yararlan-
mas iin, matematik ve gzellik iin abone saymz ve satmz artrmalyz. Dergi-
mizi okuyun, okutun, okutturun ve abone bulun. Edilgen deil etkin bir okur olma-
nz diliyoruz. Unutmayn ki Matematik Dnyas kr amac gtmeyen, alanlarnn
gnll olduu, profesyonel matematikilerin amatr bir ruhla emek verdikleri bir
dergidir. Bizim dlmz, gzellikleri bizimle paylaan okur saysdr.
En bata nal Ufuktepe olmak zere, Refail Alizade, Oktay Pashaev, Engin
Bykak, smail Aslan, Murat Atmaca ve Ali Ihsan Neslitrkten oluan gemi
Yayn Kuruluna ve yazm, dizgi ve abonelie emei gemi olan Eylem Erdoan,
Ahmet Yantr, Tina Beeri, Gnnur Ufuktepe ve Hakan Kutucuya tm matema-
tiksevenler adna teekkr ederiz.
Ksa sre iinde nemli matematikiyi kaybettik. Srasyla Doan oker,
Murat Sertel ve Gndz keda, bildikleriyle, deneyimleriyle, daha yapabilecek-
leriyle aramzdan ayrlp bizi yasa bodular. Tek tesellimiz kuaktan kuaa hepi-
mizde yaayacak olmalar.
Matematik dolu gnler, ve daha da nemlisi bar dileyerek merhaba.
md@math.bilgi.edu.tr
Matematik Dnyas, 2003 K
3
Prof. Dr. Doan okeri, Prof. Dr. Murat Ser-
teli ve Prof. Dr. Gndz keday kaybettik, ma-
tematik dnyasnn ba saolsun. oker, Sertel
ve kedayla ilgili yazlarmz bu saymzda bu-
labilirsiniz. (sayfa 32-41)
Matematik dnyas 25 Ekim
2002de nl Fransz matematiki
Ren Thomu kaybetti. 1972de
yazd Structural Stability and
Morphogenesis adl fonksiyonla-
rn tekilliklerini konu alan kitabn-
da dnyaya duyurduu katastrof kuramyla mate-
matik dnyas dnda da nlenen Thomun bu
kuram biyoloji, sosyoloji, hisse senetleri borsala-
rnda bulduu uygulamalarn yansra daha nce
ngrlemeyen doa olaylarnn tahminlerinde de
kullanlmaya alld. Henri Cartann doktora
rencisi olan Thom, bulduu Cobordizm kura-
myla 1958de matematik dllerinin en saygn
olarak kabul edilen Fields dln kazanmtr.
Sovyet matematikileri Pontryagin ve Rokhlinin
almalarna devam etmi ve n-boyutlu kompakt
bir okkatlnn (manifold) n+1 boyutlu bir okkat-
lnn snr olmas iin gerekli ve yeterli koullar
vermitir. Thom DE konuu olarak 90l yllarn
banda Ankaraya da gelmitir.
Getiimiz yl Cahit Arfn bir-
ok etkinlikle anld bir yl oldu.
zmir Yksek Teknoloji Enstits
Matematik Blm (http://www.iy-
te.edu.tr/mathweb/index.html) -
rencileri Cahit Hoca iin yazlan
bir oyunu sahneleyip birok yerde oynarken, s-
tanbul Bilgi niversitesi Matematik Blm
(www.math.bilgi.edu.tr) Cahit Hoca ansna her
yl yenilenecek bir matematik yarmas dzenledi.
ODT Matematik (www.math.metu.edu.tr) Top-
luluu da Cahit Hocay kaybettiimiz 27 Aralk g-
n bir panelle ve Cahit Arf filmiyle onu andlar.
kinci Cahit Arf Konumas ODTde gerekleti ve
Collge de Francetan nl matematiki Don Zagi-
er Taylor Coeffcients of Modular Forms adl
konumasn verdi.
zellikle matematik retmenlerimize tantmak
istediimiz bir kurulu var: The Mathematical As-
sociation. 1871de kurulan bu kuruluun amac
niversite ncesi matematiin retilmesine ve
matematik retmenlerinin meslekii geliimine
katkda bulunmak. Bu ama dorultusunda yedi
deiik dergi karyorlar. Bunlardan retmenle-
rimizin ilgisini ekebilecek bazlar unlar: Pri-
mary Mathematics, Mathematical Pie, Symmetry
Plus, Mathematics in Schools ve 1894ten beri ya-
ymlanan The Mathematical Gazette. lgilenenler
iin Gazettenin ODT ktphanesinde olduunu
belirtmek isteriz. Daha fazla bilgi iin bu kurulu-
un www.m-a.org.uk adresindeki web sayfas ge-
zilebilir.
Wolf dln bu yl Mikio Sato ve John Tate
kazandlar. Konuyla ilgili yazmz bu sayda yer
alyor. (sayfa 71)
lkemizin ilk uygulamal matematik enstits
ODTde ald. Bilimsel Hesaplama, Kriptoloji ve
Matematiksel Finans ve Sigorta Matematii konu-
larnda lisansst eitim ve aratrma yapacak
enstit hakknda daha fazla bilgi ODT web say-
falarndan elde edilebilir.
1844te Eugene Catalan tarafn-
dan sorulan ve Catalan Sav olarak
anlan sorunun zld duyu-
ruldu geen yaz. Soru, 8 ve 9 tam-
saylar gibi, tamsaylarn kuvveti
olan ardk tamsaylarn olup ol-
madyd. leri srld gibi bu zellie sahip tek
tamsay iftinin 8 ve 9 olduu Austos 2002de Ro-
manya asll gen matematiki Preda Mihailescu
(http://www-math.uni-paderborn.de/~preda/) tara-
fndan kantland duyuruldu. Kantn yer ald
makale u sralarda Crelle Journal dergisinin ha-
kemleri tarafndan denetleniyor.
Poincar sorusunun kantland duyuruldu. To-
poloji kemizde bu konuda daha geni bilgi bu-
labilirsiniz. (sayfa 53)
Londra Matematik Derneinin (LMS) popler
matematik videolar var. Ederi 10 dolar civarn-
da olan bu videolarn bazlar yle: Codes, Simu-
lating the World, Fractals - The New Geometry,
Tangent Circles, Patterns and Packing. Daha faz-
la bilgi LMSnin www.lms.ac.uk adresinden al-
nabilir.
* ODT Matematik Blm retim yesi.
Ksa Ksa...
afak Alpay* / safak@metu.edu.tr
Princeton leri Aratrma Merke-
zinden (Institute of Advanced Stu-
dies) nl matematiki Robert
Langlands (http://www.sunsi-
t e. ubc. ca/ Di gi t al Mat hArchi -
ve/Langlands/intro.html) Hazi-
randa lkemizi ziyaret edecek. stanbuldaki Feza
Grsey Enstitsnn konuu olacak olan Lang-
lands konumalarn Trke yapacak. Langlands
Program adyla anlan program matematiin eit-
li yaplarn birletirmek amacn tayor. Daha da
somut olarak, bu program Galois Grup temsilleriy-
le otomorfik formlar arasndaki ilikileri irdeliyor.
Langlandsn 60l yllarda ortaya srd bu prog-
ramdaki her ilerleme matematik dnyasnda nem-
li bir baar olarak addedilir. Balang izleri Ga-
ussun 1801de kantlad bir teoreme kadar giden
Langlands Programna katklar nedeniyle 2002 Fi-
elds dl verilen Fransz matematiki Laurent
Lafforgueun fonksiyon cisimlerinde kantlad
teorem bu program bir adm daha ileri gtrd.
Fotorafta Langlandsn 1967de Trkiye vizesi
iin sunduu vesikalk fotoraf grlyor.
Dergide birok soruyla karlaacaksnz. Bu soru-
lar ak ak sorulmam ya da iyi ifade edilmemi
olabilirler. Yantlarnz, bulduklarnz, yazar bel-
liyse yazarn adresine, yoksa dergi adresine ve 15
Nisan 2003 tarihine kadar yollayn. Sorduumuz
sorularn yantlarn biz de bilmeyebiliriz! Hatta ya-
ntladnz yada yantlayamadnz aklnza gelen
sorularnz da bize yollayn. En gzel yantlara (so-
rulara da!) dl olarak kitap vereceiz.
dllerimizden Sadece Birka:
Michael Guillen, Dnyay Deitiren Be
Denklem, Tbitak 2002.
G.H. Hardy, Bir Matematikinin Savunmas,
Tbitak 2001.
Georges frah, Rakamlarn Evrensel Tarihi (4
cilt), Tbitak 1999.
Malcolm E. Lines, Bir Say Tut, Tbitak 2001.
Ali Nesin, nermeler Mant, stanbul Bilgi
niversitesi 2001.
Ali Nesin, Develerle Eekler, stanbul Bilgi
niversitesi 2002.
Sinan Sertz, Matematiin Aydnlk Dnyas,
Tbitak 2002.
Dennis Shasha, Bunu Ancak Dr. Ecco zer,
Tbitak 2001.
Dennis Shasha, Dr. Ecconun artc Ser-
venleri, Tbitak 2001.
Matematik Dnyas, bir yllk abonelik.
dller
Korsanlar
A
dlar 1, 2, 3, 4, 5 olan be akll
korsan 100 altn bulmular. Bu
100 altn korsanlar u yntemle
paylaacaklar. En kk numaral kor-
sandan balayarak, her korsan sras
geldiinde bir paylam nerecek. br
korsanlar paylam kabul edip etmediklerine dair oy
kullanacaklar. Eer paylam oyokluuyla kabul
edilirse oyun bitecek. Eer paylam kabul edilmezse
paylam neren korsan denize atlacak ve paylam
nerme sras bir sonraki korsana geecek. Birinci kor-
san nasl bir paylam nermelidir?
4
Ankara . her aramba 15,30.
Bilkent . her aramba 15,30.
Boazii . her aramba 14-15 (sonra ay kahve).
stanbul Bilgi . (Kutepe) her cuma saat 13,30.
ODT her perembe 15,40.
Matematik Seminerleri
Princeton leri Aratrma Merke-
zinden (Institute of Advanced Stu-
dies) nl matematiki Robert
Langlands (http://www.sunsi-
t e. ubc. ca/ Di gi t al Mat hArchi -
ve/Langlands/intro.html) Hazi-
randa lkemizi ziyaret edecek. stanbuldaki Feza
Grsey Enstitsnn konuu olacak olan Lang-
lands konumalarn Trke yapacak. Langlands
Program adyla anlan program matematiin eit-
li yaplarn birletirmek amacn tayor. Daha da
somut olarak, bu program Galois Grup temsilleriy-
le otomorfik formlar arasndaki ilikileri irdeliyor.
Langlandsn 60l yllarda ortaya srd bu prog-
ramdaki her ilerleme matematik dnyasnda nem-
li bir baar olarak addedilir. Balang izleri Ga-
ussun 1801de kantlad bir teoreme kadar giden
Langlands Programna katklar nedeniyle 2002 Fi-
elds dl verilen Fransz matematiki Laurent
Lafforgueun fonksiyon cisimlerinde kantlad
teorem bu program bir adm daha ileri gtrd.
Fotorafta Langlandsn 1967de Trkiye vizesi
iin sunduu vesikalk fotoraf grlyor.
Dergide birok soruyla karlaacaksnz. Bu soru-
lar ak ak sorulmam ya da iyi ifade edilmemi
olabilirler. Yantlarnz, bulduklarnz, yazar bel-
liyse yazarn adresine, yoksa dergi adresine ve 15
Nisan 2003 tarihine kadar yollayn. Sorduumuz
sorularn yantlarn biz de bilmeyebiliriz! Hatta ya-
ntladnz yada yantlayamadnz aklnza gelen
sorularnz da bize yollayn. En gzel yantlara (so-
rulara da!) dl olarak kitap vereceiz.
dllerimizden Sadece Birka:
Michael Guillen, Dnyay Deitiren Be
Denklem, Tbitak 2002.
G.H. Hardy, Bir Matematikinin Savunmas,
Tbitak 2001.
Georges frah, Rakamlarn Evrensel Tarihi (4
cilt), Tbitak 1999.
Malcolm E. Lines, Bir Say Tut, Tbitak 2001.
Ali Nesin, nermeler Mant, stanbul Bilgi
niversitesi 2001.
Ali Nesin, Develerle Eekler, stanbul Bilgi
niversitesi 2002.
Sinan Sertz, Matematiin Aydnlk Dnyas,
Tbitak 2002.
Dennis Shasha, Bunu Ancak Dr. Ecco zer,
Tbitak 2001.
Dennis Shasha, Dr. Ecconun artc Ser-
venleri, Tbitak 2001.
Matematik Dnyas, bir yllk abonelik.
dller
Korsanlar
A
dlar 1, 2, 3, 4, 5 olan be akll
korsan 100 altn bulmular. Bu
100 altn korsanlar u yntemle
paylaacaklar. En kk numaral kor-
sandan balayarak, her korsan sras
geldiinde bir paylam nerecek. br
korsanlar paylam kabul edip etmediklerine dair oy
kullanacaklar. Eer paylam oyokluuyla kabul
edilirse oyun bitecek. Eer paylam kabul edilmezse
paylam neren korsan denize atlacak ve paylam
nerme sras bir sonraki korsana geecek. Birinci kor-
san nasl bir paylam nermelidir?
4
Ankara . her aramba 15,30.
Bilkent . her aramba 15,30.
Boazii . her aramba 14-15 (sonra ay kahve).
stanbul Bilgi . (Kutepe) her cuma saat 13,30.
ODT her perembe 15,40.
Matematik Seminerleri
1. Tanm. Fonksiyon
kavramnn matematiin
en nemli kavramlarndan
biri olduunu sylemek
fonksiyon kavramna byk hak-
szlk olur. Fonksiyon, matematiin en
nemli kavramlarndan biri deil, matematiin
en nemli kavramdr. Kme kavram hari, bel-
ki...
Bilimin bsinin girdii her yerde fonksiyona
rastlanr.
Artk ilkokullarda bile retiliyor fonksiyon.
Herhalde aadakine benzer ekilleri eitim ha-
yatnz boyunca sk sk grmsnzdr.
st soldaki yumurta bir kmedir (ekil 1).
Sadaki domates de... indeki noktalar kmele-
rin elemanlardr. Soldaki yumurtann her elema-
n sadaki domatesin bir elemanna bir okla gn-
derilmitir.
Burada X kmesinden Y kmesine giden bir
fonksiyon ekledilmitir. Sol taraftaki X kmesi-
nin drt eleman vardr: a, b, c ve d. Aka sy-
lenmez ama bu elemanlarn birbirinden deiik ol-
duklar varsaylr. Sa taraftaki kmeninse be
eleman vardr: 1, 2, 3, 4, 5.
, sol taraftaki kmenin her elemann sa ta-
raftaki kmenin bir elemanna gnderen bir ku-
raldr. rnein X kmesinin a ve b elemanlar
kural gereince Ynin 1 elemanna giderler. Bu,
(a) = (b) = 1
olarak gsterilir. Ayn biimde,
(c) = 4
(d) = 5
yazlr.
Ynin 2 ve 3 elemanlarna Xten hibir eleman
gitmiyor. Bu hi sorun edilmez. Xten Yye giden
bir fonksiyon Ynin her elemanna dokunmak zo-
runda deildir.
Bu ilk rnekte de olduu gibi, Xin iki ayr ele-
man (a ve b elemanlar) Ynin ayn elemanna (1
elemanna) gidebilir. Hatta X kmesinin btn
elemanlar Ykmesinin ayn elemanna gidebilir. Bu
tr fonksiyonlara sabit fonksiyon denir (ekil 2).
X kmesinden Y kmesine giden bir fonksi-
yonda nemli olan, Xin her elemannn, tanm-
lanan kural gereince, Ynin tek bir elemanna
gnderilmesidir.
rnein ekil 3teki kural bir fonksiyon ta-
nmlamaz. nk burada X kmesinin a elema-
n Y kmesinin iki ayr elemanna (1e ve 3e)
gnderilmekte. Fonksiyonun tanm bunu ya-
saklar.
Dileyen, ekil 3teki eye baka bir ad bu-
labilir, rnein ok deerli fonksiyon ya da
monksiyon gibi. Ama bu ey kesinlikle bir
fonksiyon deildir.
ekil 4teki ey de bir fonksiyon deildir. n-
k bu kez Xkmesinin b eleman Ynin hibir ele-
manna gnderilmemi. Fonksiyonun tanm bu-
nu da yasaklar. Xten Yye giden bir fonksiyon
Xin her elemann Ynin bir (ve bir tek) eleman-
na gndermeli.
5
Kapak Konusu: Fonksiyonlar
Fonksiyonlara Genel Giri
X Y
a
b
c
d
1
2
3
4
5
ekil 1. Bir fonksiyon resmi
ekil 2. Sabit 3 fonksiyonu
1
2
3
4
5
X Y
a
b
c
d
a
b
c
d
X Y
1
3
2
4
5
ekil 3. Bir monksiyon.
Fonksiyonun Trkesi gnderme olabilir.
Alnca yabanclk ekilmiyor, her zaman oldu-
u gibi...
Eer , X kmesinden Y kmesine giden bir
fonksiyonsa, bunu
: X Y
olarak ve eer fonksiyonu Xkmesinin x elema-
nn Y kmesinin y elemanna gnderiyorsa bunu,
(x) = y ya da : x ay
olarak yazarz. O zaman y elemanna xin g-
rnts ya da imgesi denir.
X kmesine fonksiyonunun kalk kmesi,
Y kmesine de var kmesi ad verilir.
rnein, (x) = x
2
kural, tamsaylar kmesi
Zden gerel (reel) saylar kmesi Rye giden bir
fonksiyondur. Elbette (2) = (2) = 4.
Ama ayn (x) = x
2
kural bize Z kmesinden
gene Z kmesine giden bir baka fonksiyon verir.
Ve hatta ayn kural bize Z kmesinden doal sa-
ylar kmesi Nye giden bir baka fonksiyon ve-
rir. Ve hatta ayn kural bize R kmesinden gene
R kmesine giden bir baka fonksiyon verir. Ve
hatta ayn kural bize Rkmesinden negatif olma-
yan gerel saylar kmesi R
0
kmesine giden bir
baka fonksiyon verir...
Bir baka deyile, fonksiyon kavramnn tanm-
nn iinde (fonksiyonun kuralndan baka) bir de
fonksiyonun kalk ve var kmeleri vardr. Kural
deimese de, kalk ve var kmeleri deitiinde
fonksiyonun da deitii kabul edilir. Yani bir fonk-
siyon sadece bir kural deildir, fonksiyon tanmnn
iinde fonksiyonun kural vardr, ama ayn zaman-
da kalk ve var kmeleri de vardr.
Bir fonksiyonu, (kalk kmesi + var kme-
si + kalk kmesinin her eleman iin var k-
mesinin tek bir elemann veren bir kural) ola-
rak tanmlayabiliriz. Ama az alkanlyla ve
kolaylk olsun diye, ou zaman sadece kural
sylenir. Kalk ve var kmelerinin bilindikleri
varsaylr.
rnekler. (x) = x kural, gerel saylar k-
mesi Rden gerel saylar kmesi Rye giden bir
fonksiyon tanmlamaz, nk negatif gerel say-
larn karekk yoktur (ya da Rde deildir bu ka-
rekk.) Xten Yye giden bir fonksiyon, Xteki
her eleman Ydeki bir elemana gndermeli.
te yandan, ayn kural, negatif olmayan ger-
el saylar kmesi R
0
den Rye bir fonksiyon ta-
nmlar.
Buna benzer bir nedenden, (x) = 1/x kural,
gerel saylar kmesi Rden gerel saylar kme-
si Rye giden bir fonksiyon tanmlamaz (0in g-
rnts yok.) te yandan (x) = 1/x kural, R
>0
kmesinden Rkmesine (R
>0
kmesine de) giden
bir fonksiyon tanmlar. Ayn kural, R\ {0} kme-
sinden Rye giden bir baka fonksiyon tanmlar.
(x) = x kural da Rden Rye giden bir
fonksiyon tanmlamaz, nk (x) tek bir
deer olmal. Xten Yye giden bir fonksiyon,
X kmesindeki her eleman Y kmesinden
tek bir elemana gndermeli.
te yandan, (x) = {x, x} kural Rkme-
sinden Rnin (en fazla iki elemanl) altkme-
ler kmesine giden bir fonksiyon tanmlar.
Kural da Nesi? Bu kural szc sizi rahat-
sz etmi olabilir. Bu szckten ben de rahatszm.
Her eyden nce kuraln tanmn yapmadk.
Kural da ne demek! Ayrca kural belli olmayan
ya da kural bilinip de hesaplanamayan fonksiyon-
lar da vardr. rnein, her doal sayy, bamda-
ki u andaki sa teli says art kinci Dnya Sa-
vanda len Fransz subay saysna yollayan
sabit fonksiyonun deeri sanrm bilinmez, ama bu
kural gene de bir fonksiyon tanmlar. Biz im-
dilik bu tr tuhaflklar grmezden gelelim. Ama
sadece imdilik... Seim Fonksiyonlar yazsnda
kural bilinmeyen fonksiyonlar konu edeceiz.
Sizi daha fazla rahatsz edecek bir ey daha
syleyeyim: Fonksiyonun matematiksel tanm yu-
kardaki gibi deildir. Matematikte her ey bir k-
medir, fonksiyon da dahil olmak zere... Ve biz yu-
karda fonksiyonu bir kme olarak tanmlamadk...
Ama inann bana fonksiyonun tam matematik-
sel tanmn bilmek pek o kadar nemli deildir.
Sonu olarak, Xkmesinden Ykmesine giden
bir fonksiyon, Xkmesinin her elemann Ykme-
sinden tek bir elemana gtren bir kuraldr.
6
a
b
c
d
X
Y
1
2
3
4
5
ekil 4. Bir baka monksiyon.
Say Kmeleri
Doal saylar kmesi = N = {0, 1, 2, 3,...}
Tam saylar kmesi = Z = {..., -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, ...}
Kesirli saylar kmesi = Q = {a/b : a, b Z, b 0}
Gerel saylar kmesi = R= say dorusundaki tm saylar
2. Fonksiyonlarn Bilekesi. , X kmesinden
Y kmesine, g de Y kmesinden Zkmesine giden
bir fonksiyon olsunlar. rnein aadaki ekilde-
ki gibi:
Bu iki fonksiyonun bilekesini alp Xten Zye
giden bir fonksiyon elde edebiliriz. yle yaparz:
Xten herhangi bir eleman alalm, diyelim ay al-
dk. Bu elemana yi uygulayp Yden bir eleman
bulalm; rneimizde (a) buluruz, yani 1i. im-
di Ynin bu elemanna gyi uygulayp Zden bir ele-
man bulalm, rneimizde g(1) buluruz, yani ryi.
Bu bize yeni bir fonksiyon verir. Bu yeni fonksi-
yon, Xin a elemann Znin r elemanna gnde-
rir (ekil 6.)
Yukarda ve g fonksiyonlarn kullanarak el-
de ettiimiz fonksiyona ve gnin bilekesi ad ve-
rilir ve bu yeni fonksiyon g

olarak yazlr. Yu-
karda da grdmz gibi,
(g

)(a) = g((a)) = g(1) = r.
Bunun gibi,
(g

)(b) = g((b)) = g(1) = r,
(g

)(c) = g((c)) = g(4) = u,
(g

)(d) = g((d)) = g(5) = u.
g
bilekesinden sz edebilmek iin kme-

sinin var kmesiyle g kmesinin kalk kmele-
rinin ayn kmeler olmas gerektiine dikkatinizi
ekerim. Kalk ve var kmeleri ayn olan fonk-
siyonlarn (yani bir Xkmesinden gene ayn Xk-
mesine giden fonksiyonlarn) hi dnmeden is-
tediimiz gibi bilekelerini alabiliriz.
Fonksiyonlarn bilekesi nemli bir kavram-
dr. Birka rnek daha verelim.
rnek 1. : R R
0
fonksiyonu (x) = x
2
kuralyla, g : R
0
R fonksiyonu g(x) = x 5
kuralyla tanmlansn. O zaman, her x R iin,
(g

)(x) = g((x)) = g(x
2
) = x
2
5.
Bu rnekte g ve nin de bilekelerini alp
g
fonksiyonundan sz edebiliriz: Her x R iin,
(

g)(x) = (g(x)) = (x 5) = (x 5)
2
.
Grld gibi g

g.
rnek 2. : R
0
R
0
fonksiyonu (x) = x
olarak tanmlansn. g : R
0
R fonksiyonu da
g(x) = x 5 olarak tanmlansn. O zaman, her
x R
0
iin, (g

)(x) = g((x)) = g(x) = x 5.
Bu rnekte

g diye bir fonksiyondan szedeme-
yiz, nk gnin var kmesi negatif saylar ie-
riyor ama negatif saylarda tanmlanmyor.
Bilekenin Birleme zellii. Aadaki gibi
fonksiyonumuz olsun:
: X Y,
g : Y Z,
h : Z T.
Bu fonksiyonla ilk bakta deiik gibi
grnen iki ilem yapabiliriz:
1) g

: X Z ve h : Z T fonksiyonlar-
nn bilekesini alp h

(g

) : X T fonksiyo-
nuna bakabiliriz.
2) : X Y ve h

g : Y T fonksiyonlar-
nn bilekesini alp (h

g)
: X T fonksiyo-
nuna bakabiliriz.
Bu iki fonksiyon birbirine eittir. Bunu kant-
layalm.
Ama nce iki fonksiyonun ne zaman birbiri-
ne eit olduunu bilmeliyiz: Eer ayn kalk ve va-
r kmeleri olan iki fonksiyon, kalk kmesin-
deki her eleman, hep, var kmesinin ayn
elemanna gnderiyorlarsa, o zaman o iki fonk-
siyon eittirler. rnein, Rden Rye giden
a(x) = fonksiyonuyla b(x) = |x| fonksiyonu
birbirine eittirler.
Xden Tye giden h
(g
) ve (h
g)
fonk-
siyonlarnn aldklar deerleri hesaplayalm, baka-
lm eitler mi? x X olsun. Bilekenin tanmn iki-
er kez uygulayarak hesaplayalm:
(h

(g

))(x) = h((g
)(x)) = h(g((x))
((h

g)
)(x) = (h

g)((x)) = h(g((x)).
Demek ki, her x X iin,
(h

(g

))(x) = ((h

g)
)(x).
Dolaysyla h

(g

) = (h

g)
.
Buna fonksiyonlarn birleme zellii denir.
Bu demektir ki ikiden fazla fonksiyonun bile-
kesini alrken parantez kullanmak gereksizdir; s-
ra gzettikten sonra, bilekelerini almak iin fonk-
siyonlar dilediimiz gibi gruplandrabiliriz. Bu
nedenle h

(g

) ya da (h

g)
yazmak yeri-
ne, parantezleri atp h

g

yazarz.
7
a
b
c
d
X Y
g
Z
1
2
3
4
5
r
s
t
u
ekil 5. ve g fonksiyonlar
X Z
g

a
b
c
d
r
s
t
u
ekil 6. g

fonksiyonu

x
2
Bilekenin Etkisiz Eleman. X herhangi bir
kme olsun. Xten Xe giden ok zel bir fonk-
siyon tanmlayacaz imdi, zdelik fonksiyo-
nunu. zdelik fonksiyonu, Xin her elemann
gene kendisine gnderir, yani aslnda hibir ey
yapmaz! Xten Xe giden bu fonksiyon Id
X
ola-
rak gsterilir. Id, zdelik anlamna gelen n-
gilizce identitynin ya da Franszca identitnin
Ididir.
Demek ki, her x X iin, Id
X
(x) = x.
zdelik fonksiyonlarnn u zellii vardr:
Eer : X Y bir fonksiyonsa, o zaman,

Id
X
= ve Id
Y
= .
Bu yzden zdelik fonksiyonuna, fonksiyonlarn
etkisiz eleman da diyebiliriz.
3. FONKSYON ETLER: Birebir, r-
ten, Eleme, Eleme. Bu blmde fonksiyonlarn
baz nemli zelliklerini tanmlayacaz.
rten Fonksiyonlar. ekil 1deki rnee bir
kez daha bakalm. O rnekte Xten hibir eleman
Ynin 2 ve 3 elemanna gitmemi. imdi 2 ve 3 ele-
manlarn Yden atp yeni bir g fonksiyonu tanm-
layalm (ekil 8. Var kmesi deitiinden, va-
r kmesi artk Y deil, var kmesine Zdiyelim.)
Bu sefer, var kmesi Znin her elemanna Xten
bir eleman ulayor. Bu zellii olan bir fonksiyo-
na rten fonksiyon denir.
Daha formel bir biimde ifade edecek olur-
sak, bir g : X Z fonksiyonu, eer
her z Z iin, g(x) = z eitliini
salayan bir x X vardr
zelliini salyorsa, o zaman g fonksiyonuna r-
ten denir.
rnein Rden Rye giden (x) = x
2
kuraly-
la tanmlanm fonksiyon rten deildir, nk ka-
resi 1 olan bir gerel say yoktur. Ama Rden R
0
kmesine giden ve gene (x) = x
2
kuralyla tanm-
lanm fonksiyon rtendir.
n elemanl bir kmeden Y kmesine giden
rten bir fonksiyon olmas iin, Ynin en fazla n
eleman olmaldr elbet.
Birebir Fonksiyonlar. Gene ekil 1deki rne-
e bakalm. O rnekte Xin a ve b elemanlar
Ynin ayn elemanna (1e) gidiyorlar. Xkmesin-
den a ya da bden birini atarsak byle bir so-
runla karlamayz. Diyelim byi attk. Elde et-
tiimiz fonksiyona h diyelim. (ekil 9. X kmesi
deitiinden, kalk kmesi artk Xdeil. Kalk
kmesine T diyelim.) imdi artk h fonksiyonun-
da kalk kmesi Tnin her eleman var kmesi
Ynin bir baka elemanna gider. Yani h : T Y
fonksiyonu,
her t
1
, t
2
T iin, eer
h(t
1
) = h(t
2
) eitlii doruysa,
o zaman t
1
= t
2
eitlii dorudur
zelliini salar. Bu zellii salayan fonksiyon-
lara birebir fonksiyonlar denir.
rnein Rden Rye giden (x) = x
2
kuraly-
la tanmlanm fonksiyon birebir deildir. nk
rnein 3 ve 3 ayn elemana (9a) giderler. te
yandan R
0
kmesinden Rye giden ve gene (x)
= x
2
kuralyla tanmlanm fonksiyon birebirdir.
Bir X kmesinden n elemanl bir kmeye gi-
den birebir bir fonksiyon olmas iin, Xin en
fazla n eleman olabilir elbet.
Elemeler. Yukarda verdiimiz rneklerden
drdnc zet olarak yazalm:
1) : R R, (x) = x
2
fonksiyonu ne rten-
dir ne de birebir.
2) g : R R
0
, g(x) = x
2
fonksiyonu rten-
dir ama birebir deildir.
3) h : R
0
R, h(x) = x
2
fonksiyonu birebir-
dir ama rten deildir.
4) k : R
0
R
0
, k(x) = x
2
fonksiyonu hem
birebirdir hem de rten.
8
a
b
c
d
X X
a
b
c
d
ekil 7. zdelik fonksiyonu
X Z
a
b
c
d
g
1
4
5
ekil 8. rten bir fonksiyon resmi.
a
c
d
T Y
1
2
3
4
5
ekil 9. Birebir fonksiyon resmi.
h
Hem rten hem de birebir olan bir fonksiyo-
na eleme denir. Demek ki drdnc rnek bir e-
leme, dier deil.
Id
X
her zaman bir elemedir elbet.
Aralarnda eleme olan iki sonlu kmenin ele-
man says eit olmak zorundadr.
Bir kmeden gene kendisine giden elemelere
eleme diyebiliriz.
Altrmalar. Aadaki altrmalarda iki
fonksiyonun bilekesinden sz edildiinde, bu
fonksiyonlarn bilekesinin alnabilecei, yani bi-
rinin var kmesinin dierinin kalk kmesinin
iinde olduu varsaylmaktadr.
i. ki rten fonksiyonun bilekesinin rten ol-
duunu kantlayn.
ii. ki birebir fonksiyonun bilekesinin bire-
bir olduunu kantlayn.
iii. ki elemenin bilekesinin eleme olduu-
nu kantlayn.
iv.

g rtense nin de rten olduunu ka-
ntlayn. g de rten olmak zorunda m?
v.
g birebirse gnin de birebir olduunu ka-

ntlayn. de birebir olmak zorunda m?
Elemelerin Tersi. : X Y bir fonksiyon ol-
sun. , Xin elemanlarn Ynin elemanlarna g-
tryor. imdi, bunun tam tersini yapmak istiyo-
ruz, Ynin bir elemann Xe, aynen geldii yere
geri gndermek istiyoruz. rnein (a) = b ise, byi
aya geri gndermek istiyoruz ve bunu bir fonk-
siyonla yapmak istiyoruz.
ki sorun kabilir:
1) Ydeki bir elemana dokunmayabilir. O za-
man dokunulmayan bu eleman geri gnderecek
yer yoktur. Ama eer rtense o zaman bu sorun
ortadan kalkar.
2) Ydeki ayn elemana Xten birden ok ele-
man dokunabilir. O zaman Ynin bu elemann
kendisine dokunan elemanlardan hangi birine ge-
ri gndereceiz? Aralarndan seim yapmak gere-
kebilir. Zor i! Ama eer birebirse byle bir so-
runla karlamayz.
Eer hem birebir hem de rtense (yani ele-
meyse), Ynin her elemanna Xin bir ve bir tek ele-
man dokunur. O zaman fonksiyonunun tersi-
ni tanmlayabiliriz:
Tanm: : X Y bir eleme olsun.
1
: Y X
fonksiyonunu yle tanmlayalm:
1
(y) = x (x) = y.
1
fonksiyonu da bir elemedir.
1
fonksi-
yonuna nin tersi denir. Aadaki eitlik sala-
nr elbet:
= Id
X
ve

1
= Id
Y
.
Ayrca, g

= Id
X
ve

g = Id
Y
eitlikleri-
ni salayan bir g : Y X fonksiyonu
1
fonk-
siyonuna eit olmak zorundadr. (Neden?)
4. Grnt ve ngrnt
: X Y bir fonksiyon olsun. Eer A, Xin
bir altkmesiyse, (A) kmesini yle tanmlaya-
lm:
(A) = {(a) : a A}.
(A), Y kmesinin bir altkmesidir elbette.
(A) kmesine Ann ( altnda) grnts ad ve-
rilir. rnein : RRfonksiyonu (x) = x
2
ku-
ralyla verilmise,
({5}) = {25}
({5, 5}) = {25}
({3, 5}) = {9, 25}
((1,1)) = [0,1)
(R) = R
0
() = .
imdi de B Y verilmi olsun. Xin
1
(B)
altkmesini yle tanmlayalm:
1
(B) = {x X : (x) B}.
Yani
1
(B), Xin fonksiyonu altnda Bye
giden elemanlarndan oluur.
1
(B) kmesine
Bnin ngrnts ad verilir. Yukardaki Rden
Rye giden (x) = x
2
fonksiyonu rneini alacak
olursak,
9
A
X Y
(A)
ekil 10.
Ann grnts
X Y
1
(B)
B
ekil 11.
Bnin ngrnts
1
({25}) = {-5, 5}
1
({0, 25}) = {-5, 0, 5}
1
({3}) = {-3, 3}
1
((1,0)) =
1
([1,0]) = {0}
1
([1,1]) = [-1,1]
Bylece : X Y fonksiyonu, (X)ten
(Y)ye ve (Y)den (X)e giden iki fonksiyon
tanmlar. Pek doru deil belki ama, bu fonksi-
yonlar da genellikle ve
1
olarak yazlr (oysa

gibi hafife deiik bir biimde yazlmas da-

ha doru olurdu.)
Altrmalar.
i. A
1
A
2
Xise, (A
1
) (A
2
) ilikisini ka-
ntlayn.
ii. A
1
ve A
2
kmeleri Xin altkmeleriyse,
(A
1
A
2
) = (A
1
) (A
2
) eitliini kantlayn.
iii. A
1
ve A
2
kmeleri Xin altkmeleriyse,
(A
1
A
2
) (A
1
) (A
2
) ilikisini kantlayn.
Eitliin her zaman doru olmadn gsterin.
Eer birebirse eitliin doru olduunu gsterin.
iv. B
1
B
2
Y ise,
1
(B
1
)
1
(B
2
) iliki-
sini kantlayn.
v. B
1
ve B
2
kmeleri Ynin altkmeleriyse,
1
(B
1
B
2
) =
1
(B
1
)
1
(B
2
) eitliini ka-
ntlayn.
vi. B
1
ve B
2
kmeleri Ynin altkmeleriyse,
1
(B
1
B
2
) =
1
(B
1
)
1
(B
2
) ilikisini kant-
layn.
10
Altkmeler Kmesi
Eer X bir kmeyse, Xin altkmelerinden oluan kme (X) olarak yazlr. rnein eer X = {1,
2, 3} ise
(X) = {, {1}, {2}, {3}, {1, 2}, {1, 3}, {2, 3}, {1,2,3}}
dir. Demek ki, bu rnekte {1, 2} (X). te yandan 1 (X), nk 1, Xin bir altkmesi deil, sadece
bir eleman.
Bir baka rnek: X = {1, 2, {1, 2}} olsun. Bu sefer {1, 2} kmesi hem Xin hem de (X)in bir ele-
mandr.
Genel olarak, X kmesinin n eleman varsa, (X) kmesinin 2
n
eleman vardr. Eer tmevarmla
kantn ne demek olduunu biliyorsanz, bunu tmevarmla kant ynetiyle kolaylkla kantlayabilirsiniz.
(N), (Z), (Q), (R) kmelerinin elemanlarn teker teker belli bir srayla yazmak olanakszdr.
(Denemeyin! Sonsuzu Saymak yazsna bakn, sayfa 15) ama vardr byle kmeler.
rnein, ift doal saylar kmesi {0, 2, 4, 6, 8, 10, ...}, (N), (Z), (Q) ve (R) kmelerinin her-
birinin elemandr. Asal saylar kmesi {2, 3, 5, 7, 11, 13, ...} de bu kmelerin birer elemandr.
rnein, (3, 5) ak aral (R) kmesinin bir elemandr.
Elbette, X hangi kme olursa olsun, ve X, (X)in bir elemandr.
Sonlu bir kmeden o kmenin altkmeler kmesine giden rten bir fonksiyon yoktur nk 2
n
> n
dir (tmevarmla kantlanabilir bu eitsizlik.) Bu olgu ok daha genel olarak dorudur:
Teorem. Bir kmeden o kmenin altkmeler kmesine giden rten bir fonksiyon yoktur.
Kant: X bir kme olan , Xkmesinden (X) kmesine giden rten bir fonksiyon olsun. Bir eliki
elde edeceiz.
Xin u altkmesine bakalm: Y = {x X : x (x)}.
Y, Xin bir altkmesi olduundan, (X)in bir elemandr da ayn zamanda. rten bir fonksiyon
olduundan, belli bir x Xiin, (x) = Y olmal. imdi, x, Ynin bir eleman m deil mi sorusunu soralm,
can alc soru!
x Y x (x) x Y
(Birinci edeerlik Ynin tanmndan , ikincisi Y = (x) eitliinden kyor.) Bu bir elikidir. Demek ki
X kmesinden (X) kmesine giden rten bir fonksiyon yoktur.
Soru 1. n elemanl bir
kmeden m elemanl bir
kmeye gi den ka
fonksiyon vardr?
Yant: m
n
tane vardr, nk n elemanl
kmenin her elemannn gidebilecei tam m yer
vardr. n elemanl kmenin her eleman iin mele-
manl kmenin herhangi bir elemann seebiliriz.
Soru 2. n elemanl bir kmeden m elemanl bir
kmeye giden ka eleme vardr?
Yant: Elemelerin saysn bulmak da
olduka kolay. Eer n m ise bu say sfrdr,
yle bir eleme olamaz. Eer n = m ise bu say
n!dir. nk birinci elemann gidecek n yeri
vardr. Birinci elemann gidecei yer belirlen-
diinde ikinci elemana n 1 yer kalr. Bu yer de
belirlendiinde, nc elemana n 2 yer kalr...
Son elemana tek bir yer kalr.
kmeye giden ka birebir fonksiyon vardr?
Yant: Eer n > m ise bu say sfrdr. Eer n
= mise, her birebir fonksiyonun bir eleme olmas
gerektiinden bu say n! dir. Ya n < m ise?
Bu sayya (n, m) diyelim. Demek ki, (n, n)
= n! ve eer n > m ise (n, m) = 0.
(n, m) saylarn bulmak pek o kadar zor
deildir, bulalm.
n elemanl kmemizi
A = {a
1
, ..., a
n
}
olarak gsterelim, m elemanl kmemizi de
B = {b
1
, ..., b
m
}
olarak gsterelim. A kmesinin birinci eleman
a
1
in Bde gidebilecei myer vardr. Bu yer belir-
lendiinde Ann geri kalan n 1 elemanna Bnin
daha seilmemi m 1 eleman arasndan deiik
yerler beenmemiz gerekecek. Demek ki,
(n, m) = m(n 1, m 1)
eitlii geerlidir. Bu eitlii bir adm daha gtre-
lim, yani n ve m yerine n 1 ve m 1 saylarna
uygulayalm:
(n, m) = m(m 1)(n 2, m 2)
buluruz. Devamla,
(n, m) = m(m1) ... (mi)(n(i+1), m(i+1))
buluruz. imdi i = n 2 olsun,
(n, m) = m(m1) ... (m(n2))(n(n1), m(n1)),
yani
(n, m) = m(m1) ... (mn+2)(1, mn+1)
buluruz. (1, m n + 1) says, 1 elemanlk bir
kmeden m n + 1 elemanl kmeye giden bire-
bir fonksiyonlarn says, ki bu da m n + 1dir.
Demek ki
(n, m) = m(m1) ... (mn+2)(mn+1),
yani
(n, m) =
Yantmz bulduk. Eer n = m ise, yukarda
bulduumuz n! yantn bulduumuza dikkatinizi
ekeriz. Bu da yantmzn bir tr salamasdr.
kmeye giden ka tane rten fonksiyon vardr?
Yant: Bu soru yukardaki sorulardan daha
zordur (ve bu yzden en sona braklmtr.)
Eer n < m ise yant sfrdr elbet.
Eer n = m ise, her rten fonksiyon birebir
olmak zorunda olduundan, yant n!dir.
Genel yant bulacaz.
A ve B, srasyla n ve m elemanl iki kme
olsun.
F, Adan Bye giden fonksiyonlar kmesi
olsun. Birinci soruda akland zere, |F| = m
n
.
Fonksiyonlar Saymak
Hayri Ardal* / hayriardal@hotmail.com
* Boazii niversitesi Matematik Blm yksek lisans rencisi.
Demek ki n elemanl bir kmenin rastgele
bir fonksiyonunun bir eleme olma olasl
n!/n
n
dir. Eer n = 1 ise bu olaslk 1, yani
yzde yzdr. Eer n = 2 ise olaslk yzde
elliye der. n = 3 ise 2/9a... Tahmin edildii
gibi n bydke eleme bulma olasl azalr.
Nitekim, eer n ok ok bykse,
(Buradaki e logaritmik sabit olan 2,718...
saysdr, demek ki olaslk yzde elliden daha
hzl azalyor.) Biraz basit analizle, bu olgudan,
n sonsuza gittiinde olaslklarn sfra
yaknsad grlr.

n
n
e
n
n
n n

! ( ) !
( )
.
+
+
+
1
1
1

m
m n
!
( )! -
11
?
Her i B iin, F
i
, Adan B \ {i} kmesine giden fonksiyonlar kmesi olsun. Bir baka deyile,
F
i
= { F : her x A iin (x) i}
olsun. Gene birinci sorudan dolay, |F
i
| = (m 1)
n
.
rten olmayan her fonksiyon F
i
kmelerinden birinin elemandr. Demek ki rten fonksiyonlar
kmesi F \
iB
F
i
kmesidir. Eer
iB
F
i
kmesinin eleman saysn bulursak sorumuzu yantlaya-
biliriz.
nce, her k m iin, eer i
1
, i
2
, ..., i
k
, Bnin birbirinden farkl k elemanysa,
eitliine dikkati ekelim.
imdi
iB
F
i
kmesinin eleman saysn bulalm:
Dolaysyla, rten fonksiyon says,
dir. Bulduk! rten fonksiyon says imi.
12

F F F F F F F F
m
m
m
m
m
i
i B
i
i B
i i
i i B
i i
i i i
i i i B
i i i
m
i
i B
n n

= + +
=

+
U I

1 2
1 2
1 2
1 2 3
1 2 3
1 2 3
1
1
1
2
2
3
1
, , ,
... ( )
( ) ( )

( ) ... ( ) ( )
( ) ( ) .
m
m
m
m m
m
k
m k
n m n
k n
k
m
3 1
1
1
1
1

F F m
m
k
m k
m
k
m k
i
i B
n k n
k
m
k n
k
m
=

= =
U
( ) ( ) ( ) ( ) 1 1
1
1 0

( ) ( )

1
0
k n
k
m
m
k
m k
Yukardaki yanttan iki ilgin sonu
kar:
1) Eer n < m ise, rten fonksiyon
olmadndan,
2) Eer n = m ise n! rten fonksiyon
olduundan,
Nerden nereye!
( ) ( ) .

=
=
1 0
0
k n
k
m
m
k
m k

( ) ( ) !

=
=
1
0
k n
k
n
n
k
n k n
n = m + 1 ise yukarda
bulduklarmz bize hangi ilgin
eitlii verir?
?

F F F m k
i i i
n
k 1 2
= ... ( ) .
Bir oteliniz var. Otelinizin
sonsuz sayda odas var.
Her odann bir numaras
var: 1, 2, 3, 4, 5, 6,... By-
lece sonsuza kadar gidiyor.
En sonuncu oda yok...
Sonsuz numaral oda da yok Her odann
numaras sonlu. Sadece oda says sonsuz. Aa-
daki gibi...
Birinci Hikye. ansl bir gnnzdesiniz, bir
otobs dolusu mteri geliyor. Sonsuz sayda
mteri... Mterilerin adlar 1, 2, 3, 4, 5, 6,...
Her mteriye birer oda veriyorsunuz. 1 nu-
maral mteriye 1 numaral oday, 2 numaral
mteriye 2 numaral oday, 3 numaral mteriye
3 numaral oday...
Her ey yolunda seyrederken, birdenbire bir
mteri daha kageliyor. Bu mteriye nasl bir
oda bulursunuz?
Yant: Yerlemi mterileri bir oda kaydr-
rm. 1 numaral mteri 2 numaral odaya, 2 nu-
maral mteri 3 numaral odaya, 3 numaral
mteri 4 numaral odaya geer, herkes birer ka-
yar ve bylece boalan 1 numaral odaya yeni
gelen mteriyi koyarm...
En son mteri nereye gidecek? demeyin, en
son mteri yok. Nasl en son oda yoksa, en son
mteri de yok.
kinci Hikye. Gene ansl bir gnnzdesiniz,
bir otobs dolusu mteri geliyor. Sonsuz sayda...
Adlar a
1
, a
2
, a
3
, a
4
, a
5
, a
6
,...
Hepsine birer oda veriyorsunuz. a
1
i 1 nu-
maral odaya, a
2
yi 2 numaral odaya...
Her ey yolunda seyrederken, birdenbire...
Birdenbire bir otobs dolusu mteri daha geli-
yor... Onda da sonsuz sayda mteri var. Adla-
r b
1
, b
2
, b
3
, b
4
, b
5
, b
6
,... Odalarnz dolu... Son-
suz sayda yeni mteri geldi. Bu yeni mterileri
nasl yerletirirsiniz?
Yant: Birinci otobsn mterilerini ift say-
l odalara koyarm: a
1
i 2ye, a
2
yi 4e, a
3
6ya,
a
4
8e, genel olarak a
n
yi 2n numaral odaya
koyarm. Bylece tek sayl odalar boalr, onlara
da ikinci otobsn mterilerini yerletiririm: b
1
i
1e, b
2
yi 3e, b
3
5e, b
4
7ye, genel olarak
b
n
yi 2n 1 numaral odaya yerletiririm...
nc Hikye. ok, ama ok ansl bir g-
nnzdesiniz, sonsuz otobs dolusu mteri geli-
yor. Sonsuz tane otobs... Her otobsn bir nu-
maras var: 1, 2, 3, 4, 5, 6,...
Ve her bir otobste sonsuz sayda mteri var...
Birinci otobsn mterileri:
(1, 1), (1, 2), (1, 3), (1, 4), ...
kinci otobsn mterileri:
(2, 1), (2, 2), (2, 3), (2, 4), ...
nc otobsn mterileri:
(3, 1), (3, 2), (3, 3), (3, 4), ...
.......
Mterileri odalara nasl yerletirirsiniz?
Yant: Birinci otobsn mterilerini 2, 4, 8,
16, 32, 64 gibi 2nin katlar olan odalara yerle-
tirirsiniz.
kinci otobsn mterilerini 3, 9, 27, 81,
243 gibi 3n katlar olan odalara yerletirirsiniz.
nc otobsn mterilerini 5, 25, 125,
625 gibi 5in (4n deil!) katlar olan odalara yer-
letirirsiniz.
Drdnc otobsn mterilerini 7nin kat-
lar olan odalara yerletirirsiniz.
Beinci otobsn mterilerini 11in katlar
olan odalara yerletirirsiniz.
Genel olarak, ninci otobsn mterilerini
ninci asaln katlar olan odalara yerletirirsiniz.
Bu yntemle her mteri bir odaya yerletii
gibi, geriye sonsuz tane bo oda kalr. rnein, 6,
10, 12, 14, 15, 18 numaral odalar botur.
Bir Baka zm. Son problemi bir baka
trl de zebiliriz. (n, m) sayl mteriyi, yani n
inci otobsn m inci mterisini 2
n
(2m 1) nu-
maral odaya yerletirelim... Bylelikle hepsine
bir oda der. Aadaki ekildeki gibi, otobsle-
ri sralarla, mterileri stunlarla gsterelim, ko-
lonlarla stnlarn kesiimine de oda numarasn
yazalm.
13
Sonsuz Odal Otel
1 2 3 4 5 6 7 8 OTEL ...
1 2 3 4 5 6 7 8 OTOBS ...
Teorem. X herhangi bir kme
olsun. Xin altkmeler kmesi (X)
ile Xten {0, 1} kmesine giden fonk-
siyonlar kmesi arasnda bir eleme
vardr.
Kant: Xten {0, 1} kmesine gi-
den fonksiyonlar kmesi 2
X
olarak
gsterilir.
Eer A X ise,
A
: X {0, 1}
u fonksiyon olsun:
imdi (A) = A olarak tanm-
lanm : (X) 2
X
fonksiyonu bir
elemedir. Bunun kantn okura b-
rakyoruz.
Sadece ift say-
l odalar kullanld-
ndan, sonsuz tane
oda gene bo kalr.
Eer btn oda-
lar kullanmak isti-
yorsak, (n, m) sayl
mteriyi 2
n1
(2m 1) numaral odaya yerletire-
lim, yani yukardaki oda numaralarn 2ye ble-
lim... O zaman mteriler aadaki gibi yerleirler:
9 numaral odann bo kaldn sanmayn. 9 =
2
0
9 = 2
0
(25 1) olduundan, (1, 5) sayl m-
teri (birinci otobsn beinci mterisi) 9 numara-
ya yerleir. 72 numaral odaya da (4, 5) sayl m-
teri yerleir. Bu ytemle her oda dolar.
Bir Baka zm Daha: Mterileri aadaki
ekildeki gibi yerletirelim. Sralar otobsleri, s-
tunlar mterinin numarasn simgelesin. rnein
ikinci srayla nc stunun kesiimi ikinci oto-
bsn nc yolcusunu simgelesin. Aadaki
ekilde grld zere bu yolcu 9 numaral
odada yatacak.
Bu yerletirmenin bir formln bulabilir mi-
siniz? rnein, (23, 45) sayl mterinin nereye
gideceini teker teker saymadan bulabileceiniz bir
forml yazabilir misiniz?
14
1 2 3 4 5 6
1 1 3 6 10 15 21
2 2 5 9 14 20
3 4 8 13 19
4 7 12 18
5 11 17
6 16
1 2 3 4 ...
1 1 3 5 7 ...
2 2 6 10 14 ...
3 4 12 20 28 ...
4 8 24 40 56 ...
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

A
x
x A
x A
( ) =

1
0
eer ise
eer ise
1 2 3 4 ...
1 2 6 10 14 ...
2 4 12 20 28 ...
3 8 24 40 56 ...
4 16 48 80 112 ...
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1. Nile N Narasnda e-
leme. Sonsuz Odal Otel
yazsnda N N kme-
siyle doal saylar kmesi N k-
mesi arasnda aa yukar bir eleme oldu-
unu grdk. Bu iki kme arasnda gerekten bir
eleme kurabiliriz. te o eleme:
(n, m) = 2
n
(2m + 1) 1
kuralyla tanmlanm : N N N fonksiyo-
nu bu iki kme arasnda bir elemedir.
X kmesinden Y kmesine giden bir eleme
varsa, bunu X Y olarak gsterelim. Bu ilikiyi,
X ve Y kmelerinin eleman says ayn olarak
yorumlayabiliriz. Eer Xsonluysa, bildiimiz kav-
ramdr bu, ama X sonsuzsa yepyeni bir kavram
bulmu oluruz.
Demek ki N N N. Tabii N N N ili-
kisinden, N N N N N N ilikileri kar.
Bunu kolaylkla genelletirebiliriz:
N N ... N N.
Gene ayn yazda,
N 2N N \ {0} N \ {0, 1}
ilikilerini grdk. Genel olarak, eer ANise, ya
Asonludur ya da A N. Bunun kant olduka ko-
lay: Eer A sonsuzsa, : N A gndermesi,
(n) = Ann (n+1)inci eleman
olarak tanmlansn. bir elemedir. rnein asal
saylar kmesiyle doal saylar arasnda bir ele-
me vardr.
Bu yazda beklenmedik kmeler arasnda e-
lemeler bulacaz.
2. N ve Z arasnda eleme. : N Z fonksi-
yonunu, aadaki ekilde gsterildii gibi,
olarak tanmlayalm. Yukarda tanmlanan bu
fonksiyonu Nile Z kmeleri arasnda bir eleme-
dir, ekli de aadadr.
3. Q
0
ve N Arasnda Eleme. imdi Q
0
ile
N kmeleri arasnda bir eleme bulalm.
Birinci Yntem. Q
0
kmesinden N kmesi-
ne giden fonksiyonu aadaki karede gsterildi-
i gibi tanmlayalm.
ki kmeyi nasl eletirdiimi anlatalm: a/b
kesirli saylarn nce a + b toplamnn bykl-
ne gre diziyoruz (nce toplam 1 olanlar, son-
ra 2 olanlar...), sonra kk adan byk aya gi-
diyoruz. Tabii aradan daha nce sraladmz
saylar karyoruz. rnein, a + b = 8 olduu ke-
sirli a/b saylarn yle diziyoruz:
1/7, 3/5, 5/3, 7/1.
(2/6, 4/4 ve 6/2 daha nce dizilmiti.) Daha son-
ra u kesirli saylar geliyor:
1/8, 2/7, 4/5, 5/4, 7/2, 8/1.
Ardndan
1/9, 3/7, 7/3, 9/1
saylar geliyor.
Bu yntemle 52/47 kesirli saysnn hangi do-
al sayyla eletirildiini bulmak kolay deildir.
Fareyin Yntemi. ok tuhaf gelebilecek bir
baka eletirme daha vardr. lkokulda sk sk ya-
plan
15
Sonsuzu Saymak
Her Xkmesi iin Id
X
: XXbir elemedir.
Demek ki X X.
Eer : XY bir elemeyse,
1
: Y Xde
bir elemedir. Demek ki eer X Y ise Y X.
Eer : X Y ve g : Y Z birer elemeyse,
g
: X Z bir elemedir. Demek ki eer

X Y ve Y Z ise, X Zdir.
0 1 2 3 4 5
6
-3 -2 -1 0
N ile Z arasndaki eleme
1 2 3
N
Z

f n
n n
n
n
( ) =
eer iftse
eer tekse
/ 2
1
2

0/1 1/1 1/2 2/1 1/3 3/1 1/4 2/3 3/2 4/1 1/5 5/1 1/6 2/5 3/4 4/3 5/2 6/1 ...

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 ...
hatasn kullanr bu yntem. 0/1 ve 1/0 sayla-
rndan balayalm (1/0 saysn umursamayn
imdilik):
Bu iki saynn ortasna, toplamlar olan
saysn yazalm:
ki yeni aralmz var imdi: [0/1, 1/1] ve
[1/1, 1/0] aralklar. Bu aralklarn ortalarna u-
larn toplamlarn, yani,
ve
saylarn yazalm:
Bu be say drt yeni aralk belirliyor. Bu drt
araln ortalarna aralklarn ularnn top-
lamlarn yazalm:
Bunu bylece srdrelim. Bir sonraki aama-
da 0/1, 1/4, 1/3, 2/5, 1/2, 3/5, 2/3, 3/4, 1/1, 4/3,
3/2, 5/3, 2/1, 5/2, 3/1, 4/1, 1/0 saylar belirir.
Byle devam ederek her kesirli sayy yalnz bir
kez ve sadelemi biimde yazarz... Bunun bildi-
im kant uzun ama olduka kolaydr. Bu yzden
kantn vermeyeceim.
imdi, kesirli saylar Fareyin yukardaki
akladm yntemle, beliri srasna gre sayn.
Yalnz 1/0 atlamay unutmayn, yle bir say
yoktur!
Matematiki olmayan jeolog Farey hakknda
daha fazl a bi l gi yi http: / / turnbul l . dcs. st-
and.ac.uk/~history/Mathematicians/Farey.html
sitesinde bulabilirsiniz.
4. Qve NArasnda Eleme. Yukarda Q
0
ve
N arasnda bir eleme bulduk. Demek ki,
Q
0
N 2N.
te yandan,
Q
<0
Q
>0
= Q
0
\ {0} N \ {0} N 2N + 1.
Dolaysyla,
Q = Q
<0
Q
0
2N (2N + 1) = N.
(Buradaki simgesi bileim anlamna gelir,
ancak, ayrca, bileimi alnan kmelerin ayrk ol-
duklarna dikkati eker.) Demek ki kesirli saylar-
la doal saylar arasnda bir eleme var.
Tabii ki Q Q ... Q Nilikisi de doru.
Ayrca, eer A, Q Q ... Q kmesinin
sonsuz bir altkmesiyse, o zaman A N Q.
5. Saylabilir Sonsuzluk. Bir kmeyle N ara-
snda bir eleme olmas, o kmenin sonsuz oldu-
unu, ama elemanlarnn bir biimde doal say-
larla saylabileceini gsterir (demek ki o kadar da
sonsuz deilmi kme!) Bu yzden Nile arasnda
eleme olan kmelere saylabilir sonsuzlukta k-
meler denir.
Saylamaz sonsuzlukta kmeler var mdr?
Evet. Az ilerde saylamaz sonsuzlukta kmeler
greceiz.
6. Aralklar. Gerel saylar kmesinden bir
(a, b) aral alalm. a < b olsun ki aralk bo ol-
masn. Bu aralkla (0, 1) aral arasnda bir ele-
me vardr. rnein
(x) = (b a)x + a
kuralyla tanmlanm : (0, 1) (a, b) fonksi-
yonu bu iki aralk arasnda bir elemedir. Bu e-
leme aadaki eklin cebirsel halidir.
Burada, (0, 1) araln nce b a ile ar-
parak, (0, b a) aral yapyoruz, sonra a ek-
leyerek bulmak istediimiz (a, b) aral yap-
yoruz.
Yukardaki yntemle, [0, 1] ve [a, b] gibi ka-
pal ve snrl aralklar arasnda da bir eleme ol-
duu anlalr.
Peki, (0, 1] aralyla [0, 1) aral arasnda bir
eleme var m? Var elbet! te bunlardan biri:
(x) = x + 1. Ya da yle: (0, 1] (0, 1) {1}
(0, 1) {0} = [0,1). Demek yar ak snrl ara-
lklar arasnda da bir eleme var.
Daha zor bir soru: (0, 1) ak aralyla (0, 1]
yar ak aral arasnda bir eleme var mdr?

0
1
1
3
1
2
2
3
1
1
3
2
2
1
3
1
1
0
, , , , , , , ,

0
1
1
2
1
1
2
1
1
0
, , , ,

1
1
1
0
2
1
+ =
0
1
1
1
1
2
+ =

0
1
1
1
1
0
, ,

0
1
1
0
1
1
+ =

0
1
1
0
,
16

a
b
c
d
a c
b d
+ =
+
+
0 1
x
b
(x)
a
Evet! nanmas g ama var. te o elemelerden
biri:
(kinci eleme sonsuz tane eleme bir araya ko-
nularak elde edilmitir.)
Bundan da u sonu kar: (0, 1) (0, 1] =
(0, 1) {1} (0, 1) {0} (0, 1] {0} = [0, 1].
Demek tm snrl aralklar arasnda eleme var.
Peki (0,1) ile (0, ) aralklar arasnda bir ele-
me var m? Daha neler! Ama var. te bunlardan
biri: (x) = 1/x 1.
Ya (0, 1) aralyla reel saylar arasnda? O da
var:
(0, 1) (1, 1) = (1, 0) {0} (0, 1)
(, 0) {0} (0, ) = R.
Demek bo olmayan tm aralklar arasnda
bir eleme var...
Hatta (0, 1) (2, 3) kmesiyle (0, 1) kme-
si arasnda bile var. Bunun kantn okura brak-
yoruz.
R
2
kmesiyle Rarasnda da bir eleme vardr.
Cantor kantlamtr bunu, zorlanarak da olsa.
7. Saylamayan Sonsuzlukta Bir Kme.
Rsaylamayan sonsuzluktadr. Bunu kantla-
mak iin (0, 1) aralnn saylamayan sonsuz-
lukta olduunu kantlamak yeterlidir. Diyelim,
(0, 1) aralyla N arasnda bir eleme var. Bun-
dan bir eliki elde edeceiz. Elemeye
: N (0, 1)
diyelim.
Eer n N ise, f(n) reel saysn onluk siste-
me gre yazalm:
(n) = 0.a
n,0
a
n,1
a
n,2
a
n,3
...
Buradaki a
n,k
saylar 0la 9 arasnda bir tamsa-
ydr, (n)nin rakamlar bunlar. Yalnz bunu ya-
parken a
n,k
saylarnn bir zaman sonra hep 9 ol-
mamalarna dikkat edelim, rnein, 0,314 saysn
0,3140000... olarak yazalm, 0,31399999... ola-
rak deil.
imdi b
n
says a
n,n
saysndan, sfrdan ve
dokuzdan deiik herhangi bir say olsun. rne-
in, b
n
saysn yle tanmlayabiliriz:
Demek ki b
n
a
n,n
. imdi 0.b
0
b
1
b
2
b
3
b
4
... sa-
ysna bakalm. Bu say kesinlikle (0, 1) araln-
dadr. Demek ki, f rten olduundan belli bir n
N iin f(n) = 0.b
0
b
1
b
2
b
3
b
4
... eitlii dorudur.
Dolaysyla, a
n,n
= b
n
olmal. Ama bu yanl. Bir
eliki elde ettik. Demek ki Nkmesiyle (0, 1) ara-
l arasnda bir eleme yokmu, yani Rsaylamaz
sonsuzlukta bir kmeymi.
Yukardaki kant matematikte ok nldr
ve bu fikir baka kantlarda da kullanlr. Bu fik-
re Cantorun arpraz yntemi denir.
8. (N) ile Rarasndaki eleme. (0, 1) aral-
nn her says onluk sistemde yazlabildii gibi, iki-
lik sistemde de yazlabilir. (Aadaki kareye bakn.)
Virglden nceki sfr atarsak, (0, 1) aralndaki
her gerel say sonu hep 1le bitmeyen bir 0 ve 1 di-
zisine tekabl eder, yani Nden {0, 1} kmesine gi-
den bir fonksiyona. Burada ayrntl kantn verme-
yeceiz ama bundan (N) ile (0, 1) aral arasnda
(demek ki R ile de) bir eleme olduu kar.
9. Sreklilik Hipotezi. Bu son paragrafta ok
nemli bir soru soracaz. Doal saylar kmesi N
saylabilir sonsuzluktadr elbet. te yandan, yedin-
ci paragrafta Rkmesinin saylamaz sonsuzlukta
olduunu grdk. Demek ki N ile R arasnda bir
eleme yok. Nden Rye giden birebir bir fonksi-
17

(0, 1] = = (0, 1).
1
1
1 1
1
1
1 1
n n n n
n n
+
|
\
|
.
|
=
, ,
U U

b
a
a
n
n n
n n
=
2 2
1 2
eer ise
eer ise
,
,
0.9999.... says 1e eittir. nanlmas g
olabilir ama doru. nanmazsanz karma ya-
pn: 1 0.9999... = 0.0000... en sona 1 koy-
mak gerektiini dnebilirsiniz, ama en sonu
yoktur ki bu dizinin. Dolaysyla 1 0.9999...
= 0, yani 1 = 0.9999...
Bunu yle de kantlayabiliriz: x =
0.9999... olsun. Demek ki 10x = 9.9999...
Dolaysyla 9x = 10x x = 9.9999...
0.9999... = 9, yani x = 1.
kilik Taban. r [0,1) aralnda bir ger-
el say olsun. ryi ikilik tabanda yazacaz. r,
ikilik tabanda da 0,... diye balayan bir say
olacak. Sfrdan sonra ilk rakam belirleyelim.
Eer r < 1/2 ise ilk rakam 0 olsun. Eer r 1/2
ise ilk rakam 1 olsun. Diyelim r < 1/2. kinci
rakam belirleyelim. Eer r < 1/4 ise ikinci ra-
kam 0 olsun, yoksa 1 olsun. Bunu byle sr-
drelin. rnin ikilik tabanda yazlmn elde
ederiz. Bu ikilik tabanda,
1/2 = 0.1000...
1/3 = 0.01010101...
0 = 0.00000...
1/4 = 0.01000...
Bu yntemle, sfr ve birlerden oluan bir (a
i
)
i
dizisi iin, eitlii elde edilir.

r a
i
i
i
=
=
/ 2
1
yon olduundan, bir inanca gre (ve yaygn bir
inanca gre!) bir anlamda Rde Nden daha fazla
eleman olduunu syleyebiliriz. imdi sorumuz
soralm: Eer N X R ise, Xle N ya da R k-
meleri arasnda mutlaka bir eleme var mdr? S-
reklilik Hipotezi byle bir elemenin mutlaka ol-
duunu syler. Sreklilik Hipotezi doru mudur?
Bilinemez! Bilinmiyor deil, bilinemez! Yu-
karda sorduumuz sorunun olumlu ya da olum-
suz bir yant bugn matematikte kabul edilen
belitlerle (aksiyomlarla) kantlanamaz
1
. Bunu G-
del ve Cohenin teoremlerinden biliyoruz.
Bu konu ve daha fazlas http://www.ii.com/
math/ch/#overview sitesinde var.
18
1. Sreklilik Hipo-
tezi sorusunu ilk Can-
tor sormutur. Hilbert
1900de Paristeki kon-
feransta matematikile-
re sorduu mehur 23
soru arasna bu soruyu
da almtr, hatta bu so-
ruyu listesinin ilk soru-
su yapmtr.
2. Bu yazdaki fikirler Cantora aittir.
Ruh hastalndan dolay yaam ac iinde
geen Cantorun deerini ne yazk ki ann
birok matematikisi anlayamamt. Byk
matematiki Hilbert anlayanlardand. Bu sa-
ynn Topoloji kesinde konu ettiimiz (ve
Hilbertle birlikte o an en byk matema-
tikisi) Poincar ise anlalmaz bir biimde bu
tr sorular deersiz bulanlardand.
1- Bugn kabul edilen belitler sistemine ZFC (Zermelo-Fraen-
kel-Choice) ad verilir. ZFCnin belitlerinden sreklilik hipote-
zinin doruluu ya da yanll kantlanamaz.
Georg Cantor (1845-1918)
Halk arasnda modern matematik olarak bilinen kmeler kuram 19. yzyln sonlarna doru
birdenbire ve ok byk bir hzla geliti. rnein, analizin ve geometrinin deiimi uzun yllarda hat-
ta birka yzylda gereklemitir. Oysa kmeler kuram birka yl iinde olaanst atlmlarda bu-
lunmutur. Bu gelime byk lde Georg Cantor sayesinde olmutur.
Cantor 1845te Rusyada Petersburgda zengin bir tccarn olu olarak dnyaya gelmitir.
1856da ailesiyle birlikte Almanyaya g etmitir. kardein en bydr. kardein ne de
annelerinden sanat duyarll gemi ve mzie, resme ve felsefeye ilgi duymulardr. Cantor zel-
likle felsefe ve teolojiyle yakndan ilgilenmitir.
Cantor gen yandan itibaren matematie ilgi duyup matematik okumak istemi, ancak pragma-
tik bir adam olan babas olunun mhendis olmasnda srar etmitir. Neyse ki oul Cantor sonunda
istediini elde etmitir. 1863te Berlin niversitesinde matematik, fizik ve felsefe okumutur.
Bitirme tezini saylar kuram zerine yazmtr; tezi Gaussun yarm brakt ax
2
+ by
2
+ cz
2
= 0
denkleminin zmleri zerinedir.
1872de Dedekindle (1831-1916) tanmasyla Cantorun yaamnda byk deiimler olur. ki
matematiki uzun yllar boyunca mektuplarlar. Mektuplarnn birou gnmze kadar korunmu-
tur. Anlalan o ki, Dedekindin soyut dnme biiminden Cantor ok etkilenmitir. Belki de kme-
ler kuramn biraz da Dedekinde borluyuz.
Saylar kuramndan sonra, Heinenin etkisiyle trigonometrik sonsuz toplamlarla ilgilenen Cantor,
buradan doal olarak nokta-kme topolojisine el atm, topolojiden de sonsuz saylara ve kmeler ku-
ramna sramtr. Cantordan nce sonsuzluk kavram matematikte sadece sonlunun kart
olarak bilinirdi, oysa sonlunun bile tam matematiksel bir tanm yoktu. Cantor sonsuzluk kavram-
na gerek boyutunu kazandrmtr: Sonsuzluklar derecelendirmi, onlar bir nevi say olarak grme-
mizi salamtr. Doal saylarn (N) sonsuzluunun kesirli saylarn (Q) sonsuzluuna eit olduunu,
gerel saylarn (R) sonsuzluunun doal saylarn sonsuzluundan byk olduunu ve R
n
kmesinin
sonsuzluunun R kmesinin sonsuzluuna eit olduunu kantlamtr. Ancak Cantorun matematik-
sel dnceleri matematik dnyasnda genel kabul grmemi, etin kavgalara neden olmu, daha da
kts, zaten psikolojik sal zayf olan Cantorun sk sk hastanelerde yatmasna ve alamamas-
na neden olmutur. Gelecei grme konusunda olaanst bir yetenei olan ada Hilbert, byk
bir zgvenle Cantorun bize sunduu cennetten kimse bizi kovamaz demitir.
Eer A B ve B A
ise, o zaman A = B. Bu
nermenin doruluun-
dan bu derginin sayfalarn
amaya yeltenen kimsenin kukusu
olamaz.
Ak ak sylemedik ama, yukarda A ve Byi
sonlu saylar olarak aldk. Ya A ve Byi sonsuz sa-
y olarak alsaydk ne olurdu?
Sonsuz say da ne demek!
Sonsuz saydan ziyade, bir kmenin eleman
saysndan szedelim. A ve B birer kme olsunlar.
Eer Adan Bye giden birebir bir fonksiyon var-
sa, sezgimiz, A kmesinin eleman saysnn, B k-
mesinin eleman saysndan kk ya da eit olma-
s gerektiini sylyor. Bu durumda, yani Adan
Bye giden birebir bir fonksiyon varsa, A B ya-
zalm. Eer Ayla B arasnda bir eleme varsa, o
zaman da A B yazalm. Ve imdi yukarda say-
lar iin yazdmz,
Eer A B ve B A ise, o zaman A = B
nermesini bu dile (kmeler diline) uyarlayalm:
Eer A B ve B A ise, o zaman A B.
Bu ikinci nerme doru mudur? Yani A k-
mesinden B kmesine giden birebir bir fonksi-
yon varsa ve B kmesinden A kmesine giden
birebir bir fonksiyon varsa, o zaman A kmesiy-
le B kmesi arasnda bir eleme var mdr?
Bu soruyu ilk soran, modern kmeler kuram-
n nerdeyse tek bana bulan Rusya doumlu n-
l Alman matematikisi Georg Cantordur. Soru-
yu sormu ama yantlayamamtr.
Soruyu Schrder (Alman, 1841-1902) ve
Bernstein (Rus, 1880-1966) yantlamtr:
Teorem. A ve B iki kme olsun. Eer Adan Bye
giden ve Bden Aya giden birebir fonksiyonlar var-
sa, o zaman Ayla B arasnda bir eleme vardr.
Kant: Adan Bye giden birebir fonksiyona ,
Bden Aya giden birebir fonksiyona g diyelim.
Aadaki izgeye bakalm. st kata Ann ele-
manlarn yazdk, alt kata da Bnin elemanlarn
1
.
Bir a A ve bir b B iin, eer (a) = b ise adan
bye giden bir ok kardk, eer g(b) = a ise bden
aya giden bir ok kardk. Alttan ste doru giden
g oklar daha kolay ayrtrlsn diye noktal izdik,
yukardan aaya giden oklarn dz izgiyle
izdik. Bylece bir izge oluturmu olduk. Yn-
lendirilmi ve iki kampa ayrlm bir izge...
Bu izgenin u iki zellii var:
1) Her noktadan tam bir ok kyor. (nk
ve g fonksiyondur.)
2) Her noktaya en fazla bir ok giriyor. (nk
ve g fonksiyonlar birebirdir.)
Adan herhangi bir a noktas alalm ve bu
noktadan balayarak ve oklarn ters ynn izle-
yerek gidebildiimiz srece bir aa bir yukar gi-
delim. ki k var: Ya sonsuza kadar bylece gide-
biliriz (oklarn ters ynnde) ya da belli bir sre
sonra yolumuza devam edemeyiz (nk geldii-
miz o noktaya bir ok girmemitir). kinci kta iki
olaslk var: Yolumuz ya Ann bir noktasnda ya
da Bnin bir noktasnda sona ermitir. Eer yolu-
muz Bnin bir noktasnda sona ermise, aya Bde
biten nokta diyelim.
rnein, yukardaki ekilde, Ann en soldaki
birinci noktas Bde biter, hem de tek admda. Oy-
sa Ann ikinci noktas Ada biter, oklarn ters y-
nne doru tek adm bile atamaz. Ann nc
noktas Bde biter, tam admda...
Eer a g(B) ise, a, Bde biten bir nokta ola-
maz, nk adan teye oklarn ters ynne do-
ru bir adm bile atamayz.
adan balayan bir yol yle gider:
a, g
1
(a),
1
(g
1
(a)), g
1
(
1
(g
1
(a))),...
(Burada (a) = b ise
1
(b) = a yazyoruz. Ayn
19
Schrder-Bernstein Teoremi
A
B
...
...
1. Ave Bkmelerinin ayrk olduklarn (yani kesimediklerini) var-
sayabiliriz: rnein A yerine A {0}, B yerine B {1}i alabiliriz.
ekilde g(b) = a ise g
1
(a) = b yazyoruz.) Gidebil-
diimiz yere kadar... Bu yol Bde bitiyorsa o zaman
aya Bde biten bir nokta diyoruz. Bu yol hi bit-
miyorsa ya da Ada bitiyorsa, o zaman a, Bde bit-
meyen bir noktadr.
imdi Adan Bye giden bir h fonksiyonu ta-
nmlayacaz. te hnin kural:
Bunun bir fonksiyon, dahas bir eleme oldu-
u savn ortaya atyor ve hemen kantlyorum.
Bir. h bir fonksiyondur.
Kant: hnin fonksiyon olmasn engelleyebile-
cek tek durum, yani ortaya kabilecek tek sorun,
hnin Ann her noktasnda tanmlan-
mam olmasdr. (Tanmland yerde
h(a)nn tek bir deer olduu bariz.)
imdi a A olsun. Eer ikinci ktay-
sak, yani a, Bde biten bir nokta deil-
se, o zaman h(a) = (a) olarak tanm-
lanm. Bu durumda bir sorun yok:
h(a) bal gibi de tanmlanm! Birinci
kta, yani ann Bde biten bir nokta
olduu kta, h(a)y g
1
(a) olarak ta-
nmlamak istiyoruz. Demek ki bu du-
rumda g(b) = a eitliini salayan bir
b B bulmalyz ki h(a) = b olsun. By-
le bir b B bulabilir miyiz? Evet, n-
k a noktas Bde biten bir noktadr,
dolaysyla aya giren bir ok olmal (ki
oklarn ters istikametine giden yolda bir
adm olsun gidebilelim.) Demek ki g
fonksiyonu aya dokunur, yani g(b) = a
eitliini salayan bir b B vardr (ve
tek bir tane yle bir b B vardr, n-
k g birebir bir fonksiyondur.)
ki. h rten bir fonksiyondur.
Kant: b B olsun. Eer g(b), Bde
biten bir noktaysa, o zaman h(g(b)) =
g
1
(g(b)) = b ve bu durumda bir sorun
yok, h fonksiyonu bye dokunmu.
Eer g(b), Bde biten bir nokta deilse
(aadaki ekle bkz.), o zaman bye giren bir ok
olmal (yoksa g(b)den balayan yol bde biter ve
g(b), Bde biten bir nokta olurdu.) Demek ki, bel-
li bir a Aiin b = (a) eitlii doru. Ama a, Bde
biten bir nokta olamaz, nk g(b)den balayan
yol adan gemek zorunda (o yol nce bye, son-
ra da aya gider), dolaysyla a, Bde biten bir
nokta olsayd, g(b) de Bde biten bir nokta olur-
du. Demek ki h fonksiyonunun tanmna gre
h(a) = (a) = b. Bu durumda da h fonksiyonu
bye dokundu.
. h birebir bir fonksiyondur.
Kant: Diyelim a
1
, a
2
A iin
h(a
1
) = h(a
2
). Bu iki elemann eit ol-
duklarn, yani a
1
= a
2
eitliini kant-
lamak istiyoruz.
Eer ne a
1
ne de a
2
, Bde biten
nokta deillerse, o zaman (a
1
) = h(a
1
)
= h(a
2
) = (a
2
). Bundan da, birebir
olduundan, a
1
= a
2
kar.
Eer hem a
1
hem a
2
, Bde biten
noktalarsa, o zaman g
1
(a
1
) = h(a
1
) =
h(a
2
) = g
1
(a
2
). Bundan da, a
1
= a
2
-
kar.
Diyelim a
1
noktas Bde bitiyor ama
a
2
noktas Bde bitmiyor. O zaman g
1
(a
1
) =
h(a
1
) = h(a
2
) = (a
2
). Demek ki yukardaki ekilde-
ki gibi bir durum sz konusu. Ama a
1
den kan
yol a
2
den gemek zorunda. te yandan a
2
, Bde
bitmiyor. Demek ki a
1
de Bde bitemez. Ama ha-
ni a
1
noktas Bde bitiyordu? Bu bir elikidir.
Bernstein-Schrder teoremi kantlanmtr!
20

h a
g a a B
a a B
( )
( ) ,
( ) ,
=

1

eer de biten bir noktaysa
eer de biten bir nokta deilse
a
1
a
2
h(a
1
)=h(a
2
)
A
B
a g(b)
b
A
B
Matematikte
soru sorma
sanat, yant
bulma
sanatndan
daha
saygdeer
bir yerde
olmaldr.
Georg Cantor
1. S
n
nin Tanm. n ele-
manl bir kmenin n! tane
elemesi
1
olduunu bili-
yoruz. Demek ki {1, 2, ..., n}
kmesinin de n! tane elemesi vardr. Bu
kmenin elemelerinden oluan kme Sym(n) ya
da S
n
olarak gsterilir. Yazmas daha kolay diye
biz S
n
yi tercih edeceiz. Bu yazda amacmz S
n
kmesini incelemek.
2. Elemanlarnn Yazlm. nce S
n
kmesi-
nin elemanlarn teker teker inceleyelim, sonra
modern matematiin gerei, kmeye bir btn
olarak bakarz.
Bir rnekle balayalm. Yukardaki elemeye
bakalm. Bu eleme 1i 3e, 3 4e, 4 6ya,
6y da 1e gndermi. Yani
1 3 4 6 1
diye bir dng olmu. Ayn eleme 2yi 5e ve 5i
2ye yollam. Demek ki bir de
2 5 2
diye bir dng szkonusu. Son olarak, bu ele-
me 7yi 7ye gndermi. Yanda resmi grlen e-
leme (1346)(25)(7) olarak yazlr. Her bir paran-
teze devir ad verilir.
rnein S
7
nin (127)(3456) elemesinin resmi
aadadr. Grld gibi, (127) deviri yznden,
(ya da sayesinde) 1 sandaki 2ye, 2 sandaki
7ye, 7 de ta en bataki 1e gidiyor. Her say hemen
kendi sandaki sayya gider. Sanda say olmayan
saylar, bulunduklar parantezin en bana giderler.
S
7
nin her eleman (ki 7! = 5040 tane eleman var-
dr) byle ayrk devirler biiminde yazlabilir.
Yalnz dikkat edilmesi gereken bir iki nokta
var. Bu yazlmla, (127)(3456) ve (3456)(127) e-
lemeleri de birbirine eittir. Ayn biimde,
(127)(3456) = (271)(3456) = (3456)(271)
= (4563)(271) = (5634)(712)
gibi eitlikler geerlidir.
S
4
n 4! yani 24 elemann bu yazlmla yaza-
biliriz:
Yazlm biraz daha sadeletirebiliriz. Tek ele-
manl devirleri yazmasak da olur. rnein
(1346)(25)(7) yerine daha basit olarak (1346)(25)
yazabiliriz. Bunun gibi (123)(45)(6)(7) yerine
(123)(45) yazalm.
Ama o zaman (1)(2)(3)(4)(5)(6)(7) yerine ne
yazacaz? Onun yerine de Id
7
yazalm. Eer 7
umurumuzda deilse, Id
7
yerine sadece Id yazalm.
Bu daha basit yazlmla, S
4
n 24 eleman
aadaki gibi yazlr.
Id
4
(12), (13), (14), (23), (24), (34)
(123), (132), (124), (142), (134), (143), (234), (243)
(12)(34), (13)(24), (14)(23)
(1234), (1243), (1324), (1342), (1423), (1432)
Bu yazlmn bir tehlikesi var. O da u: Bu ya-
zlmla (1346)(25) eleman S
6
nn da, S
7
nin de,
S
8
in de eleman olabilir. Nasl anlayacaz han-
gisinin eleman olduunu? Konunun geliinden...
Biraz dikkat etmek gerekir sadece o kadar.
Bu yazlmn, tehlikesi yannda, bir avantaj
vardr: Bu yazlm sayesinde, rnein, S
6
y rahat-
lkla S
9
un altkmesi olarak grebiliriz. Nitekim
S
6
nn her eleman, S
9
un 7, 8 ve 9u sabitleyen bir
eleman olarak grlebilir.
21
S
n
ya da nam dier Sym(n)
1- Bu elemelere bazen permtasyon da denir.
1 2 3 4 5 6 7
1 2 3 4 5 6 7
1 2 3 4 5 6 7
1 2 3 4 5 6 7
S
4
n elemanlar:
(1)(2)(3)(4)
(12)(3)(4), (13)(2)(4), (14)(2)(3), (23)(1)(4), (24)(1)(3), (34)(1)(2)
(123)(4), (132)(4), (124)(3), (142)(3), (134)(2), (143)(2), (234)(1), (243)(1)
(12)(34), (13)(24), (14)(23)
(1234), (1243), (1324), (1342), (1423), (1432)
3. Hangi Tipten Ka Eleman Var?
Biraz hesap yapalm. S
n
de tipi ayn olan
elemanlarn saysn hesaplayalm.
rnein (12) gibi ikili devir biiminde yazla-
bilen ka eleman vardr? Eer n = 4 ise 6 tane var-
dr: (12), (13), (14), (23), (24), (34). Eer n = 5 ise,
10 tane vardr: (12), (13), (14), (15), (23), (24),
(25), (34), (35), (45).
Genel olarak bu tip elemanlardan nnin ikili-
si kadar, yani C
n
2
tane vardr
1
.
Ya (123) gibi yazlabilen ka eleman vardr?
C
n
3
tane deil. nk setiimiz her l iin iki
ayr seeneimiz var. rnein, 1, 2, 3 seilmise,
bu saylarla elde edeceimiz (123) ve (132) gibi iki
ayr eleme var. Bu tipten toplam C
n
3
2 tane ele-
man vardr.
Ya (12)(34) tipinden? Birinci ift iin C
n
2
seenek var. kinci ift iin C
n-2
2
tane seenek
vardr. Ancak bu iki sayy arparsak yanl sonu
buluruz. nk byle yaparsak (12)(34) ve
(34)(12)yi sanki iki ayr elemanm gibi iki kez sa-
yarz. arpm ikiye blmek gerekir. So-
nu olarak, (12)(34) tipinden C
n
2
C
n-2
2
/2 tane
eleman vardr.
Ayn tipten olan elemanlara elenik denir. E-
lenik elemanlarn tmnden oluan kmeye de e-
leniklik snf denir.
Soldaki tabloda n = 2, ..., 8 iin, S
n
de her ele-
nik snfnda ka eleman olduunu hesapladk. Her
kolonun altnda bulduumuz saylar toplayarak,
toplamn n! olup olmadn kontrol ettik. Bylece
yaptmz hesaplarn salamasn yapm olduk.
(Gene de hata olabilir! Yanla tahamml olmayan
okur kendi bana hesaplamaldr bu saylar.)
En fazla eleman olan snflar koyu harflerle,
Idninki dnda en az eleman olan snflar da
alt izili gsterdik.
Belli ki, eer n 4 ise en az (12) tipinde ele-
man var. Bunun kantn (dolaysyla doru olup
olmadn da) bilmiyorum. Kantlayana dl ve
bir bravo!
Ve gene belli ki S
n
de en kalabalk snf
(12 ... n1)
snf. Bu snfn n(n 2)! tane, yani
tane eleman var. Bir baka deyile, her n1 ele-
mandan biri bu tipten (yani bu eleniklik snfn-
da). Bunun da kantn bilmiyorum. Bunu da do-
ru kantlayana dl var!
Elenik Snf Says. Peki S
n
de ka tr, yani
ka eleniklik snf var? Yukarda n = 8e kadar e-
leniklik snflarn teker teker bulduk. Biraz daha
ileri gidelim:
S
n
deki eleniklik snf says aslnda n saysnn
paralan saysna eittir. rnein, eer n = 6 ise,
6 = 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 Id snf
6 = 2 + 1 + 1 + 1 + 1 (12) snf
6 = 3 + 1 + 1 + 1 (123) snf
6 = 2 + 2 + 1 + 1 (12)(34) snf
6 = 4 + 1 + 1 (1234) snf
6 = 3 + 2 + 1 (123)(45) snf
6 = 5 + 1 (12345) snf
6 = 2 + 2 + 2 (12)(34)(56) snf
6 = 4 + 2 (1234)(56) snf
6 = 3 + 3 (123)(456) snf
6 = 6 (123456) snf
Bir doal saynn paralan says, o sayy (s-
ra gzetmeden) doal saylarn toplam olarak
ka trl yazlabileceidir. Dolaysyla 6nn

n
n
!
1
22
S
2
S
3
S
4
S
5
S
6
S
7
S
8
Id 1 1 1 1 1 1 1
(12) 1 3 6 10 15 21 28
(123) 2 8 20 40 70 112
(12)(34) 3 15 45 105 210
(1234) 6 30 90 210 420
(12)(345) 20 120 420 1120
(12345) 24 144 504 1344
(12)(34)(56) 15 105 420
(12)(3456) 90 630 2520
(123)(456) 40 280 1120
(123456) 120 840 3360
(12)(34)(567) 210 1680
(12)(34567) 504 4032
(123)(4567) 420 3360
(1234567) 720 5760
(12)(34)(56)(78) 105
(12)(34)(5678) 1260
(12)(345)(678) 1120
(12)(345678) 3360
(123)(45678) 2688
(1234)(5678) 1260
(12345678) 5040
Toplam 2 6 24 120 720 5040 40320
1- Tipografik nedenlerden dolay, yerine (n se k), Fransz
geleneine uyarak, C
n
k
yazacaz.
n
k
n 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
snf says 1 2 3 5 7 11 15 22 30 42 56 77
paralan says yukarda grld gibi 11dir,
S
6
nn eleniklik snf saysna eittir. Genel ola-
rak, S
n
nin eleniklik snf says nnin paralan
saysna eittir. Bugn bile zerine pek ok ara-
trmalar yaplan paralan says zerine ilerde-
ki sayfalarda bir yaz bulacaksnz. (sayfa 25)
4. S
n
de arpma. S
n
de bileke alnacan bi-
liyoruz. Yukardaki yntemle bileke almak ol-
duka kolaydr. rnein, diyelim, (15)(347)yla
(1234)(56)nin bilekesini almak istiyoruz. Bile-
keyi almak istediimiz sraya gre bu iki elema-
n yanyana koyalm nce:
(1234)(56) (15)(347)
Bakalm 1 nereye gitmi?
(1234)(56) (15)(347) = (1?..
Sadan balayarak her parantezi teker teker yokla-
yacaz. Sadaki ilk (347) parantezinde 1 yok. De-
mek ki bu parantez 1i 1e gnderiyor. kinci pa-
rantez 1i 5e gnderiyor. nc parantez 5i
6ya gnderiyor. En soldaki parantez de 6y 6ya
gnderiyor. Demek ki yukardaki bileke 1i 6ya
gnderiyor. Soru iareti yerine 6 yazalm:
(1234)(56) (15)(347) = (16?..
Bunu yle de gsterebilirdik:
(1234) (56) (15) (347)
6 6 5 1 1
imdi sra 6da. Bakalm 6 nereye gidecek?
(1234) (56) (15) (347)
5 5 6 6 6
Demek ki 6 da 5e gidiyor. Yani
(1234)(56) (15)(347) = (165?..
imdi sra 5te. 5in 2ye gittii kolaylkla anla-
lr. Sra 2ye geldi. 2, 3e gider. 3 de 1e gider. De-
vir kapanmtr:
(1234)(56) (15)(347) = (16523)?..
Daha 4le balayan deviri hesaplamamz.
Onu da tamamlayalm.
(1234)(56) (15)(347) = (16523)(47).
Bundan byle bileke almak yerine arp-
mak diyeceiz. Bylece gcn almak ve ter-
sini bulmak gibi terimleri de kullanabileceiz.
S
n
nin bir elemannn gcn alrken, ortak sa-
ylar olmayan devirlerin yerlerini deitirebilece-
imizi bilmek ok yararldr. rnein, (123)(45)
= (45)(123) olduundan,
((123)(45))
8
= (123)
8
(45)
8
,
ve (123)
3
= (45)
2
= 1 olduundan,
(123)
8
= (123)
2
= (132) ve (45)
8
= Id
eitlikleri geerlidir. Dolaysyla,
((123)(45))
8
= (123)
8
(45)
8
= (132).
Dikkat edin, arparken elemanlarn yerlerini
her zaman deitiremezsiniz. rnein (12)(23)
(23)(12).
Yukardaki gri karelerde arpma, g alma
ve tersini alma rnekleri verdik. Okur kendi r-
neklerini kendi bulabilir. Bu yntemle bir elema-
nn tersi de kolay bulunur. rnekler yukarda.
5. Elemanlarn Dereceleri. S
n
nin bir eleman-
nn derecesi (mertebesi), o eleman Id yapan en k-
k pozitif gtr; daha ak bir ifadeyle, eer
S
n
ise, nn derecesi
n
= Id eitliini salayan
en kk pozitif n doal saysdr. elemannn
derecesi o() olarak yazlr. rnein,
23
Birka arpma rnei:
(1234)(356) = (123564)
(1234)(243) = (12)
(123)(234)(345)(567) = (12)(4567)
(12)(23)(34)(45) = (12345)
(12345)(15432) = Id
(12)(34)(1432)(34)(12) = (1234)
(12)(123)(1234) = (134)
(15)(14)(13)(12) = (12345)
(12)(14253)(12) = (15324)
G Alma:
(12)
2
= Id
(123)
2
= (132)
(123)
3
= Id
(1234)
2
= (13)(24)
(1234)
3
= (1432)
(1234)
4
= Id
(12345)
2
= (13524)
(12345)
3
= (14253)
(12345)
4
= (15432)
((12)(345))
2
= (354)
((12)(34))
3
= (12)(34)
((12)(3456))
3
= (12)(3654)
((123)(4567))
3
= (4765)
((12)(345)(6789))
6
= (68)(79)
((1234)(56789))
20
= Id
Tersini Alma:
Id
1
= Id
(12)
1
= (12)
(123)
1
= (123)
2
= (132)
(1234)
1
= (1234)
3
= (1432)
(12345)
1
= (12345)
4
= (15432)
((12)(34))
1
= (12)(34)
((123)(456))
1
= (132)(465)
(1234567)
3
= (1234567)
4
= (1526374)
(1234)
2
= (13)(24),
(1234)
3
= (1432),
(1234)
4
= Id
4
olduundan, o(1234) = 4.
Belli ki o(12 ... n) = n. Yani devirin uzunluu
derecesine eittir.
Ve o(Id) = 1 her zaman. Id, derecesi 1 olan tek
elemandr elbet.
Baka rnekler yanda.
Derecesi 2 olan eleman-
l ar, (12), (23), (13),
(12)(34), (12)(34)(56) gibi
ikilik ayrk devirler halinde
yazlan elemanlardr.
Yalnz dikkatli olun,
(12)(23) elemannn dere-
cesi 2 deil 3tr, nk burada (12) ve (23) de-
virleri ayrk devirler deildir. Nitekim, o((12)(23))
= o(123) = 3.
Ayrk devirlerin arpmlarnn derecesi, de-
virlerin uzunluunun (yani derecelerinin) en k-
k ortak arpmdr. Bu, bariz.
Ayn devir yapsna sahip yani ayn tipte ele-
manlarn dereceleri eittir elbet. rnein,
(1234)(567) ve (164)(2537) elemanlarnn derece-
leri eittir (12ye).
S
n
de en byk derece katr? Bu ok daha zor
bir soru. Birka yant verdik aada.
d(n), S
n
deki en byk derece olsun. rnein,
yandaki izelgeden d(12) = 60 olduu grlyor.
d(n) fonksiyonu nye gre nasl artyor? Hi-
bir fikrim yok. ki admda bir ikiyle arplyor gi-
bi gzkyor, yani sanki bir polinom gibi artm-
yor.
d(n), elbette, nnin paralanlarnn parala-
rnn en byk en kk ortak arpmna eit.
En byk derece hakknda syleyecekleriniz
var m? En byk dereceyi hesaplayan bir bilgi-
sayar program yapabilir misiniz? (Elbette yapla-
bilir! Ama marifet abuk alan bir program
yapmakta.)
Ya d(n)nin nyle birlikte nasl arttn bulabi-
lir misiniz? rnein, her n iin d(n) Cn
k
eitsizli-
ini salayan bir C ve k var m? Sanmam.
24
o(12) = 2
o(123) = 3
o((12)(34)) = 2
o(1234) = 4
o((12)(345)) = 6
o((12)(3456)) = 4
o((123)(456)) = 3
o((12)(345)(6789)) = 12
o((1234)(56789)) = 20
n eleman maks. derece
1 Id
1
1
2 (1 2) 2
3 (1 2 3) 3
4 (1 2 3 4) 4
5 (1 2 3)(4 5) 6
6 (1 2 3 4 5 6) 6
7 (1 2 3)(4 5 6 7) 12
8 (1 2 3)(4 5 6 7 8) 15
9 (1 2 3 4)(5 6 7 8 9) 20
10 (1 2)(3 4 5)(6 7 8 9 10) 30
11 (1 2 3 4 5)(6 7 8 9 10 11) 30
12 (1 2 3)(4 5 6 7)(8 9 10 11 12) 60
52
lik iskambil k-
d destesini u
yntemle karmak istiyoruz: Desteyi tam or-
tadan (2626) ikiye ayralm. Destenin st yars sol eli-
mizde, alt yars sa elimizde olsun Sonra, bilinen fiya-
kal yntemle, alttan balamak zere, bir kt sa
desteden, bir kt sol desteden olmak zere srayla k-
tlar karalm. nce sa desteden balayacaz, bu nem-
li. Yani en stteki ve en alttaki ktlar yerinde kalacak-
lar, stten 27. kt karmadan sonra stten ikinci kt
olacak, stten ikinci kt stten nc kt olacak, st-
ten 28. kt stten drdnc olacak, stten nc k-
t stten beinci kt olacak...
Bu ilemi ka kez tekrarlarsak ktlar eski yerleri-
ne gelirler?
Bu sorunun yantn bulmak iin aadaki eleme-
nin derecesini bulmalyz. (Neden?)
(1)(2, 27, 14, 33, 17, 9, 5, 3) (4, 28, 40, 46, 49, 25, 13,
7) (6, 29, 15, 8, 30, 41, 21, 11) (10, 31, 16, 34, 43, 22,
37, 19)(12, 32, 42, 47, 24, 38, 45, 23)(18, 35)(20, 36,
44, 48, 50, 51, 26, 39)(52)
Bundan da tam sekiz karmada ktlarn eski yerle-
rine geldikleri kar.
Ya nce sol desteden kt alsaydk, yani stten 27.
kt birinci kt olsayd? O zaman destenin eski haline
gelmesi iin ka kez karmalyz?
Bu ikinci sorunun yantn bulmak iin aadaki e-
lemenin derecesini hesaplamalyz. (Neden?)
(1, 2, 4, 8, 16, 32, 11, 22, 44, 35, 17, 34, 15, 30, 7, 14,
28, 3, 6, 12, 24, 48, 43, 33, 13, 26, 52, 51, 49, 45, 37,
21, 42, 31, 9, 18, 36, 19, 38, 23, 46, 39, 25, 50, 47, 41,
29, 5, 10, 20, 40, 27)
Demek ki bu sefer tam 52 karma sonunda ilk ba-
ladmz duruma geleceiz.
2n ktl bir desteyi bu yntemlerden biriyle karar-
sak, ktlar ka karmada en bataki duruma gelirler?
Bir doal saynn doal
saylarn toplam olarak
yazl saysna o saynn
paralan says denir.
rnein 3 = 1 + 2 = 1 + 1 + 1 ol-
duundan, ve 3n baka paralan olmad-
ndan, 3n paralan says 3tr. nnin para-
lan says p(n) olarak gsterilir.
p(n) says zerine ilk dnen matematiki
Leibniztir (1669). O zamandan bu zamana
p(n)nin kapal bir forml bulunamamtr
1
.
Formln bulamasa da, s-
vireli byk matematiki Euler
bu saynn hesaplanmas iin ko-
lay bir yntem bulmutur (1740).
Bu yntemi aklayacaz imdi.
Polinom olmayan, ama poli-
nmlara benzeyen u seriyi alalm:
(t) := 1 + t + t
2
+ t
3
+ ....
Burada t yerine t
k
alrsak,
(t
k
) = 1 + t
k
+ t
2k
+ t
3k
+ ....
elde ederiz. imdi bu serileri k = 1,
2, 3,... iin arpalm:
Sonsuz tane seriyi arpmann
kolay olmadn syleyebilirsiniz.
Kolay deildir belki ama ok zor
da deildir. rnein bu sonsuz
arpmda 1, t, t
2
, t
3
, t
4
ve t
5
in
katsaysn hesaplamak iin, k 6
iin sa taraftaki tm t
k
lar yok
sayabiliriz (attklarmzn, rne-
in, t
5
in katsaysna etkisi yok-
tur.) Ve arpma yaparken de, k
6 iin sa taraftaki tm t
k
lar yok
sayp aadaki gibi modulo t
6
hesaplayabiliriz:
(1+t+t
2
+t
3
+t
4
+t
5
)(1+t
2
+t
4
)(1+t
3
)(1+t
4
)(1+t
5
)
(1+t+t
2
+t
3
+t
4
+t
5
)(1+t
2
+t
4
)(1+t
3
+t
4
+t
5
)
(1+t+2t
2
+2t
3
+3t
4
+3t
5
)(1+t
3
+t
4
+t
5
)
1+t+2t
2
+3t
3
+5t
4
+7t
5
.
Bulduumuz katsaylara dikkat ettiniz mi?
arpmay devam ettirelim:
1+t+2t
2
+3t
3
+5t
4
+7t
5
+11t
6
+15t
7
+22t
8
+30t
9
+42t
10
+56t
11
+...
Katsaylar grdnz m? Sabit terimi sf-
rnc katsay olarak sayarsak, kinci katsay p(k).
artc bir biimde,
eitlii geerlidir. (Burada
p(0) = 1 aldk.) Her ne ka-
dar artcysa da, bunun
kant pek zor deildir. Bu
eitlik zerine biraz d-
nen okur eitliin nedenini
kendi kendine bulur san-
yorum.
Gene de byk klar
iin p(k)y hesaplamak ok
kolay deildir. Bu yzden k
ok ok bykken p(k)nn
aa yukar ka olduunu,
yani p(k)nn asemptotik
davrann bilmek yarar-
ldr. 1918de ngiliz mate-
matikisi Hardy ve Hint
dahisi Ramanujan,
formln bulmulardr.
Bu formln anlam u-
dur: n ok ok byk al-
nrsa, sadaki ve soldaki
terimlerin birbirine oran 1e ok ok yakndr, da-
ha doru bir deyiler, oranlarn limiti 1dir.
Paralanlarla e ve saylarnn ne ilikisi var di-
ye soruyorsanz, bilin ki ben de ok merak ediyorum.
Ramanujan bu konuda akl almaz formller
bulmutur. stelik kantlamadan... Kantlar ok
sonralar bulunmutur. Ama bu saynn konusu-
nun dna kyoruz. Bu olaanst matematik-
iden bir baka sayda sz ederiz.
25
Paralan Says
n p(n)
1 1
2 2
3 3
4 5
5 7
6 11
7 15
8 22
9 30
10 42
11 56
12 77
13 101
14 135
15 176
50 204.226
100 190.569.292
150 40.853.235.313
200 3.972.999.029.388
250 230.793.554.364.681
300 9.253.082.936.723.602

( ...) 1
2
1
3
+ + + +
=
t t t
k k
k
k
1- Kapal bir forml olmayabilir de. Kapal forml says
saylabilir sonsuzluktadr. Oysa Nden Nye saylamaz
sonsuzlukta fonksiyon vardr.

( ...) 1
2
1
3
+ + + + =
=
t t t
k k
k
k

( ...) ( ) 1
2
1
3
0
+ + + + =
=

t t t p k t
k k
k
k k
k

p n
e
n
n
( )
2 3
4 3
/
Doal saylar kmesi
Nnin elemeleri Sym(N)
olarak gsterilir. S
n
iin
sylediklerimizin hemen
hemen hepsi Sym(N) iin de ge-
erlidir.
rnek 1. Nden Nye giden aada tanmla-
nan fonksiyonuna bakalm:
Bu bir elemedir. yi devirlerine ayrp y-
le yazabiliriz: = (0 1)(2 3)(4 5)(6 7)... Elbette
2
= Id
N
eitlii geerlidir.
Burada (0 1), (2 3), (4 5) gibi sonsuz tane e-
lemenin bilekesinin alnmadna dikkatinizi e-
keriz. (0 1)(2 3)(4 5)(6 7) .... elemesi sonsuz ta-
ne elemenin bilekesi deil, tek bir elemedir.
rnek 2. g = (1 2)(3 4)(5 6)(7 8)... fonksiyo-
nu da Sym(N)nin bir elemandr. Bu fonksiyon 0
sabitler, 1i 2ye, 2yi 1e gnderir... Bu fonksiyo-
nun da karesi birim fonksiyondur.
rnek 3. Yukardaki elemelerin bileimleri-
ni alp yeni elemeler elde edebiliriz:
Bu rneklerde de grld zere Sym(N)de-
ki devirlerin balangc olmayabilir.
rnek 4. (0 1) deviri Sym(N)nin bir elema-
ndr. Bu eleme 0 1e, 1i 0a gtrr, geri ka-
lan saylar deitirmez.
rnek 5. Sym(N)de bir devirin balangc
varsa, o zaman o devir sonlu olmak zorundadr.
rnein, (0 1 2 3 4 ...) sonsuz deviri Sym(N)nin
bir eleman deildir. nk 0a giden bir say
yoktur. Sonsuz devirlerin ne balangc ne de so-
nu olabilir.
rnek 6. Sym(N)nin derecesi 2 olan eleman-
lar belli (sonlu ya da sonsuz sayda) ayrk ikilik
devirlerin yanyana getirilmesiyle elde edilir.
rnek 7. nc rnekteki
g elemesinin
karesini alabiliriz:
S
n
nin (1 2) eleman S
n
de bir baka elemann
karesi olmad gibi, S
n
deki elemanlarn karele-
rinin arpm da olamaz. Bu, kant pek kolay ol-
mayan, bilinen bir olgudur.
Soru 1. { Sym(N) :
(1 2) = (1 2)
}
kmesini bulun.
Soru 2. (1 2) elemannn Sym(N)den bir ele-
mann karesi olamayacan kantlayn.
Soru 3. (1 2) elemannn Sym(N)de sonlu sa-
yda karenin arpm olduunu kantlayn.
Soru 4 ve 5. Yukardaki sorular nc rnek-
teki
g ele-
mesi iin yant-
layn.
Soru 6. Sym(N)
deki her eleman sonlu sayda karenin arpm m-
dr?
Soru 7. p bir asal say olsun. Sym(N)deki her
eleman sonlu sayda elemann pinci gc olarak
yazlabilir mi?
26
Sym (N)

f n
n n
n n
( ) =
1
1
eer tekse
eer iftse
g = ((0 1)(2 3)(4 5)(6 7) ...)((1 2)(3 4)(5 6)(7 8) ...) = ( ... 8 6 4 2 0 1 3 5 7 ...)
g

= ((1 2)(3 4)(5 6)(7 8) ...)((0 1)(2 3)(4 5)(6 7) ...) = ( ... 7 5 3 1 0 2 4 6 8 ...)
( ... 8 6 4 2 0 1 3 5 7 ...)
2
=
( ... 10 6 2 1 5 9 ... )( ... 12 8 4 0 3 7 11 ... )
Sym(N)nin
(12)(34)(56)(78)...
eleman (12), (34), (56),
(78), ... elemanlarnn bile-
kesi (ya da arpm) deildir. Sym(N)de
sonlu tane elemann bilekesini almasn rendik,
sonsuz tane eleman nasl arpacamz bilmiyo-
ruz. Bu yazda, yukardaki (12)(34)(56)(78)... ele-
mann,
(12)
(12)(34)
(12)(34)(56)
(12)(34)(56)(78)
...
dizisinin limiti olarak grmesini reneceiz,
yani bir anlamda, kimi zaman sonsuz tane ele-
man arpmasn reneceiz. Bunun iin
Sym(N)de bir "uzaklk" kavram tanmlama-
mz gerekecek.
A herhangi bir kme olsun. F(N, A), Nden
A kmesine giden fonksiyonlar kmesini simge-
lesin. X de F(N, A)nn herhangi bir altkmesi
olsun. X = F(N, A) olabilir. Ya da A = N ise, X
= Sym(N) olabilir.
Xten herhangi iki eleman alalm, ve g. im-
di ve g arasndaki uzakl bir gerel say ola-
rak tanmlayacam. Bu sayya d(, g) adn vere-
ceim. Tanmlayacam d(, g) uzakl negatif
olmayan bir gerel say olacak, ve bir anlamda
ve gnin birbirlerine ne derece benzediklerini l-
ecek. Fonksiyonlar ne kadar birbirine benziyor-
larsa, fonksiyonlarn birbirine uzaklklar o ka-
dar kk olacak.
Eer = g ise, ve g arasndaki uzaklk 0 ol-
sun, yani d(, g) = 0 olsun.
Eer g ise, aadaki koullar salayan n
doal saysn bulalm (vardr yle bir say):
(0) = g(0), (1) = g(1), ..., (n 1) = g(n 1),
(n) g(n).
Yani n, (n) g(n) eitsizliini salayan en kk
doal say olsun. imdi ve g arasndaki uzakl-
, yani d(, g) saysn, 1/2
n
olarak tanmlayalm.
zetleyin,
Bu tanma gre, eer (0) g(0) ise ile g ara-
sndaki uzaklk 1dir. Bu uzaklk, iki fonksiyon
arasnda olabilecek en byk uzaklktr.
Eer (0) = g(0) ise, ama (1) g(1) ise, ve
g arasndaki uzaklk 1/2dir.
Eer (0) = g(0) ve (1) = g(1) ise, ama (2)
g(2) ise, ve g arasndaki uzaklk 1/4tr.
Yukarda tanmladmz uzaklk fonksiyonu
aadaki koullar salar: Her , g, h X iin,
U1. d(, g) R
0
ve d(, g) = 0 ancak ve ancak
= g ise.
U2. d(, g) = d(g, ).
U3. d(, g) d(, h) + d(h, g).
Matematikte (bir X kmesi zerine) uzaklk
denilen kavram ite (X Xten Rye giden ve) yu-
kardaki koullar salayan bir fonksiyondur.
Uzaklk kavramnn yardmyla yaknsamak
kavram tanmlanr. (
n
)
n
, X kmesinden bir di-
zi olsun (yani her
n
fonksiyonu Xin bir elema-
n). Bir de ayrca bir Xverilmi olsun. Eer her
> 0 iin, n > N d(
n
, ) < koulunu sa-
layan bir N says varsa, (
n
)
n
dizisi ye yakn-
sar denir ve bu, lim
n
n
= olarak yazlr
1
.
Aslnda bizim ilgilendiimiz kmede yaknsa-
mak kavram ok daha kolay bir biimde ifade edi-
lebilir: Eer her x Aiin, n > Nolduunda
n
(x)
= (x) eitliinin saland bir Nsays varsa, o za-
man (
n
)
n
dizisi ye yaknsar ve bunun tersi de
dorudur. Bu ikinci tanmn birincisine gre u s-
tnl vardr: Uzaklk kavramn kullanmaz ve
bylece yaknsamak tanmn baka fonksiyon k-
melerine genelletirmemize olanak salar.
Aadaki rneklerde hep A = Nalacaz, ya-
ni Nden Nye giden fonksiyonlara bakacaz.
rnek 1. u elemeleri ele alalm:
0
= (0 1),
1
= (0 1)(2 3),
2
= (0 1)(2 3)(4 5),... Yani
n
= (0 1)(2 3) ... (2n, 2n+1)
olsun. O zaman
n
dizisinin (yukardaki anlamda) bir
limiti vardr, ve bu limit, tahmin edilecei zere,
(0 1)(2 3)(4 5)(6 7)...
elemesidir. Demek ki elemelerin limiti gene bir
eleme olabiliyormu. Ama her zaman deil:
27
Fonksiyonlarda Bir Uzaklk Kavram
1- Bu N says a bamldr. kldke N bymek zorun-
dadr. Bu yzden kimileyin N yerine N
yazlr.
d f g
n f n g n
f g
n
( , )
/ ( ) ( )
=
1 2
0
eer , eitliini salayan ilk sayysa
eer ise
rnek 2.
1
= (0 1),
2
= (0 1 2),
3
= (0 1 2
3),... olsun, yani, genel olarak
n
= (0 1 2 3 ... n)
olsun. O zaman
n
dizisinin (yukardaki anlamda)
bir limiti vardr, ve bu limit tahmin edilecei ze-
re - (0 1 2 3 4 5 6 7 ...) fonksiyonudur. Yukarda-
ki rnein tersine, bu kez bulduumuz bir ele-
me deil (limit birebir ama rten deil, 0a giden
bir eleman yok.)
rnek 3.
n
: N N fonksiyonlar yle ta-
nmlansn:
Her
n
rten bir fonksiyondur (ama birebir de-
iller).
n
rten fonksiyonlarn limiti, hep 0 dee-
ri veren sabit sfr fonksiyonudur. Demek ki rten
fonksiyonlarn limiti rten olmayabiliyor...
Soru: Birebir fonksiyonlardan oluan bir dizi-
nin limiti birebir olmak zorunda mdr?
imdi Adan R kmesine giden fonksiyonlar
kmesi F(A, R) bakalm. Bu kmeden bir (
n
)
n
dizisi alalm. Her x A iin, (
n
(x))
n
gerel sa-
ylar dizisinin bir limiti olduunu varsayalm.
Bu limite (x) adn verelim:
lim
n
n
(x) = (x).
Demek ki F(A, R). Bu durumda
n
fonk-
siyonlarnn (noktasal) limitinin olduunu
syleyeceiz ve bunu
lim
n
n
=
olarak gstereceiz. Demek ki
lim
n
n
=
Her x A iin, lim
n
n
(x) = (x).
Eer
n
fonksiyonlarnn deerleri Ndeyse
(yani her
n
F(A, N) ise), aynen yukarda ilk
verdiimiz tanm elde ederiz.
F(A, R) kmesinin zel bir altkmesinde
ok daha ilgin bir uzaklk kavram tanmlana-
bilir. nce o zel altkmeyi tanmlayaym:
F
b
(A, R) u kme olsun:
F
b
(A, R) = { F(A, R) : sup
xA
|(x)| < }.
imdi , g F
b
(A, R) iin u tanm verelim:
d(, g) = sup
xA
|(x) g(x)|. d fonksiyonu yu-
kardaki U1, U2, U3 zelliklerini salar, yani d,
F
b
(A, R) zerine bir uzaklktr. Bu uzaklk kav-
ramn kullanarak F
b
(A, R) kmesinde, yukar-
daki tanmdan ok daha gl bir yaknsama
tanmlayabiliriz. Bu kavrama gre,
lim
n
n
= Her > 0 iin yle bir N var-
dr ki, eer n > N ise d(
n
, ) < .
28

f x
x n
x n x n
n
( ) =

0 eer = 0, 1, ..., ise

eer ise
Sonsuz sayda ayakka-
b ifti var ve biri sizden
bu sonsuz sayda ayakka-
b iftinden her birinden bir r-
nek getirmenizi istiyor... Her iftten sol
ayakkaby seebilirsiniz rnein. Ya da hep sa
ayakkaby... Yani iki ayakkabdan birini semek
iin bir kural bulabilirsiniz.
Ama diyelim sonsuz sayda ayakkab ifti de-
gil de, sonsuz sayda orap ifti var. Her iftten bi-
rini seeceksiniz. oraplarn sa solu belli olmad-
ndan bu sefer belli bir kural bulamazsnz.
oraplarn biri sada biri solda olsa, ya da biri st-
te biri altta olsa, ya da biri yrtk biri salam olsa,
o zaman kural koymak kolay. Sorun, sonsuz
sayda orap ifti olduunda ve iftleri oluturan o-
raplardan birini dierinden ayrdedemediimizde.
rnein, X= {{1, 2}, {3, 4}, {5, 6}, ...} ise, Xin
her elemanndaki en byk sayy seebiliriz
Eer X = {{1, 2}, {1, 3}, {1, 4}, ...} ise, 1, Xin
her elemannda olduundan, hep 1i seebiliriz.
Soruyu daha matematiksel olarak yle ifade
edelim. Elinizde bir Xkmesi var. Bu kmenin ele-
manlar da kme, ve hibiri bo deil. Xin her ele-
manndan bir rnek (numune, eantiyon) seecek-
siniz. Bir baka deyile, kalk kmesi Xolan yle
bir fonksiyonu bulacaksnz ki, her x X iin,
(x) x olacak. Byle bir fonksiyona seim fonk-
siyonu denir.
Sorumuz u: Bo olmayan kmelerden oluan
her kmenin bir seim fonksiyonu var mdr?
nce rneklerle sorunun zorluk derecesini
leceiz. Sonra da sorunun zne inip yant ve-
receiz.
Kolay klar. Eer X, bo olmayan kmeler-
den oluan sonlu bir kmeyse, o zaman Xin bir
seim fonksiyonunu bulmak ok basittir: Xin
her elemanndan belli bir eleman sein, olsun bit-
sin! Sorun X sonsuz olunca...
Eer Xin elemanlarnn ortak bir eleman var-
sa, o zaman da kolay, hep o eleman seelim. rne-
in yukardaki rneklerden birinde, 1, Xin btn ele-
manlarnn ortak elemanyd ve biz hep 1i semitik.
Eer Xin her elemannda, a ve b diye adlan-
dracamz iki elemandan biri varsa, o zaman
da kolay: Xin bir x elemann alalm. Eer a x
ise ay seelim. Eer a x ise, o zaman xten byi
seelim.
(A)
*
, Ann bo olmayan altkmelerinden
oluan kme olsun. Yani (A)
*
= (A) \ {}. e-
itli Alar iin (A)
*
kmesinin bir seim fonk-
siyonunu bulmaya alacaz.
rnek 1. (N)
*
kmesinin seim fonksiyonu.
Bo olmayan her doal say kmesinden bir
eleman seebiliriz; rnein kmenin en kk
elemann seebiliriz. Szgelimi, bu yntemle, {1,
5, 8} kmesinden 1i, ift saylar kmesinden 0,
asal saylar kmesinden 2yi seeriz.
rnek 2. (Z)
*
Bo olmayan her tamsay kmesinden de bel-
li bir yntemle bir eleman seebiliriz. rnein u
yntemi deneyelim: x Z olsun; eer xin en
byk eleman varsa o en byk eleman, yoksa
x N kmesinin en kk elemann seelim.
Bylece bo olmayan her tamsay kmesinden
bir eleman semi olduk.
rnek 3. (Q
0
)
*
kmesinin seim fonksi-
yonu.
Bo olmayan bir pozitif kesirli saylar kme-
sinden bir say nasl seeriz? Kmeye x diyelim. u
kmeyi tanmlayalm:
A(x) = {a + b : a/b x}.
Bo olmayan bir doal say kmesi olduun-
dan, A(x)in en kk eleman vardr. Bu elema-
na n diyelim. imdi,
{a/b x : a + b = n}
kmesine bakalm. Bu, sonlu bir kesirli saylar k-
mesidir, dolaysyla bir en kk eleman vardr.
te xten bu eleman seelim.
rnein,
x = {a
2
/b Q
0
: a asal ve a
2
+ b
2
says 4e ve
5e blnmez}
ise,
A(x) = {a
2
+ b : a asal ve a
2
+ b
2
says 4e ve
5e blnmez}
kmesidir. A(x) kmesinin en kk eleman 7dir
(a = 2, b = 3.) Dolaysyla yukarda akladmz
yntemle xten 2/3 seeriz. Bu seim fonksiyo-
nu aada gerekecek, ona bir ad verelim: . r-
29
Seim Fonksiyonlar
nein, yukardaki rnekte, (x) = 2/3.
rnek 4. (Q)
*
Bo olmayan kesirli say kmelerinden de birer
eleman seebiliriz. x Qbo olmayan bir kme ol-
sun. Eer x Q
0
bo deilse, yukardaki yntemi
kullanalm ve (XQ
0
) elemann seelim. Eer
X Q
0
bokmeyse, (X) Q
0
kmesi bo
deildir, o zaman da Xten ((X) Q
0
) elema-
nn seelim.
Genel olarak, eer X saylabilir bir kmeyse
(bknz. Elemeler yazs), (X)
*
kmesinin bir
seim fonksiyonunu bulmak olduka kolaydr.
Nitekim, : X N bir eleme olsun. x X
olsun. Eer n, (x)in en kk elemanysa, xten
1
(n) elemann seeriz. (, rnek 3teki seim
fonksiyonu.)
rnek 5. Aralklar kmesinin seim fonksiyonu.
Reel saylar kmesinin
[a, b], [a, b), (a, b], (a, b),
(, a], (, a), [a, ), (a, ), (, )
gibi altkmelerine aralk ad verilir. Reel sayla-
rn bo olmayan aralklarndan da belli bir yn-
temle bir eleman seebiliriz. [a,
b], [a, b), (a, b], (a, b) aralklarn-
dan orta noktay, yani (a + b)/2
noktasn, (, a], (, a) aralk-
larndan a 1 noktasn, [a, ),
(a, ) aralklarndan a + 1 nokta-
sn ve (, ) aralndan 0
noktasn (gene orta noktay!) se-
elim.
rnek 6. (R)
*
kmesinin
seim fonksiyonu.
te en civcivli soruya geldik.
Yukardaki rneklerde kimileyin
kolayca kimileyin zorlanarak, her
seferinde bir seim fonksiyonu
bulduk. Ama bu kez iler hi kolay deil.
Hemen syleyelim: (R)
*
kmesinin bir se-
im fonksiyonunu bulamazsnz. stediiniz kadar
deneyin... Sadece siz deil, kimse bulamaz!
Bu kmenin seim fonksiyonu yok demiyo-
rum. Var da demiyorum...
Yoksa elbet bulamazsnz. Ama varsa da bu-
lamazsnz!
Bu kmenin bir seim fonksiyonunun olduu
ancak u aksiyomla (belitle) kantlanabilir:
Seim Aksiyomu (C): Elemanlar bo olmayan
kmeler olan her kmenin bir seim fonksiyonu
vardr.
Bu aksiyom kullanlarak (R)
*
kmesinin
bir seim fonksiyonu olduu kantlanabilir (elbet!),
ama o seim fonksiyonunun kural bulunamaz!
Yani ak ak seim fonksiyonunu yazamazsnz.
Bir baka deyile, varl (yukardaki aksiyom ta-
rafndan) kantlanan bir seim fonksiyonunun
kural yoktur. Olamaz da. Bu, Kurt Gdel tara-
fndan kantlanmtr.
Kurt Gdel, Seim Aksiyomunun, kmeler
kuramnn dier aksiyomlarndan bamsz oldu-
unu kantlamtr. yle aklayaym:
Kmeler kuramnn Seim Aksiyomu dnda-
ki kabul edilen dier aksiyomlarna ZF diyelim.
(Z, Zermelonun Zsidir, F de Fraenkelin Fsi)
ZFnin elikisiz olduunun (gene ZFnin aksi-
yomlar kullanlarak) kantlanamayacan Kurt
Gdel kantlamtr (1931). Gdel ayrca unu
kantlamtr (1940):
Eer ZF elikisizse, hem (ZF + C) hem de
(ZF + C) elikisizdir.
Bir baka deyile, ZF kmeler kuramna ister
Cyi istersek de Cnin deillemesini ekleyebiliriz ve
elikisiz iki ayr teori elde ederiz. Matematiki-
lerin ok byk bir ounluu Cyi kabul etme-
den yana olmular ve bugn ar-
tk C aksiyomu kabul edilmitir.
Bu yzden, bugn kabul edilen
ve kullanlan kmeler kuram ak-
siyomlarna ZFC denir.
Seim Aksiyomunun Kulla-
nm. Seim aksiyomundan ok
doal sonular kabildii gi-
bi hi de doal grnmeyen so-
nular kar. Her ikisinden de
birer rnek verelim.
Doal Bir Sonu. X son-
suz bir kme olsun. Xin sayla-
bilir sonsuzlukta bir altkmesi
var mdr? Yani Xten yle x
0
, x
1
, x
2
, x
3
,... ele-
manlar bulabilir miyiz ki, {x
0
, x
1
, x
2
, x
3
,...} bir k-
me olsun? Seim Aksiyomu olmadan byle bir k-
menin varln kantlanamaz. Zorluk urdadr:
{x
0
, x
1
, x
2
, x
3
,...} diye bir nesne vardr. Bu nesne-
nin kme olduunu kmeler kuramnn ZF aksi-
yomlaryla kantlamak gerekiyor. Seim aksiyomu
olmadan bu kantlanamaz. Baz X kmeleri iin
kantlanabilir, ama her sonsuz kme iin kantla-
namaz. Kme olmann baz koullar vardr. {x
0
,
x
1
, x
2
, x
3
,...} nesnesinin bu koullar yerine getir-
diini kantlayamayz.
30
Kurt Gdel
Doal olmayan bir sonu. 1 yarapl bir k-
re alalm. imdi ok artc bir ey syleyeceim.
Bu kreyi yle be paraya blebilirim ki ve bu be
paray dndrerek, teleyerek, simetrisini ala-
rak, yani hacim ve alan deitirmeyen dnm-
lerden geirdikten sonra yle toparlayabilirim ki,
paralardan ikisinden yarap 1 olan bir kre,
geri kalan nden gene yar ap 1 olan bir kre
elde edebilirim. Bu samasapan grnen teorem Se-
im Aksiyomuyla kantlanabilir ancak. Matema-
tikte buna Banach-Tarski Paradoksu denir (ama
aslnda bir paradoks deildir, sadece artcdr,
paradoksa benzer.) Be parann hibirinin alan
olamaz elbet (yoksa alan byltemezdik.) Seim
aksiyomunun yardmyla, R
3
uzaynn alan hesap-
lanamayan altkmelerini bulabiliriz.
31
Canna
!
Vay
r = e
cos
- 2cos(4) + sin
5
(/12)
D
oan oker, 1951de stanbulda domu-
tur. Gen saylacak bir yata, 9 Ocak
2003te, ardnda eini, iki ocuunu ve onlarca
rencisini brakarak aramzdan ayrlmtr.
Srasyla Diyarbakr, Ankara, Kocaeli,
tekrar Ankarada okuduktan sonra, Doan
oker 1968de Hacettepe niversitesi Mate-
matik Blmne girmi ve srasyla lisans,
yksek lisans ve doktora diplomalarn elde
ederek 1976da eitim hayatn bu niversite-
de bitirmitir. Gene ayn niversitede Mate-
matik Eitimi Blmnde retim yesi ol-
mutur. Profesrlk unvann 1989da alan
oker, 1997de Akdeniz niversitesi Mate-
matik Blm Bakan olmutur.
okerin ilgi alan analiz ve topolojiydi.
Matematik eitimine zel ilgi duyar ve nem
verirdi. YK-Dnya Bankas Milli Eitimi Ge-
litirme projelerinde grev alm ve bu projele-
re katkda bulunmutur. Belirtisiz Kmeler ve
Belirtisiz Topolojik Uzaylar konularna ilgi du-
yan oker bu konularn lkemizdeki nclerin-
den olmutur. Bugn niversitelerimizde grev
yapan Hatice Tuna Yalva, Haydar E, Hamet
Gray, Necla Turanl, Mustafa Demirci ve Sa-
dk Beyhann doktora hocas olmutur.
Yaam boyunca eitli kurumlarda yneti-
cilik grevlerinde bulunmu, bilimsel dergilerde
yayn kurulu yelii ve uluslararas dzeyde ha-
kemlik grevi yapmtr. On drt yksek lisans
ve alt doktora tezi danmanl yapmtr. Tez
danmanln yapt drt doktora rencisini
yalnz brakarak aramzdan ayrlmtr. Mate-
matik Dnyas yayn kurullarnda da grev ya-
pan Prof. Dr. Doan okeri saygyla anyoruz.
Matematik Dnyas
32
Doan oker
(1951-2003)
Matematik Dnyasnda l Benzerlik
nal Ufuktepe
zmir Yksek Teknoloji Enstits
Yl 1997. Trk Matematik Derneiyle yaplan grmeler sonucunda Matematik Dnyasnn
Akdenizde yaatlmasna karar verildi. Yayn Kurulu: H. brahim Karaka, Timur Karaay, Doan
oker, lham Aliev ve nal Ufuktepe.
Aralk aynda bir ii ilk kez yapmann heyecan ve telan yayoruz, elimizdeki yazlarn dzenlen-
mesi, bilgisayar ortamna geirilmesi vs. Blm seminerine girmeden nce son bir kez gelen e-postala-
ra bakyorum. Turkmatha bir lm haberi dm: Cahit ARF hocay kaybettik... Bir isyan duygusu
yerleiyor iime, bir bilgi ve erdem narnn aramzdan ayrl bir e-postaya skp kalmamalyd...
Seminer salonunda Cahit Hocann sayl doktora rencilerinden hocam Halil brahimin yanna
oturdum ve bir kda, Bamz saolsun, Cahit Hocay kaybettik notunu dtm. Seminer nasl
geti bilmiyorum ama sonraki kouturmacay ok iyi anmsyorum. Hocam cenaze iin stanbula git-
ti, Doan Hocayla birlikte Cahit Arfla ilgili kaynaklar taradk bir hafta boyunca. Ona dair gzel sz-
leri zenle tarad, rapido takmyla szckleri aydnla kard. Matematik Dnyasnn 7. cildinin ilk
says kapakta Cahit Arf Hocann resmiyle matbaadan gelir gelmez sayfalar rkek rkek taradk. Do-
an Hoca Samsunundan keyifle bir nefes ekip, Balang iin hi de fena deil, dedi.
Aramzdan Ayrlanlar
33
Sevgili Doanla 27 yl nce Hacette-
pe Matematik Blmnde tantm. Do-
an oker ve Orhan zerle birlikte be
kitap yazdk. almalarmzdan frsat
bulduka masa tenisi oynar, bundan da
byk keyif alrdk.
Doan, Hacettepe niversitesi Mate-
matik Blmn bitirdi. Doktorasn ve
doentlik dahil tm derecelerini Hacette-
peden ald. Lisans, lisansst ve doktora
dereceleri iin yurtdna gitme imkn ol-
masa da uluslararas dzeyde bir bilim
adam olunabileceinin rneklerinden bi-
ridir.
ok sayda renciye doktora yaptr-
d. rencileri arasnda bugn hepimizin
tand Prof. Dr. Haydar E ve Prof. Dr.
Mustafa Demirciyi de sayabiliriz. Sekin
bir bilim adam, iyi bir baba, arkadam
ve dostum Prof. Dr. Doan okerin an-
s nnde saygyla eiliyorum.
Kenan Ta
ankaya niversitesi, Rektr Yardmcs
Mhendislik ve Mimarlk Fak. Dekan
1998di galiba. Antalyada yaz oku-
lunda karlatk. Topoloji dersi veriyor-
du. rencilerin pek ou matematie il-
gisinden deil, okulu bir an nce bitirmek
iin yaz okuluna devam ediyordu. Soyut
dnme kavramlar hi gelimemiti. Ge-
ne de Antalyann o kavurucu scanda,
yaknmak bir yana, dudanda ince ironik
bir glmsemeyle nasl rencilerine bir
eyler retmek iin didindiini hi unut-
mayacam. Umarm o renciler Doan
okerin anlattklarndan olmasa da yaa-
ma biiminden ve grev bilincinden bir iki
ey kapmlardr. Bu mtevaz insan say-
gyla selamlyorum.
Ali Nesin
stanbul Bilgi niversitesi
Matematik Blm
Tartlmaz bilimsellii ve rnek kiili-
iyle rencilerine verdii akl, bilgi, sevgi
gibi yce deerler ve gzellikler iin deer-
li hocamz Prof. Dr. Doan okere min-
nettarz. Sizinle birlikte ok ey paylatk
bu ksack dnemde... Saygdeer hocam-
z, sevgi, sayg ve zlemle selamlarken...
Sizi hi unutmayacaz Hocam!
Haydar E / Hacettepe niversitesi
Matematik Blm
Yl 2001. Matematik Dnyas gmen ku-
lar misali bu sefer Akdenizden Egeye kanat
ayor. zmir Yksek Teknoloji Enstitsnn
Matematik Blmnde ulusal bir sorumluluu
almann heyecan iinde 10. cildin 1. saysn
hazrlyoruz. Turkmatha yine bir haber d-
yor: Fikri GKDAL hocamz kaybettik.
Doan oker hocam telefonla arayp, nal,
ilk sayya Fikriyle ilgili mutlaka bieyler koya-
lm diyor. Olur hocam! dedim. Matematik
Dnyasnn mavili bir gkyzyle ssl kapa-
na klid Dzleminde Geen Bir Yaam;
Fikri GKDAL yerleti.
Yl 2003. Matematik Dnyas Egeden Mar-
maraya kanat at bu kez. Ne tuhaf, Turmatha
kt haber dt yine: Doan oker hocay
kaybettik. imdi yeni yln ilk saysna Doan
Hocayla ilgili haberi dme grevi Ali Nesinin.
Doan Hocam 24 Austos 1951de stan-
bulda domu. Yaklak 52 yllk bir yaama o
kadar ok ey sm ki: 14 yksek lisans ve 10
doktora rencisi, Topoloji, Bulank Mantk ve
Matematik Eitimi zerine onlarca ulusal ve
uluslararas saygn dergilerde baslm makale-
ler, onlarca kitap, ulusal ve uluslararas dergi-
lerde hakemlik, idari grevler, projeler, lisans ve
yksek lisans dzeyinde verilen dersler, sevgi ve
saygy hi eksik etmedii muhteem bir aile re-
islii... Hepsi bu 52 yla sm. Bizleri her y-
nyle insan olan bu gzel insandan ayrd iin
artk sigaradan nefret ediyorum. Paketimde ka-
lan son sigaradan onun iin son bir nefes aldm
ve bir daha yakmamak zere sndrdm.
Rahat uyu Hocam!
Aramzdan Ayrlanlar
Prof. Dr. Doan okeri uurlama treninde
(10 Ocak 2003) Prof. Dr. Timur Karaayn yap-
t konumann metnidir.
Sevgili Doan,
Sevgili rencim,
Sevgili Meslektam,
Seni seven ve seni uurlamaya gelen bu top-
lulua, u anda sesimi duyuramayacak kadar g-
szm. O nedenle, ben seninle konuacam.
Bilim adamlarn, bak
amza bal olarak, deiik
biimlerde snflandrma ola-
na vardr. Sanrm u snf-
landrma ok yanl olmaya-
caktr: Bir, ok konuup az
retenler, iki, az konuup ok
retenler.
Dnyorum da, Sevgi-
li Doan, sen bu iki snfa da
girmiyordun. Sen hi konu-
madan ok ama ok reten
bir bilim adamydn. Arkan-
da binlerce renci, onlarca
gen bilim adam, uluslarara-
s dzeydeki yabanc dergi-
lerde yaymlanm makalele-
rin, byk olanakszlklar
direnerek bilim adam karar-
llna sahip birka kiiyle
yaymladn dergilerin, ki-
taplarn var. Bilim ve kltr
yaammza armaan ettiin
bu yaptlar seni ilelebet yaa-
tacaktr.
imdi yanmda durabil-
sen, asla izin vermeyeceini
bildiim bir konuyu akla-
may kiisel bor biliyorum.
Sanrm, yaamn boyunca en ok zldn ko-
nu budur. O asla bozulmayan duyarl kiiliin
ve engin hogrnle, Sakn syleme! deyiini du-
yar gibiyim. Ama bilim adna, kltr adna sy-
lemeliyim.
Bir lkenin bilim ve kltr hayatna etki ede-
bilmek, o etkiyi yllar sonra srdrecek kalc ya-
ptlar brakmak kolay deildir.
O yaptlardan biri, Cumhuriyet dneminde gi-
riilen ve baarsz kalan denemelerden sonra, se-
nin byk azmin, gayretin ve insanst abanla
hazrlanm olan Matematik Terimleri Szl-
dr. Almanca, Franszca ve ngilizce gibi
gl bilim dilinde binlerce ylda biriken matema-
tik terimlerine Trke karlklar bulmak gibi ok
zor bir ie birlikte girdik. Sen olmasan, yle b-
yk bir yapt ortaya kona-
mazd. Matematik Terimleri
Szl, Trk Dil Kuru-
munun tarihinde yaymlan-
m en kapsaml terim szl-
oldu.
Elbette, her szlk yaza-
r, nceki szlklerden yarar-
lanr. ncelikle, rahmetli Na-
zm Terziolunun TDKye
vermi olduu msved-
deden yararlanmay dn-
dk. Ancak, aradaki kuak
farknn yaratt dil uyu-
mazl ve TDKnin o zaman-
ki amalar, sz konusu
msveddeyi temel almam-
z engelledi. e yeniden ko-
yulmak gerekti. stn aban-
la bir kuyumcu titizliiyle
hazrlanan szlk, byk
bilim dilindeki btn mate-
matik terimlerine, Trke
kklerden Trkenin kural-
laryla karlklar tretmiti.
Bir terim szl halkn
benimseyemedii terimler
nermi olabilir. Alkanlk-
larn brakamayan bilim ve
sanat adamlarnn tepkisini de ekebilir. Asln-
da, terim szlklerinin hazrlan nedeni de bu-
dur. nerilen terimlerden bazs tutunamayabi-
lir; onlar yerine daha uygunlar zamanla ortaya
konabilir. TDKnin yllar sren baarl terim
tretme yolu budur. Bu yol, Trkeyi zenginle-
34
Bir Bilimadamna At
Timur Karaay
Bakent niversitesi, statistik ve Bilgisayar Bilimleri Blm
Prof. Dr. Doan okerin cenazesi
Antalya niversitesinden Hacettepe
niversitesine 10 Ocak 2003 gn
geldi. renciliini ve meslek yaam-
nn ounluunu bu niversitede ge-
irmiti. Elbette, son yolculuuna bu
niversiteden, bir bilim adamna ya-
rar biimde uurlanmalyd. Ama,
ne yazk ki rektr yoktu, onu temsil
edecek bir kii yoktu. rencileri,
dostlar oradayd; ama niversite ku-
rum olarak orada deildi. Trene ka-
pal bir mekn tahsis edilmemiti.
Yal annesi, ei, ocuklar, hasta ya-
knlar, onu seven rencileri ve mes-
lektalar o souk gnn ikindisinde
saatlerce titreyerek hznle uurlad-
lar Doan. Bunu, son yolculuunda
bir bilim adamna, onun ailesine, -
rencilerine ve meslektalarna yapla-
bilecek en byk hakszlk olarak g-
ryor ve knyorum. niversite yne-
ticileri bilmelidir ki bilim adamlar
tarlada yetimiyor!
Timur Karaay
Aramzdan Ayrlanlar
tirmenin, onu bilim ve kltr dili yapmann bi-
ricik yoludur.
Bu nemli yapt ne yazk ki yeni basm yapa-
mad; nk Atatrkn kurduu TDK o zaman-
larda yklmt. Yeni gelen TDK ynetiminin bir-
ok (baarl!) almalarndan birisi de ilk basm
bile tkenmeyen Matematik Terimleri Szln
vitrinden indirmek oldu. Szlkten arta kalanlar
ya depolarda rtlm ya da, kimbilir, kt ha-
muru yaplmak zere fabrikaya gnderilmi bile
olabilir.
Yeni TDKnin balatt hareket bununla bit-
medi. O gzelim Trke kklerden tretilen terim-
ler dland, Osmanlca ve Franszca kklerden t-
reyen terimlerle yeniden yazdrld. Yeni TDKnin
yeniden yazdrd Matematik Terimleri Szl-
nn kapan ap bana gsterdiinde, gzle-
rinde ilk kez sessiz bir isyan okudum. O bir an-
lk isyan gzlerinden arabuk silindi, yeniden
engin bir hogr kaplad yzn. syann belir-
tecek tek szck kmad azndan.
imdi senin adna o isyan dile getiriyorum. Bu
lkenin dilini, kltrn gelitirmek zere kuru-
lan TDK ynetimi, Trk diline hizmet eden yapt-
lar pe atma yetkisini kendinde grebilir mi?
TDK ynetimi de bilim etiine uymaldr. Vefa
dedikleri eyi ncelikle bilim ve kltr yaptlar-
na ve onlar yaratanlara kar duymaldr.
Kalc yaptlarn st rtlemez diye avu-
nuyorum imdi. Dilerim, Trk Matematik Tari-
hi, senin o byk yaptnn deerini bir gn yazar.
Sevgili Doan, bugn sana bir gizimi akla-
mak istiyorum. Hacettepe niversitesi Matema-
tik Blmnn, ilk kurulu yllarnda, ben tahta
bandaydm, sen karmda sralarda oturuyordun.
Genelde, rencilerin zor sayd dersleri anlatmak
bahtiyarln yaadm. O zor saylan derslerin
snavlarnda hep tam not alrdn. Giderek, bende
bir yanln yakalayabilme istei domutu. Snav
ktlarn zenle okuyor, bir yanln bulmaya
abalyordum. Hi bulamadm!..
Ama, Sevgili Doan, bugn ilk yanln yap-
tn! Daha bu lkenin genlerine, bu lkenin bilim
hayatna, kltr hayatna o verimli katklarn ar-
tarak devam edecekken, brakp gittin.
ok acele ettin!
ok zamansz gittin!
Sra sende deildi!
nan sra sende deildi!
Byle bir gnde sylenecek sz bellidir: Yeti-
tirdiin bunca rencin, arkanda braktn bun-
ca bilim ve kltr yapt, amaladn hizmeti
grmeye devam edecektir. Evet ama Sevgili Do-
an, btn bu ileri bakalarna brakmadan, ba-
ladn gibi kendi kendine srdrsen daha iyi de-
il miydi?
Rahat uyu!..
35
Aramzdan Ayrlanlar
Sevgili Doan,
nsan olmann ok zor olduu bir zamanda sen insandn. Trkiyenin yetitirdii ve yetitirebi-
lecei ender bilim adamlarndandn. Saniyelerini bile insanlara hizmet iin adadn.
ok deerli oluun, senin herhangi bir nme veya bakalarn kmseyen sz veya davra-
nlarnla deil, bizzat seni tm tanyanlarn ortak yargsyla ispatlanmtr.
Sen hep bana,
Ayinesi itir kiinin lafa baklmaz
nsanm demekle insan olunmaz
vecizesini hatrlatyorsun.
Gazetelerde sayfalarca, televizyonlarda saatlerce grdklerimizden, izlediklerimizden olmad-
n iin medya suskundu. Bu da senin gibi deerli insanlarn toplumda artk ok daha zor yetiebi-
leceinin habercisi olduundan acmz ok daha byk oluyor.
Sen hayatn boyunca sergilediin yaam tarznla gzel, sekin insan olma dersini de vermi ol-
dun. Bizler de hep seni anlatarak yarm kalan bu dersini devam ettirmeye alacaz.
Seni hep sevgi, sayg ve rahmetle anacaz. Ruhun ad olsun.
T. Hatice YALVA
Bu dnya size layk olabildi mi, bilmiyorum. Olamad ki, fazla kalmak istemediniz burada. Ama
eminim ki, arkada kalanlarn bu kadar zleceini bilseydiniz, byle abuk ayrlmazdnz aramz-
dan. nk sizin ne kadar ince biri olduunuzu hepimiz biliyoruz...
Zeynep Eken
Murat Rauf Sertel vefat
etti.
Murat Sertel, bizim
iin bazen MRS yeterli ru-
muzdu, veya bir dnem
rencilerinin hitap ettik-
leri ekliyle ulu Manitu
- Heracles M. Polemarc-
hakise God dendii gi-
bi - ok byk bir akade-
misyen rneiydi.
Ekonominin analitik bak as olmayan sos-
yolojizm (toplumbilimcilik) veya deskriptif (betim-
leyici) bir veri birikimi ve harmanlanmasndan
ibaret olmadn gren ve bu dncesini uygu-
layan lkemizin ilk bilimadamlarndan biridir.
Bildiim kadaryla, ESRC bursuyla gittii Ox-
forddan MITe gnderilmiti. Tezini Solow im-
zalad ama aslnda topolojist James Munkresle a-
lt. Asistanln yapt Evsey Domardan ii
ynetimine, reel sosyalizmin sorunlarna ve yr-
tlmesinin mantksal imknszlna dair ok ey
rendii tahmin edilebilir. 1975-80 aras ko-
nuyla ilgili denemelerinden oluan Workers and
Incentives, North-Holland, 1982, bazlarnca
fazla formel bulunmu da olsa nemlidir ve bir
Sertel Hayranlar Klb kesinlikle mevcuttu.
Hakl olarak.
Murat Sertel uzun yllar Boazii niversite-
sinde - genelde drt yln ngiliz edebiyatyla ge-
iren - baz ekonomi rencilerine mikro ve ana-
litik bak retti. Bunu ok ksa srede ve tek bir
ders vererek yapt sylenebilir. O tek ders 100
kiilik bir lisans 3. snfnda daima 5-6 rencinin
kaderini ve sosyal sistemlere bakn deitirmi-
tir. Sertel bunu aikar biimde yapmad. Merak-
ls tahtadaki forml ve ispatlarn arkasnda na-
sl bir dnyann yattn dersten sonra kendi
kendine arad ve buldu.
Murat Sertelin Trk (matematiksel) iktisat-
larnn duayeni saylmas doaldr ve bundan
sonra da yle saylacaktr. Balatt gelenek, bu-
gn, uluslararas oyun teorisi kongrelerine 30 ci-
varnda gen Trk ekonomistinin e anl katld-
bir dzeye ulat. Demek, 200 katlmcs olan
bir kongrede bu kadar yksek oranda Trk kat-
lmc olabiliyor. Bu younluu MRSin kuaklar
boyunca yaratt esintiye borluyuz. Ayn yo-
unluu ekonominin diger dallarnda gremiyo-
ruz henz. Tabii, MRS iin, ncelikle bir matema-
tiki - formel matematik eitimi olmasa da - sonra
bir iynetimcisi ve sadece nc olarak bir eko-
nomist diyenler de kabilir. yle olsun: What is
in a name?
Bugne kadar karma kan en byk hoca
olan aziz hocam unutulmaz Murat Serteli saygy-
la selamlyorum. Ne tam olarak onunla alma
cesaretini gsterebildim, ne de tam olarak istedik-
lerini verebildim. Bu konudaki zntm zamann
sona erdiremeyecei kadar derindir. Huzur iinde
yatsn.
36
Murat Rauf Sertel
(1942-2003)
Gndz Fndkolu
Trkiye Snai Kalknma Bankas ve stanbul Bilgi niversitesi
Aramzdan Ayrlanlar
Boazii ve Ko niversitelerinin retim
yesi Prof. Dr. Murat Sertel Fransada katld bir
konferansta geirdii kalp krizi sonucu hayata
veda etti.
1942 doumlu Sertel, Robert Kolej dare-
si ve ktisat Yksekokulu Ekonomi Blmnden
mezun olmu (1963), Oxford niversitesinde
ktisat dalnda ykseklisans yapm (1966) ve
Massachusetts Institute of Technologyden dok-
torasn (1971) almtr. Gen yata, 1979da Bo-
azii niversitesinde profesr olmutur. Ameri-
ka, Fransa, srail, spanya, Almanya, talya gibi
birok lkede iktisat, matematik ve iletme dal-
larnda aratrmac ve ziyareti profesr olarak a-
lmtr. Murat Sertel ayn zamanda Trkiye Bi-
limler Akademisinin (TUBA) kurucu yesiydi.
1984 Sedat Simavi Sosyal Bilimler dl,
1987 International Development Research Center
(Kanada) Aratrma dl, 1992 Mustafa Parlar
Bilim dln alan Murat Sertelin seksen dola-
ynda bilimsel makalesi ve sekiz kitab vardr.
Formel matematik eitimi olmayan Sertel,
matematii kendi kendine rendiini vurgulamak
amacyla, kendisi iin - byk bir alak gnll-
lkle - sk sk ben bir sokak matematikisiyim
derdi.
Ailesinin, sevenlerinin, bilim dnyasnn ba-
saolsun.
Matematik Dnyas
37
1979da Trkiyeye geldiinde hakim olan tasvi-
ri ve iine kapal iktisat anlayn ykm, yerine ana-
litik ve uluslararas standartlarda aratrmaya dayal
bir perspektifi getirmitir. Bylece, lkemiz, ktisat Ku-
ramnda dnyaya ak, uluslararas bilimsel cami-
ada tannan ve saylan bir seviyeye gelmitir. Bugn
iktisat sahasnda uluslararas dzeyde aratrma yapan
Trk biliminsanlarnn, dnyann nde gelen niver-
sitelerinde doktora yapan Trk talebelerin, neredey-
se hepsi dorudan ya da dolayl olarak Murat Ser-
telden ilham almlar, onun yaratt dnmn
rzgarndan istifade etmilerdir. Yakn tarih, tek bir
insann, bir lkenin bir bilim sahasndaki kaderini
bylesine deitirdiine herhalde ahit olmamtr.
Murat Sertelin bu olaanst baarsnn altn-
da, azimli kiilii ve birey olarak uluslararas bilim ca-
miasndaki saygnl yatmaktadr. Oyun Kuram,
Sosyal Seme Kuram ve ktisadi Tasarm gibi saha-
larda nde gelen biliminsanlarndan biridir. ktisat
Kuramnn en saygn yayn organlarnda neredilen
sekseni akn makalesi ve sekiz adet kitabnn yann-
da, birok bilimsel kuruluun saygn bir yesi, saysz
bilimsel toplantnn dzenleyicisi ve ok sayda bi-
limsel derginin de editrdr. Bunlar arasnda kuru-
cusu ve bakan olduu Center for Economic Design
(ktisadi Tasarm Merkezi) ile kurucusu ve baedit-
r olduu Review of Economic Design (ktisadi Ta-
sarm Dergisi) bu sahann nde gelen kurumu ve ya-
yn organdr.
Murat Sertelin ktisat Kuramna yapt ulusla-
raras dzeydeki katklardan kaynaklanan saygnl,
Trkiyenin de bu sahadaki ykseliine yol amtr.
Ksa zamanda kendisinden feyz ve/veya ilham alan bir
kuak yetimi ve bugn onun at yolda yryen
Trk biliminsanlar, ktisat Kuramnda gerek nicelik
gerek nitelik olarak dnyann nde gelen bilimsel ze-
minlerinde varlk gstermeye balamlardr. zetle,
Murat Sertel dnyada ktisat Kuramnn bugn bu-
lunduu noktaya gelmesinde ok katklarda bulun-
mu, daha da nemlisi, dnyann ulat noktay
Trkiyeye tayarak lkemize emsaline nadir rastla-
nr bir hizmette bulunmutur. Bugn, Japonyadan
Amerika Birleik Devletlerine dnyann her lkesin-
den yaan basal mesajlar, onun bu katk ve hiz-
metlerinin tescilidir.
Murat Serteli 25 Ocak 2003 tarihinde, Marsil-
yada, katld bir uluslararas konferansta grev ba-
nda kaybettik. Tututurduu meale ise kendisinden
ilham alan biliminsanlar yaadka lkemizi ve insan-
l aydnlatmaya devam edecek.
Remzi Sanver
stanbul Bilgi niversitesi retim yesi
Profesr Sertel scak kiilii ve bilimsel vizyo-
nuyla evrensel bilim evrelerinde tannan ve saylan
pek az saydaki Trk akademisyeninden biriydi.
Profesr Sertel pek ok kuaktan ekonomi ren-
cisi ve akademisyene ufuk am, ilham vermitir; ev-
rensel dzeyde baarya ulam ve en st standartlar-
da doktora rencilerini yetitiren bir kimse olmay
baarabilmitir. yi bir vatansever ve dnya insanyd.
Murat Sertel dostlar, rencileri, Trkiye ve
dnyadaki akademik topluluka ok zlenecek. ni-
versitemiz namna ei Jenny, olu Tevfik ve tm aile-
sine iten basal dileklerimizi iletiyorum.
Attila Akar / Ko niversitesi Rektr
[...] Parlak bir zekya, zmleyici ve yaratc bir
beyne sahipti. Trkiyenin altn bir donemi olan 60l
yllarn da etkisiyle, emei n plana karan bir siya-
sal-ekonomik dzenin yapsn da anlama abas iin-
deydi. Mantkl ve yleri yutan ok ho bir konuma
slubu vard. Girdii tartma gruplarndaki ren-
cilerin kendisine hayran olduunu bugn gibi hatr-
lyorum. Ayrca, bilir misiniz ki, Murat, o srada An-
karada ok tutulan kulplerden birinde ark
syleyen ve programn Mhr gzlm trksy-
le sonlandran arkc Alpayn arkasnda bateri a-
lp vokal de yapmtr.
Murat Sertel ok nemli bir kiiydi. Bu bakmdan,
kendisini ve yaptklarn anlayp takdir edecek nem-
li aratrmaclar da yetitirmi olmasna ve onlarn
Muratn yaptklarna erien rnler vereceine dair en
kk bir kukum olmamasna ramen, Turkiyenin
kaybnn ok byk olduunu bilelim.
Hatras nnde sevgi ve zlemle eiliyorum.
Herkesin ba sa olsun.
Fikret Grn
Dogu Akdeniz niversitesi Ekonomi Blm
Sayn Murat Sertelin rencisi olduum iin gu-
rur duyuyorum ve kendimi ok ansl hissediyorum.
Derslerden sonra olan PS saatlerinde sizi sorularmla
bunaltsam da bana hep sabrla yant verdiniz ve beni
her zaman doru ynlendirdiniz. Sizi hep hatrlayaca-
z ve saygyla anacaz. Hepimizin ba saolsun.
zlem Ayaz Arda-Ko MBA I
Bugne kadar renciliini yaptm en ilham
verici Hocam kaybetmenin zntsn yayorum.
Hocam senin rencin olabildiim iin kendimi ok
ansl gryorum. Herkesin ba saolsun.
Deniz Aylan, Ko MBA 2004
Deerli Hocam, gerekten ok ey rendim sen-
den. Ah be hocam, keke byle gitmeseydin, ok k-
t oldu bu, ok.
Yavuz Durgut
Aramzdan Ayrlanlar
38
Tbitak Bilim dl (1979) sahibi, krk do-
laynda matematiksel makaleye imza atm, deer-
li matematikimiz Gndz keday kaybettik.
25 ubat 1926da Tokyoda doan Masatos-
hi Gndz keda, 1948de Osaka niversitesinin
Matematik Blmnden mezun oldu. Doktoras-
n ayn niversiteden 1953te
ald. 1960da Ege niversitesi
Tp Fakltesinde yabanc ma-
tematik ve istatistik ihtisas sahi-
bi olarak Trkiyeye gelme-
den nce Nagoya, Osaka ve
Hamburg niversitelerinde a-
lt. Ege niversitesinde doent (1965) ve profe-
sr (1967) oldu. 1969-76 yllar arasnda OD-
Tdeydi. 1970-73 aras Tbitakta, 1976-78 aras
Hacettepe
niversitesi
Matematik Blm bakanl yapt. 1978-1991
aras ODTye geri dnd. 1991-93te Kuzey
Kbrsta, 1993-95te Marmara Aratrma Merke-
zinde, 1995-97de Gebzede, Elektronik ve Krip-
toloji Aratrma Merkezinde grev ald. 1997den
beri Feza Grsey Enstitsnde alyordu. Bu
zaman zarfnda, Hamburg
(1966), San Diego (1970-71)
ve Yarmouk (1986) niversi-
telerinde, Oberwolfach Mate-
matiksel Aratrma Enstit-
snde (1988) ve son derece
prestijli Princeton leri Aratr-
malar Enstitsnde (1976) zi-
yareti profesr olarak bulundu.
htisas alan cebir, cebirsel saylar kuram,
kodlar kuram ve kriptolojiydi. Aratrma alan
Galois ve ters Galois kuramlaryd.
Masatoshi Gndz keda
(1926-2003)
Aramzdan Ayrlanlar
o k
k y me t l i
mat e ma-
tiki Sayn
G n d z
ke da y
60l yllar-
da z-
mirde ta-
n d m. O
z a m a n
Trkiyeye
A l m a n -
yadan ye-
ni gelmiti. Geldiinde Trk matematiine kat-
ksyla, cana yaknl ve alak gnlllyle
herkesin gnln fethetmiti. Rahmetli babam
Gndz Beyleri bize yemee davet ettiinde,
onun gsterdii ilgiyi ve yaknl hibir zaman
unutmuyorum. Yllar sonra onunla FGIde tek-
rar karlamak ve scakkanllnda zerre kadar
deime olmadn grmek beni ok mutlu et-
miti. Gndz Bey yolun ak olsun!
Selman Akbulut / Michigan State University
Sadece birka kez grebildik ama ilk g-
rte sevilecek insanlardand. Gzel ve yalansz
dolansz yaad. yi iler yapt. Sevgi, iyilik ve i-
tenlik taard. Birileri bize bu dnyada bir g-
rev bimise, grevini fazlasyla yaparak ayrl-
d aramzdan.
Ali Nesin
stanbul Bilgi niversitesi
Gndz Beyle ilk kez ben ODT nc s-
nfta renciyken tantm. Bize Advanced Cal-
culus anlatmaya gelmiti. Matematikte stan-
dard bir dzey olduunu, bunun hatr, gnl ya
da zel duruma gre indirilip ykseltilemeyece-
ini bylesine bir ciddiyetle ilk kez ondan -
renmitik.
Son kez de Antalya Cebir Gnlerinden bi-
rinde bir probleme yapt katky anlatrken
duyduu o aratrmac heyecann hatrlyo-
rum. Bize vaazlaryla deil davranlaryla r-
nek olurdu, bunu da gzmze sokmazd.
Sinan Sertz
Bilkent niversitesi
Hayatn tam anlamyla matematie
adam olan Cahit Beyi rnek alarak, biz
de yaadmz srece matematik
yapmaya devam etmeliyiz, hem de
kendisinin daima tekrarlad gibi,
dilerimizi gcrdatarak
Gndz keda
39
Aramzdan Ayrlanlar
Dn elektronik postam amamam ve arkadalarmn telefonla ula-
amamas sonucu deerli hocamz Gndz kedann vefatn ancak bu-
gn renebildim. niversite yaammn ilk yllarndan balayarak,
birok dnemdam gibi akademik oluumumuzda, edindiimiz bilim-
sel kltrde nemli etkileri olmu, ok nemli bir bilim insann daha
kaybetmenin derin zntsn yayorum.
70li yllarda bir cebir bir de cebirsel geometri dersinde Gndz Beyin rencisi olmutum. Bu
derslerde belli bir felsefesi vard. Nasl olsa belirli konular daha derinlemesine alacamz ama
matematikte genel kltrn ileri yalarda biraz zor kazanldn savunurdu. Bu nedenle, ok k-
k bir snf olmamzdan da yararlanarak, bu derslerde bizi geni bir yelpazeye yaylm pek ok nem-
li konuyla tantrd.
Daha sonraki yllarda da kendisinin her zaman bilimsellii destekleyen ve baka eylerden ayr
tutan yaklamlarn izleme, ynlendirici sohbetlerini bolca dinleme ansmz oldu. niversitenin ve
blmmzn en problemli dnemlerinde bile bilimsellii hereyin zerinde tutacak, sorunlara her
trl kamplamadan uzak, bilim adam tarafszl ve drstl ile yaklaabilecek Gndz keda
gibi insanlarn olduunu bilmek ok rahatlatc bir unsurdu.
Gndz keda, bilimle uramann bir yaam ekli olduunu en iyi simgeleyen insanlardan bi-
riydi. Emekliliinden sonra Feza Grseydeki yllarnda bile sadece kendi konusunda deil, mate-
matiin baka konularnda hatta fizikte neler olup bittiini yakndan izlediini hayranlkla gzle-
dim. Son rahatszl dneminde, grup halinde ska yaptmz ziyaretlerde de o, konuyu hep
Trkiyede bilimin gelecei, nelerin yaplmas gerektii ynnde odaklatrmay yeledi. Gzleri da-
larak ilettii dilekler, vurgulad hedefler eminim uzun zaman akllarmzdan kmayacak.
Ailesine ve tm bilim dnyasna ba sal diliyorum.
Turgut nder / ODT
BR YAZ OKULU ANISI
Bayramn birinci gn vefatn zntyle gazeteden rendiim ok kymetli hocam, Prof. Dr. Gndz
kedann bende brakt izleri sizlerle paylamak istedim. 1979 yl Temmuz aynda ODTde matemati-
e ilgi duyanlar iin lisanst yaz okullar yaplyordu. Bugn dnyorum, bu okullar benim gibi Ana-
doluda grev yapan gen asistanlar iin ok gzel rneklerdi ve ok kymetli Gndz keda gibi hocalar-
mz tanmak iin nemli frsatt. Kendisinden cebir dersi aldm hatrlyorum. Gerek bir bilim insanyd,
ve bizim idealimizdeki bir rnekti.
Bu ksa srede matematiin yansra insanlk olarak ok eyler verdi bizlere. Bu yaz okullarnda idealist bir-
ok matematiki grev almt, fikir kimden kmt bilmiyorum, ama bilim adna ok faydal ve iddialyd. Ha-
trlayabildiim kadaryla Bahattin Cengiz, Cemal Ko, Aydn Aytuna, Alev Topuzolu, Ylmaz Akyldz, a-
fak Alpay, Halil Ibrahim Karaka ve daha birok kymetli hocamz grev almt. Bu yedi hafta iinde birok
misyon yklenmiti bize. Bunun eksikliini hl duyu-
yoruz. Mealeyi tayamadmz dnyorum.
Konunun ne olduunu hatrlayamyorum ama, ke-
da Hocamn cevabn yllarca unutamadm ve unutama-
yacam: Snftaki bir gen arkadaa, Araban olsa, ya-
tn da olsa, hadi uan da olsa sonuta ne olur ki diye
verdii cevab unutamyorum. Hocann bu cmlesini,
ben de daha sonra, para hrs olan rencilerime gerek-
tii zaman kullandm. Ayrca cebirde doktora yapan iki
arkadama (bugn her ikisi de profesr) nasl yardm
edip, onlara moral ver-
diini de ok iyi hatr-
lyorum. Sevgili keda
Hocam, sizi ok zle-
yeceiz.
Serpil Pehlivan /SD
KEDA hocamzn aramzdan ayrlacan
hi dnememitim. Kalanlara uzun mr,
hocamza Allahtan rahmetler diliyorum.
Sen 60 yandan sonra genlerle yarmayn
diye bana tavsiye de bulunmu olsan bile ben
IKEDA-NAKAYAMA Modules ile IKE-
DA-NAKAYAMA Rings konularna devam
edeceim.
TRK Matematiine katklarn asla unutul-
mayacaktr.
Topran nur dolu olsun Sayn Hocam.
Abdullah Harmanc
Hacettepe niversitesi
Gndz keda Ersan Akyldzla
Masatoshi Gndz keda
Mehpare Bilhan* / mehpare@metu.edu.tr
P
rof. Dr. Gndz keday yirmi dokuz yl nce
tandm ve o zamandan beri yakn evresinde a-
labilmek ansna sahip oldum. Matematik de-
has, engin kltr ve bilge kiiliiyle hepimize daima
rnek oldu ve nclk etti. Matematikte nemli ge-
limelere yol aan byk katklar yapt.
Gndz kedann babas Tokyoda bir sigorta
irketinde istatistik uzmanyd. Daha ortaokuldayken
evde babasnn matematik kitaplarn okuyarak ken-
di kendine matematik renmeye balar, harlyla
matematik kitaplar ve popler bilim dergileri alr.
Bunlardan birinde Galois hakknda bir yaz okur ve ok
etkilenir. Galois teorisinin kurucusu olan Evariste Ga-
lois, 23 yanda bir delloda ldrlm bir Fransz
matematikidir. Gerekten ok etkileyici ve dramatik
bir yaamyks vardr. keda, okul ktphanesinden
yana gre ok ileri olan bir kitap alarak Galois teori-
si hakknda bilgi edinir. niversite yana gelince aile-
sini ikna ederek Osaka niversitesi Matematik Bl-
mne girer ve buradan 1948de Rigaku-Shi (B.S.)
derecesi alr ve lisansst renimine balar.
Matematik literatrne katklar henz daha
doktora rencisiyken, 1950de balar. Cebirin byk
isimlerinden Nakayamayla birlikte yaymlad ilk
makalesi Frobenius ve quasi-Frobenius cebirlerinin s-
nflandrmas zerindedir. Daha sonra yapt al-
malarda bu sonular gelitirir. 1952de Kaplanskynin
blml halkalarda komtatiflik ile ilgili bir teoremi-
ni genelletirir ve bunun uygulamas olarak Hersteinn
1951de yapt bir sany yar basit halkalar iin ka-
ntlar. Bu arada Gaschtzn 1952de grup-halkala-
r iin verdii bir teoremi Frobenius cebirlerine genel-
letirerek temsil teorisi literatrne keda Operatr
adyla kaynak olur. 1953te, ikinci kohomoloji grup-
lar sfr olan cebirlerin (absolutely segregated algeb-
ras) yapsn inceler, bunu Hochschildin 1945te ver-
dii biimden daha kullanl bir biime getirir,
doktora takdim tezi olarak dier alt almasyla bir-
likte sunar ve 1953te Osaka niversitesinden Ri-
gaku-Hakushi (Ph.D.) unvann alr. 1954te Yu-
kawa bursunu kazanarak Nagoya niversitesi
Matematik Blmnde cebirsel sistemlerin koho-
moloji teorisi zerinde aratrmalar yapar.
1954 -1955 yllarnda Nakayama ve evresinde bir
cebir ekol oluturan Nagao, Yoshii, Eilenberg gibi ce-
bircilerle birlikte konuyu gelitiren makaleler yaymlar.
1955te Osaka niversitesi Matematik Bl-
mne Koshi (senior lecturer) olarak atanr. O yl
Tokyoda dnyann en nl isimlerinin katld Ce-
birsel Saylar Sempozyumu yaplr ve kedann gele-
cei zerinde ok etkili olur. O zamana kadar halka-
lar, modller ve cebirler zerinde alan ve on iki ma-
kale yaymlayan, ama daha ortaokul andan beri
Galois teorisine merak duyan kedann ilgisi artk ce-
birsel saylar teorisine kayar. Alexander von Hum-
boldt Vakfnn bursuyla 1957-1959 arasnda Ham-
burgha gider ve burada, 20. yzyln saylar teorisine
damgasn vurmu olan Hassenin yannda, bu teori-
de ve zellikle Galois genilemelerinin yerleme prob-
lemi zerinde almaya balar. Saylar teorisinin en
nemli problemlerinden birisi olan Galois teorisinin
ters problemi, verilen bir grubun Galois grubu olarak
kabul eden bir cisim genilemesinin olup olmadnn,
eer varsa bunun hangi taban cismi zerinde ger-
ekleebileceinin belirlenmesi olarak zetlenebilir.
Gnmzde hl zlememi olan bu probleme ve-
rilmi olan ksmi zmler literatre ok nemli kat-
klar oluturmutur. rnein Reichardtn 1937de bir
p-grubunu Galois grubu olarak kabul eden bir say
cismi ina etmesi, 1954te Schafarevichin zml
(solvable) bir grubun bir say cismi zerinde Galois
grubu olarak gerekleebileceini ispatlamas nem-
li sonulardr. Yerletirme problemi de bu temel
problemin ok nemli ve zor bir ynn olutur-
maktadr. kedann 1960ta yaymlad ve bir Ksa-
y cismi iin, K zerinde abelyen ekirdekli, sonlu
yerletirme problemi olarak adlandrlan proble-
min zayf zm varsa zmnn var olduu-
nu ispatlayan almas bavurulan nemli bir kaynak-
tr. kedann bu teoremi sonra Hoechsmann
tarafndan Knn bir cebirsel foksiyon cismi olduu
durumda (1966), daha sonra Fried ve Jarden tarafn-
dan (kedann ispat kullanlarak) Knn Hilbert cis-
mi olduu durumda verilmitir (1986).
1960ta byle parlak bir alma dneminden
sonra keda, ileride evlenecei Emel Ardorla birlik-
te Trkiyeye gelir. Hamburgda kalmas iin onu bo-
u bouna ikna etmeye alan Hasse, Trkiyede es-
ki rencisi Cahit Arf bulmasn tavsiye eder. Arfla
keda bylelikle tanrlar. O dnemde keda z-
miri stanbula tercih eder. Ege niversitesinin Fen
Fakltesinin kurulmasn beklerken, Ege Tp Fa-
kltesinde 1963e kadar istatistik uzman olarak a-
lr. 1964te Emel Hanmla evlenir, mahkeme ka-
raryla adna Gndz ekletir. Ege niversitesi
Matematik Blmnde 1965te doent ve 1966da
profesr olur ve Teorik Matematik Krssn ku-
rar. Bu zorluklarla dolu dnemde hem halkalar ve
cebirler, hem de cebirsel saylar teorisinde alma-
larn paralel olarak srdrm ve yapt nemli kat-
klar yedi makalede toplamtr. 1963te Grunwald
varlk teoremiyle yine yerletirme problemine nem-
li bir katkda bulunur.
40
Aramzdan Ayrlanlar
* ODT Matematik Blm retim yesi.
1964te Turn eitsizlii olarak bilinen eitsiz-
lii Bernouilli polinomlar ve Riemann zeta fonksi-
yonu asndan inceler. 1966da komtatif olma-
yan halkalar zerinde nemli bir alma yaymlar.
1966 Bahar dneminde Gndz keda Ham-
burg niversitesine davet edilir ve orada Galois te-
orisi ve say cisimlerinin yerletirme problemi ze-
rinde dersler verir.
1967de Trkiyeye dner. O dnemde Cahit
Arf, ODT Matematik Blmne gemitir ve Gn-
dz keday da ODTye gemesi iin ikna etmeye a-
lmaktadr. O yl Cahit Bey iki kez Gndz Beyi zi-
yarete gider ve nihayet ikna eder. 1969da ODT
Matematik Blmne profesr olarak atanr. O yl,
Cahit Beyle birlikte Oberwolfachta Hasse tarafndan
organize edilen bir cebirsel saylar teorisi toplants-
na giderler.
Bu toplantda Neukirchle tanrlar. Neukirch o
srada Bonn niversitesinde doktora tezini yeni bitir-
mi parlak bir gen matematikidir. ok ilgin bir te-
zi vardr ve tezinde yant bilinmeyen bir problem
vardr. Neukirch, kesirli saylar cismi Qnn mutlak
Galois grubu G
Q
nn kapal ve normal her alt-gru-
bunun topolojik anlamda karakteristik olduunu,
yani G
Q
nn srekli grup otomorfizmalar altnda in-
variant kaldn gstermi, ve buna dayanarak,
G
Q
nn srekli otomorfizmalarnn i otomorfizma
(inner automorphism) olacan tahmin etmitir. Ne-
ukirch Sans adyla anlan bu problemi zmek iin
uraan ok kii vardr. Trkiyeye dnnce Gndz
keda, bu prestijli problem zerinde uramaya ba-
lar ve bir sre sonra zer. nce G
Q
nn srekli her
otomorfizmasnn, grubun her elenik snfn invari-
ant braktn gsterir. Sonra bunu kullanarak asl so-
nuca ular, ve Neukirchin tahmininin doru olduu-
nu 1975 ve 1977de yaymlad almalarla kantlar.
Bu almas G
Q
nn yaps hakknda saylar teorisi-
ne ok nemli bir katkdr ve bunun zerine konunun
uzmanlar olan Arf, keda, Hasse, Neukirch, Roqu-
ette, Geyer ve Freyin katlmyla 1975te Silivride d-
zenlenen Cebirsel Saylar Teorisi Sempozyumunda
konu tartlmtr.
1971de San Diego Eyalet niversitesinde mi-
safir profesr olarak komtatif cebir ve Galois teori-
si zerinde dersler verir. 1972de Hasse-Arf Teore-
mini genelletiren bir teorem ispatlar.
1969 - 1977 dnemindeki almalar halkalar
ve cebirsel saylar zerinde paralel gitmektedir.
Eyll 1976da Hacettepe niversitesi Matema-
tik Blmne geer. 1976 Sonbahar dneminde, da-
vet edilmi olduu Princetonda, Galois teorisinin ters
problemi zerinde misafir profesr olarak aratrma-
lar yapar. Sonra Hacettepeye dner ve 1978e ka-
dar orada blm bakan olarak alr. 1978de
tekrar ODTye dner. 1979da, Cebir ve Saylar Te-
orisine yapt stn katklarndan dolay TBTAK
Bilim dln alr.
1985 -1987 yllarnda rdn, Yarmouk niver-
sitesinde misafir profesr olarak bulunduu srada
komtatif halkalar zerinde yksek mertebeli trev-
ler zerinde alr. 1988 yaznda iki ay Oberwol-
fachta misafir profesr olarak aratrma yapar.
KKTC Dou Akdeniz niversitesinde tamlk
ve Euclid blgeleri zerinde almalar yapar.
1992de ODTden emekliye ayrlr. Dou Ak-
deniz niversitesinden Eyll 1993te ayrlr ve T-
BTAK Marmara Aratrma Merkezinde almaya
balar. Bu, yeni bir dnemin balangc olur. Bura-
da TBTAK Diskret Matematik nitesini kurar, if-
releme ve kodlama teorisi zerinde aktif bir alma
balatr. Bu almalar 1995-1997 arasnda MAM
da Ulusal Elektronik ve Kriptoloji Aratrma Ensti-
tsnde srdrr.
1994te ODT, Mustafa Parlar Bilim, Hizmet
ve Onur dln, 1996da TBTAK Marmara
Aratrma Merkezi Liyakat dln alr.
1997den itibaren hayatnn sonuna kadar Fe-
za Grsey Enstitsnde alt. Gndz Beyin ne-
risi zerine, 1997-2000 arasnda lhan keda ve
Gndz kedayla birlikte nonabelian class field the-
ory erevesinde almak zere ben de Feza Gr-
sey Enstitsnde ek grev aldm. Burada kurmu ol-
duu o ideal aratrma atmosferini biraz da olsa
paylaabilmi olmaktan ok mutluyum.
Son zamanlarda, Artinin bir tahmini zerinde
alyordu. Artin 1927de, a 1, tam kare olma-
yan bir tamsay ise ay ilkel kk (primitive root) ka-
bul eden sonsuz sayda p asal says olacan tahmin
etmiti. Gndz keda, tamsay yerine cebirsel tam-
say ve asal say yerine asal idealler iin bu tahmini
ispatlamaya alt.
Prof. keda, bugn aktif olarak alan ok sa-
yda matematikinin dorudan veya dolayl olarak
doktora hocas olmutur. Benim saptayabildiim
isimler unlardr: Cemal Ko, Arif Kaya, Timur Ka-
raay, Nurettin Cengiz, Gnl Uslu, Birol Temelku-
ran, Bekir Klolu, Mahmut Hayfavi, Abdullah
Harmanc, Sadi Abou Saymeh, Rstem Kaya, Ahmet
Sharary, Abdurrahim Ylmaz, Fethi allalp, Cesa-
rettin Ko, Mustafa Akgl, brahim brahimolu,
Hasan lhan Tutalar, James Conlon.
Prof. Dr. Masatoshi Gndz keda, son derece
aktif bilimsel hayat ve zverili almalaryla Trk
matematiine ivme kazandrm, aktif grevler alm,
matematikteki yenilikleri ve uygulamalar srekli
izlemi, evresini ynlendirmi ve nclk etmitir.
Kendisini sevgi, sayg ve kranla anyorum.
41
Aramzdan Ayrlanlar
B
u konumada sizlere, matematiin nasl ba-
lad ve hangi aamalardan geerek gn-
mze geldiini anlatmaya alacam.
Bir matematik tarihisi olmadm, anlatacak-
larmn okuduklarmn bir sentezi olduunu, or-
jinal almalar inceleyerek hazrlanm bir konu-
ma olmadn belirtmek isterim.
Matematik Nedir? Matematik, insanlk tari-
hinin en eski bilimlerinden biridir. ok eskiden,
matematik, saylarn ve ekillerin ilmi olarak ta-
nmlanrd. Matematik de, dier bilim dallar gi-
bi, geen zaman iinde byk bir gelime gster-
di; artk onu birka cmleyle tanmlamak
mmkn deil. imdi syleyeceklerim, matema-
tii tanmlamaktan ok, onun eitli ynlerini
vurgulayan szler olacaktr.
Matematik bir ynyle, resim ve mzik gibi
bir sanattr. Matematikilerin byk ounluu
onu bir sanat olarak icra ederler. Bu adan bakn-
ca, yaplan bir iin, gelitirilen bir teorinin, mate-
matik dnda u ya da bu ie yaramas onlar
pek ilgilendirmez. Onlar iin nemli olan, yaplan
iin derinlii, kullanlan yntemlerin yenilii, es-
tetik deeri ve matematiin kendi iinde bir ie ya-
ramasdr.
Matematik, baka bir ynyle, bir dildir. Eer
bilimin gayesi evreni ve evrende olan her eyi an-
lamak, onlara hkmetmek ve ynlendirmekse,
bunun iin tabiatn kitabn okuyabilmemiz gere-
kir. Tabiatn kitab ise, Galilenin ok atf alan sz-
leriyle, matematik dilinde yazlmtr; onun harf-
leri geometrinin ekilleridir. Bunlar anlamak ve
yorumlayabilmek iin matematik dilini bilmemiz
gerekir.
Matematik, baka bir ynyle de satran gi-
bi entelektel bir oyundur. Kimi matematikiler
de ona bir oyun gzyle bakarlar. Matematik, kul-
lancs iin ise sadece bir aratr.
Matematiin ne olduunu, onun iine girdik-
ten sonra, bilgimiz lsnde ve ilgimiz ynnde
anlar ve alglarz. Anladmz ve algladmzn
ise, file dokunan krn fili anlad ve algladn-
dan daha fazla olduunu hi sanmyorum.
Matematiin Balangc. Matematik szc-
, ilk kez, M.. 550 civarnda Pisagor okulu ye-
leri tarafndan kullanlmtr. Yazl literatre gir-
mesi, Platonla(Eflatun) birlikte, M.. 380
civarnda olmutur. Kelime manas renilmesi
gereken ey, yani, bilgidir. Bu tarihlerden nce-
ki yllarda, matematik kelimesi yerine, yer l-
m manasna gelen, geometri yada eski dillerde
ona edeer olan szckler kullanlyordu.
Matematiin nerede ve nasl balad hakkn-
da da kesin bir ey sylemek mmkn deildir.
Dayanak olarak yorum gerektiren arkeolojik bul-
gular deil de, yorum gerektirmeyecek kadar
ak yazl belgeleri alrsak, matematiin M..
3000 2000 yllar arasnda Msr ve Mezopotam-
yada baladn syleyebiliriz.
Herodotosa (M.. 485-415) gre, matema-
tik Msrda balamtr. Bildiiniz gibi, Msr top-
raklarnn %97si tarma elverili deildir; M-
sra hayat veren, Nil deltasn oluturan %3lk
ksmdr. Bu nedenle, bu topraklar son derece de-
erlidir. Oysa, her sene yaanan Nil nehrinin ne-
den olduu taknlar sonucunda, toprak sahiple-
rinin arazilerinin hudutlar belirsizlemektedir.
Toprak sahipleri de sahip olduklar toprakla oran-
tl olarak vergi dedikleri iin, her takndan
sonra, devletin bu ilerle grevli geometricileri
gelip, gerekli lmleri yapp, toprak sahiplerine
bir nceki ylda sahip olduklar toprak kadar top-
rak vermeleri gerekmektedir. Heredot geometri-
nin bu lm ve hesaplarn sonucu olarak olu-
maya baladn sylemektedir.
Matematiin douu hakknda ikinci bir g-
r de, Aristo (M.. 384-322) tarafndan ileri
srlen u grtr. Aristoya gre de matematik
Msrda domutur. Ama Nil tamalarnn neden
olduu lme-hesaplama ihtiyacndan deil, din
adamlarnn, rahiplerin can skntsndan do-
mutur. O tarihlerde, Msr gibi devletlerin tek en-
telektel snf rahip snfdr. Bu snfn geimi halk
42
Matematiin Ksa Bir Tarihi-I
Msr ve Mezopotamya Matematii
Ali lger* / aulger@ku.edu.tr
* Ko niversitesi Matematik Blm retim yesi.
Ali lgerin bu yaz dizisi, ki aslnda bir
konumadr, birka say srecektir. Bu
sayda matematik tarihinin ilk dnemi
anlatlmaktadr.
veya devlet tarafndan saland iin, entelekt-
el uralara verecek ok zamanlar olmaktadr.
Kendilerini megul etmek iin, bakalarnn sat-
ran, bri, go gibi oyunlar icat ettikleri gibi, on-
lar da geometri ve aritmetii, yani o zamann ma-
tematiini icat etmilerdir.
Bu her iki gr de doru olabilir; rahipler ge-
ometricilerin iini kolaylatrmak istemi, yada
datmn adil yapldn kontrol iin, gen, ya-
muk gibi baz geometrik ekillerdeki arazilerin
alanlarnn nasl hesaplanacan bulmu ve bu e-
kilde geometrinin domasna neden olmu da ola-
bilirler.
Matematik Tarihinin Dnemleri. Matemati-
in yazl tarihini be dneme ayracaz.
lk dnem Msr ve Mezopotamya dnemi
olacak; bu dnem aa yukar M.. 2000-500
yllar arasnda kalan 1500-2000 yllk bir zaman
dilimini kapsayacak.
kinci dnem, M.. 500 - M.S. 500 yllar ara-
snda kalan ve Yunan Matematii dnemi olarak
bilinen 1000 yllk bir zaman dilimini kapsayacak.
nc dnem, M.S. 500lerden kalklsn
(analizin) balangcna kadar olan ve esasta Hint,
slam ve Rnesans dnemi Avrupa matematiini
kapsayacak olan 1200 yllk bir zaman dilimini
kapsayacak.
Drdnc dnem, 1700-1900 yllar arasn-
da kalan, matematiin altn a olarak bilinen,
klasik matematik dnemini kapsayacak.
1900lerin bandan gnmze uzanan, ve
modern matematik a olarak adlandrlan, iin-
de bulunduumuz dnem de beinci dnem ola-
cak. Her dnemi ayr ayr ele alp, eldeki kaynak-
lar erevesinde, o dnemdeki matematiin geli-
imi, katk yapan matematikileri, matematiin
toplum hayatndaki yeri ve o dnem matematii-
nin temel zellikleri hakknda bilgi vermeye al-
acam.
Birinci Dnem
Msr ve Mezopotamya Matematii
(M 2000-500)
Msr Matematii. lk dneme Msr mate-
matiiyle balayacaz. Eski Msr matematii ve
genelde de Msr tarihiyle ilgili yazl belge - tari-
hi eser kalntlarn kastetmiyorum - yok denecek
kadar azdr. Bunun temel iki nedeni vardr. Birin-
cisi, eski Msrllarn yazy papirslere yazmala-
r; ikinci nedeniyse skenderiye ktphanelerinin
geirdikleri byk yangn sonucunda, ki bu
yangnlarn sonuncusu 641de Msrn Msl-
manlar tarafndan fethi srasnda olmutur, yaz-
l belgelerin yok olmu olmasdr.
Papirs, Nil deltasnda byyen, krmzmt-
rak renkte, saz tr bir bitkinin, ortalama 15-25
metre uzunluunda ve 30-50 santim geniliinde
olan yapraklardr. Bu yapraklar kesilip, birleti-
rilip, preslendikten ve baz basit ilemlerden gei-
rildikten sonra, kt yerine yaz yazmak iin kul-
lanlrm. Paper, papier gibi Bat dillerindeki
kt karl szckler, papirs szcnden t-
retilmitir. Bir papirsn ortalama mr 300 yl-
dr; 300 yl sonra, papirs, nem, s ve benzeri ne-
denlerle, pul pul olup dklmektedir.
Matematikle ilgili, istisnai artlar altnda sak-
land anlalan, iki papirs gelmitir gnmze.
Msr matematii hakkndaki bilgimizin ana kay-
naklar bu iki papirstr.
Bu papirslerden ilki, Ahmes (ya da
Rhind) papirs olarak bilinen, 6 met-
re uzunluunda ve 35 cm kadar geni-
liinde olan bir baka papirstr. Bu
papirsn, M.. 2000li yllarda yazl-
m ol an bi r paprsn, M. .
1650lerde Ahmes isimli bir matema-
tiki tarafndan yazlan bir kopyasdr.
Bu papirs 1850lerde rlandal anti-
kac H. Rhind satn almtr, imdi Bri-
tish Museumdadr. Bu papirs, mate-
matik retmek gayesiyle yazlm bir
kitaptr. Giri ksmnda, kesirli say-
larla ilemleri retmek gayesiyle veri-
len birka altrmadan sonra, zm-
leriyle 87 soru verilmektedir. Bu
sorular, paylam hesab, faiz hesab
43
veya baz geometrik
ekillerin alann
bulmak gibi, insan-
larn gnlk hayat-
ta karlaabilecei
trden sorulardr.
Bu, az ok bizim 8.
snf matematii d-
zeyinde bir mate-
matiktir.
Moskova papi-
rs diye bilinen ve
i mdi Moskova
mzesi nde ol an
ikinci papirs de M.. 1600lerde yazlm bir ki-
tapktr. Bu papirs 25 soru iermektedir. Bu
sorular, ikisi hari, Ahmes papirsndeki sorular
trndendir. Dier iki soruya gelince, onlardan bi-
ri, bir dzlemle kesilen bir kre parasnn hacmi
ve yzeyinin alannn hesaplanmasdr. Dieri ise,
yine bir dzlemle kesilen bir piramidin hacminin
bulunmas sorusudur. Her iki soru da doru ola-
rak zlmtr. Bu iki soru Msr matematiinin
zirvesi olarak kabul edilmektedir.
Msrllar, dairenin alannn apna orantl
olduunun farkna varmlar ve saysn 4
(8/9)
2
, yani 256/81 3,16 olarak bulmulardr.
Msr matematiinin 2000 yl boyunca bu dzey-
de kald ve kayda deer bir ilerleme gsterme-
dii anlalmaktadr.
Msr say sistemi, on tabanna gredir ve ra-
kam sistemlerinin yazm ve kullanm Romen ra-
kamlarnnki gibidir. Bu rakamlarla hesap yapma-
nn ok zor olduu, Romen rakamlaryla hesap
yapmay deneyen herkesin kolayca grecei gibi,
aktr. Msr matematiinin gelimemesinin bir
nedeni bu olabilir.
Mezopotamya Matematii. Mezopotam-
yada yaam medeniyetlerden (Smerler, Akat-
lar, Babiller, Kaldeyenler, Asurlar, Urlar, Huri-
ler vb. ve fetihler nedeniyle, bir zaman Hititler,
Persler...) zamanmza, Msrdan kalandan ok
kat daha fazla yazl belge kalmtr. Bunun ne-
deni, Mezopotamyallarn yaz arac olarak kil
tabletleri kullanmalardr. Piirilen yada gne-
te iyice kurutulan bir kil tabletin mr sonsuz de-
necek kadar uzundur. Yaplan kazlarda yarm
milyondan fazla tablet bulunmutur. Bu tablet-
lerin nemli bir ksm stanbul Arkeoloji Mze-
sindedir. Dierleri de dnyann eitli - Berlin,
Moskova, British, Louvre, Yale, Colombia ve
Pensilvanya - mzelerindedir. Bu tabletlerin,
imdiye kadar incelenmi olanlarnn iinde, be
yz kadarnda matematie rastlanmtr.
Bu blgede yaam medeniyetlerin matema-
tii hakknda bilgimiz bu tabletlerden gelmekte-
dir. Bu tabletlerden anlaldna gre, Mezopo-
tamyada matematik, Msr matematiinden
daha ileridir; Mezopotamyallar lise iki dze-
yinde bir matematik bilgisine sahiptiler. Msr-
llarn bildikleri matematii bildikleri gibi, ikin-
ci dereceden baz polinomlarn kklerini
bulmasn, iki bilinmeyenli iki denklemden olu-
an bir sistemi zmesini de biliyorlar. unu sy-
lemem gerekir ki, o zamanlarda henz negatif ve
irrasyonel (kesirli olmayan) saylar bilinmemek-
tedir. Bu nedenle ikinci dereceden her polinomun
kklerini bulmalar mmkn deildir. Mezopo-
tamyallar, daha sonra Pisagor Teoremi olarak
adlandrlacak olan teoremi biliyorlard. say-
sn karesi 10 olan bir say olarak bilmekteler.
Daha sonralar 3.15 olarak da kullanmlardr.
Mezopotamyallarn say sistemi 60 tabanl
bir say sistemidir. Bu say sistemi gnmzde de,
denizcilik ve astronomi de kullanlmaktadr. Bi-
zim say sisteminde 10 ve 10un kuvvetlerini kul-
landmz ve saylar buna gre basamaklandr-
dmz gibi, onlar da saylar 60 ve 60n
kuvvetlerine gre basamaklandrmaktaydlar. Bu
say sisteminin en nemli zellii basamakl, ya-
ni konumlu bir say sistemi olmasdr. Saatin 60
dakika, gnn 24 saat ve dairenin 360 dereceye
blnm olmas bize bu say sisteminden kalan
miraslardan sadece birkadr. Mezopotamyal-
larn 60 tabanl bir say sistemi semi olmalar-
nn nedeni bilinmemektedir. Bu konuda ileri s-
rlen belli bal gr ya da varsaym unlardr:
44
Moskova papirs
Rhind (Ahmes) papirs
1) 60 saysnn 2, 3, 4, 5, 6, 10, 12, 20, 30 gi-
bi ok sayda blenleri olmas onu gnlk hayat-
ta ok kullanl klyordu; bu nedenle 60 taban-
l bir say sistemi semilerdir.
2) 60 tabanl say sisteminin seiminden n-
ce, o blgede 10 ve 12 tabanl say sistemlerini kul-
lanan medeniyetler olmutur. Daha sonra gelen bir
medeniyet, daha nceki l birimleriyle uyum
salamak iin, 10 ile 12 nin en kk ortak kat
olan 60 say sistemlerinin taban olarak almlar-
dr.
3) 60 tabanl say sisteminin seimi, bir elde-
ki, ba parmak hari, drt parmakta bulunan
eklem yerini o zamann insanlar say saymak iin
kullanyorlard; 4 parmakta 12 eklem yeri oldu-
u ve bir elde de be parmak olduu iin bu iki sa-
ynn arpm olan 60 say sistemlerinin taban
olarak almlardr.
Bu konuda grler bunlardr. Eer bir gn 60
saysnn niin seildiini izah eden bir tablet bu-
lunursa o zaman gerek anlalacaktr.
Birinci Dnemin Genel Deerlendirmesi. Bu
dnemin matematiini toptan deerlendirecek
olursak, temel zellikleri unlardr.
a) Bu dnem matematiinde teorem, forml
ve ispat yoktur. Bulgular emprik veya deneysel, i-
lemler saysaldr. Bunun byle olmas kanlmaz-
dr, zira o dnemde matematik, simgesel olarak
deil, szel olarak ifade edilmekteydi. Szel ve sa-
ysal matematikte (geometrik izimler hari) for-
mel ispat vermek olanaksz olmasa da, kolay de-
ildir.
b) Bu dnemin matematii zanaat dzeyinde
bir matematiktir; matematik matematik iin ma-
tematik anlayyla deil, gnlk hayatn ihtiya-
lar iin, yani halk iin matematik anlayyla
yaplmaktadr. Matematiin kullanm alanlar
ise, zaman-takvim belirlemek, muhasebe ileri ve
gnlk hayatn, inaat, miras datm gibi dier
ileridir. Dini ve milli gnlerin, ibadet saatlerinin,
deniz yolculuklarnn ve tarma uygun dnemle-
rin belirlenmesi iin, bugn olduu gibi, eski za-
manlarda da doru bir takvim yapmak son dere-
ce nemli bir i olmutur. Bu da ancak uzun sreli
gzlem, lm ve hesapla mmkndr. Bu mate-
matiin kullanm alanlarndan en nemlisi ve ma-
tematiin gelimesine neden olan temel ihtiyalar-
dan biridir. Devlet gelir giderinin hesaplanmas,
mal varlklarn tespit, kayt ve muhasebesi de
devlet dzeni iin elzem olan ve matematiin kul-
lanld dier bir alandr.
Bu dnem matematii ve bu blge lkelerinin
kltrel varlklar Pers istilasyla son bulur.
45
Rhind (Ahmes) Papirs
3 = 2 + 6 53 = 30 + 318 + 795
5 = 3 + 15 55 = 30 + 330
7 = 4 + 28 57 = 38 + 114
9 = 6 + 18 59 = 36 + 236 + 531
11 = 6 + 66 61 = 40 + 244 + 488 + 610
13 = 8 + 52 + 104 63 = 42 + 126
15 = 10 + 30 65 = 39 + 195
17 = 12 + 51 + 68 67 = 40 + 335 + 536
19 = 12 + 76 + 114 69 = 46 + 138
21 = 14 + 42 71 = 40 + 568 + 710
23 = 12 + 276 73 = 60 + 219 + 292 + 365
25 = 15 + 75 75 = 50 + 150
27 = 18 + 54 77 = 44 + 308
29 = 24 + 58 + 174 + 232 79 = 60 + 237 + 316 + 790
31 = 20 + 124 + 155 81 = 54 + 162
33 = 22 + 66 83 = 60 + 332 + 415 + 498
35 = 30 + 42 85 = 51 + 255
37 = 24 + 111 + 296 87 = 58 + 174
39 = 26 + 78 89 = 60 + 356 + 534 + 890
41 = 24 + 246 + 328 91 = 70 + 130
43 = 42 + 86 + 129 + 301 93 = 62 + 186
45 = 30 + 90 95 = 60 + 380 + 570
47 = 30 + 141 + 470 97 = 56 + 679 + 776
49 = 28 + 196 99 = 66 + 198
51 = 34 + 102 101 = 101 + 202 + 303 + 606
Ahmesin (M. 1680 - 1620) kendi yazdna gre,
Rhind papirs M 2000de yazlm bir baka papirsn
kopyasdr. Orijinal hali aa yukar 5,5m _ 0,3m boyu-
tunda olan ve hiyeroglif yazsnn bir tr olan hieratik ya-
zsyla yazlan papirsn n taraf, 2/3, 2/5, 2/7, 2/9, ...,
2/101 saylarn 1/n kesirli saylarnn toplam olarak veri-
yor, nk Eski Msrllar, 2/3 dnda, sadece 1/n kesirli
saylarn biliyor ve yazabiliyorlard. Yandaki tablodaki a
= b + c ksaltmas, 2/a = 1/b + 1/c olarak alglanmal. r-
nein, birinci satrda, 2/3 = 1/2 + 1/6 yazmaktadr.
Aslnda, 2/3 en az iki trl byle yazabiliriz:
2/3 = 1/3 + 1/3 = 1/2 + 1/6.
Soru: 2/3 baka trl 1/a + 1/b biiminde yazlabilir
mi?
Sorular oaltabiliriz.
Soru: En sondaki 2/101 iin drtten daha az terimle
yazlan bir ifade bulabilir miyiz? Ya da 1/29 iin? Ya da
1/43, 1/73 iin?..
Soru: Verilmi bir a tek says ve bir k doal says iin,
2/a = 1/a
1
+ ... + 1/a
k
eitliini salayan sonlu tane mi a
1
, ..., a
k
doal says var-
dr?
Soru: Eer yleyse, bu eitlii salayan ka tane (a
1
,
..., a
k
) vardr?
Soru: Ve en kk k katr?
Soru: 2/a yerine 3/a alrsak bu sorularn yant ne olur?
S
alih Zeki 1864te stanbul Cibalide Kkmus-
tafapaa mahallesinde yoksul bir ailenin ocu-
u olarak dnyaya geldi. Ad sadece Salihti,
Zeki mahlasn daha sonra alacaktr. Drt yanda
annesi Saniye Hanm, alt yanda babas Boyabat-
l Hasan Aay kaybeder. Bykannesi tarafndan
nce mahalle mektebine gnderilen Salih Zeki, us-
lu bir ocuk olmadn dnen retmeninin iste-
i dorultusunda okuldan alnarak bir esnafn ya-
nna rak olarak verilir. Salih Zeki on yandayken,
yetimleri okutmak zere kurulan Darafakaya gi-
rer ve okulu 1882de birincilikle bitirir.
Salih Beyin Salih Zeki Olu yks
Salih Zeki, Posta ve Telgraf Nazr (Bakan)
zzet Efendi tarafndan oluturulmak istenen bi-
limsel aratrma grubunda yer almak zere Pos-
ta ve Telgraf Fen Kale-
mi nde i e
balar. al-
malar Fransz
Emile Lacoin
ynetmektedir.
Bir yl kadar
telgraf tekni-
iyle ilgili a-
l mal ar dan
sonra renimi-
ni srdrmek
zere Parise
gnde r i l i r .
Darafaka y
ondan bir yl
nce
bitiren ve yine Fen Kaleminde alan arkada
Ahmed Fahri de vardr yannda. Balangta biraz
zorlanmalarna karn elektrik ve matematik ar-
lkl eitimlerini baaryla bitirirler.
Ahmed Fahri, Salih Hocann Zeki mahlasnn
yksn Muallimler Mecmuasnn Mays 1924 sa-
ysnda yaymlanan mektubunda yle anlatm:
Salihin Zeki lakab tarafmdan verilmitir. Bu da
kendisinin haklln gsteren bir hatraya daya-
nr. Politeknik talebesinden bir arkadamzla bir di-
feransiyel ifadenin integralini bulmak bahis konusu
olmutu. Politeknikli, eski hatrasna gre urayor-
du. Netice alamadk. Mesele bizi dosta mnakaa-
ya gtrd. Salih, dersten alnan bir dsturdan [for-
mlden] yararlanarak integrali buldu ve netice hasl
oldu. O vakit, Salih sen zekisin!, (Salih, vous tes
intelligente) dedim. Bunun zerine arkadalar da bu
lakab almasn teklif ettiler; kabul etti. te Salihin
Salih Zeki olmas byle bir matematik meselesi se-
bebiyledir [Salih Zeki Bey Hayat ve Eserleri, Cell
Sara, Yay. haz. Yeim Il lman, s.155]. Salih Ze-
ki doktora yapmak ister ancak Nezaret (Bakanlk)
tarafndan geri arlr, Posta ve Telgrafta 750 ku-
ru maala almaya balar (1887). Bir yandan da
Darafakada ve Mlkiyede ders vermektedir.
Ahmed Fahriyle birlikte ilk kitabn yazar: Hik-
met-i Tabiiye, yani Fizik. Bu kitap liseler iindir ve
1892de baslr. Ayn yl ilk ocuunu da kucana
alr: Daha sonra ordinarys profesr unvann ta-
yacak olan olu Malik domutur. Salih Zeki
1895te Rasathane Mdr olur. lk ei Vecihe Ha-
nmdan boandktan sonra 1901de ikinci ei olan
Halide Ediple evlenir.
rencilikten Evlilie
Halide Edip 1900 yaznda skdar Amerikan
Kz Kolejinin son snfna gemitir. Daha nce
Rza Tevfikten Fransz Edebiyat dersleri alm ve
onun benzersiz Arapa ve Farsa bilgisiyle anlat-
t Dou Edebiyat ve Felsefesi dersini izlerken
46
Salih Zeki
Haluk Oral* / oralh@boun.edu.tr
* Boazii niversitesi Matematik Blm retim yesi.
Dou mistisizminin etkisi altnda kalmtr. O yl
Halide Edip, matematik konusunda zayf kald-
n dnerek zel ders almak istediini babasna
bildirir. Rza Tevfikin edebiyat derslerinde baar-
dn matematikte baarabilecek bir zel hoca is-
temektedir. Babas arkada Salih Zekinin ders ve-
receini bildirince Halide Edip nce biraz korkar,
nk Salih Zeki matematik dahisi olarak tann-
maktadr ve Beyolu rasathanesinin mdrdr.
Halide Edip, Salih Zeki ldkten ok sonra Ad-
nan Advarla evliyken yazd kitabnda onu y-
le anlatr: Salih Zeki Hocann ilim ve felsefe mev-
zularnda ifade ettii etin ve daim alkas, daha
fazla mspet ilimlere saplanmt. Bu devirde en
fazla Auguste Comte ile megul oluyordu. Ona
gre, hakik insan dnyasnn realitesini yalnz
ilim adamlar anlam ve onlarn sayesinde in-
sanlar vahetten kurtulmutu. Fikir sahasna gir-
meyen herhangi bir grle alay ederdi. Ona g-
re sadece bir milletin deil, btn insaniyetin tek
yksek snf, tek insanlar sevk ve idare edebile-
cek snf limlerdi. Buna ramen kendisi siyaset-
le hi alkadar olmamtr.
Tabidir ki, o bana, Rza Tevfik Hocadan da-
ha fazla ve yeni bir dnya gr amt. Halbu-
ki ben, o gnlerde fikir itibaryla daha fazla mis-
tik ve ruh tesirlere tbi idim. Salih Zeki Hoca
benim tabi temaylmn ifratnn [doal eilimi-
min arlnn] nne geti ve fikri tekmlm
[dnsel oluumumu] ayarlad.
Salih Zeki Hoca ele ald herhangi bir mulak
mevzuu ok sade, fakat gz kamatran bir vuzuh-
la [aklkla] tahlil ederdi. Bu, bir taraftan, yeni bir
istikamette kafamn inkiafna [geliimine] yardm
etti, olanca gayreti ile beni mspet ilim anlayna
sevketti. Ayn zamanda Kolejde balayan gen ve
serbest temayln nne bir set ekti. [Mor Salkm-
l Ev, Halide Edip Advar, zgr Yaynlar, Tem-
muz 2000 s.132.] Okul baladktan sonra Salih
Zeki Halide Ediple ban uzun mektuplarla srd-
rr. Bu mektuplar romantik olmaktan ok niver-
site derslerini anmsatan mektuplardr. Okulun bit-
mesine yakn Halide Edipe evlenme teklif eder ve
bu teklif hemen kabul edilir. Okul biter bitmez ev-
lenirler. Halide Edip henz on sekiz yandadr, ya-
am boyunca onu etkileyebilecek (belki de tek) er-
kekle evlenmitir. ok ciddiye ald ev kadn
rolnn yannda o srada Kamus-u Riyaziyat adl
yaptn yazmakta olan eine sekreterlik ve asistan-
lk da yapmaktadr. Byk filozof ve matematiki-
lerin yaamyklerini eitli kitaplardan derler ve
kocasna iletir. On iki ciltten oluan bu yaptn yal-
nzca iki cildi baslabilmitir. 1897de baslm olan
bu iki cilt, doal olarak Halide Edipin yardm et-
tii blmleri iermez.
Halide Edip ok istemesine karn, doktorlarn
en azndan yirmi yana kadar beklemesini tavsiye
etmeleri zerine, 1903e kadar ocuk sahibi ol-
maz. O yl ilk ocuu Ayetullah, ertesi yl ikinci o-
lu Hikmetullah dnyaya gelir. Btn bunlar Hali-
de Edipin yazlarn srdrmesine engel olmamtr.
Deiik gazetelerde Halide Salih adyla yazlar ya-
ymlanmaktadr. 1908de kendi yazlarnn dnda,
Salih Zekiyle beraber filozof Auguste Comtela
ilgili bir makaleye de imza atar [Auguste Comte ve
Felsefe-i Msbete, Ulm-u ktisadiye ve timaiye
Mecmuas, Cilt 1, Say 2, stanbul 1324.]
1908 Merutiyetinin ilan Salih Zeki ve aile-
si tarafndan sevinle karlanr, Salih Zeki, Ma-
arif Meclisi azas seilir. Devrimi yapan ttihat ve
Terakki Partisine yakndr. 31 Mart (13 Nisan
1909) ayaklanmas srasnda Halide Edip yazla-
rndan dolay gericilerin hedefi haline geldiinden
ocuklarn alarak Msra kaar. Bir ay sonra Sa-
lih Zeki de Msra gider. Salih Zeki ocuklar
alp bir ay sonra stanbula dner, Halide Edipse
drt aylna ngiltereye gider.
Salih Zeki, 1910da zamann Maarif Nazr
(Eitim Bakan) Emrullah Efendiyle anlaamaya-
rak istifa eden Tevfik Fikretin yerine Galatasaray
47
Lisesi Mdrl grevine getirilir. Bu atama ba-
snda uzun uzun konu edilir, edebiyat ve bi-
lim adam kyaslamalar ve tartmalar yaplr.
Ayn yl Salih Zekiyle Halide Edipin yollar da
ayrlr. Mor Salkml Evden: 1910da benim ai-
le hayatmda byk bir deime olmutu. Salih
Zeki Bey ikinci defa evlenmeye karar vermiti. Ta-
addd zevcat [e saysnn artmas] aleyhine hi-
bir zaman deimeyen ve taassup [banazlk] de-
recesini bulan bir kanaatim vard. O zaman
Yanyada bulunan babam ocuklarmla beraber
ziyarete gittim. Salih Zeki Beye karar vermeden
evvel dnebilmesi iin zaman vermek istedim.
Dndm zaman, bu meselenin kapanmasnn
mmkn olmadn grerek ayrldm. Yani dokuz
senelik hayat arkadalmz sona erdi. (Mor Sal-
kml Ev s.177)
Salih Zeki 1912de Maarif mstearlna,
1913de Darlfnun Umum Mdrlne yani,
imdiki syleniiyle, niversite rektrlne ata-
nr. Yaamnn son yllarn akl hastalnn teda-
visi nedeniyle ilideki La Paix Fransz Hastane-
sinde geiren Salih Zeki, 2 Temmuz 1921de 57
yanda lr.
Mezar Fatih Camii bahesindedir. Mezar ta-
nda, Yenikap Mevlevihanesinin son eyhi, Ab-
dlbaknin yazd bir iir yer alr:
lm fen nmna bir zt- erif
Eyledi mr-i azizin kth
Ola maherde hesab sn
Nil-i rahmet etsin Allah
Alayp syledi yrn tarih
Gitti Salih Zeki eyvh eyvh
iirin son dizesinde, ebced hesabyla
1
Salih Ze-
kinin lmne tarih dlmtr.
Ya Halide Edipin duygular? Salih Zekiyi
unutmu mudur? eitli kaynaklardan rendii-
me gre, hayr, hi unutmamtr. Ama bunun te-
sinde, Halide Edipin Salih Zekiye her zaman b-
yk sayg duyduu kesindir. Bu sayg, Halide
Edipten ikinci ei Dr. Adnan Advara da gemi
ve Dr. Adnann ilk evirisi Salih Zekinin ok de-
er verdii Bertrand Russelldan olmutur. Bunu,
Halide Edipin u satrlarndan anlyoruz: Orada
[Ingilterede] B. Russelln evinde bir hafta misafir
kaldm. Salih Zeki, bana ondan, zamanmzn en
byk ilim kafas diye bahseder dururdu. (Mor
Salkml Ev s.169). Bu misafirlik Halide Edipin
1909da ngiltereye yapt yolculuk srasndadr.
Bu arada, Halide Edipin Russellla olan dostluu-
nun sonraki yllarda devam ettiini de belirtelim.
lmnden sonra Salih Zeki zerine pek ok
inceleme yaplmtr. Bu incelemelerden biri de Dr.
Adnan Advarn 1933te Isis adl bilim tarihi der-
gisinde ngilizce olarak yaymlanan makalesidir.
Birka yl mezar banda anlan Salih Zeki bi-
lenlerinin azalmasyla tarih albmnn sararan re-
simlerinden biri olmaya balad. Yaptlarnn yeni
harflerle basm almalarnn sonulanmasn di-
lemekten baka yapacak bir ey kalmyor bize.
48
Sol: Darlfnun-u Osmani Riyazi-
ye ubesi Dersleri Hikmet-i Tabi-
iye-i Umumiyeden Mebhas-i Elas-
tikiyet ve ariyet [Genel Fizikten
Esneklik ve Klcallk Bilgileri] Mat-
baay Amire, stanbul 1327
[1911]. Salih Zeki bu kitabn y-
le imzalam: Maarif-i Umumiye
Nazr kr Beyefendiye takdim
20 ubat 328 Salih Zeki.
Sa: Darlfnun-u Osmani Riya-
ziye ubesi Dersleri Hikmet-i Tabi-
iye-i Umumiyeden Mebhas-i Savt
[Genel Fizikten Ses Bilgisi] Mat-
baay Amire, stanbul 1326
[1912]. Salih Zeki bu kitabn da
yle ithaf etmi: Maarif-i Umu-
miye Nazr [Eitim Bakan] k-
r Beyefendiye takdim-i acizanem-
dir. 20 ubat 328 Salih Zeki.
1
Eski Trkede - Arapa, Latince, branice ve Yunancada da
olduu gibi - her harfe bir say deeri verilmiti. Son msrasnn
harflerinin say deerleri toplanarak lm, doum, bina inas
gibi nemli gnlerin tarihleri iire ifrelenirdi. Buna ebced (elif-
be-cim-dal, yani 1-2-3-4) hesab denirdi. lerde bu konuda da-
ha kapsaml bir yaz yazacaz.
49
sergisinden mecidiyeye ald Montuclann Matematik Tarihi kitabn sevinle gsterir. Avrupada Dou
matematikilerinin katklarnn pek bilinmediini syleyerek, Salih Zekiye ktphanelerdeki kitaplar ince-
leyip bunlar ortaya karmasn nerir. Salih Zeki biraz dndkten sonra bu neriyi kabul eder. Yalnz Do-
unun deil, Doulu matematikilerin yararland Eski Yunan matematii dneminin yaptlarn da inceler.
Bylece Doulu bilim adamlarnn eski Yunan matematiinin stne neler kattklarn ve Batya hangi dzey-
de ulatrdklarn ortaya koymaya alr. Kitap, adn El Birunnin Asr-l Bakiye an kurun-il Haliye adl,
astronomi ve tarih konularn ieren kitabndan almtr.
Yaymladmz nshalarda Salih Zeki, Asr- Bkiyenin birinci cildini, Azizim Efdaleddin Efendiye ya-
digarmdr 20 terinisan 329, ikinci cildiniyse Atfetl Efdaleddin Beyefendi biraderimize takdimimdir ithaf-
laryla imzalam.
Mehmet Efdaleddin (Tekiner) (1870-1957) tannm bir tarihimizdir. 1893te Mektebi Mlkiyeyi, ya-
ni Siyasal Bilgileri bitirdikten sonra Dahiliye Nezaretinde (ileri Bakanl) memuriyete balad. Bu greve
ek olarak 1896da retmenlie de balayan Efdaleddin Bey birok okulda tarih, slam tarihi ve sanayi ve ti-
cari corafya dersleri verdi. Tarih-i Osmani Encmeninde ve Trk Tarih Kurumunda ye olarak bulundu.
Osmanl ve slam tarihi zerine yaptlar vardr.
Asr- Bkiye [Yzyllardan
Geriye Kalan] Muhteviyatnn ba-
z ksmlar Darlfnun-u Osmani-
yede konferans suretinde verilmi-
tir. Salih Zekinin mehur yaptnn
birinci ve ikinci ciltleri. stanbul,
Matbaay Amirede 1329da
(1913) baslmtr. Bu kitap Do-
unun matematie katksn bu
konuda yazlan yaptlar da tanta-
rak anlatr. lk cilt dzlemsel ve
kresel trigonometri, ikinci cilt ce-
bir zerinedir. Kitabn nszne
gre Salih Zekinin matematik ta-
rihine ilgisi arkada Crdit Lion-
nais bankas mdr Le Moinen
ynlendirmesiyle balar. Le Mo-
ine eski astronomi ve matematik
kitaplarna merakldr. Bir gn Sa-
lih Zekiye Yksekkaldrmda sah-
haflk yapan yal bir Musevinin
B
ir sihirbaz sahnede yapt numarayla k-
k dilinizi yutturabilir ama nasl yaptn
rendiinizde numarann btn havas kay-
bolur. Numarann gerekten sihirbazlk olmad-
n anlarsnz! Bu bir dkrkl yaratr. Onun iin
sihirbazlar numaralarn nasl yaptklarn akla-
mazlar. Nedendir bilinmez insanolu sihirbazl bi-
lime yeler, sihirbazl daha elenceli bulur.
Matematikte de ilk bakta zor grnen ba-
z problemlerin zm ok basit olabilir, ar-
tc derecede basit bir matematiksel ilkeye daya-
nabilir. Matematikilerin srlarn paylamamas
(en azndan gnmzde) sz konusu olmadn-
dan bu ilkelerden birini aklayacaz: ekmece
lkesi, nam dier Gvercin Yuvas lkesi.
lke gerekten ok basit. Ama nce numara-
mz yapalm:
Kk Gauss babasyla
ormanda gezerken sormu:
Bu ormanda yaprak sa-
ys ayn olan iki aacn olma-
s iin herhangi bir koul sy-
leyebilir misin?
Baba Gauss byle bir ko-
ul dnemeyince yant k-
k Karl vermi:
Eer ormandaki yaprakl aa says, bu
ormann en ok yapra olan aacn yaprak say-
sndan daha fazlaysa, en az iki aacn yaprak sa-
ys ayndr...
Bu yk byk bir olaslkla uydurmadr.
Ama kk Gaussun bydnde dnyann
gelmi gemi en byk matematikisi olaca
gerektir.
Gaussun yant kark gibi grnebilir ilk
bakta. Ama ok kolay olduunu u aklamay
okuyunca fark edeceksiniz: Gvercin beslediini-
zi dnelim, her akam da gvercinler yuvalar-
na girsinler. Eer gvercin says gvercin yuvas
saysndan fazlaysa, rnein 4 yuva ve 5 gvercin
varsa, en az bir yuvada birden fazla gvercin var-
dr. lkeye Gvercin Yuvas ad verilmesinin ne-
deni bu aklamadr.
Bu ilke deiik ama denk ifadelerle de verile-
bilir. rnein,
1. Belli sayda gvercin ayn sayda yuvaya
yerletirildiinde yuvalardan birinin bo kalmas
iin gerek ve yeter koul, en az bir yuvada birden
fazla gvercin olmasdr.
2. Eer belli sayda gvercin belli sayda yu-
vaya hibir yuvaya birden fazla gvercin koyma-
dan yerletirilebiliyorsa, o zaman gvercin says
yuva saysndan kk veya eittir.
3. ki sonlu kme arasnda birebir eleme ol-
mas iin gerek ve yeter koul, bu iki kmenin ele-
man saysnn eit olmasdr.
Ormana ve aalara dnelim. Ne demiti Ga-
uss? Ormandaki yaprakl aa says en fazla yap-
ra olan aacn yaprak saysndan fazlaysa... Or-
manda 5 aa olsun ve her aa en fazla 4 yaprakl
olsun. lk drt aacn yaprak saylar 1, 2, 3, 4 ola-
rak farkl olabilir. Ama sona kalan aacn yaprak
says bu saylardan birine eit olmak zorunda
kalacaktr.
imdi rnek problem ve bu problemlerin
zmlerini verelim.
rnek 1. Bir dzlemin btn noktalar iki
renkle boyanrsa, drt kesi de ayn renkte olan
bir dikdrtgen vardr.
zm: yatay ve dokuz dikey doru ize-
lim. nokta iki renge 2
3
, yani 8 deiik ekilde
boyanabileceinden dikey dorularn en az ikisi-
nin yatay doru ile kesiimi ayn ekilde renk-
lendirilmi olmaldr. noktadan en az ikisi ay-
n renk olacandan aranan dikdrtgeni buluruz.
rnek 2. Kenar uzunluu 2 olan bir ekenar
genin iinde alnan be noktadan en az ikisi
arasndaki uzakln 1den kk veya eit oldu-
unu gsteriniz.
zm: genin kenarnn orta noktalar-
50
ekmece ya da
Gvercin Yuvas lkesi
Haluk Oral* / oralh@boun.edu.tr
* Boazii niversitesi Matematik Blm retim yesi.
n birletirelim. Bylece geni kenar uzunlukla-
r 1 olan drt ekenar gene ayrm oluruz. Bu
genin iinde be nokta alrsak en az ikisini ay-
n kk genden almak zorunda kalrz. Ve ka-
ntmz tamamlanm olur.
Bu sorunun aadaki genellenmi halinin ka-
ntlanmasn size brakyoruz.
rnek 3. f(x), katsaylar tamsay olan bir
polinom olsun. Eer f(x) = 2 eitliini salayan
tamsay varsa, f(x) = 3 eitliini salayan bir tam-
say olmadn kantlayn.
zm: nce, p ve q saylar ne olursa olsun,
p q saysnn f(p) f(q)y bldn gzlem-
leyin
1
. imdi f(a) = f(b) = f(c) = 2 ve f(d) = 3 ol-
sun. Bu durumda,
(d a) | (f(d) f(a)) = 3 2 = 1
(d b) | (f(d) f(b)) = 3 2 = 1
(d c) | (f(d) f(c)) = 3 2 = 1
olduundan
2
, d a, d b ve d c saylar ya 1e
ya da 1e eit olmaldr. Gvercin yuvas ilkesi-
ne gre bu saydan en az ikisi birbirine eit ol-
mal. Bundan da a, b ve c saylarndan en az iki-
sinin eit olmas gerektii kar. Bylece kantmz
tamamlanmtr.
Sorular
1. n + 1 tamsay arasnda, farklar nye tam ola-
rak blnen en az iki say vardr.
2. Bir dzlem zerindeki 25 noktann herhan-
gi arasndaki minimum uzaklk 1den
az olsun. Bu noktalarn en az 13n iine
alan 1 yarapl bir emberin varolduunu
gsteriniz.
3. n ve k pozitif iki tamsay olsun. nnin k ile b-
lndnde ayn kalan veren en az iki kuvve-
ti olduunu gsteriniz.
4. 7nin 0001 ile biten bir kuvveti olduunu
gsteriniz.
5. Yarap 1 olan bir emberin iinde alnan 6
noktadan en az ikisi arasndaki uzakln 1den
kk veya eit olacan gsteriniz.
6. Otuz gnde her gn en az bir hap imek ko-
uluyla 45 hap ien bir hastann, itii hap
saysnn toplam 14 olduu ardk bir gnler
dizisi olduunu gsterin.
51
Polinom
a
0
+ a
1
x + ... + anxn biiminde yazlan bir ifa-
deye polinom denir. a
0
, a
1
, ..., an saylar bu po-
linomun katsaylardr. rnein, 2 + 3x
2
+ 7x
3
,
katsaylar tamsay olan bir polinomdur. + 2x
katsaylar gerel saylardan oluan bir baka po-
linomdur. Ama x bir polinom deildir. 1/x de bir
polinom deildir. 1 + x + x
2
+ x
3
+ ... + xn + ...
gibi sonsuz ifadeler de polinom deildirler.
Bir Sihirbazlk
Yntemin gcn daha iyi gstermek iin bir
baka teorem kantlayalm. Buram buram sihir-
bazlk kokan bir teorem... 1le 50 arasndan her-
hangi on say sein. imdi ok iddial bir ey sy-
leyeceiz: Bu on say arasndan, toplamlar
birbirine eit olan iki tane be saylk kme bula-
bilirsiniz. rnein, diyelim,
{2, 5, 24, 26, 27, 30, 33, 34, 42, 50}
saylarn setiniz. Aadaki be eli altkmele-
re bakalm:
{2, 24, 27, 33, 42} ve {5, 26, 30, 33, 34}.
Bu iki kmenin saylarnn toplamlar birbiri-
ne eittir. nanmazsanz toplayn.
sterseniz baka on say sein. Biraz denerse-
niz ne sihirdir ne keramet setiiniz on say
arasndan, toplamlar eit olan iki tane be ele-
manl kme bulabilirsiniz.
Bu sav kantlayalm. A, on saylk kmemiz
olsun. Ann ka tane be eli altkmesi vardr?
tane vardr. Bu sayy aklmzda tutalm, birazdan
gerekecek. Her be elik altkmenin saylarnn
toplam en az
1 + 2 + 3 + 4 + 5 = 15
olabilir, en ok da
46 + 47 + 48 + 49 + 50 = 240.
Toplamlarn 15le 240 arasnda deitiini bul-
duk. 15le 240 arasnda
240 15 + 1 = 226
say vardr. Bu say da nemli olacak, aklmzda
tutalm.
Demek ki, 252 tane be elik altkmenin
saylarnn toplam (15le 240 arasndaki) 226
saydan biri olmal. 252, 226dan daha byk
olduundan, gvercin yuvas ilkesine gre, bu
252 altkmeden en az ikisi ayn toplam verme-
li. Teoremimiz kantlanmtr.
1
pucu: n bir doal sayysa, p q says pn qn saysn bler.
2
u|v ifadesi u says vyi bler anlamna gelmektedir.

10
5
= 252
52
Bir Baka Sihirbazlk
Bir baka sihirbazlk daha yapalm. n herhangi bir say olsun ve rastgele n tane tamsay sein.
Bu saylarn hepsi birbirinden deiik olmayabilir.
u sav ortaya atyorum. Bu n saydan birkann toplam nye blnr.
rnein n = 5 ise ve 2, 4, 9, 9, 17 saylarn semisek, 2 + 9 + 9, 5e blnr (ya da 9 + 9 + 17).
Sav kantlayalm. Saylarmza,
a
1
, a
2
, ... , a
n
adn verelim. Aadaki n + 1 sayy ele alalm:
0
a
1
a
1
+ a
2
a
1
+ a
2
+ a
3
a
1
+ a
2
+ a
3
+ ... + a
n
Bu n + 1 saynn herbiri nye blndnde, kalan 0la n 1 arasnda bir saydr. 0la n 1 ara-
sndaysa yalnzca n tane say vardr. n, n + 1den kk olduundan (ansa bak!), gvercin yuvas
ilkesine gre, yukardaki n + 1 saydan ikisi nye blndnde kalanlar eittir. Bu iki saydan k-
n bynden karrsak, elde ettiimiz say nye tam olarak blnr (ve en bata setiimiz
n saydan birkann toplamdr.)
Karenin Kare Says

n n tane noktadan olumu
dzgn bir karede (kenarlar yatay
ve dikey) ka kare vardr? rnein,
n = 3 ise toplam 5 kare vardr, dr-
d kk, biri byk.
Kare Oyunu
n 2 bir tam say olsun. n n
tane noktadan olumu bir karede
iki kiilik u oyunu ele alalm: Her
oyuncu sras geldiinde daha nce
seilmemi bir noktay seiyor.
Hangi noktay hangi oyuncunun
setii ayrdedilmiyor. Drt kesi
o ana dek seilmi noktalardan
oluan bir diktrtgen elde eden ilk
oyuncu oyunu kaybediyor. Eer n
= 2 ise oyunu birinci oyuncu kaza-
nr, hem de nasl oynarsa oynasn
kazanr. Eer n = 3 ise bu oyunu
hangi oyuncu kazanr? Genel ola-
rak, n n tane noktadan olumu
oyunlar hangi oyuncu kazanr?
(Not: Burada dikdrtgenlerimiz
kenarlar yatay ve dikey olan dik-
drtgenlerdir, arpraz diktdrtgen-
leri diktdrtgenden saymyoruz.)
C
lay Matematik
E n s t i t s
(http://www.cl
aymath.org/) matema-
tie olan ilgiyi artr-
mak amacyla, bu mi-
l enyumun ba nda
yedi matematik prob-
lemini seerek, bu so-
rulardan herhangi biri-
ni zene tam bi r
milyon dolar dl ve-
receini duyurdu. Bu
sorulardan biri, topolo-
ji alannda son yzyln
tartmasz en ilgin soru-
su olan Poincar sansdr.
Bu sannn ne olduunu
olabildiince az teknik te-
rim kullanarak ifade et-
meye alacam.
Bir portakaln etrafna
geirilmi bir lastik d-
nelim. Bu lastii kopar-
madan ve portakaln y-
zeyinden ayrlmasna izin
vermeden portakaln zerinde
herhangi bir noktaya doru
bzlmesini salayabili-
riz. Ama ay-
n lasti-
in bir simitin zerine simiti bir kere saracak ve
ortasndaki delikten bir kere geecek ekilde ge-
irildiini dnelim. Bu durumda bu lastii ko-
parmadan veya simiti blmeden yzey zerinde-
ki bir noktaya bzmek mmkn deildir.
Demek ki bir portakaln yzeyi bir simitin y-
zeyi topolojik olarak ayn deildir. Bu zellik,
iki boyutlu bir kreyi (portakaln yzeyini) dier
yzeylerden ayran bir zelliktir. Yani, bu zellik
kreyi topolojik olarak belirler.
imdi boyutlu bir kre dnelim. bo-
yutlu kre, drt boyutlu klid uzaynda merke-
ze olan uzakl birim olan noktalar kmesi ola-
rak tanmlanr, yani {(x, y, z, t) R
4
: x
2
+ y
2
+
z
2
+ t
2
= 1} olarak. Bunu,
iki boyutlu krenin tan-
mnn genelletirilmesi
olarak alglayabilirsiniz.
Poincar nerdeyse bir
yzyl nce u soruyu
sordu: ki boyutlu kreyi
dier yzeylerden ayran
lastiin bir noktaya b-
zlebilme zellii, acaba
boyutlu kreyi de di-
er boyutlu uzaylar-
dan ayran bir zellik midir? Yani eer boyut-
lu bir manifold stnde gerilmi olan
herhangi bir lastik koparlmadan bir nokta-
ya bzlebiliyorsa, bu uzay boyutlu kre-
nin topolojik bir kopyas mdr?
lk akla gelen yant: Elbette yledir.
Bir yzyldr bu soruyu kimse yantlaya-
mamtr. Bu satrlarn yazld s-
rada Poincar Sans hl bir z-
me kavumamtr, yani 1 milyon
dolar daha sahibini bulamamtr.
Bir Milyon Dolarlk Soru
Burak zbac
bozbagci@ku.edu.tr
T
poloji Kesi
Henri Poincar
(1854-1912)
Poincar Sans n 3 ise tm n boyutlu okkatllar (ma-
nifold) iin kantlanmtr. 1960ta Smale n > 7 iin, 1961de
Zeeman n = 5, 1962de Stallings n = 6 iin kantlamtr. Step-
hen Smale kantn daha sonra n 5 iin genelletirmitir. Yir-
mi yl sonra, 1982de M. Friedman ok deiik yntemlerle
daha genel bir teorem kantlayarak Poincar sansn n = 4
iin kantlamtr. Dunwoody, Nisan 2002de sany kant-
ladn duyurmusa da, makalesinde daha sonra hata bulun-
mutur. imdi bir kantlama yntemi ngren bir makalesi-
ni matematikilere sunmu (http://www.maths.soton.ac.uk/
pure/viewabstract.phtml?entry=655). Ksa bir sre nce de
S. Nikitin sany kantladn matematik dnyasna duyur-
du (http://arxiv.org/PS_cache/math/pdf/0210/0210334v1.pdf).
Hakemler makaleyi okuyup dncelerini belirtecekler. He-
yecanla bekliyoruz.
* Ko niversitesi
Matematik Blm retim yesi.
53
Soru: Taban uzunluklar 2 ve 8 olan ve kegen-
leri dik kesien dik yamuun ykseklii katr?
zmler: nce sorudaki koullara uygun
bir yamuk izip verileri yanna koyalm.
2 ve 8 uzunluundaki kenarlar ekilde doru
orantda deiller. Teknik resim dersinde olmad-
mzdan bu pek nemli olmayacak bizim iin.
zm 1. eklimizde alt tane dik gen var.
Bundan yararlanmalyz elbette. ie dik gen-
lerin verildii ekillerde e alar, dolaysyla ben-
zer genler vardr ngrs ve umuduyla ekle
bakldnda, PDC, PBA, DACve ABDdik gen-
lerinin birbirlerine benzer olduklar grlecektir.
Bu drt benzer gen ikier ikier ele alnarak,
tam , yani alt farkl gen benzerlii yazlabilir.
Biraz fazla... Kenarlar bilinenler ve istenen uzunluu
gz nnde bulundurarak DACve ABDbenzer -
genlerini seelim. DAC ABDbenzerliinden,
eitliini elde ederiz. Yani 2/h = h/8. Bundan da
h
2
= 16 kar. Demek ki h = 4.
zm 2. PDC PBA gen benzerliini g-
rerek ve DAC dik geninde (DP AC oldu-
undan) klid bantsn kullanabileceimizi
umarak, bulduklarmz yazalm.
a) |PC| = molsun. PDC PBAbenzerliinden,
eitliklerini, bundan da |PA| = 4m elde ederiz.
b) Yukarda bulduumuz eitlii ve DAC di-
kgeninde Birinci klid Bantsn kullanarak,
|DP|
2
= |PA| |PC| = 4m
2
buluruz. Bundan da |DP|
= 2m kar.
c) PDAve PDCdik genlerine Pisagor teore-
mini uygulayalm. Srasyla,

m
PA
PC
PA
DC
BA
= = = =
2
8
1
4

DC
DA
AD
AB
=

4
2
54
Bir Soru, Be zm, Bir Yorum
ya da Hekareeittirace Teoremi
Ahmet Doan
ahmetdogan51@hotmail.com
D
h
A B
C
ACDB
DCAD
DAAB
|DC| = 2
|AB| = 8
|AD| = h = ?
8
2
D C
h
B
A
P
2
8

D C
B
A
2
h
4m
2m
m
P
8
* MEF Dersaneleri matematik retmeni.
h
2
= (2m)
2
+ (4m)
2
= 20m
2
ve
2
2
= m
2
+ (2m)
2
= 5m
2
buluruz. kincisini 4le arparak 20m
2
= 16, ve bu-
nu birincisiyle eletirerek h
2
= 16 buluruz. Yani
h = 4.
zm 3. Bir nceki zmde olduu gibi
PDC PBA gen benzerliini grerek ve kinci
klid Bantsnn (Bir dik gende, bir dik kena-
rn karesi, hipotens zerindeki izdmyle hi-
potens uzunluunun arpmna eittir) ADC -
geninde kullanlabilecei ngrs ve umuduyla
hesaplara geiyoruz:
a) Aynen yukardaki gibi balayacaz: |PC| =
m olsun. PDC PBA gen benzerliinden
elde ederiz. Yani |PA| = 4m.
b) ADC dik genine kinci klid Bants-
n her iki dik kenara da uygulayarak,
h
2
= (4m)(5m) = 20m
2
ve
2
2
= m(5m) = 5m
2
eitliklerini elde ederiz. Bunlardan da kolaylkla
(aynen yukardaki gibi) h = 4 kar.
zm 4. Burada bir yaratclk sz konusu
olacak... AC ve DB kenarlarnn dik kesime zel-
liini, ekildeki gibi, bir DM paraleliyle D ke-
sine tayabiliriz. imdi DMB dik genine Bi-
rinci klid Bantsn uygulayalm:
h
2
= |DA|
2
= |MA| |AB| = 2 8 = 16
buluruz, yani h = 4.
zm 5. Kegenleri dik kesien bir dik ya-
mukta, yksekliin karesi taban uzunluklarnn
arpmna eittir zelliinden
h
2
= 2 8 = 16
bulunur. Bundan da h = 4 kar.
zmler zerine Yorum. lk zm (ki
bunlara benzer baka zmler de bulunabilir)
benzerlik kavram ve bantlaryla kantlanabilen
klid bantlarna dayanmaktadr. Benzerlik ve
klid bantlar lise matematii iin renilme-
si zorunlu temel bantlardandr. Benzerlik konu-
sunun, lise mfredatnda bulunan okgenler, em-
ber, daire, uzay geometrisi, analitik geometri gibi
matematiin ok temel konularnda kullanlaca-
dnldnde, klid bantlarnn nemi
aktr.
Drdnc zmde bir yardmc doru ize-
rek soruyu daha bildik bir hale getirmenin holu-
u ve gzellii vardr.
Beinci zme gelince... Beinci zm, da-
ha nceki drt zmn herbirinin sonucu olan
bir zellie dayanmaktadr. Bu son zm, zel bir
drtgenin (yamuun), zel bir yamuun (dik ya-
muun), zel bir durumunun (kegenleri dik ke-
sien yamuun) yksekliiyle tabanlar arasnda-
ki ilikiyi ezbere bilmeye dayanmaktadr. Daha da
kts, byle bir ekli gren rencilerin biro-
u, drtgen, MNPR drtgeni olarak verilse bile,
hemen, Hocam, bu soruda h
2
= ac var! diye atl-
maktadr.
Elbette amacm Hekareeittirace Teoremini
ezberleyen rencileri sulamak deil. Amacm, bu
ve benzeri birok banty ezberleten, ve bylece
renciyi matematikten soutan ve korkutan s-
zmona kaynaklar eletirmek. Ne yazk ki, ni-
versiteye Hazrlk ad altnda yazlan birok kitap-
ta bu tr bir eilim vardr. renciler bu nedenle
matematii ezberlemeye ynelmektedir. Yine ne
yazk ki birok retmen arkadamz da bu an-
layla geometri retmeye almaktadr.
Hibir akl banda matematikinin, bir ren-
ciye, bakalm h
2
= ac bantsn ezberlemi mi?
dncesiyle bir soru soracam sanmyorum.
Matematii ezberlenecek forml ynna d-
ntren, renciyi dnmekten ve retmekten
alkoyan, yaratcl gelitirmeyen, renciyi en ha-
fif deyimiyle anlamaz yerine koyan anlay hem
matematie hem de renciye saygszlk deil
midir?

m
PA
PC
PA
DC
BA
= = = =
2
8
1
4
55
D
h
M
A
C
B
P
8 2
2
Yaz tura atyorsunuz. Yaz gelirse 1 puan alyor-
sunuz, tura gelirse 2 puan. Ve puanlarnz toplu-
yorsunuz. Toplamn bir zaman sonra n olma ola-
sl katr? (Lineer cebir gerekebilir.) n sonsuza
gittiinde, bu olaslklar bir sayya yaknsar m?
Yaknsarsa kaa yaknsar? Bir baka deyile, n ok
ok byk olduunda, toplamn bir zaman son-
ra n olma olasln aa yukar bulabilir misi-
niz? (Analiz gerekebilir.)
Yaz Tura
Bu kede liseli genlerimizin proje-
lerini yaymlayacaz. Yaymlanma-
sn istediiniz projelerinizi bize yol-
layn.
B
u saymzda, Mef Okullarndan Aslhan
Aknla zgr Paksoyun 2000 Tbitak
Proje Yarmasna sunduklar Gerel Sa-
ylar Kmesinde Tanmlanm Bir lemin Fibo-
nacci Saylarna Uygulan adl almalarndan
bir blm sunacaz.
Fibonaccinin nnn nedeni Liber Abaci
(Abaks kitab) adl kitabnda altrma olarak
sorduu u sorudur: Biri erkek biri dii bir ift
tavannz var, bir aylkken ok gen oldukla-
rndan reyemiyorlar, ama ikinci ayn sonunda
erginleip remeye balyorlar. Her ay her iftin
biri erkek biri dii olmak zere yeni bir ift ret-
tiini varsayalm. Tavanlar bu ekilde remeye
devam ederlerse bir yl sonunda ka ift tava-
nnz olur? Sorunun devam bu sorunun genel-
letirilmi halidir: n ay sonunda ka ift tava-
nnz olur?
Birinci ay 1 ift, ikinci ay remediklerinden
gene bir ift, bir sonraki ay iki ift... Her ayda
ka ift erikin tavan olduunu hesaplarsak u
diziyi buluruz:
1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, ...
Grld zere, ncden itibaren her say
kendinden nceki iki saynn toplamna eittir.
Bu diziye Fibonacci dizisi, dizinin terimlerine de
Fibonacci saylar ad verilmitir. Diziyi daha
matematiksel olarak yle tanmlayabiliriz:
0
= 0,
1
=
2
= 1,
n+2
=
n+1
+
n
.
Fibonacci saylar aralarnda birok iliki
salarlar. rnein:
1
+
2
+ ... +
n
=
n+2
1
1
+
3
+ ... +
2n
1
=
2n
2
+
4
+ ... +
2n
=
2n+1
1
1

2
+
3
... + (1)
n+1
n
= (1)
n+1
1
+ 1
1
2
+
2
2
+ ... +
n
2
=
n
n+1
3
+
6
+ ... +
3n
=
n+h
n+k

n
n+h+k
= (1)
n
2n
=
n+1
2

n
1
2
Bu eitlikler ve daha bakalar bilinir. Asl-
han Aknla zgr Paksoy projelerinde aada-
ki sonular bulmular, daha dorusu kantla-
mlar:
Teorem 1. m|n
m
|
n
.
Teorem 2. EBOB(
n
,
m
) =
EBOB(n, m)
Projede daha daha ilgin eyler de var.
Fibonacci dizisinden yararlanarak u sonsuz
kuvvet serisini oluturalm:
F(z) =
0
+
1
z +
2
z
2
+ ... = .
Bu seriyi z ve z
2
ile arpalm ve
F(z) zF(z) z
2
F(z)
serisini hesaplayalm. Fibonacci dizisinin tan-
mn kullanarak, basit bir hesapla,
F(z) zF(z) z
2
F(z) = z
buluruz. Yani,
F(z) = .
Eer sadaki kesirli polinomu yeniden
seri biiminde yazabilirsek, bu serinin katsay-
lar bize Fibonacci saylarn verecektir. Bu
yaklam kullanlan yntemin zn olutur-
maktadr.

z
z z 1
2

f z
n
n
n=
0

f
n 3 2
1
2
+
56
Aslhan Akn ve zgr Paksoyun Projeleri
Fibonacci Saylar
Nihat Ayber*
aybern@mef.k12.tr
Proje Kesi
* MEF Okullar matematik retmeni.
= 1 + z +
2
z
2
+ z
3
+ ...
eitliinin
1
altn izdikten sonra,
(*)
eitliini salayan A, B, ve saylarn bulma-
ya alalm. Diyelim bu eitlii salayan saylar
bulduk. Bakn o zaman neler oluyor:
= A(1 + z +
2
z
2
+ z
3
+ ...) +
B(1 + z +
2
z
2
+ z
3
+ ...)
= (A + B) + (A + B)z +
(A
2
+ B
2
)z
2
+ (A
3
+ B
3
)z
3
+ ...
yani
n
= A
n
+ B
n
oluyor...
n
iin
bir forml
bulmu oluyo-
ruz... A, B, ,
saylarn
bulmann bir-
ok yolu var-
dr. (*) denk-
leminin pay-
dalar eitlene-
rek elde edilen
polinomlarn
katsaylarna
bakabi l i r i z.
Ya da zye e-
itli deerler
v e r e b i l i r i z
(drt bilinmeyen olduuna gre en az drt de-
er vermek gerekir). rnein z = 0 alrsak, A +
B = 0 buluruz, yani B = A ve bylece Bden
kurtuluruz. Hatta her iki taraf da 1 z ile
arpp zyi sonsuza gtrebiliriz. Hatta ve hatta
z = 1/ alarak, sa taraf sonsuz yaparz, sol ta-
raf da sonsuz olmak zorunda olduundan,
1 1/ 1/
2
= 0, yani
2
1 = 0 bulu-
ruz. Ayn ekilde
2
1 = 0 bulunur. Bun-
lardan da ve nn x
2
x 1 = 0 denklemi-
nin kkleri olduu kar. Dolaysyla, ( ol-
duundan),
bulunur. imdi A ve Byi bulmak kolay: A =
1/5, B = A = 1/5. Demek ki artk
n
nin
bir forml var. Bir seim yapalm:
olsun. Demek ki,
.
Bylece,
n
Fibonacci saylar iin nye ba-
l bir forml elde etmi olduk.
Bu formlden yle bir sonu elde edebili-
riz:
n saysnn mutlak deeri 1den kk ol-

duu iin, nnin byk deerleri iin
n
ok
kk olduundan,
n
tamsays
n
/5 irrasyo-
nel (kesirsiz) saysna ok yakn olur. rnein,
55 =
10

10
/5 55,00364,
89 =
11

11
/5 88,997775.
Grld zere olduka baarl bir al-
ma. Ancak yerimizin darlndan dolay bu pro-
jenin ikinci blmn bir sonraki saymzda ya-
ymlayacaz. kinci blm esas itibariyle proje-
nin ismini de tayan ksm olacak. Bu yazy bir
soruyla bitirelim:
Soru: n > 2 ise,
m
saysnn
n
2
saysna b-
lnebilmesi iin gerek ve yeter art nedir?

f
n
n n
=
+
( )
5

1
= = =
1 5
2
1 5
2
+
ve

= =
1 5
2
1 5
2
ve
m

F z
z
z z
A
z
B
z
( ) =

=
1
1 1
2

z
z z
A
z
B
z
1
1 1
2

=
+

1
1 z
57
Leonardo Fibonacci
1175 - 1250
?
Ka tane Fibonacci sa-
ysnn asal olduu bi-
linmiyor, sonlu ya da
sonsuz olduklar bile
bilinmiyor.
1 Tm bu eitliklerin matematiksel aklamas ve kant vardr.
Ama bunu burada aklamaya yerimiz yok. Baz saylar iin
geerli olan bu eitlikler bilinmeyen zler iin de geerlidir.
Altrma Problemleri
A276. x
2
6y
2
= 2003 eitliini salayan x ve
y tam saylar var mdr?
A277. ABCFGH dbkey altgeninde (yani
kenarlardan herhangi biri uzatldnda altgenin
tamam uzatlan kenarn ayn blgesinde kalan bir
altgende) AB = CF = GH, (A) = (C) = (G) ve
(B) = (F) = (H) ise
1
, BC = FG = HA olduu-
nu gsteriniz.
A278. Bir snftaki rencilerin yedide biri er-
kektir. Snfa on yeni renci gelince erkekle-
rin says artar ancak snftaki yzdesi azalr. Kz-
larn says ka artt?
A279. Bir kutuda yeil, sar ve krmz elmalar
bulunur. Bunlar Amasya, Bursa ve Glbahe el-
malardr. Yeil elmalarn says Amasya elmala-
rnn saysndan, Amasya elmalarnn says sar el-
malarn saysndan, sar elmalarn says Bursa
elmalarnn saysndan, Bursa elmalarnn says
krmz elmalarn saysndan, krmz elmalarn
says da Glbahe elmalarnn saysndan daha
fazladr. Byle bir durum olabilir mi?
A280. P(x), katsaylar tamsay olan bir poli-
nomdur (bkz. sf. 49) ve deiik x tamsays iin
deeri 1dir. P(x)in tamsay kknn olmad-
n kantlayn.
Yarma Problemleri
Y276. mve n tamsaylar 1den byk. n
3
1
says mye, m 1 de nye blnr. m = n
3/2
+ 1
ve m= n
2
+ n + 1 eitliklerinden birinin doru ol-
mas gerektiini kantlayn.
Y277. Ters yazlmyla arpldnda, son
basama sfr olan sekiz basamakl bir say veren
tm drt basamakl saylar bulun.
Y278. 2n + 1 kiiden oluan bir toplulukta, her
n kiilik grubun tm bireylerini tanyan ve bu
grupta bulunmayan biri vardr. Bu toplulukta
herkesi tanyan birinin varln kantlayn.
Y279. Tekdze (monoton) artan f : [0,1] R
fonksiyonu f(0) = 0 eitliini ve f(1) > 1 eitsizli-
ini salar ve ayrca eer a, b, a + b [0,1] ise
f(a) + f(b) f(a + b)
eitsizlii gerekleir.
s
n
= f(1) + f(1/2) + f(1/3) + ... + f(1/n)
dizisinin snrl olmadn gsterin.
Y280. Her elemanndan en az birinin yine
o lden bir bakasna blnd sonlu bir po-
zitif tamsaylar kmesi verilmitir. Bu kmenin
tm elemanlarnn, ayn renkten olan her iki ele-
mandan biri dierini blecek ekilde iki renge bo-
yanabilineceini kantlaynz.
Gemi Sorularn zmleri
A266. 3698765432123456789 ve
345678909876543 saylarnn arpm ka ba-
samakldr?
zm. Saylar srasyla a ve b ile gsterelim.
O halde 36 10
17
< a < 37 10
17
ve 34 10
13
< b < 35 10
13
eitsizlikleri salanr. Buradan,
1224 10
30
< ab < 1295 10
30
eitsizlii elde
edilir. Dolaysyla ab says 34 basamakldr.
A267. Merkezi ABC ikizkenar (AB=BC) ge-
ninin AC kenar zerinde bulunan ember AB ve
BC kenarlarna teettir ve ayrca AC kenarn
paraya bler. genin ykseklii BH olsun. BH
AC = 182 ise, emberin yarap katr?
58
roblemler ve zmleri P
Refail Alizade*
rafailalizade@iyte.edu.tr
Bu bir yl srecek bir yarmadr. Grup halinde, okul
olarak ya da bireysel olarak katlabilirsiniz.
Dergimize altrma problemlerinin zmlerini deil,
yalnzca yarma problemlerinin zmlerini yollaynz. Ay-
rca ltfen u noktalara dikkat ediniz:
Her sorunun zmn ayr bir kda okunakl ve an-
lalr bir biimde yaznz.
Kdn sa st kesine adnz, soyadnz, adresinizi, -
renciyseniz okulunuzu ve snfnz yaznz.
zmleri, zmir Yksek Teknoloji Enstits, Matema-
tik Blm, Glbahe Ky, Urla zmir adresine 15 Nisan
2003 tarihine kadar adma gnderiniz.
Not
* zmir Yksek Teknoloji Enstits retim yesi.
1. (H), Hnin as anlamna gelir.
zm. emberin yarapn r ile gsterelim.
AF = FE = EC= 2r (ekle baknz) olduundan CD
= = 2r2 elde edilir. CHB ve CDH-
genlerinin benzerliinden, BH/r = BH/HD =
CH/CD = 3r/2r2 = 3/22 buluruz. Bunlar ko-
uldaki eitlikte yerine yazdmzda, nce
= 182,
buradan da r = 2 elde ederiz.
A268. 7den 7ye kadar olan tm tamsaylar,
her saynn iki komusunun arpm negatif olma-
yacak biimde ember boyunca dizilebilir mi?
zm. Byle bir dizilimin bulunduunu var-
sayalm. 0dan balayarak saylar saat ynnde a
0
,
a
1
, ..., a
14
ile gsterelim. O halde, a
2
nin iki kom-
usu olan a
1
ve a
3
saylarnn iaretleri ayndr (ya
ikisi de pozitif ya da ikisi de negatiftir.) Benzer bi-
imde a
3
ile a
5
, a
5
ile a
7
, a
7
ile a
9
, a
9
ile a
11
ve a
11
ile a
13
saylarnn iaretleri ayndr. Ayn nedenden,
a
2
, a
4
, ..., a
14
saylarnn iaretleri ayndr. Dier
taraftan a
0
n iki komusu olan a
1
ile a
14
n ia-
retleri ayndr. Dolaysyla a
0
dnda tm sayla-
rn iaretleri ayndr. eliki! Bylece koullar
salayan bir dizilim mmkn deildir.
A269. [x], x gerel saysnn tam deerini,
{x} = x [x] de kesir deerini gstermek zere,
[x] {x} 3
eitsizliini salayan en kk pozitif gerel x sa-
yy bulun.
zm. [x] {x} < [x] olduundan [x] > 3 ol-
mas gerekir. Dier taraftan, [x] = 4 alrsak, {x}
3/[x] = 3/4 eitsizliinden, verilen koulu salayan
en kk saynn 4 + 3/4 = 4,75 olduu anlalr.
A270. a, b, c gerel saylar max(a, b) + max(c,
2002) = min(a, c) + min(b, 2003) eitliini salar.
b c eitsizliini kantlayn.
zm. max(a, b) a min(a, c) olduundan,
nce min(a, c) + b min(a, c) + min(b, 2003) =
max(a, b) + max(c, 2002) min(a, c) + c elde ede-
riz, buradan da b c kar.
Y266. n saysnn pozitif tam blenlerinin sa-
ysn (n) ile gsterelim. (n
2
+ 1) dizisinin hibir
n saysndan balayarak kesin artan olmayaca-
n kantlaynz.
zm. n
2
+ 1 bir kare olmadndan, blen-
lerinin kmesi, d < n olmak zere {d, } gi-
bi ikililere ayrlabilir.
Dolaysyla (n
2
+ 1) ift saydr.
n bir ift sayysa, n
2
+ 1 saysnn tm blen-
leri tektir, dolaysyla, dnin alabilecei deerler
nden kk olan tek saylar olabileceinden, (n
2
+ 1) < n eitsizlii elde edilir.
imdi (n
2
+ 1) dizisinin bir n
0
saysndan ba-
layarak kesin artan olduunu varsayalm. O hal-
de (n
2
+ 1) sadece ift say deerleri aldndan,
her m n
0
ve k > 0 iin,
((m+k)
2
+ 1) ((m+k1)
2
+ 1) + 2
... (m
2
+ 1) + 2k
eitsizlikleri elde edilir.
mve kyi ift say ve k > m (m
2
+ 1) olarak
aldmzda
m + k > ((m + k)
2
+ 1) (m
2
+ 1) + 2k,
buradan da k > m (m
2
+ 1) > k eklinde eli-
ki elde edilir.
Y267. ABCD paralelkenarnn kegenlerinin
kesiim noktas O olsun. ABO geninin evrel
emberi AD kenarn bir E noktasnda, DOE -
geninin evrel emberi de BE doru parasn bir
F noktasnda kesiyor. (BCA) = (FCD) eitlii-
ni gsterin.
zm. (EFD) = (EOD) = (OEB) +
(EBO) = (BAD) = (BCD) olduundan
BFDCnin bir kiri drtgeni olduu (yani stnden
bir daire getii) anlalr. O halde (BCF) =
(BDF) = (OEF) = (OAB) = (ACD) eitlii,
buradan da (BCA) = (FCD) elde edilir.

n
d
2
1 +

3
2 2
6
r
r

9
2 2
r r
59
D
B
A F H E C
2r 2r r r
r
D
C
E
O
F
A
B
Y268. On kt parasnn her birine bir-
ka tane 2nin kuvvetlerine eit olan say ya-
zlmtr. Tm kt paralarndaki saylarn
toplam ayndr. Yazlan tm saylar arasnda
en az alt kez rastlanan bir say bulunduunu
kantlayn.
zm. Bir kt parasndaki saylarn
toplam m olsun. 2
k
m eitsizliini salayan
en byk k saysn ele alalm. Tm kt par-
alarndaki saylarn toplam 10mdir. Dier ta-
raftan saylardan hibirine 5ten fazla kez rast-
lanmasayd, tm saylarn toplam en fazla
5(2
k
+ 2
k1
+ ... + 1) = 5(2
k + 1
1)
= 10 2
k
5 < 10m
olabilirdi. Dolaysyla en az alt kez rastlanan
bir say bulunur.
Y269. a, b, c gerel saylar 9a + 11b + 29c
= 0 eitliini salamaktadr. ax
3
+ bx + c = 0
denkleminin [0, 2] aralnda en az bir kk
bulunduunu kantlaynz.
zm. (x) = ax
3
+ bx + c olsun. Demek
ki (0) = c ve (2) = 8a + 2b + c. O halde 0 =
9a + 11b + 29c = (0) + (2) + a + 9b + 27c
= (0) + (2) + 27(a/27 + b/3 + c) = (0) + (2)
+ 27 f(1/3), yani f(0) + f(2) + 27(1/3) = 0 eit-
lii elde edilir. (0), (1/3) ve (2) saylarndan
biri sfrsa, 0, 1/3 ve 2 saylarndan biri denk-
lemin [0, 2] aralndaki bir kkdr. Eer
(0), (1/3) ve (2) saylarnn hepsi sfrdan
farklysa, son eitlikten dolay, en az ikisinin
iaretleri birbirinden farkldr. O halde, (x)
fonksiyonu srekli olduundan, [0, 1/3], [1/3,
2] ve [0, 2] aralklarnn birinde denklemin k-
k bulunacaktr.
Y270. Aadaki iddialardan ikisinin do-
ru, birinin yanl olduu biliniyorsa, n pozitif
tamsaysn bulunuz:
1) n + 51, bir tamsaynn karesidir;
2) n saysnn son basama 1dir;
3) n 58, bir tamsaynn karesidir.
zm. kinci iddia doru olursa, n + 51
saysnn birler basama 2, n 58 saysnn
birler basama da 3 olur, dolaysyla bunla-
rn hibiri bir tamsaynn karesi olamaz. O
halde ikinci iddia yanltr, birinci ve n-
c ise doru, yani n + 51 = x
2
ve n 58 = y
2
eitliklerini salayan x ve y pozitif tamsay-
lar bulunur. Buradan x
2
y
2
= 109, yani (x
+ y)(x y) = 109 eitlii elde edilir. 109 asal
olduundan x + y = 109 ve x y = 1 eitlik-
leri, buradan da x = 55, y = 54 ve n = 2974
bulunur.
60
61
klid geometrisi 2000 yl akn bir sredir allmt ve artk bu alanda yeni bir ey kefedil-
mesi pek mmkn gibi grnmyordu. Buna ramen Amerikal matematiki Frank V. Mor-
ley 1899 ylna kadar kefedilmemi olmas inanlmas g ve zamannda byk aknlk uyan-
dran temel geometriye ait bir teoremi kefetmiti. Teorem unu ifade ediyordu:
Teorem. Herhangi bir ABC geninin i alarn eit aya blen alt doru (blen) izilsin
(aadaki ekilden takip edin.) Komu blenlerin kesiim noktalar bir ekenar
gen oluturur (ekilde XYZ).
Frank Morleyden teoremin hikyesini dinleyelim: O zamanlar or-
taokul andaydm. Benden 40 ya byk olan babam bir gn kur-
un kalemle yukarda ifade edilen teoremin en basit haliyle ek-
lini izivermiti bir kda.
Kendim izim aletlerimle bunu test etmitim nce.
Hangi genle balarsam balayaym, sonu hep ay-
nyd ve blenlerin kesiim noktalarnn olutur-
duu ortadaki gen hep ekenar kyordu.
Byleyici ve esrarlyd ama doruydu.
Morleyin bu teoremini kantla-
yabilir misiniz?
Morleyin Esrarengiz geni
Alparslan Parlak*
aparlakci@bilgi.edu.tr
Geometri Kesi
A
B C
X
Y Z
* stanbul Bilgi niversitesi Bilgisayar Blm retim yesi.

=
+
= + +

+

+

+
= + +

+

+

+
=
( !)
( )!
...
(
n
n
n
n
2 1
0
2
2 1
2
1
1
3
1 2
3 5
1 2 3
3 5 7
1 2 3 4
3 5 7 9
3
1
60
8
2 3
7 8 3
13
2 3
7 8 3
3 5
10 11 3
18
2 3
7 8 3
3 5
10

+
11 3
5 7
13 14 3
23 ...
1 = 1/3(2 + 1/4(3 + 1/5(4 + 1/6(5 + 1/7(6 + ....)))))
Canna
!
Vay
Sonuncu forml iin bkz. R.W. Gosper, Acceleration of series, Memo no. 304, M.I.T. Artificial Intelligence
Laboratory, Cambridge, Mass., 1974.
n 2 herhangi bir tamsay olsun. n n nok-
tadan oluan dzgn bir kare ele alalm, aada-
ki ekillerde grld gibi. Bu n
2
noktann dik-
drtgensiz altkmeleriyle ilgileneceiz, yani
herhangi bir diktrtgenin drt kesini birden
iermeyen altkmeleriyle. Bu tr altkmelere dik-
drtgensiz altkme diyelim. Burada dikdrt-
gen, kenarlar yatay ve dikey olan dikdrtgen an-
lamna kullanlmaktadr.
Eer n = 2 ise, noktal her
altkme dikdrtgensiz bir altkme-
dir, ve dikdrtgensiz daha byk
bir altkme bulamayz. Demek ki n
= 2 ise, dikdrtgensiz en byk alt-
kmenin nokta says 3tr.
Eer n = 3 ise, dikdrtgensiz bir-
sr altkme bulabiliriz. Aadaki bu altkme-
lerden grnyor (setiimiz noktalar siyah
yaptk.). Bunlardan en sonuncusunun 6 noktas
var. Bundan daha kalabalk dikdrtgensiz bir alt-
kme bulamayz. (Neden?)
imdi n = 4 olsun. En ka-
labalk dikdrtgensiz altkme
9 noktadan oluur, bunun ka-
nt olduka kolaydr. O kare
solda.
Eer n = 5 ise, 12 noktal
dikdrtgensiz bir altkme bu-
labiliriz. Hatta, aadaki e-
kilde grld gibi, deiik yapda iki dikdrt-
gensiz altkme bulabiliriz.
n = 2, 3, 4, 5 iin imdiye kadar bulduumuz
dikdrtgensiz en byk altkmelerin eleman sa-
ylarn yazalm:
3, 6, 9, 12.
Sanki bir dzen var... Karesiz en byk altk-
menin eleman says sanki 3(n 1) gibi...
Eer n = 6 ise dikdrtgensiz en byk altk-
menin ka eleman var? Yukardaki diziye baka-
cak olursak yantmz 15 olmal. Nitekim 15 nok-
tal ve daha da bytlemeyen dikdrtgensiz bir
altkme var. Ama 16 elemanl bir baka dikdrt-
gensiz altkme daha var...
Eer n = 7 ise 21 noktal dikdrtgensiz bir alt-
kme bulabiliyoruz, 3(n 1)den fazla...
Yaam her zaman basit olmuyor...
Bu konuda soru sormay okura brakyoruz.
lgin bir soru soralm ama. n sonsuza gider-
ken, dikdrtgensiz en byk altkmenin toplam
noktalara oran, yani, 3/2
2
, 6/3
2
, 9/4
2
, 12/5
2
,
16/6
2
, 21/7
2
dizisi bir sayya yaknsyor mu?
Yaknsyorsa kaa yaknsyor? Yukardaki dizi
hep azalyor mu? Bu sorularn yantn bu soru-
lar soran da bilmiyor.
62
Karenin Dikdrtgensiz Altkmeleri
3
6 5 5
9
12 12
16
21
A
ustos 2002de kaybettiimiz byk bilgisayar bilimcisi Edgar W. Dijkstra, Astronominin
teleskoplarla ilikisi ne kadarsa, bilgisayar biliminin de bilgisayarlarla ilikisi o kadardr!
demiti.
Bilgisayar bilimi bilgisayarlarla ilgili deilse ya neyle ilgilidir? znde, bilgisayar bilimi i yapma
yntemleri hakkndadr. Bu ilerin, her sylenene itaat eden bir insana ya da bir makineye emir (ko-
mut) verirek yapld dnlebilir. Sorduumuz sorular bunlar: nasl tanmlanr? Bir i en gzel
ve ak ekilde nasl ifade edilebilir? Bu ii yapmak mmkn mdr? Bir ii gerekletirmek iin veri-
len komutlar nasl ifade edilmeli ve makina tarafndan nasl kavranmal? Verilen komutlar her koul-
da bu ii gerekletirir mi? Gerekletirirse bunu kantlayabilir miyiz? Bu ii en ekonomik biimde ve
en az zamanda nasl gerekletirebiliriz?
u son derece basit rnek zerinde dnelim:
Bir robot, hem sana hem soluna doru sonsuz uzanan bir duvarn nnde. Duvarda her metre-
de bir bir kap var. Kaplardan sadece biri ak, dierleri kapal. Ak kap ya sada ya solda, az ya
da ok ileride, ama kesinlikle kaplardan biri ak, nerde olduunu bilmiyoruz. Robot ak kapy bul-
mal, grevi o. Ve ne yazk ki robot kapnn ak olduunu
kapnn ancak tam yanndayken anlayabiliyor. Robotu na-
sl programlamalyz ki robot en az mesafe yryerek ak
kapy bulsun?
Robot saa ya da sola gidebilir. Her gittii yerde nnde-
ki kapnn ak m kapal m olduunu anlayabilir.
Eer ak kapnn kesinlikle solda olduunu bilseydik, prob-
lem kolay zlrd. Robotu ak kapy bulana kadar sola
doru yrtrdk. Ak kap balangta robottan ne kadar
uzaksa, robot ak kapy bulmak iin o kadar mesafe yrmek
zorunda kalrd.
Ancak ak kapnn ne tarafta olduunu bilmiyoruz, uzakl
hakknda da en ufak bir fikrimiz yok. Eer robotu sadece tek y-
ne doru yrtrsek ve ak kap yanl taraftaysa ak kapy
karrz. Ne yapabiliriz? Belli ki ak kapy bulana kadar ro-
botu nce sola, sonra saa, sonra tekrar sola y-
rtmemiz gerekli.
u stratejiyi irdeleyelim: Duvar bir doru
gibi grelim. Robotun bulunduu noktaya 0
noktas diyelim. Her metrede bir bir kap var.
Kaplar tam saylarla numaralandralm. Sol-
daki kaplarn numaralar eksi saylar olsun,
sadakilerin art. Robot, nce 1 kapsna gitsin
ve o kap ak m diye baksn (robot 1
metre yrd.) Kapalysa, robot 1 kap-
63
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
0
0
0
1
1
1
1
1
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1 Keyi Dnen Robot
Chris Stephenson ve Ali Nesin*
cs@cs.bilgi.edu.tr, anesin@bilgi.edu.tr
Bilgisayar Bilimi Kesi
* stanbul Bilgi niversitesi retim yesi.
sna gitsin ve o kapya baksn (robot 2 metre da-
ha yrd). Kap gene kapalysa, bu sefer br is-
tikamete gitsin, ta 2 kapsna kadar (robot 3 met-
re daha yrd). Kapy ak bulursa ne l.
Bulamazsa -2 kapsna gitsin (robot 4 metre da-
ha yrd). Ve robot bylece devam etsin. Ak
kapy bulmak iin en fazla ka metre yrye-
cek?
Diyelim ki ak
kapnn numaras -
n < 0. Ak kap-
nn numaras pozi-
tif olsayd, ufak bir
fark olsa da, ak
kap daha ksa s-
rede bulunacakt.
Fakat biz en uzun
mesafeyle ilgileni-
yoruz.
Robot, yukardaki yntemle, 1 + 2 + 3 + ... +
2n metre yrdkten sonra -n numaral ak ka-
pya ulaacaktr, yani toplam
= n(2n + 1) = 2n
2
+ n
metre sonra.
Pek iyi bir sonu saylmaz. Eer -1000 numa-
ral kap aksa, ki bu kap robotun balang
noktasndan sadece 1 kilometre uzakta, robotun
ak kapy bulmas iin bu yntemle 2.001.000
metre yani 2000 kilometreden fazla yrmesi ge-
rekecek.
stelik ak kap ne kadar uzak olursa, bu
stratejimiz o kadar kt sonu verecektir. nk
yrnen uzaklk iin bulduumuz forml, ak ka-
pnn balang noktasna olan uzaklnn kare-
si kadar byyor. Ak kapnn numaras ikiye
katlandnda, robotun yrmesi gereken mesa-
fe drde katlanacak. Ak kapy bulmann daha
ksa bir yolu var m?
Problemi daha ak sunalm. rneimizde ol-
duu gibi, balang noktasyla ak kap arasn-
daki uzakln karesine baml olan bir arama
yntemi yerine, dorusal baml olacak bir ara-
ma yntemine daha iyi bir yntem diyelim.
Daha ak bir ifadeyle: Eer ak kap, robotun bu-
lunduu yerden n metre uzaktaysa, yle bir stra-
teji (algoritma) istiyoruz ki, (1) robot ak kap-
y bulsun ve (2) robotun bu stratejiyi izleyerek n
mesafe ilerdeki ak kapy bulmak iin gidecei
(n) mesafesi, bir C sabiti iin.
(n) Cn
koulunu salasn.
C sabitinin nden bamsz olmas gerektiine
dikkatinizi ekerim.
Bu daha iyi tanmyla daha iyi bir yntem
gelitirebilir misiniz? Cnin deeri nedir? Cyi ne
kadar kltebilirsiniz?
Yantlarnz, yorumlarnz, dncelerinizi
ve sorularnz cs@cs.bilgi.edu.tr e-posta adresine
yollayn ltfen.
Ayrca, bu kede grmek istediklerinizle ilgi-
li dncelerinizi bekliyoruz. Programlama r-
nekleri grmek ister misiniz? sterseniz, hangi di-
li kullanmalyz?
Bizim en iyi olarak adlandrdmz zm
bir sonraki sayda vereceiz. Belki sizinki bizim-
kinden daha iyi olur, kimbilir!

2 2 1
2
n n ( ) +
64
Yrnen Mesafe Kap
1 1
2 -1
3 2
4 -2
5 3
6 -3
7 4
8 -4
5
5
5
5
52
kartlk standart bir iskambil desteniz var. Bu kartlarla asistannzn da yardmyla seyirci-
lerinize kk bir numara yapacaksnz.
Seyircilerden biri iyice karm deste iinden rastgele be kart asistannza verecek. Asistan da bu
be karttan birini seerek cebine koyacak ve dier 4 kart istedii srada tek tek size gsterecek. Siz de
cebindeki son kartn ne olduunu p diye syleyivereceksiniz. Asistanla aranzda kartlar gsterecei
sra dnda nceden belirlenmi bir ifre (mimikler, el hareketleri vb.) olmamal.
Bu numaray yapmak iin nasl bir yntem izlemelisiniz?
5 5
5 5
5
Abra
5
5
5
Murat Kipel*
mkipel@tradeorbis.com
kadabra
* TradeOrbis, yazlm uzman.
sna gitsin ve o kapya baksn (robot 2 metre da-
ha yrd). Kap gene kapalysa, bu sefer br is-
tikamete gitsin, ta 2 kapsna kadar (robot 3 met-
re daha yrd). Kapy ak bulursa ne l.
Bulamazsa -2 kapsna gitsin (robot 4 metre da-
ha yrd). Ve robot bylece devam etsin. Ak
kapy bulmak iin en fazla ka metre yrye-
cek?
Diyelim ki ak
kapnn numaras -
n < 0. Ak kap-
nn numaras pozi-
tif olsayd, ufak bir
fark olsa da, ak
kap daha ksa s-
rede bulunacakt.
Fakat biz en uzun
mesafeyle ilgileni-
yoruz.
Robot, yukardaki yntemle, 1 + 2 + 3 + ... +
2n metre yrdkten sonra -n numaral ak ka-
pya ulaacaktr, yani toplam
= n(2n + 1) = 2n
2
+ n
metre sonra.
Pek iyi bir sonu saylmaz. Eer -1000 numa-
ral kap aksa, ki bu kap robotun balang
noktasndan sadece 1 kilometre uzakta, robotun
ak kapy bulmas iin bu yntemle 2.001.000
metre yani 2000 kilometreden fazla yrmesi ge-
rekecek.
stelik ak kap ne kadar uzak olursa, bu
stratejimiz o kadar kt sonu verecektir. nk
yrnen uzaklk iin bulduumuz forml, ak ka-
pnn balang noktasna olan uzaklnn kare-
si kadar byyor. Ak kapnn numaras ikiye
katlandnda, robotun yrmesi gereken mesa-
fe drde katlanacak. Ak kapy bulmann daha
ksa bir yolu var m?
Problemi daha ak sunalm. rneimizde ol-
duu gibi, balang noktasyla ak kap arasn-
daki uzakln karesine baml olan bir arama
yntemi yerine, dorusal baml olacak bir ara-
ma yntemine daha iyi bir yntem diyelim.
Daha ak bir ifadeyle: Eer ak kap, robotun bu-
lunduu yerden n metre uzaktaysa, yle bir stra-
teji (algoritma) istiyoruz ki, (1) robot ak kap-
y bulsun ve (2) robotun bu stratejiyi izleyerek n
mesafe ilerdeki ak kapy bulmak iin gidecei
(n) mesafesi, bir C sabiti iin.
(n) Cn
koulunu salasn.
C sabitinin nden bamsz olmas gerektiine
dikkatinizi ekerim.
Bu daha iyi tanmyla daha iyi bir yntem
gelitirebilir misiniz? Cnin deeri nedir? Cyi ne
kadar kltebilirsiniz?
Yantlarnz, yorumlarnz, dncelerinizi
ve sorularnz cs@cs.bilgi.edu.tr e-posta adresine
yollayn ltfen.
Ayrca, bu kede grmek istediklerinizle ilgi-
li dncelerinizi bekliyoruz. Programlama r-
nekleri grmek ister misiniz? sterseniz, hangi di-
li kullanmalyz?
Bizim en iyi olarak adlandrdmz zm
bir sonraki sayda vereceiz. Belki sizinki bizim-
kinden daha iyi olur, kimbilir!

2 2 1
2
n n ( ) +
64
Yrnen Mesafe Kap
1 1
2 -1
3 2
4 -2
5 3
6 -3
7 4
8 -4
5
5
5
5
52
kartlk standart bir iskambil desteniz var. Bu kartlarla asistannzn da yardmyla seyirci-
lerinize kk bir numara yapacaksnz.
Seyircilerden biri iyice karm deste iinden rastgele be kart asistannza verecek. Asistan da bu
be karttan birini seerek cebine koyacak ve dier 4 kart istedii srada tek tek size gsterecek. Siz de
cebindeki son kartn ne olduunu p diye syleyivereceksiniz. Asistanla aranzda kartlar gsterecei
sra dnda nceden belirlenmi bir ifre (mimikler, el hareketleri vb.) olmamal.
Bu numaray yapmak iin nasl bir yntem izlemelisiniz?
5 5
5 5
5
Abra
5
5
5
Murat Kipel*
kadabra
Paradoksun eitli tanmlar vardr.
Matematiksel ya da mantksal anlamda, bir
paradoks x = y ve x y gibi elikili, ama ka-
ntlanm bir nermedir. Matematikte imdilik
bilinen bir paradoks yoktur. Geen yzyln ban-
da bulunan matematiksel paradokslar matemati-
in temelleri deitirilerek zlmtr.
Matematik dahil, birok bilimde kimi zaman
paradoks, artc sonu anlamnda da kulla-
nlmaktadr.
Bir baka anlamda, bir paradoks bize ok
sama gelen bir durumdur. rnein, Okuma
yazma bilmeyenler saat 5e kadar 317 numaral
odaya bavursunlar yazl bir tabela bu anlam-
da bir paradokstur. Bir lkede ok sayda ok
yoksulun ve az sayda ok ok zenginin bulunma-
s, hatta bu zmrelerin birbirine ok yakn yaa-
mas birok sosyal bilimci tarafndan paradok-
sal olarak nitelendirilir.
Bir baka anlamda (belki psiko-sosyo-klt-
rel ve epistemolojik anlamlarda) paradoks, al-
kanlklarmzla, sezilerimizle, sezgilerimizle, gele-
neklerimizle, kltrmzle, alageldiimiz
dnme biimiyle elien durumlardr.
Bu yazda, hangi trden olursa olsun, birok
tr paradoksun zn oluturan ortak bir eden
szedeceiz.
M. 4. yzylda yaam Eubulidesin Bu
nerme yanltr nermesini doru veya yanl di-
ye etiketlendiremeyiz. Doru olduunu varsayd-
mz anda nermenin kendisi nermenin yanl ol-
duunu syleyerek varsaymmz rtecektir.
nermenin yanl olduunu varsaymamz da, ben-
zer bir ekilde bizi geri gndererek varsaymmzn
elikiye yol atn gsterecektir. Dolaysyla, Eu-
bulidesin nermesi epistemolojik anlamda bir pa-
radokstur: Her nermenin doru ya da yanl ol-
mas gerektii kanmzla (sezimizle) eliir.
Bu son paradoksu iki seviye arasnda bir dn-
g olarak da alglayabiliriz. Her seviye bizi br
seviyeye gnderir. Douglas Hofstadter, nl G-
del, Escher, Bach isimli kitabnda bu olay Ga-
rip Dngler olarak adlandrmtr.
Bu basit dng, 19 ve 20. yzylda baz ma-
tematikilere (George Boole, Augustus De Mor-
gan, Georg Cantor, Bertrand Russell, David Hil-
bert, Henri Poincar, Kurt Gdel vs.) ilham
kayna olmu ve matematiin temellerinde bir
sorgulama balamtr.
Garip Dngler zellikle bir sanaty ok et-
kilemi ve bu sanatnn yaptlarnda ana tema
olarak ilenmitir. Szettiim sanat, 1898le 1972
yllar arasnda yaam Hollandal grafiker Maurits
Cornelis Escher. Garip dnglerin artcln
grsel olarak olaanst bir baaryla sunmutur.
Escherin ekil 1deki Resim Galerisi resmini
inceleyelim. Bir resim galerisinde bir gen adam bir
65
Paradokslar, Garip Dngler ve Escher
Burak Bitlis*
burak_bitlis@hotmail.com
Dikkat Paradoks Var!
* Purdue University West Lafayette, Elektronik Mhendislii
ykseklisans rencisi.
nerme doru nerme yanl
ekil 1. Escher, Resim Galerisi
resmi inceliyor. nceledii resimde kk bir ka-
sabann limannda bir gemi, dz atl evler ve
apartmanndan dar bakan bir kadn var. Kad-
nn apartmannn tam altnda bir resim galerisi ve
bu resim galerisinde bulunan gen adam bir res-
mi inceliyor. nceledii resim de kk bir kasa-
bann resmi!.. Bir anda baladmz dzeye geri
dndk. Her ne kadar baladmz noktaya (ga-
leri) ulamak iin ara seviyelerden getiysek de
(gen adam, resim, ev, galeri), sonu olarak gale-
ri iinde galerinin kendisi de bulunmaktadr. Ben-
zer bir biimde resmin bir paras resmi iermek-
tedir ve hatta gen adam kendini iermektedir!
Eubuplides paradoksu da, Escherin Resim
Galerisi resmindeki sorun da kendi kendine refe-
ranstan kaynaklanmaktadr. Oysa kendini doru-
dan referans etmeden de paradoksal nermeler ya-
ratabiliriz. rnek olarak u iki tmceye bakalm:
Bir sonraki tmce yanltr.
Bir nceki tmce dorudur.
lk tmceye doru dediimizde, ikinci tmce
bu varsaym yalanlayacaktr. Benzer bir nedenle
ilk tmceyi yanl olarak da nitelendiremiyoruz.
Buradaki sorunu birinci veya ikinci tmce tek
bana yaratmamaktadr. Her tmcenin tekisiy-
le ilgili bilgi vermesi, bu iki tmcenin birlikte bir
Eubuplides tr paradoks yaratmasna neden ol-
mutur.
Bu paradoksu Escher ekil 2de grlen izen
Eller yaptnda resmetmitir. Sa el sol eli, sol el
de sa eli iziyor... kinci aamada paradoksa
dtmz anlyoruz. Baz resimlerde para-
doksa ulamamz daha ok aama gerektirebilir.
rnein, ekil 3te grlen kanlar ve nenler
resminde yryen rahiplerlerden i ksmdakilerin
devaml aa,
d ksmdaki-
lerin ise de-
vaml yukar
yrdn
gzlemliyoruz
ki btnn
paradoks ol-
duunu gr-
mek iin iki
rahibe bak-
mak yeterli ol-
muyor (yakla-
k 45
basamak veya
10dan fazla
rahip ilerle-
mek gereki-
yor). Her basamak ve rahip mantkl bir resim par-
as oluturduu halde bu paralar birletiinde bir
imknszlk yaratlyor. Benzer bir resim ekil 4te
verilen alayan. alayandan akan suyun
dnp dolap kendi kaynan oluturmas, -
kanlar ve nenlere gre daha az aama alyor.
Escherin bu resimlerini alglayabiliyoruz ama
r e s i ml e r i
kendi iinde
aklamaya
kalktmz-
da para-
doksla kar-
layoruz.
Bunlar pa-
radoks ol-
madan ak-
lamak iin
gr nme-
yen ve daha
gl bir se-
viyeye ihti-
yacmz var.
rnein i-
zen Eller
resmini i-
zen Escher, resimdeki ellerden daha gl bir se-
viyededir ve ellere istedii kurallar koymaktadr.
Ve bizler de gl seviyede olduka imkns-
z yaratabileceiz.
Kaynaka
1. Douglas Hofstadter, Gdel, Escher, Bach: An
Eternal Golden Braid, 1989
2. http://www.mcescher.com
3. http://www.mathworld.com
66
ekil 2. Escher, izen Eller
ekil 3. kanlar nenler
ekil 4. alayan
2003-I-1. Boyutlar aadaki gibi olan bir
oda dnn. Karlkl dar kenarlar zerinde iki
nokta var. Noktalardan biri yerden 1 tavandan 9,
dieriyse tam tersine yerden 9 tavandan 1 birim
uzaklkta.
Noktalarn birinden dierine gidecek olan bir
karncann yryecei en ksa mesafe katr?
(Melda Erelikcann sorusu)
2003-I-2. Kreler: Yz katl bir gkdelen ve
birbirinin tpatp ei iki kre var. Krelerin gk-
delenin belli bir katna kadar ykseklikten atln-
ca krlmayacan, ama her ikisinin de ayn kat-
tan atlnca krlacan biliyoruz. Yani her iki
krenin de salamlk dereceleri ayn.
Krelerin krlmadan atlabilecei en yksek
kat bulmak iin en az ka deneme gerekir?
pucu: Eer tek bir kremiz olsayd, birincisin-
den balayarak teker teker btn katlar denemek
zorunda kalacaktk, yani 100 deneme gerekecekti.
(Murat Tuncerin sorusu)
Bu soru oaltlabilir: kreyle en az ka de-
neme gerekir? Ya drt kreyle?.. En az sayda
deneme iin en az ka kre gerekir?
2003-I-3. Be ciltlik bir ansiklopedi seti bir raf-
ta cilt numaralarna gre srayla duruyor. Her cil-
din kalnl 5 cm. Bir kitap kurdu birinci cildin n
yznden girip, beinci cildin arka yzn-
den karsa, toplam ka cmlik yol katet-
mi olur?
2003-I-4. Yandaki ekildeki her
noktadan sadece bir kez geecek biim-
de ve sonunda baladnz yere dnme
kouluyla alt doruyla birletirebilir
misiniz?
2003-I-5. Muz ticareti yapan bir tccar A
ehrinden B ehrine deveyle muz tayor. ki ehir
aras 100 kilometre. Tccarn sadece bir devesi var
ve deve ayn anda en fazla 100 kilo muz taya-
biliyor. Ayrca deve yrd her kilometre iin
bir kilo muz yemek zorunda, yoksa yola devam
edemiyor.
Balangta A ehrinde 300 kilo muz var.
Tccar bunlardan en fazla ka kilosunu B ehri-
ne ulatrabilir?
zm iin ipular: rnein, tccar 100 ki-
lo muz ykleyip 21. kilometreye kadar gider, 58
kilo muzu oraya boaltr, 21 kilometre geri gider,
vs.. Muzlar istenildii gibi kesirlere ayrlabilir.
Kilometreler de tamsay olmak zorunda deil.
2003-I-6. A, B ve C adnda silahor ara-
larnda sadece birinin hayatta kalaca bir del-
lo yapmaya karar veriyorlar. Birbirlerinden ye-
terince uzak 3 keye gittikten sonra herbiri
silahn kullanacak ve sonra sra dierine gee-
cek. En son silahor kalana kadar tura devam
edilecek.
Silahorlarn hedefi tutturabilme yzdeleri
yle:
A: yzde 33
B: yzde 50
C: yzde 100
lk olarak A, daha sonra B, sonra
da C ate ediyor ve A-B-C srasyla tri-
ello devam ediyor.
Siz Ann yerinde olsanz ilk olarak
hangi yne ate ederdiniz?
67
Murat Kipel*
Eureka!
Bilmece A
40
5
5
10
Bu kedeki bilmeceler yaklak 3,5 yldan beri
bilmeceseverlerin internet zerinde iletiimlerini
srdrdkleri, zek bilmeceleri ve zmlerini
paylatklar zekaoyunlari@yahoogroups.com
grubunda yaymlanan sorulardan derlenmitir.
Gruba katlmak iin
http://groups.yahoo.com/group/zeka-oyunlari
adresini ziyaret edebilirsiniz.
AILITA AT FEDASI
Pek oumuz satranc sadece analitik yn
iin deil, gambitler, fedalar ve srprizlerle dolu
oyunlar iin severiz. Bu yzden tam doru olma-
sa da, fedalarn olduu oyunlar daha ok ilgi e-
ker, bu tarzda oynayan oyuncular daha ok sevi-
lir. Bu tr oyunlar oynamak isterseniz ite uygun
bir al:
1. e4 e5 2. Af3 Ac6 3. Ac3 Af6 4. Ae5. Lite-
ratrde Mller-Schulze Gambiti diye anlan bu
al bo yere at feda eder gibi gzkse de, (zel-
likle hzl oyunlarda) feday kabul eden siyah o-
unlukla baetmesi zor bir hcumla kar karya
kalyor. Son yllarda Internet zerinde sk oynanan
bu gambitle ilgili birka oyun veriyoruz:
evbad (WGM) - agro (FM), ICC, yld. 3, 1999
Brause - Ctoth (IM), ICC yldrm 5, 1998
Brause - Dorobanov (FM), ICC yldrm, 1997
Eref Ekinat*
eskinat@boun.edu.tr
Satran Kesi
KAZANILMI POZSYONDA
TERKETMEK
Satranta yaplabilecek en byk hata her-
halde kazanlm bir pozisyonda durumu umut-
suz sanp terketmektir. te bu durumun ya-
and birka ilgin rnek:
Von Popiel - Marco Monte Carlo 1902
d4deki fili kurtaramayacan sanan siyah
terketti. Oysa Fg1 hamlesi hemen kazanrd.
* Boazii niversitesi Makine Mhendislii retim yesi.
1. e4 e5 2. Af3 Ac6 3. Ac3 Af6
4. Ae5 Ae5 5. d4 Ag6 6. e5 Ag8
7. Fc4 d6 8. Vf3 Fe6 9. Vb7 de5
10. Fb5+ e7 11. de5 Ae5 12. O-O Af6
13. Fg5 h6 14. Fh4 Kb8 15. Va7 Vc8
16. Kfe1 Ag6 17. Vc5+ d8 18. Kad1+ Fd6
19. Kd6+ cd6 20. Vd6+ Fd7 21. Ad5 Vb7
22. Af6 gf6 23. Ff6+ c8 24. Vc5+ Vc7
25. Fd7+ d7 26. Vf5+ c6 27. Ke3 Khe8
28. Kc3+ b6 29. Fd4+ a6 30. Vd3+ a5
31. Ka3+ b4 32. Vb3 mat
1. e4 e5 2. Af3 Ac6 3. Ac3 Af6
4. Ae5 Ae5 5. d4 Ag6 6. e5 Ag8
7. Fc4 d5 8. Fd5 c6 9. Fb3 Fe6
10. O-O Fb3 11. ab3 f5 12. Vd3 A6e7
13. Fg5 g6 14. d5 cd5 15. Kfe1 h6
16. Ff6 Kh7 17. Ab5 Fg7 18. Vc3 f8
19. Ac7 1-0.
1. e4 e5 2. Af3 Ac6 3. Ac3 Af6
4. Ae5 Ae5 5. d4 Ac6 6. d5 Ab8
7. e5 Ag8 8. d6 cd6 9. ed6 Fd6
10. Fd6 Ve7+ 11. Ve7+ Ae7 12. Ab5 Aa6
13. Ad6+ f8 14. Fd2 Ac7 15. Fc4 Ae6
16. O-O h5 17. Kad1 h4 18. Fb4 Kh5
19. Fe6 de6 20. Af5 1-0.
68
BR POZSYONDA PROBLEM
W. Shinkman, 1887
Beyaz sekiz hamlede mat yapar.
Bu nl problemin iki deiik zm var.
Problemin yaratcs sadece bir zm ngrm
ama daha sonra bir zm daha bulunmu. Nis-
beten kolay olan bu zmleri bulduktan sonra bu
pozisyondan tretilen bir dier problemle de u-
raabilirsiniz. Bu problem yle: Dikkat ederse-
niz, yukardaki pozisyona gerek bir oyun sonun-
da ulalm olabilir. Beyaz piyonlar a-hattna 15
siyah ta alarak dizilmiler. stenen, birinci ham-
leden balayarak en az hamlede bu pozisyona ula-
an hamleleri belirlemek. lginizi ekerse bu prob-
lem gelecek sayya kadar sizi uratrabilir. Eer
40tan az hamlede bu pozisyona ulaabilirseniz
ok baarl saylrsnz. Bulunan en az hamle
(imdilik) 34.
Meyrinck - Eilinger 1936
Siyah 1... Ae3+ 2.fe3 Kb2 kombinasyo-
nunu oynaynca beyaz terketti. Oysa 3.Kf2
c2 4.Fa3 c1V 5.Kb2 ile veziri kazanabilirdi.
Jonasson - Angantysson
zlanda 1984
Bu pozisyonda siyah 26...e2 hamlesini
oynad. 27.fe7 Bd4+ den sonra are gre-
meyen beyaz terketti. Bu oyun pek ok sat-
ran kesinde parlak bir kazan olarak ya-
ymland. Ta ki Observer gazetesine beyaz
28. Ae3 oynasa ne olurdu? diye soran bir
okur mektubu gelene kadar.
RATNG FARKININ FARKI
Aralarnda 400den fazla rating fark
olan iki kii oynaynca dk ratinglinin
pek ans olmuyor. te rnek :
Cobb, J (2318) - Adams, M (2745)
4NCL/Div1/SWD-WG1Rd01-West
Bromwich (1.1), 23.11.2002
1. e4 e5 2. Af3 Ac6 3. d4 ed4
4. Fc4 Fc5 5. O-O d6 6. c3 dc3
7. Vb3 Vd7 8. Ke1 Aa5 9. Vc3 Ac4
10. Vg7 f6 11. Vh8 Vf7 12. b3 Fg4
13. bc4 F_f3 14. Ad2 Fg4 15. Ab3 Fb6
16. Fb2 O-O-O 17. h3 Fd7 18. c5 dc5
19. e5 c4 20. Ad4 Vg6 21. e6 Fa4
22. Af3 Fc6 23. e7 Ke8 24. h1 Fa5
25. Ke3 (Kde1 daha uzun dayanrd) c3 0-1.
69
Fermatnn Son Teoremi. Si-
mon Singh, eviren: Sabir Yu-
cesoy, Pan Yaynclk, 2001.
Dik genlerle ilgili Pisa-
gor Teoremini ilkretim sene-
lerimizde hepimiz grmz-
dr: Eer dik genimizin dik
kenar uzunluklar a ve b, hipo-
tens uzunluu h ise, kenar birbiriyle a
2
+ b
2
=
h
2
formlyle ilikilidir.
Diophantosun Arithmetika adl kitabnn
ikinci cildinde kenar uzunluklar doal say olan
dik genler incelenmitir. rnein (3, 4, 5) -
ls byle bir ldr. Ayn ekil-
de, (5, 12, 13) ls de bir dik
gene karlk gelir. Diophan-
tosun Arithmeticasndan ok et-
kilenen Fermat, bu problemin do-
al genellemesi olarak, 3 n N
iin, x
n
+ y
n
= z
n
(*) denklemleri-
nin tamsay zmlerini bulmak
ister. Yapt hesaplar sonucu,
Fermat, ancak (0, 0, 0), ve n dere-
cesinin tek veya ift olmas duru-
muna gre, (a, 0, a) ve (0, a,
a) gibi aikar zmler dnda
(*) denkleminin tamsay zmle-
rinin olamayacan iddia eder, ve
elindeki Arithmetica cildinin Pisa-
gorla ilgili blmnn kenarna
buna dair latince bir not der. Saylar kuram-
nn, ve genel olarak matematiin gelimesinde
bu notun byk rol olacaktr. Fermatnn (ka-
ntn varsa yazmad) bu sav matematikte
Fermatnn Son Teoremi olarak anlr.
350 yl boyunca, pek ok kii iin (*) denk-
lemi bir tutku olur. Pek ok hatal ispat yaplr.
Dolaysyla, 1993te, Princeton niversitesi ma-
tematikilerinden Andrew Wiles, Fermatnn
Son Teoreminin ispatn yaptn duyurduun-
da, matematik dnyas, doal olarak, o gne
kadar duyduu en byk heyecan yaar. Asln-
da Wiles, Shimura-Taniyama Problemi olarak
anlan ok daha derin bir problemi zerek Fer-
matnn Son Teoremini elde etmitir.
Ancak daha sonra Wilesn almasnn n-
c blmnde ok ciddi bir hata bulunur. Bu ha-
tay dzeltmek iin bir yl boyunca, byk psiko-
lojik bask altnda geceli gndzl almalarna
devam eden Wiles, sonunda eski talebelerinden
Richard Taylorun yardmyla hatay onarr, ve
gnmz matematiinin en u ve modern teknik-
lerinin yer ald yz sayfalk Mo-
dular elliptic curves and Fermats
Last Theorem adl makaleyi ve
Taylorla birlikte kaleme aldklar
Ring-theoretic properties of certa-
in Hecke algebras adl son derece
teknik yardmc makaleyi prestijli
Annals of Mathematics dergisinde
yaymlar. Matematik tarihinin ki-
lometre talarndan biri olarak ka-
bul edilen bu almalar Wilesn
stn gayret ve yaratclnn r-
ndr.
Kitabn ilk blmnde Fer-
matnn Son Probleminin tarih-
esi genel matematik tarihi pers-
pektifi ierisinde inceleniyor. Da-
ha sonra, Wiles ve evresindeki matematikiler,
yaptklar almalar ve bu almalarn Fer-
matnn Son Teoremiyle olan balantlar ay-
rntlara inilmeden zetleniyor. Son blmde
Wilesn kantndaki hatay dzeltme sreci,
canl ve dramatik bir biimde ileniyor.
Kitap, matematikilerin yaamlarn canl
bir dilde okura sunuyor. Yazar, matematikte
aratrma yapmann bysn ve heyecann,
matematiki olmann ayrcaln ok gzel an-
latm. Kitabn dilimize evirisi zenle yaplm.
Ho bir kitap...
70
lhan keda*
ilhan@bilgi.edu.tr
Yayn Dnyas
* stanbul Bilgi niversitesi Matematik Blm retim yesi.
Andrew Wiles
WOLF DL. Kbann srail diplomat, mucit ve hayrsever Alman doumlu
Dr. Ricardo Wolf (1887-1981) ve ei Francisca Subirana-Wolf (1900-1981) tara-
fndan 1976da kurulmu olan ve tek amac insanlk adna bilim ve sanat destek-
lemek olan Wolf Vakf, her yl temel bilim ve sanat dallarnda zgn almalary-
la insanla kalc katklarda bulunmu bilimcilere ve sanatlara dl vermektedir.
2003 yl dllerini matematik dalnda M. Sato ve J. Tate aldlar.
Fizik ve tesi. Hans Grassmann, eviren: idem Budayc,
Trkeye bilimsel uyarlama: Yksel Atakan, Evrim Yaynevi (2001).
Halen aktif olarak fizik aratrmalarn srdren Grassmannn
yazd Alles Quark? adl kitabn evirisidir. Fizik ve matematik
bilgisi gerektirmeden, okuru fiziin temel ve byk kuramlar hak-
knda bilgilendiren bu kitap, klasik mekanik, temel paracklar, g-
relilik kuram, elektrik ve manyetizma, kuantum mekanii, ve termo-
dinamik blmlerinden olumaktadr. Ayrca, kitabn sonunda,
kullanlan matematik teorilerini aklayan, zellikle rencilerin ya-
rarlanabilecei bir ek de bulunmaktadr. Kitabn en byk eksikli-
i sonunda dizin olmamas.
Kendisi de fiziki olan evirmen, pek ok aklayc dipnotlarla
kitab orijinaline gre daha kapsaml hale getirmi. Fizikle ilgilenen
genlere nerilir.
71
Sato ve Tate 2003 Wolf dln Kazandlar
MIKIO SATO. Kyoto niversitesi, Matematik Bilimleri Aratrma Enstit-
snden emekli olan Mikio Sato 1928de Tokyoda domutur. Doktorasn Tok-
yo niversitesinde 1963te tamamladktan sonra, Osaka, Tokyo, ve Kyoto ni-
versitelerinde almtr.
Matematikte Cebirsel Analiz konusunu kuran Sato, bu konuda gelitirdi-
i hiperfonksiyon ve mikrofonksiyon kuramlar sayesinde hiperfonksiyonlarn
kotanjant lifleri zerindeki singlaritelerini betimlemitir. rencileriyle mate-
matiksel fizikte zellikle holonomik kuantum alanlar kuramnda pek ok
nemli almalar yapm, pek ok baarl matematiki yetitirmitir.
JOHN TATE. 1925te Minneapolis ehrinde domu, Princeton, Columbia ve Harvard niversitele-
rinin matematik blmlerinde alm ve halen Texas niversitesinde almalarn srdrmektedir.
1950de Princeton niversitesinden, Emile Artinin danmanl altnda Fo-
urier analysis in number fields and Heckes zeta-functions adl tez almasy-
la doktorasn almtr. Bu tez almasyla, matematikte pek ok yeni aratr-
ma sahalar almtr. 20ci yzyl matematiine, zellikle saylar kuram ve
cebirsel geometri konularna, yn verecek pek ok almalar yapmtr. Kendi
ismiyle anlan pek ok konu ve matematiksel kavram vardr. Lokal cisimlerde
ve adele halkalarnda Fourier analizi ve p-sel Hodge teorisi kurduu konular-
dan bazlardr. Kendi adyla anlan kavramlara da, Tate kohomolojisi, abelyen
varyetelere ait Tate modlleri, Lubin-Tate gruplar, ve Tate-Shafarevich grup-
lar gibi rnekler verebiliriz.
Matematike
www.matematik.edu.tr.tc
Matematik Dosyas
www.matematik.dosyasi.com
Matematike, tipik bir yenge olduunu beyan
eden Gltekin Buzkan tarafndan, Matematik Dos-
yas ise Trkiyenin en popler matematik sitesi ol-
duunu iddia eden Ayhan Dalg tarafndan hazr-
lanm. Bundan da Ayhan Dalgn akrep burcun-
dan olabilecei sonucunu karyoruz. Her iki arka-
da da Ege niversitesi Matematik Blm ren-
cileri. Siteler birbirine benziyor. Zaten btn bu tr
Trk siteleri aa be yukar birbirinin ei. Ama
bu iki site aldklar reklamlara kadar benziyorlar.
Reklamlar da abartmlar. Kimileyin reklamlar y-
znden sitelere girmek resmen imknszlayor.
Sitelere emek verilmi ve veriliyor, canl, yaa-
yan siteler. erikleri toparlarsak yle bir manzara
kyor: Matematik tarihi, matematik yaynlar ta-
ntm, Atatrk ve matematik, java ve matematik,
niversite hazrlk sorular (Matematike), zek so-
rular, bir matematik szl balangc (Matema-
tik Dosyas), forum, Trk niversitelerinin ve dn-
yann drt bir yanndan matematik blmlerinin
web adresleri ve matematik konulu mizah kesi...
www.sanalmatematik.com
Baz sayfalarna ulalamyor. Haydutlarn h-
cumuna uram, yeniden yaplanyormu, umarz
bir an nce tm site alr. Ziyaretilerin zgrce ya-
zabildii, birbirlerine soru sorup arada bir dere
tepe dz gittikleri, dolaysyla olduka elendirici bir
oda var. Arada bir adres arp arkada arayanla-
r bile grdk.
Aksiyomlar blm iler acs, o kadar ok yan-
l o kadar az yere sdrmak kolay olmamal... O
blm derhal kapatlmal, gzden geirilip yle su-
nulmal.
Sitenin dzenledii dll matematik yarma-
s 1 Eyllde balayacakm. Neden o kadar ge?
Btn olarak son derece iyi niyetle hazrlanm
rencilere yararl bir site. Bir profesyonelin yard-
myla ok daha iyi olabilir.
www.tmd.org.tr/
TCnin resmi matematik sitesi diyebiliriz. Trk
Matematik Derneinin sitesi. Herhangi bir ama
gtmeyen bir giri sayfas var. Saatlerce beklemeyin,
biicikler kmayacak, tklayn tam gbeinden. Sa-
nat dedikleri bu olsa gerek. XIV. Ulusal Matema-
tik Sempozyumu 19-21 Eyll 2001 tarihleri arasn-
da Eskiehirde dzenleniyor. Ayrntl bilgi iin
buraya tklayn satrlarndan, en son be yz gn
nce filan gncellendii anlalyor. Linkleri fena de-
il ama. (Bakan: u siteyi adam edelim yaa...)
http://www.cybermaths.8m.com/
Genel grnm biraz lunapark andryor. Sa-
da solda hareket eden nesneleri grdke tfeimi
dorultmak geti iimden. SS deneme snavlar ve
baka snavlar, kitap tantm, mizah kesi, hesap
makinas, asal say bulma makinas falan filan...
Ayn matematikisi Galile... Buraya kadar iyi gzel
de, ayn flash animasyonu pek zayf kalm: Karekk
buluyor! Saynn kendisini bulsayd bari!
te yandan Graphmatica adl fonksiyon izme
makinas program baya ho ve kullanmas kolay.
Siteden program bilgisayarnza ykleyebilirsiniz.
Ben ykledim!
Ptrak gibi prtlayan reklamlardan gna geldi
ama. Her eyin bir snr vardr!
http://members.tripod.com/kprens/matema-
tik/Matematik_Odasi.htm
Dier siteler gibi... Matematik tarihi, matema-
tikiler, pi says, Peano aksiyomlar, saylar... Her
yerde ayn ey...
Cahit Arf iin tek tmcelik Trk matematiki-
si. Cebir, saylar kuram ve esneklik zerine baar-
l almalar vardr tantm, nasl sylesem ki, bi-
raz tuhaf... Baarl alma daha ok bir ev devi
iin uygun bir niteleme deil mi? Doal saylar Pe-
ano aksiyomlarn kullanarak aadaki biimde el-
de ederiz tmcesi de yanl. Doal saylar kmesi
Peano aksiyomlaryla elde edilmez. Olsa olsa, Peano
aksiyomlarn salayan bir kmenin (doal saylar
kmesinin) var olduu varsaylr.
72
Vebi Derya
vebiderya@bokme.kom
nternet Dnyas

MD2003-I Fonksiyolar Özel Sayısı

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

MD2003-I Fonksiyolar Özel Sayısı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

bilekesinden sz edebilmek iin kme-

g birebirse gnin de birebir olduunu ka-

gibi hafife deiik bir biimde yazlmas da-

: X Z bir elemedir. Demek ki eer

0 eer = 0, 1, ..., ise

Karenin Kare Says

n saysnn mutlak deeri 1den kk ol-

You might also like