Fatih Turgut KOT

BESNLER VE KMYASAL ENERJ Besinler kimyasal enerjilerine gre organik ve inorganik besinler olmak zere ikiye ayrlr. Grevlerine gre enerji verici, yapc onarc ve dzenleyici olmak zere 3e ayrlr. Enerji Yapc Dzenleyici verici onarc Karbonhidratlar + + Yalar + + Proteinler + + + Vitaminler + Minareler ve su + + Organik Molekller (Bileikler) 1-)Karbonhidratlar 2-)Yalar 3-)Proteinler 4-)Vitaminler 5-)Nkleik asitler Organik molekller sadece canl organizmalar tarafndan sentezlenebilen ve kullanlabilen molekllerdir. Gnmzde baz vitaminler sentetik olarak retilmektedirler. Btn organik besinlerin yapsnda C,H ve O atomlar bulunur. Karbonhidrat,yalar ve proteinler enerji elde etmek iin kullanlabilir.Hcre zorunlu olmadka proteinleri enerji kayna olarak kullanmaz,nk proteinlerin esas grevi canl yapsna katlmak ve enzim olarak grev yapmaktr. Nkleik asitler organik yapl bileikler olup canl vcudunda kaltm materyali olarak ve genetik bilgi deposu olarak i grrler. Her canl kendi nkleik asitini kendisi retir. 1 gr karbonhidrat yklrsa 4,2 Kcal 1 gr protein yklrsa 4,3 Kcal 1 gr ya yklrsa 9,5 Kcal enerji verir. Not:norganik maddelerden organik madde retimini ototrof canllar baarabilirken ;Organik maddelerden organik madde retimini tm canllar gerekletirebilir.Tm canl trleri tm organik besin eitlerini retemeyebilir. Monomer ; Organik molekllerde yaptana denir.(Glikoz,fruktoz, galaktoz, riboz,deoksiriboz ,aa,gliserol ,ya asiti). Polimer ; Monomerlerin birleerek oluturduklar organik bileiklerdir. (Niasta ,glikojen,selloz,protein,ya ,pepton). Dehidrasyon ;ki veya daha fazla organik besin yaptann (Monomer birleerek daha byk organik besin (polimer) oluturmas oluturmas olaydr. Bu olayda ATP harcanr ve oluan ba says kadar su aa kar. X +Y A+H2O
1

Fatih Turgut KOT

X+Y+Z B+2H2O Not:Dehidrasyon olaynda kurulan ba says ve aa kan su says hesaplanrken sorunun sorulma tarz nemlidir.rnein ;Yapm devam eden bir polipeptid zincirine 20 molekl daha katlrsa 20H2O aa kar ve 20 yeni ba kurulur veya molekller halka eklinde bir yap olutursa kullanlan molekl kadar su ve ba oluur. Hidroliz ; Byk molekll (Polimer) bileiklerin su ile paralanarak daha kk paralara ayrlmasdr. Organik molekllerin enerji verme sras : Karbonhidratlar Yalar Proteinler(Eey hcre proteinleri Kas hcre proteinleri Sinir hcre proteinleri). Not: Enerji hammaddesi olarak kullanm sras : Karbonhidrat Ya Protein Enerji potansiyeli sras : Ya Protein Karbonhidrat Yap maddesi olarak nem sras : Protein Ya Karbonhidrat 1-) KARBONHDRATLAR C,H ve O elementlerinden oluurlar.En nemli grevi enerji hammaddesi olarak kullanlmasdr.Baz karbonhidratlar DNA,RNA,ATP;hcre zar,hcre duvar iskelet gibi baz yaplara katlrlar.Dier bileiklere gre az enerji verirler, fakat ilk enerji kayna olarak kullanlrlar nk paralanmalar daha kolaydr. Monosakkaritler -Glikoz -Fruktoz -Galaktoz Disakkaritler -Skroz -Laktoz -Maltoz Polisakkaritler -Niasta -Selloz -Glikojen -Kitin

1-)Monosakkaritler (Tek ekerler) Hidroliz ile daha kk birimlere paralanamazlar.Hcre gecebilirler. Yaplarndaki mevcut karbon atomuna gre isimlendirilirler. Triozlar : 3 karbonlu ekerlerdir.Glikoz ve fotosentezin karanlk devre reaksiyonlarnda ara rn olarak oluurlar.rnek:Pirvik asit (C3H6O3), gliseraldehit. Pentozlar :5 karbonlu ekerdir.Riboz ve deoksiribozdur. Riboz(C5H10O5)=RNA,ATP,NAD,FADn yapsnda mevcuttur. Deoksiriboz(C5H10O4)=DNAnn yapsna katlr. Hekzozlar:6 karbonlu ekerlerdir.(Glikoz,Fruktoz,Galaktoz) Glikoz(zm ekeri) Bal,zm ve incirde bol bulunur. Fruktoz(Meyve ekeri) Olgun meyvelerde ve balda bulunur. Laktoz(St ekeri) St ve st rnlerinde bulunur.

Fatih Turgut KOT

Hepsinin forml C6H12O6dr.Yalnz bunlar molekllerindeki atomlarn farkl dizilileri bakmndan ayrt edilirler.Kapal formlleri ayn,ak formlleri farkl bileiklere izomer bileikler denir.Glukoz ,fruktoz ve galaktoz birbirinin izomeridir. Hcre zarndan geme sralar:Galaktoz Glukoz Fruktoz dur. 2-)Disakkaritler (ift ekerler) ki monosakkaritin aralarnda bir molekl su aa karp Glikozit ba ile balanmas sonucu oluur.Genel formlleri C12H22O11dir. C6H12O6+C6H12O6 C12H22O11 +H2O Glikoz+Fruktoz Glikoz+Galaktoz Glikoz+Glikoz Sakkaroz(Skroz)(ay ekeri)+H2O=Bitkisel Laktoz(St ekeri)+H2O=nsan ve memeli st Maltoz(Arpa ekeri)+H2O=Bitkisel

3-)Polisakkaritler(ok ekerler) ok sayda glikozun glikozid balar ile balanmas sonucu oluurlar. n(C6H12O6) OH-(C6H10O5)n-H+(n-1)H2O 100(C6H12O6) OH-(C6H10O5)100-H + 99 H2O Polisakkaritler ikiye ayrlr. 1-)Depo polisakkaritleri:Niasta ve Glikojendir. 2-)Yapsal polisakkaritler:Selloz ve kitindir. Niasta ; Bitkilerde karbonhidratlarn depo eklidir.ok sayda glikozun (Glikozit Ba) balanmas ile oluur.Hayvan hcrelerinde bulunmaz anak sindirime urar.Esas olarak Lloplastlarda depo edilir.Suda erimez ;Alkolde erir.Buday,patates,msr,baklavb bulunur. Not : Niasta suda znmedii iin hcre ii basnc artrmaz. Glikojen ;Hayvanlarda karbonhidratlarn depo eklidir.Karaier ve kasda bol miktarda bulunur.Suda znr.Hayvan insan ,mantar ve bakteri hcrelerinde bulunur.Glikojen etillerde hem hcre iinde ; hem de hcre dnda sindirilebilir. Selloz ; Bitki hcrelerinde hcre eperinin yapsn oluturur.Selolzu oluturan glikozlar birbirine ters baland iin memeli canllarn sindirim sistemlerinden salglanan enzimler ile yaptalarna ayrlmazlar.Hayvan hcrelerinde bulunmaz.nsan ve omurgal hayvanlarda sellozu sindiren enzimler bulunmaz.Gevi getiren memelilerde baz kularda ve termitlerde (Beyaz karncalar) sindirilerek kullanlr.Aalarn % 50si selolzdur. Kitin ;Omurgasz hayvanlarda zelikle eklem bacakllarda (Bcek) d iskeleti oluturur. Lignin;Sellozla birlikte destek dokuda bulunur.Sindirimi gerceklemez. Daha karmak yapdaki polisakkaritlerin arasnda kann phtlamasn nleyen Heparin de bulunur.
3

Fatih Turgut KOT

2-) YALAR (LPTLER) Yaplarnda C,H,O atomlar yer alr.Ancak baz yalarn yapsnda P ve N gibi atomlarda bulunabilir.Yaplarndaki O2 oran karbonhidratlara gre daha dktr bu nedenle de yaplarndaki hidrojen ve karbon oran yksek olur. Paralanmalar sonucu daha fazla su oluur. Yaplarndaki mevcut hidrojen ve karbon iyonu fazlal nedeniyle daha fazla enerji verirler.Anak oksijen azl nedeni ile zor yanarlar. Deri altnda birikerek vcudun s kaybn nler ve mekanik darbelere kar korur.Daha hafif olmas nedeniyle gmen kularda depo maddesi olarak kullanlrlar.Glikolipit ve lipoproteinlere katlarak hcre zarnda grev alrlar. Doal yalar trigliserit diye adlandrlrlar.3 ya asiti ve bir mol gliseroln ester ba ile balanmas ile oluurlar. Yalarn kullanm ve ykm uzun srdn den , hcrelerde ikinci enerji kayna olarak i grrler.Baz doymam ya asitleri vcut da sentezlenmez besin ile alnmas gereklidir.Bunlara temel ya asitleri denir. En nemli yalar ; -ya asitleri -yalar(ntr yalar) -steroidler -fosfolipitler Ya asitleri ; Karbonlar arasndaki btn balar tekli ise doymu ya asiti (Btrik asit,Palmitik asit) denir.Bunlar hayvansal kaynakl (i ya,tere ya)drlar.Ya asitinin durumuna gre yalarda isim alr.Karbonlar arasnda ift ba varsa doymam ya asiti (Oleik asit,Linoleik asit) denir.Bunlar bitkisel kaynakldr. Not : Doymam yalar hidrojen ile doyurularak kat hale geirilirler. Bylece margarinler oluur.Ayrca insan vcudu yapsnda bir ift ba bulunan oleik asiti yapabilmektedir.Linoleik asiti yapamaz Ntral yalar ;yalarn en nemli depo eklidir. 3 ya asiti + 1 gliserol Ya +3 H2O Ya asitleri gliserol ile ester balar ile balanr.Bir gliserole balanan ya asitleri farkl olabilir.Bundan dolay yalarn bir ok trevi oluur. Steroidler ; Zarlarn yapsna katld gibi vitamin ve hormon olarak ta grev yapar. Fosfolipitler ;Hcre zarnn yapsna katlr.Fosfor ieren yalardr. Kolesterol ;Hayvansal hcre zarnn yapsna katlr fakat fazlalar ise damar sertliine neden olur.

Fatih Turgut KOT

3-) PROTENLER C,H,O ve N elementlerinden oluurlar.Baz proteinlerde kkrt(S) ve fosfor(P)da bulunabilir.Proteinler ribozom organelin de her canl tr tarafndan sentezlenebilir.Proteinler DNA tarafndan sentezlettirildii iin her canlnn proteini farkldr.Aminoasit dizili srasn genler belirler. Aminoasitlerin dizilileri trlere zgdr. n.(Amino asit) Protein+(n-1) H2O Proteinlerin paralanmas sonucu CO2,H2O,NH3 gibi artk rnler oluur. Proteinlerin yap ta amino asitlerdir.Tabiat da 20 eit amino asit vardr. Ototrof canllar 20 eit aa sentezlerken,hetetrof canllar bir ksmn kendisi retir,bir ksmn dardan alr. 12 tanesini kendisi retir,8 tanesini dardan alr. Bu 8 eit amino asite esensiyal(Temel) aalar denir.Mecbur kalnd takdirde enerji verici olarak kullanlabilirler. Her bir aade amino grubu ile karboksil grubu ayndr.aalerde farkl olan Radikal (R) gruplardr.20 farkl radikal grup vardr. Amino asitler birbirine amino (NH2) ve karboksil (COOH) grublar ile balanr.1.aain COOH grubundaki karbon atomu ile 2.aain amin (NH2) grubundan azot atomu arasnda peptid ba kurulur.Bu arada bir molekl su aa kar. Not : Proteinlerin birbirlerinden farkl olmasnn nedeni ierdikleri aalerin -saysna ,-eidine,-diziliine,-kullanm miktarna baldr. Amino asitlerin paralanabilmesi iin ilk nce amino gruplarn kaybetmesi gerekir.Bunun sonucu olarak oluan NH3 olduka zehirli bir artk rn olup baz hayvan gruplarnda bolca su ile seyreltilerek dorudan dar atlrken baz hayvan gruplarnda re yada rik asite dntrlerek dar atlr. Amino asitlerin yapsnda bulunan amino grubu bazik,Karboksil grubu asidik zellik gsterdii iin amfoter zellik gsterir.Bylece hcrede meydana gelen pH deiimleri tamponlanr. Canl vcudunda protein eksiklii durumunda baz anormalliler ortaya kar.Bu anormallikler yaralarn ge iyilemesi,alyuvar yapmnda bozukluklar, enfeksiyonlara kar bakln zayflamas,kanda ozmotik basncn azalmas, bymenin yavalamas saylabilir. Enzimler,antijen,antikor,hormonlarn bir ksm,hemoglobinin globin ksm protein yapdadr. Gliserol Amino asitler dier organik bileiklere Ya asidi dnrken NH2(amino grubu)lerini kaybederler buna deaminasyon denir. Glikoz Aminoasit

Fatih Turgut KOT

Kaslarn kaslmasn salayan aktin ve miyozinler protein yapdadr.Hcre ii ve hcre d ortamn ozmotik dengesinin korunmasnda proteinlerde grev alr. VTAMNLER Vcutta dzenleyici fonksiyon grrler.Bazlar enzimlerin (Koenzim) yapsna katlr.Sindirime uramazlar.Sindirim sisteminden dorudan kana emilirler.Vcutta enerji verici olarak kullanlmazlar. Yeil bitkiler ihtiya duyduklar vitaminleri kendileri sentezlerler.nsan ve hayvanlarda vitamin sentezi ok azdr.Vitaminler sentezleyemeyenler iin vitamindir.Bir canl iin vitamin olan bir dieri iin vitamin olmayabilir.rnek:C vitamini insan,maymun ve kobaylar iin vitamin olmasna ramen dier hayvanlarda sentezlenebildii iin vitamin deildir.nsanlar yalnz baz provitaminleri vitaminlere evirirler. Hetetrof canllarda her vitamin,yalnzca kendine zg reaksiyonun gereklemesinde rol oynar. Not :Havuta bulunan karoten(Provitamin-A) karacierde A vitaminine ,besinler ile alnan provitamin-D gnein ultraviyole nlar ile deride D vitaminine dntrlr. A,C,D,E vitaminleri oksijenden ,A,B,E,K vitaminleri ktan,C ve E vitaminleri ise demir ve bakr gibi maddelerle temastan bozulur. Vitamin A vitamini D vitamini E vitamini K vitamini B vitamini C vitamini Eksikliindeki anormallikler Gece krl, bymede gerileme, deride pullanma ve kuruma. Raitizm, osteomalazi,kemik ve dilerde bozulmalar. Ksrlk, erken ve l doumlar, alyuvarlarda bozukluk ve halsizlik. E vitamini A vitaminin vitamin zelliklerini kaybetmesini nler. Kann phtlama srecinde uzama. Beriberi(B1) ,pellegra(B3) ve pernisiyoz(B12) anemi. Vcut direnci azalmas, di etlerinde iltihaplanma ve ekilme eklinde gzlenen skorbt oluur.

Uzun sreli bekletmek, stma,kurutma,kuvvetli k,metaller ile temas zellikle suda eriyen vitaminlerin yapsnn bozulmasna neden olur. SS Sorusu : Vcutta K vitamini eksikliine; 1-Sindirim kanalnda etkili emilimin olmamas 2-Besin ieriinde yeterli yan bulunmamas 3-Barsaktaki yararl mikroorganizmalar ldren ilalarn uzun sre kullanlmas.Gibi sebepler neden olur. Vitaminler suda ve yada eriyenler olmak zere 2ye ayrlr. -A,D,E,K vitaminleri yada erirler,yani znrler.Uzun sre bozulmadan kalabilirler.Bunun iin karacierde depolanrlar.
6

Fatih Turgut KOT

-B ve C vitaminleri suda erirler.Suda znen vitaminler vcutta depo edilmedii iin fazlas idrar ile dar atlr. -Vitaminlerin bazlar insan kaln barsanda yaayan baz bakteriler tarafndan retilebilir.B ve K vitaminleri. Not : E vitamini ya dokusu ve az miktarda reme organlarnda depolanr. Vitaminlerin yararlar : Hastalklara kar vcut direncinin artmas ;enzimlerin almasnn salanmas; sinir ve sindirim sistemlerinin dzenli almas.Bymenin salanmas. NORGANK BLEKLER Canllar gerekli olan inorganik madde ihtiyalarn kendileri sentezleyemeyip dardan hazr olarak alrlar.norganik bileikler ;Minareler, Tuzlar,Su ve CO2 gibi maddelerdir. MNARELLER: 70 kg arlnda bir insanda yaklak 3 kg minarel bulunur.Bu minareler vitamin,enzim,hormon,hemoglobin,klorofil gibi zel yaplara katlarak kas kaslmas,sinirsel iletiim salanmas kann ozmotik basncnn ayarlanmas, kemik di gibi baz yaplarn oluturulmas,kann phtlamas(Ca),enzimlerin almas minareler ile gerekleir. Vcut mutlaka bulunmas gereken elementlere temel elementler (C,H,O,N,S,P,Ca,Mg,K,Fe) denir. Vcutta az miktarda alnmas gereken elementlere z elementleri (Cu,Zn) denir. Kalsiyum ve fosfor kemiin ve diin yapsna katlr.Demir hemoglobin yapmnda kullanlr.Azot bymeyi salar.Sodyum ve klor iyonlar dokularda suyu tutarak vcudun su dengesini salar.Kas ve sinir sisteminin almasn salar.Vcutta hcreler aras sv ile hcre svs arasnda bir sodyum /potasyum oran vardr.Bu denge hayvanlarda potasyumca zengin bitkilerin yenilmesi ile bozulur.Bizde hayvanlara kaya tuzu (Sodyum) veririz. SU : Canl vcudunun nemli bir ksmn su oluturur.(%65-%95).Su ok iyi bir zdr.Vcut ssnn dzenlenmesini salar.Enzimlerin almas iin uygun ortam salar.Baz metabolizma artklarnn atlmasn salar. KMYASAL ENERJ Canllar hangi enerji tipine sahip olursa olsun temel enerji kayna gnetir. Fotosentez yapabilen hcreler organik madde retirler,bylece k enerjisi organik bileiklerin yapsndaki atomlar aras balarda kimyasal ba enerjisi eklinde depo edilmi olur.
7

Fatih Turgut KOT

Kimyasal bir ba ykmak iin gereken enerji ; yapmak iin gerekli enerji miktarna eit olup iki atom arasndaki ba ne kadar kuvvetli ise aa kan enerji o kadar byktr. Hcre ierisinde yksek dzeyde enerji dnmleri ve enerji kartan olaylar olduu halde hcre bu durumdan fazla etkilenmez.Etkilenmemesinin nedenleri : -Enerji aa karan olaylarn kontroll bir ekilde basamak basamak yrtlmesi. -Enerji nin ihtiya halinde retilip tekrar tketilmesi -Enerji nin tm vcut hcrelerinde ayn anda deil ihtiya duyulan blgelerde retilip tketilmesi. -Aa kan enerjinin nemli bir ksmnn s enerjisine dntrlmesi. ATP ENERJS (Adenozin trifosfat) ATP, kimyasal ba enerjisinden sentezlenebilir.ATPnin temel kayna k enerjisidir.ATPde iki adet yksek enerjili fosfat ba vardr. Not : Tm canllar metabolik olaylarda ATP enerjisi kullanr ve her hcre kendi ATPsini retebilir.Bu nedenle hcreler aras ATP transferi olmaz ve ATP depo edilmez.Ancak ihtiya halinde retilir ve tketilir. Bir tane fosfat bann koparlmas srasnda yaklak olarak 7300 kalorilik bir enerji aa kar.Ester bann koparlmas ile ise 3000 kalorilik enerji retilir. ATP+H2O ADP+Pi+7300 cal (7,3 Kcal) Bir hcrede enerji gerektiren reaksiyonlara endergonik ;Enerji veren reaksiyonlara ekzergonik reaksiyon denir. ATP ekzergonik bir reaksiyonun balatlmasnda ;Endergonik reaksiyonun yrtlmesinde kullanlr. Ekzergonik (O2li Solunum, Fermantasyon,Fotosentez,Kemosentez). Endergonik (Aktif tama,Protein sentezi,Hcre blnmesi,Sinirsel iletim). METABOLZMA Vcutta yapm ve ykm olaylarna metabolizma denir.Yapm olaylarna zmleme (Anabolizma),ykm olaylarna yadmlama( Katabolizma) denir. zmleme (Anabolizma=Asimilasyon=Biyosentez) : Canlda gerekleen yapm olaylardr.nemli zmleme olaylar Protein sentezi,Enzim sentezi ve fotosentez olay. CO2+H2O Besin+O2 Glikoz+Glikoz Glikojen aa + aa Protein +Su

Fatih Turgut KOT

Yadmlama(Katabolizma=Disimilasyon=Ykm ) Canlda gerekleen ykm olaydr.O2li ve O2siz solunum,sindirim,ATP hidrolizi. zmleme =Yadmlama => Metabolizma dengede. zmleme >Yadmlama =>Metabolizma byr. zmleme < Yadmlama =>Metabolizma yalanr. Bazal metabolizma ; Bir canlnn temel canllk olaylarn devam ettirebilmesi iin gereksinim duyduu minimum dzeydeki enerji miktarna bazal metabolizma denir.Salkl bir insann bazal metabolizma hz yemek yedikten en az 12 saat sonra tam dinlenme halinde (uyku) iken birim zamanda tkettii O2 miktarna veya birim zamanda dar verdii s miktarna baklarak llebilir. Bazal metabolizmann hz canlnn ; ya ,Vcut dzeyi(Boy,kilo),cinsiyet gre deiir.Uyuyan insan,k uykusuna yatan hayvan,endospor oluturmu bakteri ,bitki tohumu bazal metabolizma durumundadr. Memeli hayvanlarda vcut bykl ile metabolizma hz arasndaki iliki; Vcut bykl ile ters orantldr. SS sorusu :Bir insann,belirli bir sre ierisinde,sadece canlln srdrmek iin kulland enerji miktarn belirlemede,aadakilerden hangisi en uygun yoldur. Cevap :Dinlenme annda kullanlan oksijenin miktarnn llmesi. ENZMLER (BYOLOJK KATALZRLER) Katalizr :Bir reaksiyona girerek aktivasyon enerjisini drp,reaksiyonun daha dk scaklkta gereklemesini salayan kimyasal molekllerdir. Canllarda her kimyasal reaksiyonun balangc iin bir enerji engeli vardr. te reaksiyonun balayabilmesi iin gerekli olan en dk enerji miktarna aktivasyon enerjisi denir. Enzimler canl hcrelerdeki btn biyokimyasal reaksiyonlar hzlandran ve bu enerji engelini azaltan biyolojik katalizrdrler. Canl hcrelerin en nemli aktivasyon enerjileri ATP ve saklktr. Enzimler reaksiyonu balatmaz,anak balam reaksiyonu hzlandrr. Substrat olan H2O2 (Hidrojen peroksit),peroksizomda bulunan katalaz enzimi yardm ile su ve O2ye ayrtrlr. Enzimlerin etki ettii maddeye substrat denir.Enzim isimlendirilmesinde enzim inaktif durumda substratnn sonuna veya katalizledii tepkimenin sonuna Jen eki ile (tripsinojen),enzim aktif durumda ise substratnn sonuna az eki getirilerek yaplr(Sellaz).

Fatih Turgut KOT

Enzimler 2ye ayrlr: a-)Basit Enzim :Sadece proteinden olumu enzimlerdir.(Pepsin,reaz) b-)Bileik Enzim:Proteine ilave olarak koenzim(Vitamin) veya kofaktr (Mineral) ile alrlar. Apoenzim : Enzimin protein yapdaki ksmna apoenzim denir.Enzim eitlilii apoenzim ksm ile salanr.Dolays ile enzimin trn ve etkileyecei substrat maddesini apoenzim ksm belirler.Apoenzim tek bana i gremez.Enzimin hangi maddeye etki edeceini protein ksm belirler. Apoenzim zerinde substratn balanaca aktif blge bulunur.Apoenzim yardmc ksmdan daha byktr. Not : Bir apoenzim sadece bir koenzim ile alrken ; Bir koenzim birden fazla apoenzim ile alabilir. Koenzim :Apoenzimin aktifleerek reaksiyonu gerekletirmesini salayan ve substratn kimyasal balarna etki edecek molekllerdir.Bunlar NAD,FAD, NADP ve zellikle B grubu vitaminlerdir. Kofaktr :Apoenzime balanan aktifletirici ksm minarelerden olumu ise kofaktr adn alr.Ca,Mg ,Zn K..vb. Holoenzim : Apoenzim ile koenzimin birlikte oluturduu gruba tam enzim anlamna gelen Holoenzim denir. Enzimlerin zellikleri : 1-)Enzimler genellikle spesifiktirler.Yani her enzim belli bir reaksiyonu katalizler.Enzimin etki ettii maddeye substrat denir.Her enzim anak bir eit substrata etki edebilir.Enzim substrat ilikisi anahtar kilit uyumuna benzer. 2-)Enzimler genellikle ift ynl alrlar.Yani tersinirdirler. ADP+P+ATPaz ATP+H2O+ATPaz 3-)Enzimler reaksiyondan etkilenmezler,girdikleri gibi karlar.Bu yzden tekrar tekrar kullanlrlar. 4-)Enzimler etkinliklerini maddenin d yzeyinden balatrlar.(Bu yzden kylm et ayn miktar para et den daha kolay sindirilir. 5-)Enzimler hcre ii ve hcre dnda da etkilidir. 6-)Enzimler genellikle takm halinde alrlar. 7-)Her enzim belli bir koenzim ile alr.Anak koenzimler farkl enzimler ile alabilir. 8-)Etki edii maddenin sonuna az eki getirilir. 9-)Her hcrede tepkime eidi kadar enzim eidi vardr.

10

Fatih Turgut KOT

Enzimatik Tepkimelerin hzna etki eden faktrler : a-)Saklk Enzimler 0 C derece altnda ve 55 C derecenin stnde alamazlar. Yksek Saklkta proteinin yaps bozulur (Denatrasyon). 0 C derecenin altnda enzimin yaps bozulmaz sadece ilevi dondurulur.En ideal 20-40 C derece de alrlar. b-) pH Her enzimin en iyi alt bir pH aral vardr.Ar asidik ve bazik ortamlardan etkilenirler.rnein ;Midedeki pepsin pH=2 de alrken,ince barsaktaki tripsin pH=8,5de igrr.Genellikle ntr ortamlarda alrlar. c-)SU Enzimlerin i grebilmesi iin ortamdaki su miktar %15den fazla olmas gerekir.Eer %15in altnda ise enzimler almaz.Reel ve pekmez buna rnektir. d-)Aktivatrler Enzim reaksiyonlarn hzlandran maddelere aktivatr denir. Koenzim ve kofaktrlerdir.(B grubu vitaminler, Optimum Saklk ve pH) e-)nhibitrler Enzim realsiyonlarn yavalatan veya engelleyen maddelere inhibitr denir.(Baz ilalar ve zehirler). f-)Enzim/Substrat younluu 1-Ortamda yeterli substrat varsa enzim younluu arttka tepkimenin hz da artar. 2-Enzim miktarnn sabit tutulduu bir ortamda substrat younluu arttka tepkimenin hz bir noktaya kadar artar sonra sabit gider. 3-Substrat Yzeyi ; Enzim etkinlii substratn d yzeyinden balad iin substart yzeyi arttka tepkimenin hz da artar. Gen-Enzim ilikisi ;Her enzim bir gen tarafndan sentezlenir. Enzimatik reaksiyonlar dizisi sonucu oluan son rnler,belli bir konsantrasyona eriince enzim faaliyeti durur.Ortamda ar miktarda rn olduunda bu rn enzim ile reaksiyona girerek (Feed-Back) reaksiyonu durdurur. Tek hcre proteini : Tek hcre proteini alg, bakteri,maya ve kflerin byk miktarda retilmesi ve bu canl hcrelerin kurutulmas ile elde edilir.Tek hcre proteini,insan besinlerinden orbalarda,hazr yemeklerde,vitamin ve diyet yiyeceklerinde katk maddesi olarak kullanlr.

11

Fatih Turgut KOT

CANLILARIN ETLL VE SINIFLANDIRILMASI Doadaki canllarn zelliklerine,yaaylarna ve akrabalk derecelerine re gruplandrlmasna snflandrma denir.Snflandrmann amac;canllar belirli bir sisteme oturtmak ve doay daha kolay renilebilir hale getirmektir. Bu ekilde canllarn d rnlerine ve yaad yere baklarak yaplan snflandrmaya yapay(ampirik) snflandrma denir.Bilimsel deildir. Tabi snflandrma(filogenetik) canllarn yapsal benzerliine,akrabalk derecesine ve evrim basamaklarna re yaplr. Homolog organlar:Kkenleri ayn grevleri farkl olan organlardr.nsann kolu ,balinann yzgeci vb.Eer iki canl arasnda homolog yaplar ok ise bu iki canl yakn akraba olabilir.Analog yaplar ok ise bu iki canl birbirine uzak akrabalardr. Analog organlar:Kkenleri farkl,grevleri ayn olan organlardr.Sinegin kanad ile yarasann kanad gibi. Snflandrmada temel birim trdr.TR:Ortak bir atadan gelen,yap ve grev bakmndan benzer zelliklere sahip,doada yalnz kendi aralarnda serbeste reyebilen ve verimli(ksr olmayan) yavrular oluturan bireyler toplulugudur. A.kili adlandrma:Birinci kelime trn bal olduu cins addr ve byk harfle balar,ikinci kelime ise tanmlayc ad olarak kullanlr ve kk harfle balar.Her ikisi birden tr ad olarak gecer. B.Snflandrmann birimleri: Alemden tre inildike canllarda ortak zellik artar,birey says ve farkl zellikler azalr.Trden aleme doru gidildike ise ortak zellii azalr,birey says ve farkl zellikler artar. Tr(species) Cins(genus) Aile(familya) Takm(ordu) Snf(classis) ube(filum) Alem(regnum) Snflandrmada dikkat edilen hususlar= Hcre tipi says ve organeller, morfolojik yaplar,reme ve beslenme ekli,simetri ekilleri,embriyo tabakalarnn saylar,vt bolugu tipleri,vcut blmelerinin segmentli oluu,bulunduklar ortam ve organizasyon dzeyindeki farkllklardr. CANLILAR ALEM Canllar hcre yaplarna gre ikiye ayrlr. 1-)Prokaryotikler :ekirdek zar ve zarl organelleri olmayan hcresel yapya sahiptirler.Bu canllar Monera alemi olarak adlandrlr. 2-)karyotikler : Zarl organel ve ekirdee sahip olan canllardr.

12

Fatih Turgut KOT

Canllar Alemi

karyotik canllar
Hayvanlar Alemi

Prokaryotik canllar
Mantarlar Alemi

Protista Alemi ube: Protozoalar ube:Bir hcreliler ube:Cvk mantarlar

Bitkiler Alemi ube:MaviYeil algler ube: Bakteriler

ube:Damarsz bitkiler
ube:Omurgaszlar Alt :Sngerler Alt :Slenterler Alt :Solucanlar Alt :Yumuakalar Alt :Eklem bacakllar Alt :Derisi dikenliler

ube:Damarl bitkiler

Alt :Damarl tohumlu bitkiler

Alt :Damarl sporlu bitkiler

ube:lkel kordallar ube:Omurgallar Snf:Balklar Snf:Kurbaalar Snf:Srngenler Snf:Kular Snf:Memeliler

Snf:Kapal tohumlu bitkiler

Snf.Ak tohumlu bitkiler

PROKARYOTLAR A-)Mavi-yeil algler: ekirdek ve kloroplast gibi organelleri yoktur. Klorofil pigmenti stoplazmaya dalmtr.Bu yzden yeildirler. Sitoplazmalarn da fikosiyanin renk maddesi olduundan dolay bazlar mavi renktedir.Hcre duvarlar(eperleri) selloz ieriklidir.Mantarlar ile birlikte likenleri olutururlar. B-)Bakteriler
13

Fatih Turgut KOT

KARYOTKLER A-)Protista Alemi: Tek hcrelidirler,ekirdek yaplar karyotdur.Zarla evrili organelleri vardr.Bitki ve hayvan zellii gsterirler.r:glena kloroplast tar bitki zellii gsterir,hareket ederekde hayvan zellii gsterir. a-)Kamllar b-)Amipler c-)Silliler d-)Sporlular e-)Cvk mantarlar Stoplazmalar ok ekirdege sahiptir. Koloni meydana getirirler.Glikojen depo ederler. Hcreleri amipsi ekilde ve epersizdirler. B-)Fungi Alemi(Gerek mantarlar):Tamam hetetrofdur.ogunlukla ok hcrelidirler.karyotik canllardr.Hcre duvar vardr.Bu duvar selolz ve kitinden oluturulur.Niasta depo etmezler.Bunun yerine ya ve glikojen depo ederler.Saprofit ve prazit olarak beslenenleri vardr.iletim demetleri yoktur.r:aa mantar,maya mantar,apkal mantar. C-)Bitkiler Alemi: Kapal Tohumlu a-)Tek enekli (monokotiledon) bitkiler: -Tohum ierisinde embriyoda bir enek (kotiledon)bulunan bitkilerdir. -ou tek yllk otsu bitkilerdir.Yaprak parelel damarldr. -Gvdede kambiyum yoktur.Kapal iletim demetine sahiptir. -Ksilem ve floem gvdede dagnk dizilmitir.r:Msr,buday,palmiye (enek;tohumda yer alan bitki embriyosundaki yaprak taslaklardr.) b-)ift enekli bitkiler(Dikotiledon ) -Tohum ierisinde iki enek vardr. -ogu ok yllk(odunsu)bitkilerdir.Yapraklar as damarldr. -Gvdede kambiyum vardr.Ak iletim demetine sahiptir.Demetler dzenli dizilmitir.r:fasulye,elma ayiei,kiraz,nohut,domates Tohumsuz (ieksiz) Bitkiler: Tohumsuzlarda kk,yaprak,vde tam olarak gelimemitir.icek ve tohum oluturamazlar.remeleri sporla veya metagenez(dl alma) ile olur. Damarsz Bitkiler:letim demeti olmayan bitkilerdir.Kkleri yoktur.r:Su yosunu , kara yosunu ,likenlerdir. Damarl bitkiler: letim demetleri vardr.r:Erelti otlar,At kuyruklar,Kibrit otlar. Aklama:Ksa gn bitkisi ; Ksa k periyotlarn da ieklenen bitkilerdir. (Ttn,ptrak,soya fasulyesi).Uzun gn bitkisi; Uzun k periyotlarnda ieklenen bitkilerdir.(Bamya , spanak)Ntr bitki; Bu tip bitkilerin ieklenmeleri fotoperiyot uzunluklarna duyarl bir ballk gstermezler.(Msr domates,krmz biber)

14

Fatih Turgut KOT

D-)Hayvanlar Alemi: Omurgaszlarn zellikleri 1-Sinir eridi karndadr 2-Ak kan dolam var(Halkal Solucanlar hari) 3-Embriyoda Notokord yok 4-Genellikle d iskelet var. 5-Bilateral ve radyal simetri var 6-Embriyoda solunga yar yok

Omurgallarn zellikleri 1-Sinir eridi srtdadr. 2-Kapal kan dolam var. 3-Embriyoda Notokord var.(Notokord daha sonra omurgay oluturur) 4- iskelet var. 5-Bilateral simetri var. 6-Embriyoda solunga yar var.

Radyal simetri:Merkezden gecen dzlemler vcudu iki eit paraya bler.rnek:Slenterlerde ve derisidikenlilerde grlr. Bilateral simetri : Ortadan ve boydan boya gecen dzlem vcudu iki eit paraya bler.rnek.nsanda grlr. Not:Vcut saklg evre saklgna gre deien canllara Soguk kanl canllar denir.(Degiken sl).Omurgaszlar,balklar,kurbagalar ve srngenler souk kanldr. Vcud scaklg evre scaklgna gre deimeyen canllara Sak kanl canllar denir.Kular ve memeliler scak kanldr(Sabit sl). Kalp odack says Vcut ss Solunum organ Balklar 2 deiken Solunga ki yaamllar 3 deiken Suda Karada Solunga Deri Akcier Az Srngenler Kular 3-4 aras 4 (yarm perdeli) deiken sabit Akcier Akcier Memeliler 4 sabit Akcier

Dllenme D (genelde) Gelime D (genelde) Azotlu Amonyak Suda Karada boaltm (NH3) NH3 re rn Olgun ekirdekli ekirdekli alyuvar Deride Pul Pul bulunmaz bulunur OMURGASIZ HAYVANLAR
15

D rik asit ekirdekli

D rik asit

D rik asit

ekirdekli ekirdeksiz

Pul ve plaka Ty ve Kllar bulunur pul var bulunur

Fatih Turgut KOT

1.Srngenler: Hayvanlarn en basit yapl olanlardr.Gercek olarak doku,organ ve sistemleri yoktur.Fakat hcreleri arasnda i blm vardr.Eeysiz ve eeyli reme grlr. 2.Slenterler: Vcutlarnda tek aklk bulunur.Bu aklk hem az hemde ans grevi yapar.lk defa sinir a eklinde sinir sistemi gelimitir.Eeysiz veya eeyli olarak rerler.r:Deniz anas ,mercan,hidra. 3.Yass solucanlar: Vcutlarnda tek acklk bulunur.Sindirim sistemleri tam olarak gelimemitir.ou parazit olarak yaar.Bu canllarda ilk kez ba gangliyonu gelimitir.r:Planarya,tenya,karaiger kelebei. 4.Yuvarlak solucanlar: Sindirim sistemlerinde az ve ans olmak zere iki ayr aklklar vardr.Bir ksm sularda ve topraklarda serbest olarak yaarlar.Bir ksm ise hayvanlarda ve bitkilerde parazit olarak yaarlar.r:Barsak solucan,kanl kurt,ascaris. 5.Halkal solucanlar: Kapal dolam sistemine sahiptirler.Sindirim kanal zel blmelere ayrlmtr.Deri solunumu yaparlar(Alnan O2 deriden klcallara geer).Rejenarasyon yetenekleri fazladr.Blnerek oalabilirler.r:Toprak solucan,slk. 6.Yumuakalar:Bir ksmnda ak,bir ksmnda ise kapal kan dolam grlr.Vcut yzeyi,solunga veya akcier solunumu yaparlar.Karn blgesinde kasl ayaklar bulunur,ayaklar hareketi salar.Bazlarnda kabuk bulunur(r:Midye ,istiridye.). r:Ahtapot, salyangoz, midye ,istiridye, mrekkep bal,smkl bcek. 7.Eklembacakllar: Protein,ya ve CACO3ten oluan d iskeletleri vardr.Zaman zaman iskeletlerini deitirirler.Ak kan dolamna sahiptirler. Mlpighi tpleri ile boaltm yaparlar.Eeyli olarak rerler.canllar ierisinde en fazla tre sahip gruptur.Drt grupta incelenirler: a)Kabuklular:Tatl sularda ve denizlerde yaarlar.Solunga solunumu yaparlar.r: Yenge, karides, istakoz,dafnia(su piresi). b)Aracnidler: r:rmcek,akrep,kene c)ok ayakllar: r: yan ve krk ayak. d) Bekler: r: ift bacaa,iki ift kanada sahiptirler.Ak dolam sistemine sahiptirler.Trake solunumu yaparlar.Malpighi tpleri ile boaltm yaparlar.Boaltm rn olarak rik asit ataralar.Eeyli olarak rerler.Bakalam (metamorfoz) grlr.r:Karnca,ar,ekirge,bit,pire,kelebek,sinek. Dllenmi yumurta Larva Pupa(Evik) Ergin birey 8.Derisi dikenliler:
16

Fatih Turgut KOT

Tamam denizlerde yaar.Deri veya solunga solunumu yaparlar.Bu canllarda,su-damar(kanal) sistemi bulunur.Bu kanallar tp ayaklara kadar uzanr.Tp ayaklar hareket ve besin alnmasnda etkilidir.r:Deniz kestanesi.deniz yldz,deniz hyar,deniz lalesi. OMURGALI HAYVANLAR Balklar: Kurbaalar: -Kalpleri iki zldr. Bakalam gacirirler -Soguk kanl hayvanlardr. Kalpleri odackldr. -Boaltm artklar Amonyaktr. (Larvada 2 odack var) -D dllenme ile oalrlar. Souk kanl canllardr. -Alyuvarlar oval ve ekirdeklidir. D dllenme ile oalma olur -Derileri pulla kapl. Alyuvarlar oval ve ekirdeklidir -Kkrdakl balklarda i dllenme rlr. Derilerinde mukus salglayan -Amnion rtleri myoktur. bezler bulunur. -Vcutlarnda kark kan dolar. Pul(deride) bulunur. Srngenler: -Kalpleri gzldr. (Timsahlarda 4 gzldr) -Alyuvarlar oval ve ekirdeklidir. -Vt Sakl deikendir. -Souk kanl canllardr -Akier ile solunumu yaparlar. -Deride salg bezi bulunmaz. -Deri pullarla kapldr. -Timsah,kertenkele,kablunbaa Kular: Kalpleri drt gzldr. -Alyuvarlar oval ve ekirdeklidir. Vcut slar sabitdir. -Derileri tylerle kapl Ve ya bezleri bulunur Artk maddeleri rikasitdir

Memelileri dier canllardan ayran zl: -Kalpleri 4 gzldr. -Btn memelilerde doan yavrular st ile beslenir. -Ter ve ya bezleri vardr. -Vcutda kllarn bulunmas. -Kulak kepesi. -Alyuvarn ekirdeksiz olmas. -Yavrularn dogurmas. -Yavrularn stle beslemesi. -Diafram kas bulundurma. -Akierlerin alveoll olmas.

Memeliler 3e ayrlr:
17

Fatih Turgut KOT

A-)Gagal memeliler:Gagal kirpi(Platipus) ,yumurtlarlar.Yumurtadan kanlar stle beslenir. B-)Keseli memeli:Kanguru ,kesei ay,kesede stle beslenir. C-)Plasentali(Gbek ba) memeli:Yavrularn ana karnndaki plasenta ile beslerler. Gagal memelilerde bol vitellslu yumurta ile vcut dna atlan embriyo geliimini vcut dnda tamamlayp anneden st emerek bir sre beslenir.Keselilerde ise yavrular keseye trmanarak st ile beslenir. Gagal ve keseli memelilerde plasenta yoktur. Vcut bykl Not=Memeli hayvanlarda vcut bykl le hz arasndaki ilikinin grafii. Metabolizma hz

Vcut bykl azaldka metabolizma hzlanr. AYIRALAR 1.Fenol krmzs zeltisi+Asit Sar renk verir. Fenol krmzs zeltisi+Baz Koyu krmz renk verir. 2.Kire suyu+Asit Deime olmaz Kire suyu+CO2 Bulanma beyaz kelek oluturur. Kire suyu+Soluk fleme Bulunma ve beyaz kelek oluur. 3.Ba(OH)2 , KOH CO2 tutuculardr 4.Glikoz+Benedict veya fehling zeltisi Is Tula krmzs renk verir. 5.Niasta+yot zeltisi(lugol) Mavi-Siyah renk verir. 6.Protein+Biret ayrac(Mavi) Is Mor renk verir
18

Fatih Turgut KOT

7.Protein+Nitrik asit zeltisi Is Ack sar renk verir. 8.Ya+Eter Kat Saydam leke oluur. 9.Turnusol kad : - Asitlerle krmz renk verir - Bazlarla mavi renk verir. 10.Kongo krmzs : Asitlerle mavi renk verir - Bazlarla krmz renk verir. EKOLOJ Canllarn evreleri ile olan ilikilerini inceleyen bilim dalna ekoloji denir. Ekoloji bilimi canllarn iinde bulunduklar evrelerinde bulunan canl ve cansz varlklara ne gibi bir iliki ierisinde olduklarn aratrr. 1-EVRENN CANLI VE CANSIZ ETMENLER Cansz (abiyotik) etmenler: Ik:Canllar iin en nemli enerji kayna gnetir.Yeryzne inen enerji bitkiler tarafndan fotosentez olaynda kullanlr. Scaklk:Canllarn yeryzne dalmn ve younluunu belirleyen nemli bir etkendir. klim:Uzun zaman aral,iinde belirli bir blgede egemen olan atmosfer koullarna iklim denir. Toprak ve Minareler:Mineral tanecikleri ile humus kararak topra meydana getirir.Rzgar,scaklk ve suyun andrc etkileri dnyann yzeyini kaplayan kayalarn zamanla paralanmas ,topra oluturan mineral taneciklerinin ortaya kmasna neden olur. Su:Yeryznn 3/4 sularla kapldr.Atmosferde bulunan suyun yamur, kar,dolu olarak yeryzne dnmesi ya olarak tanmlanmaktadr. pH:Doadaki sular asidik ve bazik(pH) zellikleri bakmndan byk farkllk gsterir.Ortamn pH derecesi organizmann yaamsal faaliyetini etkiler. Bol ya alan blgelerdeki topraklar, rnein Karadeniz blgesi topraklar olduka asidiktir. Hayvanlar Vcut scaklnn Korunmasna gre; 1)Poikilotermal hayvanlar(Souk kanl-Vcut ss deiken hayvanlar) rnek:Balk,srngen,kurbaa poikilotermal hayvanlardr. 2)Homoitermal hayvanlar (Scak kanllar-Sabit sllar) Canl (biyotik) etmenler: evrenin canl etmenleri grevlerine gre reticiler, tketiciler ve ayrtrclar olmak zere gruplandrlr. Canllar arasnda heterotrof ototrof ilikisinden baka,belirli baz yaama ve beslenme biimleri vardr. -Ototrof canllar: Ototrof canllar,kendi besinlerini kendi retir.Bu nedenle ototrof canllara reticiler de denir.Bunlar su,karbondioksit ve inorganik tuzlardan organik madde sentezler.Ototroflar ihtiya duyduklar enerji gre snflandrlr.
19

Fatih Turgut KOT

Fotosentetik ototroflar:Enerjiyi gne ndan salayan canllardr.Yeil bitkiler,baz bakteriler ve mavi-yeil algler fotosentetik ototrof organizmalardr. Kemosentetik ototroflar :Kendileri iin gerekli olan enerjiyi baz inorganik (NH3,H2S) oksidasyonundan salayan organizmalardr.Demir,nitrit,nitrat ve slfr bakterileri gibi baz bakteriler kemosentetik ototrof organizmalardr. -Hetetrof canllar: Hetetrof organizmalar,besinlerini ortamdan hazr alr. Ototrof canllar ve rm organik maddeleri besin alarak kullanan hetetroflara,hazr beslendikleri iin tketiciler de denir.Hayvanlarn,mantarlarn ve bakterilerin ou hetetroftur.Hetetroflar beslenme zellikleri ynnden e ayrlr. Holozoik: Besinlerini kat paracklar halinde alanlar. Simbiyoz: Birlikte yaayanlar. Saprofit: rkl yaayanlar. Holozoik beslenen hayvanlar kullandklar besinlerin yapsna gre gruba ayrlr. Ot obur(Herbivor) Hayvanlar: Sadece otla beslenen hayvanlardr. Karada yaayanlardan bcekler, kemirgen memeliler ve gevi getirenler; suda yaayanlardan kabuklu ve yumuakalar herbivordur. Et obur(Karnivor) Hayvanlar: Sadece etle beslenen hayvanlardr.Aslan, kartal gibi yrtclar ve byk ylanlar karnivordur. Hem ot obur hem ot obur (Omnivor) Hayvanlar: Hem otla,hem de etle beslenen canllardr.nsanlarn yan sra; ay,domuz gibi canllarda omnivordur. -Simbiyotik ilikiler (Birlikte yaama) ki veya daha fazla canlnn birlikte yaama eklidir. Yararl birlikleri ve zararl birlikleri oluturur.Birlikte yaama grupta incelenir. Kommensalizm (Tek tarafl ortaklk):Birlikte yaayan iki ortaktan biri yarar salarken,dieri hibir yarar salamaz.Bu iliki (+,0) ifadesiyle gsterilir. rnein ; Kpek balna tutunarak onunla tanan kk bir balk (Echeneis),kpek balna herhangi bir zarar vermeden yaamn srdrr.Kpek balnn yiyecek artklarndan beslenir.Kommensalizme okyanuslarda daha ok rastlanr. Midyenin kabuuna tutunarak yaayan Broyozoa,midyenin salad su aknts ile gelen besinlerden yararlanr.Midyeye ne faydas nede zarar vardr. Mutualizm (ki tarafl ortaklk): Karlkl fayda esasna dayanan bir yaama eklidir.Bu ortaklktan her iki trde faydalanr.Bu iliki (+,+) ifadesiyle gsterilir.Mutualizm rnekleri ; Liken birliini bir alg ile basit bir mantar meydana getirir. Alg bu birlik ierisinde retici olarak grev yapar. Mantara ise,su ve mineral temin ederek algin fotosentez yapabilmesini salar ve sitemi korur. Besin, oksijen Liken =Su Yosunu + Mantarlar
20

Fatih Turgut KOT

Su, mineral maddeler -nsann barsanda yaayan bakteriler kendileri iin yaama, oalma ortam bulurken, insan iin K ve B vitaminlerini sentezler. -Gevi getiren hayvanlarn sindirim sisteminde bulunan bakteriler selloz enzimi salglayarak sellozun sindirilmesini salar. -Baklagil kklerindeki nodllerde yaayan Rhizobium adl bakteri havann serbest azotunu balar ve baklagilin bu azottan yararlanmasn salar. Bunun karlnda bakteri baklagillerden besin elde eder. Protokooperasyon:Ayrca birde protokooperasyon mevcutdur.Bur da canllar birlikte yaamak zorunda deillerdir.Bir araya geldiklerinde birbirlerinden istifade ederler.rnek:Timsahn azndan etleri temizleyen kular. Parazitizm (Asalaklk) Bir canlnn baka bir canlnn iinde veya zerinde yaayarak besinini ondan elde etmesi eklinde olur.Parazit canl konaktan yarar salarken onun zararna i grr.Bu iliki (+,-) ifadesiyle gsterilir.Parazitin zerinde yaad canlya konak canl denir.yi adaptasyon gstermi bir parazit konan ldrmemelidir.Parazit canl yaad yere gre ikiye ayrlr. D parazitler: Parazit olan canlnn, konak canlnn d ksmna (Deri ya da solunga) yaparak ya da tutunarak yaamasdr.D parazitlerin zellikleri ; - Genellikle eklem bacakllar grubundandr.(bit, pire, kene) - Sindirim sistemleri vardr. - Hcre d sindirim yaparlar. - Duyu ve hareket organelleri vardr. - Yumurta oalrlar, ayr eeylidirler. parazitler: Parazit canlnn, konak canlnn i ksmnda yaamasdr. parazitliin zellikleri ; - Genellikle solucanlar ubesindedirler(Barsak kurtlar, tenyalar).Hcre ierisinde (Plazmodyum) ya da kan iinde (Uyku hastaln oluturan bir hcreli) yaayanlarda olabilir. - Sindirim organlar yoktur. - Monomerleri tm vcut yzeyleri ile alrlar. - Duyu organlar yoktur. - Hermafrodittir(Dii veya erkek gamet ayn canlda) Bitkisel parazitler ikiye ayrlr. Yar parazitler: Baz bitkiler klorofil tarlar ve fotosentez yaparlar. Ancak kk sistemleri gelimedii iin su ve mineral madde ihtiyalarn eme ad verilen kkleriyle zerinde yaadklar bitkinin odun borularndan alrlar. rnek; kse otu.

21

Fatih Turgut KOT

Canllar arasnda yaamafotosentez ve Tam parazitler: Baz bitkiler yapamadklar iin btn beslenme ekilleri ihtiyalarn zerinde yaadklar bitkiden salarlar.Klorofilleri yok veya indirgenmitir.Kkleri (emeleri) ile zerinde yaad bitkinin soymuk dokularndan organik besin maddesi alrlar. rnein; kskt otu(in Ototrof canllar Hem ototrof hem hetetrof Hetetrof canllar sac),canavar otu gibi. Fotosentetik canllar Kemosentetik canllar Holozoik beslenme Otul beslenme Etil beslenme Hem otul hem etil Kommensalizm rkl beslenme Bcekil bitkiler+glena

Birlikte yaama Zararl birlikler

Yararl birlikler

Mutualizm D parazitlik

Parazitlik parazitlik

-rkl (Saprofit) beslenme: Saprofit beslenen canllar mayalar, kfler ve baz bakteriler rnek verilebilir.Bu tr beslenen canllara ayrtrclar da denir.Bu organizmalarda enzim sistemi iyi gelimitir. Ayrtrclar l bitki ve hayvan kalntlaryla, organik atklarn zerine enzimler salglayarak bu maddeleri paralar ve kendileri iin gerekli olan organik maddeyi bnyelerine alrlar.Ayrtrclarn yaptklar bu beslenme ekline saprofit (rkl) beslenme denir.Organik maddelerden inorganik madde retirler.Mantarlar daha ok bitkileri,bakteriler ise hayvanlar ayrtrr. Saprofit, organik maddeleri inorganik maddelere dntrmeleriyle azot devrinde ok nemlidir.(Nitrifikasyon ,denitrifikasyon vb.) -Hem hetetrof , hem ototrof beslenme Azot bakmndan fakir toraklarda yaayan bcekil bitkilerde bu beslenme ekli grlr.brik otu (Nephentes) ve sinek kapan (Dionea) gibi bcek yiyen
22

Fatih Turgut KOT

bitkiler fotosentez yaparak kendi besinlerini retir.Ayrca bymeleri iin gerekli olan amino asitleri ve dier azotlu bileikleri yakaladklar bcekleri sindirerek salar.rnek:Bcekil bitkiler,glena(epersiz protista rneidir.Karanlkta endositoz,kta fotosentez),Likenler(Mantar hetetroftur, Alg ototrof) A.Madde ve Enerji aknda retici, Tketici ve Ayrtrc likileri Canllarn hayatlarn devam ettirebilmeleri iin retici, tketici ve ayrtrc ilikilerine ihtiyalar vardr.Yeryznn ilk enerji kayna gnetir.Her ekosistemde reticiler,gne enerjisinin fotosentez yoluyla kimyasal enerjiye dntrr. Son tketicilere doru srekli ve tek ynl bir enerji ak gerekleir. Enerjinin byk bir blm, yaamsal etkinlikler ve vcut ssn salamak iin kullanlr. Bu nedenle besin aktarm srasnda, sistemde madde ve enerji kayb olur. B.Besin Zinciri ve Enerji Piramidi Bir ekosistem ierisindeki canllarn tm beslenme bakmndan birlerine baldr.Bir ekosistem de yer alan canllarn birbirlerine bal olarak beslenmelerine besin zinciri denir. Yalnz bitkilerle beslenen hayvanlara birincil tketiciler denir.Birincil tketicilerle beslenen hayvanlara ise ikincil tketiciler,kincil tketicilerle beslenen hayvanlara da ncl tketici denir.Ayrtrclar ise l hayvan bitkilerin rmesini ve ierdikleri minerallerin topraa karmasn salayan organizmalardr. reticiler, besin zincirinde birinci halkay oluturur.Bitkilerde depolanan enerjinin bir ksm besin yolu ile ot oburlara iletilirken,bir ksm s eklinde evreye ,bir ksm da ayrtrclara aktarlmaktadr.Ot oburlar aldklar enerjiyi et oburlara aktarmaktadr.Grld gibi besin zincirindeki besinin bir ksm enerji olarak kullanlrken bir ksm da depolanmaktadr.Besin zincirleri bir araya gelerek daha karmak olan besin an oluturur. Besin zinciri karasal ortamlarda genellikle iekli bitkilerle balarken su ortamnda mikroskobik alglerle balar. Enerji ,enerji pramidin de bir st basamaa sadece besin yolu ile geer.Zehirli maddelerin en fazla birikimi besin zincirinin en son halkasnda bulunan canllarda en fazla olur. Piramitin tabanndan tepesine kldka enerji dzeyi azalr.Ekosistemdeki genellikle bir canldaki enerjinin %10-20si beslenme zinciri ile bir sonraki tketiciye gemektedir.Buna biyolojide % 10 Yasas denir.Yaklak enerjinin % 90 kadar canllarn hayatsal faaliyetleri iin harcanarak kaybolmaktadr. Karalarda veya sularda birim alana de canllarn arlna Biyoktle denir. Buna gre doada biyoktlesi en fazla olan tr bitkiler olduu iin piramidin ilk basamanda yer alr.Besin zincirinde biyoktle st basamaklara gidildike
23

Fatih Turgut KOT

azalr.Canl saysna,canl arlna yada enerjiye dayal olarak izilen bu piramite ekolojik pramit denir Denizlerde bitki ve hayvan trleri genellikle gne nlarnn ulaabildii yz metrelik derinlikte yaar. Bitkisel planktonlar fotosentez ile rettikleri besini ve oksijeni yine mikroskobik olan hayvansal planktonlar kullanrlar. Biyoktle Azalr

3.D T 2.Derece Tketici (Ylan) 1.Derece Tketici (Sincap) retici (Bitki)

Birey says Azalr Artar Enerji (Atmaca) Miktar Azalr

A Y R I T I R I C I

Vcut Bykl Artar Zehir miktar

L A R

24

Fatih Turgut KOT

Besin pramidin de tek ynl enerji ak vardr.Bir canldan dierine aktarlan enerji geri dnmez. Populasyonda ki bireylerin vcut byklkleri artka saylar azalr. 2.MADDE DNGLER Bir yaama birliinin sreklilii, bu birlik iindeki madde devrine baldr. Canllar evrelerinden aldklar maddeleri kullandktan sonra eitli ekillerde evrelerine geri verirler. Maddelerin canl ve cansz evre arasndaki bu hareketine madde dngs veya ekolojik dng denir. Doada balca su, karbon, oksijen,fosfor gibi madde ve elementler devirli olarak kullanlr. A.Su Dngs Yer yznn 3/4 sularla kapldr.Bu suyun byk bir ksm okyanus ve denizlerde depolanmtr.Su gne enerjisi ve yer ekiminin etkisiyle doada dzenli olarak hareket eder. B.Karbon dngs Canllardaki organik maddelerin temel yapsn karbon oluturur.Karbonsuz yaam dnlemez.Canl lnce, rmeye balar ve ayrtrc bakterilerin etkisi ile karbondioksit oluur. C.Oksijen dngs Solunum iin gerekli olup organik maddelerin oksidasyonunda,kmr,gaz, odun gibi maddelerin yanmasnda youn ekilde tketilir.Atmosferde % 21 orannda oksijen bulunur.Denizlerdeki fitoplanktonlar ve karadaki bitkiler, atmosfere oksijen verir. Oksijenin ok az bir ksm da su molekllerinin ultra viyole nlar tarafndan ayrtrlmas (fotoliz) sonucu ortaya kmaktadr. D.Azot Dngs Azot, canllarn yaam iin kanlmaz elementlerdendir.Canllarn yaptan oluturan aminoasit ve proteinlerin yapsnda bulunur; ayrca nkleik asitlerin,hormonlarn ve vitaminlerin de yapsna girer.Doada balca azot kaynan atmosfer ve canllar oluturur.Atmosferde % 78 azot gaz(N2) vardr; ancak bu gazlardan baz mikro organizmalar yararlanabilir.Bitkiler tarafndan kullanlan azot ise nitrat (NO3) ve amonyum (NH4) tuzlar eklindeki depodur. Hayvanlar azotu amino asit olarak almak zorundadrlar. Atmosferdeki azot, imek, yldrm gibi olaylar sonucunda yer yzne yamurlarla nitirk asit eklinde dner.Nitrik asitte toprak da ki nitratlara dntrlr. Topraktaki bulunan baz bakterilerle bezelye veya fasulye gibi baklagillerin kklerinde bulunan bakteriler (Rhizobium,Azotobacter), havadan alnan azot gazn amonyaa dntrrler. Hayvan ve bitki llerindeki proteinler saprofitik bakteriler tarafndan ayrtrlarak amonyaa dntrlr. Ayrca, hayvanlarn azot kapsayan metabolizma artklar da (re,rikasit,kreatin) ayn yolla amonyaa evrilir.
25

Fatih Turgut KOT

Amonyak nitrit bakterileri tarafndan nitrite,nitrit de nitrat bakterileri tarafndan nitrata dntrlr.Bu olaya nitrifikasyon denir. Bitkiler tarafndan kullanlmayan nitrit ve nitratlar bakterilerin etkisi ile paralanr.Bu paralanmadan aa kan serbest azot tekrar havaya karr.Bu olaya denitrifikasyon denir.Bu olay oksijensiz solunum yapan bakterilerin gerekletirdii bir olaydr.Denitrifikasyon sonucu topran verimi der. Azotun bu ekilde havadan topraa , topraktan bitkilere , bitkilerden havaya karmasna azot devri denir. E.Fosfor dngs Hayvan ve bitkilerin yaamsal ilevleri iin fosfor nemlidir.Omurgallarda en ok di ve kemiin yapsnda bulunur.Ayrca fosfor nkleik asitlerin yapsna katlr.ATPnin yapsna katlr vb. Fosfor atmosferde bulunmaz. Fosforun doadaki kayna fosfatl kayalar ve sudur.Fosfatlarn karalardan denizlere dn hzl,denizlerden karalara dn ise yavatr. 3.BYOSFERDEK YAAMA BRLKLER Dnyada btn canllarn iinde yaad tabakaya biyosfer denir. Biyosferin kalnl 16-20 km olup bunun 8-10 kmsi atmosfere doru, 8-10 kmsi de deniz ve okyanuslarn dibine doru uzanr. Habitat : Biyosferde bir organizmann doal olarak yaad ve reyebildii yerdir. Fauna:Belli bir blgede yaayan hayvanlarn tamamna denir. Flora: Belli bir blgede yaayan bitkilerin tamamna denir. Sksesyon:Zamanla bir baskn trn yerini baka bir baskn tr almasna denir. Ekolojik Ni:Canlnn yapt ie denir. Ekoton: ki komnite arasndaki gei blgesidir.Ekoton tr eitlilii bakmndan zengindir. Biyosferde karasal ve sucul yaama birlikleri olmak zere iki tip yaama birlii vardr. Not:Yaama birlikteliklerinde byk vcutlu oraganizmalarn az,kk vcutlu organizmalarn ok sayda olduu grlr.nk;kk hayvanlar daha hzl rer. Karasal yaama birlii: Ormanlar, ayrlar, stepler, tundralar, ller ve maaralar da bulunan organizmalar kara yama birliini oluturur. Sucul yaama birlii: Deniz, gl, havuz, rmak, bataklk ve pnarlarda yaayan organizmalar ise su yaama birliini oluturur. Not:Ayn besin ile beslenen iki trn ayn ortamda kalmas durumunda trlerden biri elenir;Bunun nedeni 1.besin iin rekabet 2.Artk rnlerden farkl ekilde etkilenmedir

26

Fatih Turgut KOT

A.Populasyon Belirli bir alanda yaayan, ayn tr organizmalarn oluturduu toplulua populasyon denir. Populasyonun younlugu:Belirli bir zamanda birim alanda bulunan birey saysdr. Populasyonun doum ve lm oran:Birim zamanda populasyona katlan yeni birey says doum orann,birin zamanda len birey says ise lm orann verir. Populasyonun doum ve lm oran , evre artlarndaki eitlilie, populasyonun byklne,bileimine ve younluuna baldr. Populasyonda ya dalm:Populasyondaki ya dalm, ya piramitleri ile ifade edilir.Ya piramitlerinin durumuna gre populasyonlar gelien populasyon,denge halindeki populasyon ve gerileyen populasyon olmak zere e ayrlr.Piramidin taban ksmnn geni olmas gen bireylerin orannn yksek olduunu iaret eder.Baz canllarda gen evrede ok lm gzlenir. Hidarada ise lm katsays sabitdir. Populasyonda reme ncesi ve sonras ya gruplar populasyonun reme hzna katkda bulunmaz.(nsan populasyonunda reme hzna 2140 arasndadr.)

Ergin Gen

Populasyon bykl Populasyonun tama kapasitesi: Bir populasyonun yaad evrede ulaabilecei en yksek birey saysdr. Belli bir zamanda bir populasyonu oluturan bireylerin saysna populasyon bykl denir.Doadaki canllar geometrik dizi (2,4,8,16.) halinde artma eilimindedir.Populasyonun bymesi J eklinde gelime erisi gsterir. Canllarn yaamasn salayan ve onlar srekli olarak etkisi altnda bulunduran canl ve cansz evre etmenleri, baz koullarda populasyonun geliip bymesini olumsuz ynde etkiler.Bu olumsuz etkilere evresel diren denir.rnein;Ekolojik rekabet,mekan darl,beslenme vb. evresel diren artka populasyonS eklinde an erisi gsterir. Populasyon bykl = (Doumlar+eri g)-(lm+Dar g) Populasyonun bymesini etkileyen etmenler: Populasyon byyebilir veya klebilir.populasyonun bymesi bireylerin remesi ve ieri glerle; Klmesi ise dar glerle ve lm ile olur. Baz populasyonlar av-avc ilikisine bal olarak populasyon bireylerinin azalp oald devirsel bir durum gsterir.
27

Fatih Turgut KOT

1.Thomas-Maltus Hipotezi:Populasyonlarn bymesi besin,hastalk ve sava gibi d kuvvetler tarafndan kontrol edilir.Populasyonun dengelenmesi lm ile olur. 2.Wynne-Edward Hipotezi:Populasyonun bymesi sosyal ve i gdsel davranlar gibi i kuvvetlerin etkisi ile dzenlenir.Populasyonun dengelenmesi doum orannda azalma ile olur. Not:Ekosistemde populasyon geometrik dizi (2,4,8,16) eklinde olurken,besin miktarndaki art aritmetik dizi (2,4,6,8) eklinde olur. B.Komnite Snrl bir alanda karlkl ilikiler iinde yaayan eitli bitki ve hayvan trlerinin oluturduu toplulua komnite denir.Komnite birden fazla tr kapsar.Bu trlerden bazlar baskndr.Komnite iinde say ve faaliyetleri bakmndan daha fazla gze arpan trlere baskn(Klimaks) tr denir. Genel olarak bitkiler kara komnitelerinde besin salamalar ve bir ok tre barnak oluturmalarndan dolay baskndr. Ormanla kapl bir yamacn eteinden zirvesine kadar her katta farkl iklim gze arpar.Buna mikroklima denir. Karasal blge ile gl suyu arasndaki bataklk blgeye ekoton denir. C.Ekosistem Doada belirli bir alanda yaayan canllar ve canllarn etkileim iinde bulunduklar canl ve cansz elerinin tmne ekosistem denir. Su kirlilii: Kirli sularda znm oksijen hzla tkenir ve hidrojen slfr gazn oluturur.Bylece bu sularda yaayan canllar yaamlarn srdremez. Ayrca kimyasal gbreler de su kirliliine neden olur.Sulara bol miktarda azot ve fosfor bileikleri geebilir.Bu durumda bitki ve baz alg trlerinin remesi hzlanr.Kirlenmeden dolay ortamda ar bitki remesine trofikasyon denir. FOTOSENTEZ Fotosentezde en ok kullanlan pigment klorofildir.Bitkilerde klorofil kloroplastn ierisinde bulunur,Mavi yeil alg ve fotosentetik bakterilerde stoplazmada bulunur. Klorofilin yaps=4 pirol halkas Mg etrafnda dizilmitir.Klorofil a ve klorofil b olmak zere 2 eit klorofil vardr.Yaplarnda C,H,O,N ve Mg bulunur. Klorofil a => Yksek spektrumlu kta faaliyet gsterir. Klorofil b => Dk spektrumlu kta faaliyet gsterir. Klorofilin sentezi iin Mg ve N gereklidir.Ayrca yapsnda bulunmadg halde Fe gereklidir.nk klorofil sentezi srasnda enzim kofaktr olarak grev yapar. Bitkinin klorofil sentezinde hem i faktrler hem de d faktrler nemlidir. faktrler genetik faktrlerdir.Baz bitkiler gier tm faktrler olumlu olduu halde klorofil sentezleyemezler.nk klorofil geni yoktur.Bu bitklere Albino denir.Bir ok bitki klorofil geni ihtiva etmesine ramen karanlkta bulunmaktan
28

Fatih Turgut KOT

dolay klorofil sentezleyemez.nk klorofil biyosentezi iin gn gereklidir.Kloroplast hcrenin zerk organelidir.Kendi DNAs ve ETSsi bulunduundan dolay gerekli maddeler bulunduunda hcre dnda da fotosentezi gerekletirir. Btn fotosentez eitlerinde ortak olan CO2nin H ile indirgenerek organik maddeye dnmdr.Bitkiler bu hidrojeni H2Odan temin ederken ,baz bakteriler elektron kayna olarak H2S yada sadece H2 kullanrlar.Sonu olarak da O2 oluturmazlar. Bitkilerde ve mavi yeil alglerde ; CO2 +H2O C6H12O6+O2 Fotosentez de glikozun yapsndaki Oksijen CO2den gelir. ATP nin asl enerji kayna gnetir.Gne enerjisi fotosentez ile organik molekllerin balarnda kimyasal enerjiye dntrlerek depolanr.Organik molekller hcre solunumu ile paralanr,bu srada aa kan enerji ile ATP sentezlenir. O2nin kayna H2Odur.Glikozun O2 kayna ise CO2dir. Baz bakterilerde ; CO2+H2S C6H12O6+S+H2O CO2+H2 C6H12O6+H2O Albino bitkiler tam parazit olarak yaarlar.

FOTOSENTEZ HIZINI ETKLEYEN FAKTRLER A-)Ik iddeti :Genelde k iddeti artdka fotosentez hz da artar.Anak her trl bitki ve sy ayn oranda sevmez. B-)Ik eidi (Dalga boyu):Yeil k yanstld iin fotosentezde en az kullanlan ktr.En hzl fotosentez ise mor ve krmz kta grlr. C-)CO2 konsantrasyonu : Havann CO2 konsantrasyonu normal olarak 0,003tr.Bu oran kuvvetli k ortamda % 1-2 kadar art fotosentezi hzlandrr.Bu deerden sonra oran artsa bile fotosentez hzlanmaz.nk dier snrlayc faktrlerden tr sabit gider. D-)Saklk : Saklk art ile fotosentez hz da artar.Yanlz 40 C de karanlk evre reaksiyonlarndaki enzimler bozulur.30-40 aras d balar. Hcrede fermantasyon ,solunum ,sindirim,protein sentezi gibi btn enzimatik reaksiyonlar.Saklkdan ayn ekilde etkilenir. E-)Su ve Minareler : Su temel etkendir.Turgor basncnn dmesi fotosentezi olumsuz etkiler.Minareller su ierisinde alnrlar.Minareller ETSde
29

Fatih Turgut KOT

bulunan ferrodoksin ve stokromlarn yapsnda bulunur.Ayrca enzimlerin yapsna aktivatr ve kofaktr olarak grev yapar. Azot ve kkrt tuzlar alnarak aalerin sentezinde kullanlr.Bitkilerin ortamdan aldklar P,Ca,K,Br,Se,Va, molipden gibi elementlerde maddelerin sentezine dorudan veya dolayl olarak katlan elementlerdir. Genetik Faktrler : Kloroplast says ,klorofil miktar,stoma says ve yeri,ktikula tabakasnn kalnl,yaprak yzeyinin genilii gibi faktrler fotosentez hzn da etkiler. Bunlar genetik faktrlerdir. Minimum kural : Minarelerin bir tanesi yeteri kadar olmad takdirde ; dier minareler nekadar ok olursa olsun bitki dier minarelerden miktar az olan minarel orannda yararlanaca iin gelimesi yavalar.Buna minimum kural denir. Fotosentezin ETS elamanlar : 1-)Ferrodoksin 2-)Plastokinon (flavoprotein) 3-)Stokromlardr Elektron alan indirgenir veren ise ykseltgenir. FOTOSENTEZ REAKSYONLARI : Fotosentez k ve karanlk evre olmak zere 2ye ayrlr.lk evrede mutlaka k gereklidir.Fiziksel olaydr.Klorofil hem elektron alc hem de elektro verici olarak grev yapar.Karanlk devre reaksiyonlar k olsa da olmasa da yrr. Karanlk devre reaksiyonlarnn gerekleebilmesi iin mutlaka k reaksiyonlarnn gereklemesi gerekir. Ik Reksiyonlar : Ik enerjisi yardmyla ATP sentezlenmesi olayna fotofosforilasyon denir. Ikl evre reaksiyonlarnda enzimler katalizr olarak grev almaz.Bu devre kloroplastn granalarnda gerekleir.Mutlaka k gereklidir. Devirli fotofosforilasyon : Herhangi bir bileiin tketimi olmaz.Hcrenin kazanc yalnz ATP molekdr.Her elektron iin iki ATP sentezi yaplr.Bu geri dn srasnda elektronlarn serbest kalan enerjisinden yararlanlarak ADP molekllerine fosfat grubu eklenir ve ATP sentezlenir. Devirsiz fotofosforilasyon : Ik enerjisinin sorulmas ile yksek enerjili elektronlar klorofil-adan ayrlr ve ferrodoksin tarafndan tutulur.ndirgenen ferrodoksin NADP koenzimi tarafndan ykseltgenir.Elektron kazanan 2NADP suyun fotolizi ile aa kan H protonunu alarak 2NADPH2 halini alr.
30

Fatih Turgut KOT

-Klorofil a nn elektron kayna klorofil-b dir. -Su,NADP iin hidrojen,atmosfer iin O2,klorofil-b iin elektron kaynadr. -Klorofil bnin elektron kayna sudur. -Suyun k enerjisi yardm ile iyonlarna ayrmas olayna Fotoliz denir. -1 ATP ve 2NADPH2 sentezi gerekletirilir. Karanlk devre reaksiyonlar (KALVN REAKSYONLARI) Bu evre kloroplastn stromasn da gerekleir.Ik kullanlmaz.Anak bu reaksiyonlarn gerekleebilmesi iin kl devre reaksiyonlarnn gereklemesi artdr.Reaksiyonda enzimler kullanlr.Bunun iin Saklk deiimlerine kar hassasdr. 1 mol CO2 moleklnn balanabilmesi iin 3 ATP ve 2NADPH2 gereklidir.Bir glikozun yapsnda 6C olduuna gre glikoz moleklnn sentezlenebilmesi iin 6CO2 moleklnn indirgenmesi gerekir.Bunun iin 18 ATP , 12 NADPH2 gelmesi gereklidir. 6CO2+H2O C6H12O6+6O2 Ak forml 6CO2+12H2O C6H12O6+6H2O+6O2

HCRE SOLUNUMU ATP sentez ekilleri : A-)Substrat dzeyinde fosforilasyon : ADP molekl yksek enerji potansiyeline sahip moleklle direkt ilikiye girer.Solunumun glikoliz ve krebs evrelerinde grlr. ADP+fosfoenol pirvat pirvat+ATP B-)Oksidatif fosforilasyon : Enerji verici besin maddelerinin ykmndan oluan yksek enerjili elektronlarn mitokondrilerde ETSden oksijene iletilirken ATPnin sentezlenmesidir.O2li solunumda grlr. C-)Fotofosforilasyon : Ik enerjisi ile ADPye fosfat balanmasna denir.Klorofile sahip hcrelerde fotosentezde meydana gelir. D-)Kemosentetik fosforilasyon : Kemosentez reaksiyonlarnda aa kan enerji ile ATP sentezi yaplmasdr.Kemosentetik bakteriler gerekletirir.
31

Fatih Turgut KOT

Bir hcrede endergonik ve ekzergonik reaksiyonlar vardr. Endergonik reaksiyon =Enerji gerektiren reaksiyonlardr.(Protein sentezi ,Hcre blnmesi,Aktif tama ,Fotosentez) Ekzergonik reaksiyonlar=Enerji veren reaksiyonlardr.(Hcre solunumu) HCRE SOLUNUMU Hcrelerde organik besin monomerlerinin enzimler yardm ile paralanmas ve bu srada aa kan enerji ile ATP sentezlenmesine Hcresel solunum denir. O2siz Solunum (Fermantasyon) : Organik besin maddelerinin O2 kullanlmadan yklarak enerji retilmesine denir.Fermantasyon olaynn tamam hcrenin stoplazmasn da meydana gelir. Gerek solunum denklemi C6H12O6+6O2+6H2O 6CO2+12H2O Sadeletirilmi solunum denklemi C6H12+6O2 6CO2+6H2O C6H12O6+6O2+6H2O 6CO2+12H2O+38ATP+ISI

O2siz yolla enerji eldesi bakterilerin byk bir blmnde maya mantarlarnda,omurgallarn izgili kaslarnda ve baz tohumlarda gerekleir. Fermantasyon iki kademeden oluur. a-)Glikoliz b-)Son rn

Glikoliz reaksiyonlar : Glikozun prvik asite kadar paralanmas reaksiyonlarna Glikoliz denir.Bu reaksiyonlar hem O2li hem de O2siz solunumun balang ksmn oluturur. Her canl hcre glikoliz olayn gerekletirebilir.Btn canllarda glikoliz safhasnda grev yapan enzimler ayndr.Pirvik asitden sonra kullanlan enzimler farkl trlerde farkllk gsterir.Bunun iin fermantasyonun son rnleri canl trlerinde farkllk gsterir.Pasif haldeki glikoz molekllerinin aktifleerek reaksiyona girebilmesi iin canllarn vcut ss yetersizdir.Bunun iin aktivasyon enerjisi olarak ATP harcanr. S-ATP sentezi iin gerekli enerji nereden alnr. C-Elektronlarn ortama brakt enerjiden alnr. S-ETSde elektronlarn aktarm sras rast gelemidir. C-ETS elamanlar birbirlerinden elektron alma ve bir sonrakine elektron verebilme yeteneklerine gre dizilmi olup elektronlarn aktarm sras bu sraya gre gerekleir. S Elektronlar neden doruda son elektron alcs oksijen ile birlemez.
32

Fatih Turgut KOT

C-Elektronlarn balanc da yksek enerjili olmalar nedeniyle dorudan oksijen ile birlemesi yksek dzeyde enerjinin aniden aa kmasna neden olurdu ki bu da canlya nemli derecede zarar verirdi. NAD ve FAD hidrojen ve elektron tayc koenzimler olup ilk elektron alc NADdr. ETS elamanlarnn zellikleri : NAD,FAD ve CoQ organik yapl koenzimler olup H ve elektron tarlar.Yaplarnda vitamin vardr.Sitokromlar ise yapsnda demir bulunan kofaktrler olup sadece elektron tarlar. Glikozun aktiflemesi iin 2 molekl ATP gereklidir. Glikoliz sonucu : a-) 4 molekl ATP b-) 2 molekl NADH2 c-) 2 molekl pirvik asit (Privat) Son rnlerin olumas : Pirvik asit her canl trnde en uygun artk maddeye dntrlerek vcut dna atlr.Bu dnm salayan enzimlerde farkldr.Bu kademelerde ATP harcanmaz ve olumaz. 1-)Etil alkol fermantasyonu : Bira mayas (bakteri) ve maya mantarlarnda (Fungi) ve arap bakterilerinde grlr. Glikoz 2 Pirvat 2 Asetaldehit 2Etil alkol CO2 2NADH2 2NAD Pirvik asit CO2 kaybederek,Asetaldehide dnr.Buda NADH2nin hidrojenlerini tutarak etil alkole dnr.Bu reaksiyonda serbest kalan NAD glikolizde tekrar kullanlabilir. Glikoz+2 ATP 2 CO2+ 2Etil alkol+4 ATP+Is Enzimler Bu canllarda fermantasyon rnleri remeyi durdurucu etki yapar.Bira mayasnn ortamdaki alkol oran % 18i geerse remesi engellenir. 2-)Laktik asit fermantasyonu : Omurgallarn izgili kaslarnda ve yourt bakterilerinde olur. Glikoz 2 Pirvat 2 Laktik asit(C3H6O3) 2NADH2 2 NAD nsanda izgili kas hcrelerinde oksijensiz solunum,oksijen yetmezliinde gerekletirilir.Bu durumda ortamda pirvik asit birikimi olur.Hcrelerde pirvik asit (pirvat) PH drr ve bu madde stoplazma dna kamaz.

33

Fatih Turgut KOT

UYARI : Memeli hayvanlardan olan Atlarda laktik asit retimi olmad iin yorgunluk hissi olumaz. Pirvat NADH2nin hidrojenlerini tutarak laktik asite dnr.Yourt bakterileri st ekerini fermente ederek laktik asit yaparlar.Az miktarda oluan laktik asit kasn daha iyi almasn salar.Fakat fazla birikirse kasn sertlemesine ve kaslamamasna neden olur.Laktik asit hcre stoplazmasndan kana geer ve kann PHn drr ve beyne giderek yorgunluk hissi verir. Laktik asit kalpte karaierde ve yeterli O2 varlnda kas hcrelerinde yeniden prvik asite dntrlr.Karaier ve kas hcrelerinde glikozda retilebilir yani dntrlebilir.Pirvat da yeniden mitokondriye girerek enerji retimi gercekleir. Glikoz+2ATP 2C3H6O3 (Laktik asit)+4ATP Enerji kazancnn az olmas O2nin kullanlmamas,monomerlerine tam olarak parcalanamamasndan kaynaklanr. Glikojen bittii zaman karacier dier organik bileikleri glikoza dntrr.Dnm de ya asidi ,gliserol,aaler kullanlr.Buna glikoneogenezis denir.

Protein

Karbonhi drat

Ya
Protein Karbonhidrat Ya Oksijensiz solunum Oksijenli solunum 1-Baz bakteriler ,tohumlar , 1-Btn karyotik canllar, baz omurgallarn izgili kaslarnda bakteriler ve mavi yeil alglerde grlr. grlr. 2-Stoplazma da gerekleir 2-Stoplazma ve mitokondride olur. 3-Net 2 ATP elde edilir. 3-Net 38 ATP retilir. 4-Sonuta etil alkol,laktik asit,asetik 4-Sonuta CO2,H2o ve NH3 gibi asit,CO2 gibi artk rnler oluur. inorganik artk rnler oluur. 5-Sadece substrat dzeyinde 5-Substrat ve oksidatif fosforilasyon fosforilasyon meydana gelir. meydana gelir. 6-Enerji verimlilii % 2-10 kadardr. 6-Enerji verimlilii % 40 kadardr.

34

Fatih Turgut KOT

O2li Solunum : Karbonhidrat,ya ve proteinlerin O2ile paralanmas ve ATP sentezlenmesi olayna denir. O2li solunumun 3 kademesi vardr. 1-Glikoliz (Stoplazmada grlr) (O2li ve O2siz solunumda grlr) 2-Krebs emberi (Mitokondride grlr) (O2li solunumda grlr.) 3-Oksidatif fosforilasyon (Mitokondride grlr)(O2li solunumda grlr) Krebs emberi : retilen pirvik asitler oksijen varlnda ortama birer tane CO2 ve H2 vererek asetik asite paralanr.Asetik asit ksa ad CoA olan bir enzim ile balanarak asetil CoA oluur.Bu arada aa kan hidrojenler NAD tarafndan tutularak NADH2 retimi yaplr. 2Pirvik asit 2 Asetil CoA+2CO2+2NADH2 Pirvik asitin asetil CoA ya dnt reaksiyonlar glikoliz veya krebs devri reaksiyonlarna dahil olmayp ara bir reaksiyondur.Bu reaksiyonlar mitokondride gerekleir. Solunum sonucu oluan 12 molekl suyun 6 molekl krebs devrinde kullanlr.Glikoliz evresinde oluan Pirvatn mitokondri ierisindeki matrixe geip O2li solunuma katlabilmesi iin Asetil CoA ya dnmesi gerekir.Ortamda O2 varsa pirvat,Asetil CoA ya dndrlr. Sonuta = 4 CO2,6 NADH2,2 FADH2 , 2 ATP retilir(Substrat dzeyinde). NADH2 kendi bana enerji deildir.Enerji haline dnmesi ,ATP retiminin yaplabilmesi iin NADH2nin tad yksek enerjili elektronlern ve hidrojenin ETS ye aktarlmas gerekir. ETS ( Elektron tama sistemi) : Ykseltgenme yolu ile ETS de ATP sentezlenmesine Oksidatif fosforilasyon denir.Bu safhada grev yapan NAD( nikotin amid adenin dinklleotid) ,FAD (Flavin adenin di nkleotid),koenzim ve stokromlar(Sit-b, Sit-c, Sit-a , Sit a3) gibi elektron alclar yukarda olduu gibi elektron ekme zelliine gre mitikondrinin i zarnda yer alrlar. ETSde bir NADH2 kullanm sonucu : 3 ATP ve H2O retilir.Bir atom oksijen tketilir. ETSde bir FADH2 kullanm sonucu : 2 ATP ve H2O retilir.Bir atom oksijen tketilir. NAD ile koparlan hidrojenler ETSne en st basamaktan girdiklerinden NADH2den 3 ATP, FAD ile koparlanlar ETSne bir alt basamaktan girdiinden dolay FADH2den 2 ATP sentezlenir.
35

Fatih Turgut KOT

UYARI: 1 glikoz yaklrsa 690000 kalori aa kar. 1 glikoz,organizmada yaklrsa 277400 kalori aa kar.Geri kalan enerji s olarak serbest braklr. 277400 kal.=38 ATP oluturulur.(ATP ADP+P+7300 kal.) C6H12O6+6O2+6H2O 6CO2+12 H2O Deiik kademelerden ayrlan 24 hidrojen enerji ykl elektronlarn Elektron tama sistemine (ETS) verip iyon haline geer. Solunum katsays= Verilen CO2 Solunumda kullanlan maddenin Alnan O2 cinsine gre solunum katsays deiebilir. 277400 = % 40 Enerji verimi ortaya kar. 686000 Enerjinin geri kalan % 60lk ksm ise canllarn vdnda s enerjisine dntrlr. Oksijenli solunumda meydana gelen % 40 lk enerji veriminin sebebi ise ,glikozun oksijen sayesinde CO2 ve H2Oya kadar paralanmas sonucu retilen enerji miktarnn fazla olmasdr. NOT : Ya asitleri,gliserol,aminoasitler ve karbonhidratlar farkl sayda karbon tadklar iin farkl saylarda ATP retilmesine sebep olurlar. Solunumda ATP retiminin hesaplanmas karbon saysna ve reaksiyona hangi basamaktan katldna baklarak yaplr. 4Clu Aminoasitler krebsden,3Clu Aminoasitler Pirvatdan,2Clu aminoasitler Asetil Co-adan solunuma katlrlar. 2Clu ya asitleri Asetil Co-adan ,3Clu Gliserol Prvatdan solunuma katlrlar. Glikoz, galaktoz ve fruktoz Glikoza dnerek katlrlar. Grevi biten 24 H ile O2 birleir ve su oluur.O2li solunum reaksiyonlarnda 6H2O aa kt gsterilir.nk dier 6H2O mitokondride tutlarak enzimlerin aktive edilmesinde kullanlr. Sonuta ETSler de toplam 34 ATP elde edilir.Bu durumda ETSler oksijenli solunumda en fazla ATP retilen yerlerdir.Ayrca 12 H2O oluurken dardan alnan 6 O2de harcanr. Oksijenli solunum(Glikoliz+Krebs+ETS) ATP Net Kazan Stoplazma Glikoliz Substrat dzeyinde fosforilasyonla 4 8 ATP Oksidatif fosforilasyonile (2NADH+H) 4H 6 Aktivasyon in -2 Mitokondr Pirvat Asetil CoA i Oksidatif fosforilasyonile (2NADH+H) 4H 6 6 ATP Krebs emberi ve ETS Substrat dzeyinde fosforilasyonla 2 24 ATP Oksidatif fosforilasyonla (2FADH+H) 4H 4 Oksidatif fosforilasyonla (6NADH+H) 12H 18
36

Fatih Turgut KOT

Toplam Substrat dzeyinde fosforilasyonla Aktivasyon iin 10 NADH+H 24 H 2 FADH+H

6 -2 34

38 ATP 277.400 Kalori

NKLEK ASTLER Genetik bilgi tayan molekller , canllarn tmnde yap ve ilevsel zelliklerin denetimi salar , organizmalarn dlleri arasnda balar kurar. 1.Nkleik asitlerin bulunuu ve nemi Nkleik asitler virslerden yeil bitkilere ve insanlara kadar btn canllarda bilgi deposudur.Canllar da ki enerji retimi , protein sentezi , byme , reme gibi btn yaamsal olaylar nkleik asitlerdeki bilgilerle gerekleir.Bu yzden nkleik asitlere ynetici molekller denir. Nkeik asitler , prokaryot ve karyot tm hcrelerin kaltsal maddesini oluturur. Canllarda iki eit nkleik vardr.Bunlar , deoksiribonkleik asit(DNA) ve ribonkleik asit(RNA) tir.Nkleik asitler , organik molekllerin olduka byk

37

Fatih Turgut KOT

ve karmak yapda olandr.Karbo(C), Hidrojen(H), oksijen(O), azot(N) ve fosfor(P) elemntlerinden olumutur. 2.Nkleik asitlerin temel yap talar Nkleik asitlerin temel yap talar nkleotitlerdir.Nkleik asitler nkleotitlerin birlemesinden oluur.Nkleotitler fosforik asit (H3PO4), be karbonlu bir eker ve azotlu organik baz olmak zere farkl moleklden meydana gelir. Nkleotit iinde be karbonlu ekerle azotlu organik bazn oluturduu ksma nkleozit denir.Adeninin katld nkleozid (adenin+be karbonlu eker) adenozin adn alr.Bir fosforik asitin balanmasyla da adenin nkleotid oluur.Buna adenozin monofosfat (AMP) de diyebiliriz.Adeninin yerine guanin gelseydi,guanin nkleotid dier adyla guanozin monofosfat (GMP) olurdu.Nkleoditler zellikle adenin nkleodit ATPnin yapsnda da bulunur.Ayn zamanda fotosentez ve solunumda hidrojen tayclar olan NADP ve FADn yapsna girdii iin anahtar madde grevini yapar. ekerler : Riboz (C5H10O5) ve deoksiriboz (C5H10O4) eker olmak zere iki eitdir.Deoksiribozun ribozdan fark 2.karbon atomunda OH yerine H tayor olmasdr.Riboz eker,RNAnn yapsna katlrken, deoksiriboz eker DNA moleklnde bulunur. Azotlu organik bazlar : Azot ve karbon atomlarnn halka eklinde birlemesiyle meydana gelir.Bu bazlar prin ve pirimidin diye ikiye ayrlr. Prinler ift halkal olup adenin(A) ve guanin(G) olmak zere iki eidi vardr. Hem RNAda hem de DNAda bulunurlar.Pirimidinler ise tek halkal olup sitozin(C), timin(T) ve urasil(U) olmak zere eitdir.DNAda adenin, guanin , sitozin, timin bazlar bulunurken ; RNAda ise adenin, guanin, sitozin ve urasil bulunur.Timin DNAya ,Urasil RNAya zgdr. Fosforik asit (H3PO4) : DNA ve RNAda bulunan ortak moleklerdir. 3.Nkleik asit eitleri : Btn canllarn yapsnda bulunan molekller olup hcrenin kaltm maddesidir.Canllar aleminde DNA ve RNA olmak zere iki eit nkleik asit bulunur. A.DNAnn Yaps levleri Ve Kendini Elemesi ok sayda deoksiribonkleodit belirli bir dzende birleirse DNA oluur. DNAda 4 eit nkleodit vardr.Watson ve Crickin 1953te yaynladklar, DNA molekl modelinin varsaymlarnn aadaki gibi zetleyebiliriz. 1.Molekl, birbirine dolanm sarmal iki nkleotit dizisinden oluur. 2.Her nkleotit bir fosfat grubu , bir deoksiriboz ve bir azotlu organik bazdan oluur. 3.DNAda baz ile eker arasnda glikozit ba bulunur.Nkleotitler birbirine fosfodiester balar ile baldrlar.
38

Fatih Turgut KOT

4.ki ipliin ortasnda basamaklar eklinde organik baz iftleri vardr. Adenin daima timinle, guanin de daima sitozinle aralarnda zayof hidrojen ba oluturarak balanr. 5.Adeninle timin arasnda iki hidrojen ba, sitozinle guanin arasnda zayf hidrojen ba vardr. 6.Moleklde toplam prin miktar toplam pirimidin miktarna (A+G=C+T); adenin timine (A=T), guanin miktar ise sitozine (G=C) eittir. 7.Bir DNAdaki A+T/G+C oran trlere zgdr. Molekln Nitelikleri : 1.Replikasyon: Bu molekl kendini eleyebilir.Kaltsal bilgileri oul dllere tar. 2.ifre:Protein amino asit sras iin gerekli bilgileri tayabilir. 3.Mutasyon:Kaltsal ifre deiikliklerine olanak salar. DNAnn Kaltm Faktr Olduunun Destekleyen Kantlar unlardr. - Hcrelerin ekirdeinde bulunmas - Kromozomlarn yapsnn byk bir ksmn oluturmas - Vcut hcrelerin de ayn miktarda bulunmas. - Gametler de vcut hcrelerinin yars kadar bulunmas. - Hcre de dier organik molekller gibi yklp yeniden sentezlenememesi. - Bakteriyofajlarda,konak hcre iine sadece DNAnn girmesi, protein klfn darda kalmasna ramen hcre iinde virse ait protein klflarn sentezlemesi. DNAnn Kendini Elemesi: Kaltsal karakterleri DNAnn oul dllere aktarlabilmesi iin kendini elemesi gerekir. Bu da kromozom saysna sabit tutan mitoz blnme gerekleir.Yani DNA molekl hcre blnmesinden nce hem miktar olarak hem de nkleotit says olarak iki katna kar.Hcre blnecei zaman DNA interfaz da kendini eler. - DNAnn kendini elemesi srasnda, iki zinciri bir ara da tutan hidrojen balar bir fermuar gibi alr.Bu ayrlma ile zincirdeki prin ve pirimidin ular akta kalr. - Kalp grevi gren zincirin karsna sitoplazmadan nkleotitler gelir.Bu nkleotitler fosfatldr.ki fosfat kopar ve kan enerji ile bunlar balanr. - Bu nkleotitlerde DNA polimeraz enzimi sayesinde birbirine karlkl balanr.DNA ligaz enzimi ise nkleotitleri birletirir. - Daima adenin timinle ve guanin sitozinle ba yapar.Bylece bir zinciri eski bir zinciri yeni olmak zere iki yeni DNA molekl olumu olur. Bu olaya DNA sentezi (replikasyon) denir.Yeni oluan her DNA
39

Fatih Turgut KOT

moleklnde biri eski biri yeni olmak zere iki iplik bulunur.Bu yzden DNA elenmesi yar korunumludur. - DNA elemesi srasnda hatal bir kodlama olursa veya eksiklik ortaya karsa buna mutasyon denir. Yar Korunumlu Elenme: DNAnn kendisini yar korunum lu elemesi modelini deneysel olarak kantlayan dier bir alma, Escherichia coli hcreleri ile yaplmtr. Normal amonyum iyonlarnda N14 izotopu vardr.Deney iin azotun ar izotopu (N15) kullanlarak sentezlenmi olan amonyum iyonlar (N15H4) ortama eklenmitir. Bakteriler, bu ortamda retildikleri zaman , DNA sentezi iin bu ar azotu kullandklarndan , DNAnn arlnn % 1 kadar artt llmtr. E.coli hcrelerini tekrar normal amonyum iyonlar ieren kltrde bir kere blnmeye brakmlardr.Bu ekilde retilen dllerin, retildikleri DNAnn al ile normal DNAnn al arasnda olduu gzlenmitir.Bir defa daha normal ortamda remeye braklrsa % 50 normal,% 50 ara Arlkta(Melez) elde edilir. Vcut hcrelerinde bulunan mitokondri DNAlarndaki para yitirme (Delesyon) ya ilerledike artar ve tamir olunamaz.Yalln en byk sebeplerinden biridir. B.RNAnn Yaps, eitleri ve levleri RNA , tek nkleotit zincirinden oluur.Yapsnda eker olarak riboz bulunur.Bazlar adenin , guanin, sitozin ve urasildir.ekirdek,kloroplast, mitokondri , stoplazma da bulunur.Ribonkleaz enzimi tarafndan hidrolize edilir. Hcrelerde byklk ve grev bakmndan eit RNA vardr.RNA sentezi , RNA polimerazn DNAnn nkleotit ipliinin birine tutunmas ile balar.RNA polimeraz DNA moleklnn ifrelenecek iplii boyunca hareket eder.Enzim DNA ifre serisini okuduka , tek bir RNA iplii sentezlenir. RNA polimeraz DNAnn sonuna gelince enzim ve yeni sentezlenmi olan RNA,DNAdan ayrlr ve transkripsiyon sona erer.Bu mekanizma tr RNAnn , mRNA,tRNA ve rRNA sentezi meydana gelir. Mesajc RNA=Eli RNA=Messenger RNA (mRNA): Hcrenin ekirdeinde bulunur.Toplam RNAnn % 5ini oluturur. DNAnn anlaml zinciri zerinden sentezlenmesine yazlm (Transkripsiyon) denir.Burada hcrenin hangi proteine ihtiyac varsa , o proteini ifreleyen bir DNA nkleotit dizisi , kalp grevi yapar.mRNA,ifre iin kalp grevi yapan DNA ipliinden genetik bilgiyi alr.Kodonlar halinde ekirdekten stopl denir.azmaya tar. DNAdan alnarak mRNA ile tanan l nkleotit dizilerine kodon denir.

40

Fatih Turgut KOT

Bu bilgi ile ribozomlarda sentezlenen polipeptitlerin amino asit dizilerinin oluumunu ynetir. Ribozomal RNA (rRNA): Hcrede ki toplam RNAnn % 80ini oluturur.ekirdekikte bol miktarda bulunur.Proteinler ile birlikte ribozomlarn yapsn oluturur.Protein sentezinde grev yapar. Ribozomlar stoplazma da grup halinde (Poliribozom) veya baz zarlarn zerine yapk olarak bulunur.Bir ribozom biri kk biri byk iki alt birimde oluur.Eer bir ribozom protein sentezine katlmyorsa bu alt birimler birbirinden ayrlr. Tayc RNA=Transfer RNA(tRNA): Hcrede ki RNA miktarnn % 15ini oluturur.Grevi,hcre iindeki aminoasitleri tanmak ve bunlar ribozomlara tamaktr.Moleklleri kktr. Bu da onlara difzyon kolayl salar.znr RNAda denir. Yonca yapra eklinde olan bir tRNAnn iki nemli yeri vardr.Bunlardan biri amino asitin baland ksm dieri ise mRNAda ki koduna denk gelen antikodon ksmdr. tRNAnn mRNAya baland ksmlardaki 3l baz dizisine antikodon denir. tRNAnn antikodonu , mRNA kodonlar ile geici olarak birleir ve beraberinde tad amino asitleri mRNAdaki kodon srasna gre balar. Amino asitlerin tRNA ile tanabilmesi iin zel enzimler ve ATP ile aktifletirilmesi lazmdr.Protein sentezinde kullanlabilecek yirmi eit amino asidin iin en az bir hcrede 20 eit tRNA grev almaktadr. DNA ve RNAnn ortak yaplar;adenin,guanin,sitozi bazlar,H3PO4 (fosfat Grubu) ve hidrojen balar(tRNAda mevcutdur)dr.

rnek:Yapsnda 4500 nkleotit bulunan bir DNA sarmalda ,750 adenin bulunursa; - Timin, guanin, sitozin nkleotit saylar - Toplam hidrojen ba says - Adenin,timin,guanin ve sitozin nkleotit oranlar ne olur ? Cevap: a-)Adenin = 750 ise timin=750 dir G+C=4500-(A+T)=3000 nkleotit =>G=C =3000:2=1500 nkleotit b-)Adenin ile timin arasnda iki hidrojen ba vardr,guanin ile sitozin arasnda 3 hidrojen ba vardr.1500+4500=6000 c-)A=750/4500 T=750/4500=1/6 G=1500/4500 C=1500/4500= 1/3

41

Fatih Turgut KOT

rnek:Bir DNA iftinde 180 baz ifti vardr ve % 20si adenindir.Bu DNA moleklnde ka tane sitozin nkleotiti vardr? Cevap: A=T olduuna gre timin oran % 20dir.Bu durumda G+C= %60dr.Sitozin oran % 30dur.Bu da 108 nkleotit eder. (360X30=180). rnek:Bir DNA moleklnde 10000 fosforik asit ve 1500 adenin nkleotiti varsa guanin miktar ne olur. Cevap:A+T=1500+1500=3000 10000 fosforik asit olan DNAda 10000 nkleotit vardr.G=3500 4.Genetik ifre : DNA, hcrede kromozomlar zerinde yerlemitir.DNAnn anlaml en kk birimine gen denir.Genetik madde, mitoz blnme ile kromozomlar sayesinde miktar korunarak yeni hcrelere geer. Hayatn dilini oluturan DNA moleklnn sembolleri nkleotitlerdir.Bu nkleotitler, bir ifre sembol olarak kabul edilirse, hayatn dili drt harfli bir alfabeye benzetilebilir. Proteinler 20 eit amino asitten oluur.Bir genetik ifre, her amino asit bana bir tane olmak zere en az 20 eit farkl mesaj tamaldr.Birli kombinasyon yetmez ,ikili kombinasyon da yetmez(16 eder) ancak 3 l kombinasyon (64 eder) yeterli olabilir.nsann bir tek hcresinde 1.850.000.000 ifre vardr. DNAda ki bu l baz dizilerinin her birine genetik ifre veya genetik kod denir.DNAda ki genetik ifre en az bir amino asidi temsil eder.Anak bu genetik ifreler protein sentezinde kullanlmak zere mRNAya aktarlrken DNAda ki adenin karsna urasil gelerek yeniden dzenlenir. Stop=dur ad verilen kodon (UAG,UAA,UGA), ribozomlara protein sentezini durdurmas iin sinyal veren kodonlardr.AUG (Metiyonini)kodonu ise protein sentezine balama iareti veren kodondur. Amino asit Alanin Arjinin Asparajin Aspartik asit Sistein Glutamik asit Glutamin Glisin Histidin zolsin Lsin RNA kodonlar GCC GCA GCG CGC CGA CGG AAC GAC UGC GAG CAG GGC GGA GGG CAC AUC AUA CUC CUA CUG
42

Ala Arg Asn Asp Cys Glu Gin Gly His so Leu

GCU CGU AAU GAU UGU GAA CAA GGU CAU AUU CUU

AGA

AGG

UUA

UUG

Fatih Turgut KOT

Lys Met Phe Pro Ser Thr Trp Tyr Val

Lizin Metiyonin Fenil alanin Prolin Serin Tireonin Triptofan Tirozin Valin Durma kodonu

AAA AUG UUU CCU UCU ACU UGG UAU GUU UAA

AAG UUC CCC UCC ACC UAC GUC UAG CCA UCA ACA GUA UGA CCG UCG ACG GUG

AGU

AGC

NOT:Bakteriler ve dier organizmalarla yaplan almalar , kaltsal ifrenin tm canllarda ayn olduunu gstermitir.Yani bir UUU ifresi hangi canlda olursa olsun fenilalanin amino asidini ifreler. Bu durum da amino asitleri ifreleyen kodonlarn saysnn 61 olduu tanesinin ise protein sentezinin bittiini haber veren sinyal kodonlar olduu anlald. 5.Protein sentezi: Hcre iinde meydana gelen en nemli olaylardan biri protein sentezi dir.Bir hcrenin kendisi iin hangi zel proteinleri sentezleyebileceine ait bilgi ekirdekteki DNAda sakldr.Amino asitlerin nasl bir dizilile ve ne kadar sayda bir araya geleceini tayin eden DNAdr. DNA kendisindeki bilgiyi yeni bir ifre halinde mRNAya aktarr.Bu olaya genetik ifrenin yazlmas ( transkripsiyon) denir.ifreye gre amino asitlerin birbirine balanarak uygun ifrenin okunmasna (translasyon) denir. Protein sentezinde grev alan balca molekller ve organeller unlardr: DNA,mRNA,tRNA,amino asitler,enzimler ve ribozmlardr. Protein sentezini aadaki gibi zetleyebiliriz. 1.Hcrenin hangi tip proteine ihtiyac varsa, o protein iin gerekli bilgi ekirdekte DNA molekllerinde ifrelenir. 2.DNA moleklnn kalp grevini yapan ipliinden mRNA sentezlenir (Transkripsiyon). 3.mRNA, bu bilgiyi kodonlar halinde sitoplazmada ki ribozomlara gtrr. mRNA kk alt birimine tutunur.Hemen sonra byk parasnda bu yapya katlarak mRNA-Ribozom birlemesi olur.Protein sentezinde ilk adm ribozomun iki alt biriminin mRNA ile birlemesidir.mRNA, protein sentezinin yaplaca, ribozomda kalp grevi yapar. 4.Protein sentezini balatan sinyal mRNAda ki AUG kodonudur.AUG metiyonin amino asidini temsil eden bir ifredir.Ribozom bu kodonu tanr ve protein sentezine buradan balar.mRNAda AUG den nce gelen kodonlar protein sentezini balatma sinyali deildir.

43

Fatih Turgut KOT

5.Daha sonra sitoplazmada ki amino asitleri mRNA-Ribozom yapsna tamakla grevli tRNAlar almaya balar.ATP ve enzimler ile aktive edilmi tRNAlar kendilerine uygun amino asitlerle birleir.mRNA kodonu ve tRNA antikodonu arasnda zayf hidrojen balar oluur. 6.Protein sentezi,tRNAlarn baka amino asitleri peptid zincirine takmasyla devam eder.Bu arada grevi biten tRNAlar mRNA-ribozom birliinden ayrlr. 7.Protein sentezi mRNA zerinde durdurucu kodonlar gelinceye kadar devam eder.UAG,UAA,UGA kodonlar protein sentezini durduran kodonlardr. 8.Durdurucu kodonlar gelince yeni sentezlenen protein en son tRNAdan ayrlr ve mRNA serbest kalr.Ayn zaman ierisinde ribozomun alt birimleri de birbirinden ayrlr.Ayrlan mRNA,tRNA ve ribozomun alt birimleri yeniden protein sentezinde kullanlabilir. NOT:Bir genden ortalama her dakika 1 mRNA yaplr.1 mRNA transkripsiyonu molekl ise ,240 dakika yaar ve ribozomlarda grev yapar.Bu srenin sonunda anr,bozulur ve artk alamaz. Protein sentezi srasnda bilgi aknn DNAdan proteine doru olmasna santral dogma denir.Santral dogma olay geri dnmszdr.Yani proteinden DNA sentezlenemez Hcrenin protein sentezleme hz,hcre tipine ve proteinin byklne baldr. Bir Gen Bir Enzim Hipotezi Bu hipoteze gre her enzimin sentezinden bir gen sorumludur.O gen de bir amino asitin sentezini salar.rnein:Gen2,enzim2nin sentezinden sorumludur.Enzim2de sitrlin oluumunu salar.Eer Gen2,X nlarna tutularak mutasyona urarsa enzim2 retilemez.Sitrlin olumaz.Canl strlinini veya arjinini dardan almak zorundadr.

rnek:Kalp DNA ATT ACG CGG GTA mRNA UAA UGC GCC CAU tRNA AUU ACG CGG CUA Sentezlenen veya enzimde X Y ift Nkleotit Kodon Amino Peptid zincirindeki zincirindeki sarmalda says says asit ba nkleoitit nkleotit nkleotit says says says says says DNAnn mRNAda protein Oluan Su says

44

Fatih Turgut KOT

300 753

300 753

600 1506

300 753

100 251

100 251

99 250

99 250

REME VE GELME Tek bir bireyden eitli yollarla yeni yavrularn oluturulmasna eeysiz reme denir. Oluan bireyler birbirleriyle ve ana canl ile ayn kaltsal zellik tar.Eeysiz remeyi salayan temel olay Mitoz blnmedir. Eeysiz reme ekilleri : 1-) Blnerek oalma :Bakterilerde,mavi yeil alglerde ve btn karyotik tek hcrelilerde (Protista) grlr.Blnme mitoz veya amitoz ile gerekletirilir.Eninne veya boyuna gerekleir.En hzl reme biimidir.Paremecium enine glena boyuna blnr.
45

Fatih Turgut KOT

2-) Tomuruklanma : Maya mantarlarnda(Bira mayalarnda),Hidrada ve baz ieksiz bitkilerde (cier otlar) grlr.Ana canlda oluan bir kntdan yeni bir bireyin meydana ngelmesidir. 3-)Sporla reme : Tek hcrelilerden plazmodyumda ,mantarlarda ve ieksiz bitkilerin tamamnda gerekleir. Kara yosunlar ve ereltilerde sporlar,(2n) kromozumlu ana canldan mayoz rn olarak oluurlar.Bu canllardaki reme hcrelerine Spor denir. 4-)Vejetatif reme : Ana canldan dzenli veya dzensiz olarak ayrlan paralar eksik ksmlarn tamamlayarak yeni bireyler meydana getirirler. a-)Rejenarasyon : Eksik ksmlarn yenilenmesi anlamna gelir.Ayrca kopan bir paradan yeni bireylerde meydana gelebilir. Planarya, Deniz yldz,Toprak solucannda grlr.(Kertenkelenin kopan kuyruunun yenilenmesi,nsanda dil ve karacier gibi organlar eksik ksmlarn ounu tamamlarlar.) Kular ve memelilerde anak yaralar kapanabilmektedir. b-)elikle reme : iekli bitkilerin kopan ve eksilen dallar uygun ortam bulunca kk ve yaprak oluturarak yeni bitkiyi meydana getirir.Kavak,st,ekirdeksiz zm,soanlarn(rizomlu) kk kkle remesi ,ileklerin srnc gvde ile oalmas. EEYL REME VE ETLER Erkek ve dii reme hcrelerinin birletirilmesi ile yeni bir canlnn oluturulmasna Eeyli reme , reme hcrelerine de gamet denir. Eeyli remenin eitleri : A-) zogami : ekil ve yap olarak ayn byklkteki gametlerin birlemesi ile gerekleir.Hem erkek hem dii bireyin gameti kamldr.Gametler ayn bireyden veya farkl bireyden oluabilir. B-) Heterogami : ekil ve byklk bakmndan farkl olan gametlerin birlemesi ile meydana gelir.Yumurta ve spermin byklk fark fazla deilse buna Anizogami ,yumurta vespermin byklk fark oksa buna Oogami denir. rnek : Memeliler. C-)Konjugasyon : Kaltsal yaps farkl iki hcrenin stoplazmi kpr ile kaltsal madde al veriidir.Konjugasyon dzenli bir eeyli reme biimi deildir.Gerek anlamda gamet oluumu ve dllenme yoktur.Anak paramecium ve su yosunlarnda ekirdek birlemesi ( Dllenme) ve mayoz gerekleir. Bakteriler ve baz algler dede gzlenir. D-) Metagenez (Dl alma ) : Baz canllarn hayat devrinde hem eeyli hem de eeysiz reme beraber grlr.Buna metagenez denir. rnek : Plazmodyumda , deniz anasnda , ieksiz bitkilerin temel reme eklidir. Plazmodyumun sporlar sivrisinek srnca insana bular.nsann kan hcrelerinde (Alyuvar) oalan sporlar alyuvarlar patlatarak stmaya neden

46

Fatih Turgut KOT

olur.Plazmodyumun eeysiz remesi insanda,eeyli remesi sinein vcdunda gerekleir. E-)Hermafroditlik : Omurgasz hayvanlarn byk ksmnda ve bitkilerin ounda bireyler hem dii hem erkek organ bulundururlar,byle hayvanlara hermafrodit ,byle bitkilere erselik denir. Sadece baz bitkiler de ve yass kurtlarda ( Tenyalar) bir birey kendi kendini dlleyerek tek bana remeyi baarabilir.Toprak solucan hermafroditdir anak kendi kendini dlleyemez. F-) Pertanogenez : Bal arlarnda,eek arlarnda,karnca,baz ekirge ve kelebeklerde grlr. Partenogenezin esas yumurtann dllenme olmadan gelierek tam teekkll yeni bir bireyin meydana gelmesidir. Soru : Arlarda,oogenez srasnda gerekleen bir nokta mutasyonla ortaya kan ekinik bir gene dayal yeni bir zellik,ilk dlde aadaki bireylerin hangilerinde ortaya kar. a)Kralie ve erkek arlarda b)Kralie ve ii arlarda c)Yalnz kralie arlarda d)Yalnz ii arlarda e) Yalnz erkek arlarda EKSZ BTKLERDE REME A-)Karayosunlarnda : Kara yosunlar ayr eeylidir.Yani her bitki erkek ve dii organlardan sadece bir tanesin tar. B-)Ereltilerde reme : EKSZ BTKLERDE REME Erkek organ ve polen oluumu : Bak ve sapk olarak ikiye ayrlr.Bak ksmnda polenleri (iek tozu) meydana getiren Ana hcreler bulunur. Dii organ ve Embriyo kesesi oluumu : ift Dllenme : Mitoz a) Sperm+Yumurta Zigot Embriyo (2n) b)Sperm +Polar ekirdekler Triplet Mitoz Endosperm(3n) Polenlerin eitli yolarla diiik organ tepesine tanmasna tozlama denir. enek :Embriyonun bir ksmn oluturan,besin deposu grevini yapan ve ilk olarak oluan yapraklar. OMURGASIZ HAYVALARDA REME Sngerlerde : zel bir reme organ yoktur.Vcudun hcreleri blnerek gametleri oluturabilir.
47

Fatih Turgut KOT

Slenterlerde : Hidra tomuruklanma ile reyebildii gibi eeyli olarak ta reyebilir. Yass solucanlarda : Tenyalar kendi kendini dlleyerek ok hzl bir ekilde oallar. Toprak solucan : Hermafroditdir. Anak kendi kendini dlleyemez.reme dneminde iki hayvan iftleerek birbirini dller. Eklem bacakllar ve bcekler : Tamam ayr eeyli hayvanlardr.Bazlarnda partenogenezle reme grlr. OMURGALI HAYVANLARDA REME 1-)Yumurta ile oalan omurgallar : Balklar,kurbalar,kular,srngenler ve gagal memeliler (orniterinchus, platipus) yumurtlayarak oalrlar. Ku srngen ve gagal memelilerde dllenme ana canlnn vucudunda gerekleir,dllenmi yumurta d ortama braklr.Yavru geliimini yumurta kabu ierisinde d ortamda tamamlar. D dllenme yapanlarda amniyon zar ve svs yoktur.Alantoyis(Boaltm organ) kese memelilerde artklar anne vucudu ile atldndan balk ve kurbaalar dada suya verildii iin krelmitir.Koryon memelilerde gbek ba ve plesanta oluumuna katlr. Amnion svs,zar,koryon zar ve allantoyis karasal adaptasyondur.Srngen,ku,memeli embriyolarnda gzlenir.Balk ve kurbaa yumurtalarnda bulunmaz.Gametlerin olumasna gametogenez denir.Eey organlarna gonod denir.Btn canllarn gametleri mutlaka haploid (monoploid) kromozumludur. a-)Sperm oluumu (Spermatogenez) : Erkek reme organlarnn mayozla blnmesi ile oluurlar. Hareketlidirler .Stoplazmalar ok azdr. b-)Yumurta oluumu (Oogenez) : Dii reme hcresine yumurta denir.Bir yumurta ana hcresinden bir yumurta oluur.Dier 3 hcre kk olup dllenme zelliine sahip deildir,bunlara kutup hcreleri denir.Paralanarak atlrlar.Olumalarnn nedeni yumurtann kromozom saysn yarya indirmektir. Gagal memeliler : Yumurta ana vctda bir sre gelitikden sonra dar atlr ve bol vitellusludur.Gelimeyi vcud dnda tamamlayp anneden st emerek beslenir.rnek : Platipus Keseli memeliler : Yumurtalar ok az vitellus tar.Bu sebeple yavrular tam gelimemi doarlar.Yavru keselerle korunur ve bu keselerdeki stle beslenirler.rnek :Kanguru Plasental memeliler : Beslenme ve gaz al verii plasenta aracl ile ana tarafndan salanr.Yumurtalarnda vitelus yoktur.Doumdan sonra anne st ile beslenir.
48

Fatih Turgut KOT

2-)Dourarak oalan Omurgallar : Plasenta denen ve yavrularn bakm ve korunmasn en iyi ekilde salayan yap gelimitir.Plasental ve keseli memeliler dourarak oalr.Plasental memelilerde (Yarasa,inek,kedi,fare ,koyun) yavru geliimi ana canlnn vcudunda tamamlanr.Besinlerini anneden plasenta yolu ile alrken artk rnlerinide ayn yolla anneye verir. Keseli memelilerde (Kanguru,keseli ay ) yavru tam gelimemi olarak doar.Geliimini ana canlnn kesesi ierisinde tamamlar. Canllarda dllenme ekilleri : D Dllenme : Balk kurbaa gibi suda yaayan canllarn ounda grlr.Sperm ve yumurta organizma dnda suda birleir.O2 difzyonla sudan salanr.CO2 ve sindirim artklar suya verilir.Marina bal 6 milyon ,alabalkta 17000 yumurta brakr. NOT : Kpek balklar,kertenkeleler,beklerin bazlar,baz ylanlarda,akvaryum balklarnda yumurtalar dllendikten sonra diinin reme borusunda kalr.Embriyo burada yumurta ierisinde depolanan besini kullanarak geliir.Bu durumda ana vcudu embriyoya besin salamaz.Yanlz koruyuculuk grevi yapar.Yavru geliirse ana vcudundan ayrlr. dllenme : Karada yaayan bcek,srngen,ku ve memelilerde grlr.Dllenme ans ok olduundan yumurta says azdr.Sperm,yumurta hcresi ile diinin vcudu iinde yumurta kanalnda (Ovidkt,Fallopi tp) birleir. Besin durumuna gre yumurta tipleri : ok besinli (Balk,srngen ,ku) yumurta tipidir.Az besinli bcek kurbaa yumurtalar(Metamorfuz) bakalam grlr. Erkekde reme sistemi : a) Testisler b) Sperm kanallar (vas deferens) c) Yardmc bezler (seminal,cowper,prostad bezleri) inden meydana gelir. Mayoz blnme ile spermlerin oluturduu yer seminifer tpkleridir.Seminifer tpklerinde meydana gelen sperlerin dllenme ve hareket yetenekleri yoktur.Epididimis denilen zel kanala aktarlarak dllenme ve hareket yetenei kazanr.Spermlerin retrada ve vas deferense hareketini salayan ve spermleri koruyan Seminal svdr.Bu sv prostad,seminal ve cowper bezlerinden sallanr. Hipofiz bezinde salglanan FSH ve LH hormonlar testislerin almasn dzenler.FSH etkisi ile seminifer tpkler geliir ve mayoz blnme salanr.

49

Fatih Turgut KOT

Testislerden testosteron (Androjen) hormonu salglanmasn uyarr.Testesteron spermleri olgunlatrr ve erkeklie ait sekonder ( ikinil) eey karekterlerin(sakal,byk,kaln ses) ortaya kmasn salar. nsanda dii reme sistemi : Dii reme sistemi ovaryumlar,yumurta kanal uterus(Rahimden) meydana gelir.Ovaryum 2 tanedir.Ovaryum ierisinde yumurtann oluturulduu ok sayda kk keseikler vardr.Bunlara folikl denir. Folikl de olgunlatrlan yumurta kirpikli huni tarafndan tutularak Fallopi Tp (Yumurta kanalna) alnr.Buradan uterusa gelir.Dllenme olmu ise uterusa yaparak geliir.Dii memelilerde reme hcreleri idrar ve sindirim artklar ayr ayr kanallardan dar atlr.Diilerde ovaryum ve uterustaki gelime ve deimeler yumurta dllenmez ise periyodik olarak tekrarlanr.Buna Menstrasyon (Adet) devri denir. Folikl evresi ile yumurtalar olgunlar.Daha sonra folikln yrtlmas ile olgunlaan yumurta ovaryumdan atlr.Buna Ovulasyon denir.Karn boluuna atlan yumurta kirpikli huni sayesinde yumurta kanalna gecer.Yrtlan folikln hcreleri ya damlaklar ile dolarak renkli bir yap kazanr.Bu yapya sar cisim(Korpus luteum) denir.Bu sar hcreler bol miktarda progesteron ve az miktarda strojen salglarlar.Progesteronunda etkisiyle uterus i eperinin gelimesi hzlanp embriyoyu tutarak yap kazanr.Uterusa gelen embriyo yumuak dokuya tutunarak geliir.Bu tutunmay Progesteron salar. remenin hormonlar ile kontrol FSH (Folikl uyarc hormon) : Yumurtalklarda folikln gelimesini salar.Gelien folikl ostrojen salglar.strojen artnca FSH salgs azalr. LH ( Lteinletirici hormon) : Folikln yrtlarak yumurtann atlmasn salar( ovulasyon).Ayrca foliklden kospus luteum oluumunu salar. LTH (Prolaktin) :Korpus luteumun devamn salar.Bylece fazlaca progesteron ,az miktarda ostrojen salgs devam eder.Annelik duygusu ve st salglanmasn kontrol eder. strojen : Ovaryumdaki foliklden ve ok az miktarda korpus luteumdan salglanr.Uterus i eperinin gelimesini salar.Diilie ait seconder karekterlerin olumasn salar. Progesteron : Sar cisimden salglanr.Embriyonun uterusa tutunmasn salar. Oksitosin :Uterusun kaslmasn salayarak doumu kolaylatrr. Hayvanlarda Gelime Snger ve slenterler de embriyonik tabakalardan endoderm ve ektoderm oluurken mezoderm tabakas grlmez. Embriyonik tabakalardan oluan yaplar

50

Fatih Turgut KOT

1-)Ektoderm (d deri) : Duyu organlar,beyin omurilik,kllar,trnaklar,gz mercei,ter ve ya bezleri. 2-)Endoderm (i Deri) : Barsak rtleri ,trake,karaier,pankreas. 3-)Mezoderm (Orta deri) : Kaslar,ba doku,kemikler,dolam sistemi,reme sistemi,bbrekler. Segmantasyon : Gelimenin ilk devrinde zigot da grlen ok hzl mitoz blnmelere denir. Birbirinin ayn byklkteki blastomerlerin meydana getirdii toplulua morula denir. Embriyonik ndksiyon Bir doku veya organ oluurken deri tabakalar arasnda bir etkileim olmaktadr.Yani bir tabaka dierini uyarr buna Embriyonik indksiyon denir. Semenderde sinir sisteminin ve gzn oluumu buna bir rnektir. Tohumun imlenmesi Tohumun imlenmesi iin neler gereklidir. 1-)Yeterli nem,yani su 2-)Oksijen 3-)Uygun Saklk (s) gereklidir.

KALITIM Genetik : Ana babalar ve oul dller arasndaki benzerlik ve farkllklar aklayan ,bunlarn nesilden nesile nasl getiini aklayan biyoloji daldr. Gen : Bir zellii kontrol eden ve yavru dle aktarlmasn salayan kaltsal birime gen denir.Gen zerinde yaklak 1500 nkleotid bulunan belirli uzunlukta bir DNA parasdr ve kromozom zerinde yer alr.Genlerin ileyii evre artlarna gre deiebilir.

51

Fatih Turgut KOT

Genotip : Bir canlnn sahip olduu genlerin toplamdr.Genotip canlda mutasyon olmadka deimez. Fenotip : Bir canlnn belirli ya ve evredeki d grndr. KURAL : 1-Bamsz olaylarn sonular da bamszdr. 2-ansa bal iki bamsz olayn ayn anda birlikte olma olasl ,bunlarn ayr ayr olma olaslklarnn arpmna eittir. MENDEL VE UYGULAMALARI Melezleme : Fenotipleri farkl canlnn eletirilmesi veya tozlatrlmasna denir.Meydana gelen birey melez( hibrit) adn alr. 1.zotipi ve benzerlik kanunu :Farkl karekterlere sahip iki homozigotun aprazlatrlmas ile oluan bireyler birbirinin ayndr.Dominantlk varsa F1 dlnde fenotip ve genotip ayn olur. 2.Ayrlk veya dominantlk kanunu : Melezler kendi aralarnda veya benzerleri ile aprazlandnda elde edilen F2 dlnde ,ana ve babadan alm olduklar zellikler belli oranda ortaya kar. 3.Bamszlk kanunu : ki veya daha fazla zellie sahip farkl melezlerin aprazlatrlmas ile ana baba karekterleri yavrulara tesadfe bal gecerler.Bu kanunda her bir karekterin ortaya k ansa baldr.Farkl kromozomlardaki genler iin gecerlidir. Kaltmla ilili terimler Homolog kromozom : Biri anadan ,dieri babadan gelen benzer yapdaki iki kromozomun her birine denir. Alel gen : Homolog kromozomlarda karlkl yer alan,bir karekter zerine ayn veya zt ynde etki eden gen iftine denir. Monohibrit : Tek gen veya zel gen bakmndan farkl iki bireyin aprazlatrlmas ile elde edilen meleze monohibrit denir. Dihibrit : Farkl iki genin aprazlatrlmas ile elde edilen meleze denir. Kendileme : Kendi kendini dlleme ,tohum taslann ayn iekten veya ayn bitkinin baka ieinden gelen erkek gametle dllemesidir. Monohibrit (Bir karekterli) aprazlama : S-Sar , s-Yeil P: SS X ss P:Ana ve babann genotipinin ifade eder G: S s G:Anna ve babadan meydana gelebilecek gametlerin genotipi F1 dlnn kendi arasndaki aprazlamasndan F2 dl meydana gelir.Buna kendiletirme denir. Fenotip oran 3:1 ,Genotip oran 1:2:1,Fenotip eidi 2,genotip eidi 3. Dhibirt aprazlamalar : ki zellik bakmndan aprazlama gerekleir. F1 : SSUU X ssuu

52

Fatih Turgut KOT

G:

SU X su

SU Su sU Su

SU SSUU SSUu SsUU SSUu

Su SSUu SSuu SsUu SSuu

sU SsUU SsUu ssUU SsUu

su SsUu Ssuu ssUu Ssuu

F2 :

SsUu

X SsUu

Fenotip Oran: 9/16 sar-uzun 3/16 yeil-uzun 3/16- sar-ksa 1/16-yeil-ksa rnek : DdYyAa X DdYyAa F2 dl:8X8 =64 eit birleme ihtimali. 8 eit gamet 8 eit gamet Fenotip oran= 27:9:9:9:3:3:3:1dir Fenotip eidi= 8dir Genotip eidi=27 Genotip says=64 OK ALELLLK Canlnn bir zelliini etkileyen gen saysnn ikiden fazla olmasna ok alellilik (multipli alel).Yanlz her bireyde bu alellerden iki tane bulunur.nk gametlerde bir tanesi tanr. nsanlarda A,B,0 ve ABkan grublarn oluturan genlerdir.Kan grublar balca 3 alel gen tarafndan kontrol edilir.Alellerden A,B genleri baskn ,0 geni ise ekiniktir. nsanlarda kan gruplarnda Eksik basknlkta vardr. A genini tayan insanlarn alyuvarlarnn yzeyinde bir eit protein olan A antijen (aglutinojen ) ,B genini tayan alyuvarlarn yzeyinde ise B antijeni oluur.0 genini tayan alyuvarlarn yzeyinde ise hibir antijen bulunmaz. Birbirine baskn olmayan A ve B genlerini birlikte tayanlarn alyuvarlar yzeyinde ise A ve B antijeni birlikte oluur.nsanlardaki kan nakillerinde vericinin antijenine,alcnn antikoruna baklr. rnek : A kan grubuna B kan verilirse kelme(aglutinasyon) grlr. Ayrca 0 kan grubu tayan insanlarn plazmasn da hem a hem de b (Anti A ve Anti B) antikoru bulunur. 0 Alyuvarlar yzeyinde hi antijen bulunmad iin 0 dier grublara kan verebi0 lir.Yani 0 genel verici dir. AB kan grubu plazmasnda hi antijen bulundurmad iin dier tm grublarA A B B dan kan alabilir.AB genel alc dr. AB

53

Fatih Turgut KOT

AB nsanlardaki Rh faktr biri baskn R ,dieri ekinik r diye adlandrlan iki alel gen tarafndan kontrol edilir.Rh antijeni varsa Rh+ yoksa Rh- dir.Anne rr baba Rr couk % 50 kan uyumazlg(Rh+) olma ihtimali var.Anne rr ,baba RR ise couk % 100 kan uyumazl grlr.Anne kan ile fets kan normal olarak karmaz anak birinci doumda yrtlan plasentadan anneye gecen ocuk kan ikinci coukda bozukluklara neden olabilir.Baz annelerin plasentalarnda ki bozukluklarda kanlarn karmasna neden olabilir.oukta bulunan Rh+ kar anne antikor sentezliyor.Eritroblastosis fetalis (Kan uyumazl). nsanlarda A,B,AB ve 0 kan gruplarn dan baka M,N ve MN kan grubu da vardr.M,N proteinlerine kar antikor retilmediinden kan naklinde nemi yoktur. Antijen ;Alyuvarlarn zarnda bulunan ve ait olduu kan grubunu belirleyen zel proteinlere denir.Antikor;Kan plazmasnda bulunup farkl kan grubundan gelen antijenleri kelten proteinlere denir. ALYUVAR PLAZMA FENOTP GENOTP A PROTEN Anti-B A AA-A0 B PROTEN Anti-A B BB-B0 A+B PROTEN AB AB SIFIR Anti-A ve Anti-B 0 00 Rh faktr kan naklinde nemli bir faktrdr.Rh- ,Rh+ den kan alamaz ;Anak Rh+ ,Rh- den kan alabilir.Bylece 0 Rh- (Genel verici),AB Rh+(Genel alcdr). 1 2 3 4 5 6 7 8 Anti-A + + + + Anti-B + + + + Anti-Rh + + + + Sonu AB-Rh+ AB-Rh- A Rh+ B Rh+ ARh- BRh0Rh+ 0RhEKSK BASKINLIK(YARI DOMNANTLIK=YARI BAATLIK) Eit kuvvete sahip iki gen aprazlatrldnda meydana gelen dl anababann birinin zelliini gstermez,ikisinin arasnda bir zellik gsterir. Canlnn fenotipinde kendini belirli etme eitdir.Eksik basknlkta fenotip ayrm oran F2de 1:2:1 dir.F1de tm ara renkde olur.Eksik basknlk ,insanlarn kan grublarnda ,akam sefas bitkisinde ,Endls tavuunda at,sr ve benzeri hayvanlarda grlr. rnek : KK X kk F1 : Kk (Ne beyaz nede krmz,ara renk yani pembe) GENOTPLERN ARATIRILMASI (KONTROL APRAZLAMASI)

54

Fatih Turgut KOT

Bir bireyin genotipini ortaya karmak iin yaplr.Genotipi tayin edilecek birey daima ekinik bir organizma ile aprazlanr.ekinik zelle sahip canlnn kesinlikle genotipi (Homozigot) bellidir. a-)aprazlamada yalnz dominant karekteri gsteren bireyler olursa atasoy homozigotdur. b-)aprazlamada %50 dominant,%50 ekinik karekteri gsteren dl meydana gelirse dominant karektere sahip atasoyun heteroziot olduu anlalr. NOT:Bir melezin ka eit gamet meydana getirecei 2 zeri n Forml ile bulunabilir.Meydana gelecek gametlerin birlemesi ile oluan bireylerin Genotip eidi 3 zeri n;fenotip eidi ise 2 zeri n genotip says ise 4 zeri n dir. rnek: Ss X Ss dende bulunabilir. Gamet eitini ; Genlerin homozigot veya heterozigot olmas, krossingover ,ayrlmama,mutasyon ve gamet says(Tm eitlerin ortaya kmasnda etkili) etkiler KROMOZOM TEORS Genler kromozomlar zerinde yerlemi gerek fiziksel birimlerdir.Bir zellii oluturan iki genin biri kromozom iftinin birinde ,dieri ise dier ift zerinde bulunur. Genler ve Kromozomlar : Kromozom incelendiinde ,Diploit (2n) kromozumlu canllarn hemen hepsinde 2 eit kromozom bulunduu grlmtr.Bunlat vcut kromozomu (somatik yada otozom) ve eey ( gonozom ) kromozomudur. Vcut Kromozomu : Genelde canllarn vcut hcrelerinde 2n-2 tane kromozom bulunur.Vcut hcreleri bir ok zellik bakmndan benzer olduklar iin homolo kromozom adn alrlar. Eey kromozumu : Btn diploit hcrelerde bir ift gonozom vardr.Bu kromozomlar canlnn cinsiyetini belirledii iin gonozom adn alrlar. Balant ve bal genler : Her kromozom zerinde pek ok gen vardr ve bu genler lokus denilen belirli yerlerde bulunur.Ayn kromozom zerinde bulunan genlere bal genler denir.Fakat yaplan aratrmalar bir kromozom zerindeki genlerin daima birlikte kaltlmad ,homolo kromozomlar arasnda parca al verii saptanm buna da krosingover denmitir.Bal genler AB/AB eklinde gsterilir. EEYE BALI KALITIM nsanda X ve Y kromozomlarnn zerinde birbirine benzer olan paralara homolo para denir.Eey kromozomlar zerindeki genlerin meydana getirdii karektere Eeye bal karekterler denir.Her ikisi veya sadece biri zerin de de bulunabilir. nsanda X kromozomuna bal kaltm : Buna rnek renk krl ve hemofilidir.

55

Fatih Turgut KOT

Renk krl : X kromozomu zerinde bulunan resesif bir gen tarafndan kontrol edilir. Hemofili: Kann phtlamamas durumudur.X kromozomu zerinde bulunan ekinik bir gen tarafnda kontrol edilir. nsanda Y kromozomuna bal kaltm : Balk pulluluk :Balk pulunu andran deri yapsna sahip insanlardr. Yapk parmakllk :Erkeklerde ikinci ve nc ayak parmaklar rdeklerde olduu gibi bir zar ile birbirine balanmtr. Kulak kl : Kulan kenarnda uzun kllar bulunmasdr. AYRILMAMA OLAYI NOT : Drosophilada X says eeyi tayin eder.Tek X erkek,iki X diidir.ki X yannda Y bulunsun veya bulunmasn diidir.Tek X yannda Y bulunsun veya bulunmasn erkektir. Ayrlmama kural : Mayoz blnme srasnda homolog kromozomlardan bazlar birbirlerinden ayrlmazlar.Sonuta hcrede ayn tip kromozomdan iki tane bulunur,dierinde hi yoktur.Bu olaya ayrlmama denir. Otozomal kromozomlarda ayrlmama olay : Otozomlarda ayrlmama olay genellikle 13,18,21,22.ift kromozomlarda grlr.21. ift kromozomun ayrlmamas ile 24 kromozomlu ve 22 kromozomlu yumurtalar oluur.24 kromozomlu yumurtalar ,23 kromozomlu normal sperm ile dllendii zaman 47 kromozomlu dii yada erkek meydana gelir bunlara mongol (Down sendromu) denir. Eey kromozomlarnda ayrlmama olay : Mayoz blnme srasnda gonozomlardaki XX kromozomlarnn ayrlmamas olaydr.(22+XX ve 22+00) oluur. Sper dii 44+XXX=47 Klinifelter sendromu 44+XXY =47 Turner Hasta (dii) 44+X0 = 45 XYY zigotu : Kromozomlarn ayrlmama olay ikinci mayoz srasndada ortaya kabilir. KALITSAL MATERYALN DEMES Genlerde meydana gelen deimelere mutasyon,mutasyona urayan gene de mutant gen denir.Bireyin vut hcrelerinde gerekleen mutastonlar sadece o bireyi etkiler,anak eey hcrelerinde mutasyon meydana gelir ise gelecek nesillere aktarlr.Mutasyonlar her durumda olumaz.Scaklk,baz kimyasal maddeler,radyasyon ve pH ,mutasyonlar(genlerin yapsn bozma) artran etkenlerin banda gelir. Mutasyonlar iki grubda incelenir.Bunlar,kromozom mutasyonlar ve nokta mutasyonlardr. KROMOZOM MUTASYONLARI :
56

Fatih Turgut KOT

Kromozom mutasyonlar,kromozomlarn yapsnda ve saysnda meydana gelen deiimleri ifade eder.Bunlar duplikasyon ,delesyon,inversiyon ve translokasyondur. a-DELESYON =Kromozomun bir parasnn koparak yitirilmesi olaydr. b-DUPLKASYON =Bir kromozom para deiimi srasnda belili genleri vermez ,sadece alrsa,o gen bakmndan diploit olur. c-NVERSYON =Bir kromozomun bir blgesinin kopup 180 derece dnerek yerlemesi,bylece gen srasnn deimesi fakat yapnn deimemesidir. d-TRANSLOKASYON = Bir kromozomun parasnn veya btnn baka bir kromozoma balanmasdr.Homolo olmayan kromozomlar rasnda gercekleir. NOKTA MUTASYONLARI Nokta mutasyonu DNAda bulunan nkleotit dizisinin yada bazlarnn deimesinden ileri gelir. NOT:Normal genlerin ou baskn mutant genlerin ou ekiniktir. rnek :ATTGCC nkleotid dizisinde aagdaki hangi kodon deiimi daha nemlidir. a-ATTGCG b-ATCGCC c-ATTGCA d-ATTCCCGCC e-ATTTGCC Cevap: A,B ve C klarnda bir baz dierinin yerini almtr.Buda bir amino asitlik deiimi ifade eder.Dde 3 baz konulmutur buda polipeptid ierisine bir amino asit konulacak demektir.E kknda ise genetik kodon iine bir baz alnmtr.Buda polipeptidin bundan sonraki tm yapsn bozar. nsanlarda kaltsal hastalklar : Orak hcreli anemi(ekinik gen ) ,Fenilketanuri,eker hastal,Kretenizm, Pepsin eksiklii. VARYASYON VE MODFKASYON A-Kaltsal varyasyon : Canllarda genler tarafndan saptanan ve dllere aktarlan kaltsal deiikliklerdir. Varyasyon; mutasyon, rekombinasyon(Canlda mevcut bulunan genlerin biri anadan dieri babadan gelir eitlilik artar) , krosingover(Anada ve babada olmayan zellikler ortaya kar) ve konjugasyonla olur. B-Modifikasyon (evresel Varyasyon ): Canllarda evrenin etkisi ile oluan ve kaltsal olmayan farkllklardr.Besin ,scaklk k nemve mekanik gibi faktrlerin etkisinde ortaya kar.Modifikasyonlar,canllarda evresel faktrlerin baz genlerin ileyiini deitirmesi sonucu ortaya kan deimedir.

57

Fatih Turgut KOT

rnek :Genotipi BbDd olan bir canlda B ve D bal genlerdir.Bu canlda mayoz blnme geiren hcrelerin %16snda krossinover gerekleirse,mayoz sonunda oluacak gametlerin eitleri ve oranlar ne olur. zm :% 84 krosingover yok BD=%42 bd =%42 %16 krosingover var BD=%4 Bd=%4 bD=%4 bd=%4 Sonu :%46 BD , %46 bd , %4Bd,%4 bD POPULASYON GENET Bir populasyondaki erkek ve dii gametler o populasyonun gen kaynadr. Hardy weingberg prensibi : Populasyon dengede kald srece hardy weingberg prensibi geerlidir. P + q =1 p=Baskn gen frekans q=ekinik gen frekans Populasyonda bir karakteri belirleyen farkl genotiplerdeki bireylerin frekans karesi ile bulunur. (p+q)2 = (1)2 => p2+q2+2pq=1 P2=Homozigot genotipli bireylerin frekans. q2=Resesif genotipli bireylerin frekans. 2pq=Heterozigot genotipli bireylerin frekans . rnek:Bir glde yaayan bir balk populasyonunda gen frekans 0,4 olan ekinik bir zellik 10 yl sonra izlendiinde populasyondaki bireylerin %49 unda grlmtr.Buna gre ortamda homozigot baskn bireylerin yzdesindeki deime nekadardr. q=0,4 => p=0,6dr.Homozigot baskn birey p2 =0,36 q2=0,49 q=0,7 =>P=0,3 =>Homozigot baskn birey p2=0,9 =>0,36-0,9=0,27 => %27 Bir populasyondaki genlerin frekansn etkileyen faktrler: 1-)Mutasyonlar:a-kromozom mutasyonlar b-gen mutasyonlar c-nokta mutasyonlar 2-)Sekleksiyon 3-)Migrasyon(Gler) 4-)zolasyon 5-)Aile ii evlenmeler(E seimi):Bu tip evlenmeler resesif genlerin ortaya kmasna neden olabilir. DOLLYnn GELM VE KLONLANMASI A-)Yetikin bir koyunun memesinden alnan somatik bir hcre,Bir koyunun olumas iin gerekli tm genleri iermektedir.Yanlz meme hcresindeki
58

Fatih Turgut KOT

protein genleri aktif durumdayd.Hcreler bydkden sonra blnerek kendi karbon kopyalarn retdi.Bu aamada hcrelerin btn genleri aktif hale getirilebiliyordu. Meme bezi hcresi alnan bu ilk koyuna Gen annesi ad verildi. B-)Baka bir koyundanda yumurta hcresi alnd.Bu koyunada yumurta annesi dendi.Yumurta laboratuar tpnde canl tutularak ekirdei ayrld.Meme hcresi ile yumurta fzyon ile birletirildi.Yumurtann ierisindeki molekller,meme hcresindeki genleri embriyo retmeye programland(Tp bebek yntemi).Embriyo hcreleri kme halinde bymeye balad. C-)Embriyo 3. bir koyunun rahmine yerletirildi.Bu koyunda vey anne olarak adlandrld.Embriyo geliimini tamamlaynca gen annesinin kopyas olan Dolly adl koyun dnyaya geldi.

59

Fatih Turgut KOT

EVRM VE HAYATIN BALANGICI LE LGL GRLER 1.Hayatn balangc ile ilgili grler: lk canlnn oluumu ve beslenmesi ile ilgili grler kendiliinden olu,pans permia ototrof ve hetetrof grleridir. A.Kendiliinden olu(Abiyogenez) hipotezi : Aristo canlnn,cansz maddelerden kendiliinden olutuuna inanmaktayd .Bu gre gre dllenmi yumurtada ,kum tanelerinde,amurda,havada ksaca her yerde canll ve eitlilii salayan aktif z (aktif prensip) bulunmaktayd. Bu aktif z hava ile etkileime girerek uygun koullarda canly meydana getiriyordu. Yani canl,cansz maddelerden birden bire,her an meydana gelebiliyordu.lk canl basit veya kompleks yapl olabilirdi. Cansz madde + aktif z + Hava Canl (Basit veya Kompleks) B.Biyongenez gr: Bir canlnn kendinden nceki bir canldan reyerek meydana geldiini ileri sren bir grtr.Pastr kendiliinden olu hipotezini yapt deneyler ile rtmtr.Pasrn deneyinin hem kontroll olmas,hem dnyann her tarafnda yaplacak kadar basit ve tekrarlanabilir olmas,nemli bir zelliidir. C.Panspermia gr: Bu gre gre ilk canl dnya dnda,yani baka bir gezegende olumutur.Daha sonra bu canllarn spor yada tohumlar gktalar ile dnyaya tanm ve canllk balamtr. D.Ototrof gr: Bu gre gre,ilk canl kendi besinini reten ototrof bir canldr.Bunlardan da dier canllar meydana gelmitirler.Ototroflar yapsal bileikleri ve enerji gereksinimleri iin fotosentez veya kemosentez yolu ile inorganik molekllerden organik molekller retirler. Buna gre ototroflar gelimi canllardr.Gelimi enzim sistemleri olmas gerekir.Ancak bu durum evrime terstir. Cansz Basit ortamda olumu Canl(Ototrof-Kompleks) E.Heterotrof gr: lk canlnn cansz maddelerden uzun sren kimyasal evrim sonrasnda zel evre koullarnda olutuunu ve kendi besinini kendisini yapamayan basit bir
60

Fatih Turgut KOT

canl olduunu kabul eder.lk canl,enerji gereksinimlerini karlamak iin gerekli organik moleklleri d evreden hazr alan,tketici bir canldr. Cansz Kompleks ortamda bir defada olumu Canl(Hetetrof-Basit) Evrim geirmi Aminoasit Protein Koaservat Kloroplast Mitokondri Oksijensiz solunum Fotosentez Oksijenli solunum Hetetrof grne gre,ilk canl olumadan nce milyarlarca yl sren kimyasal evrim olmutur.Bunu biyolojik evrim olan canllarn oluumu ve deiimi dnemi izlemitir Hetetrof gr evrim teorisine uygundur.Bu teoriye gre ;Proteinlerin bir ksm enzim olarak i grm ve oluan enzimler dier molekllerin oluumunu hzlandrmtr.Bu ortamda oluan nkleik asitler proteinler ile kmeler oluturarak nkleoproteinleri oluturmutur.Nkleoproteinlerde nce koaservat ad verilen n hcrelere ,sonrada kendi kopyalarn yapabilen basit canllara dnmtrler.Hetetroflar dan otoroflar gelimitir.Fotosentez sonucu atmosferde oksijen birikmesi ile oksijenli solunum yapan canllar olumutur. Canl olumadan nce inorganik maddelerden organik maddeler evrimlemitir. lk atmosferde serbest oksijen gaz yoktu.Oksijen,su ve dier oksitlere bal durumda idi.Canllar enerjiyi organik maddelerden oksijensiz solunum (Fermantasyon) yaparak elde etmitirlerdir. Bugn ki atmosferde %78 azot,%21 oksijen,%1 eitli gazlar bulunur. Koaservet:yonlaan protein veya proteine benzeyen maddelerin su molekllerini ekerek d ortamdan bir zarla ayrlmalar sonucu oluan kmelerdir.Muhtemelen ilk canl koaservatlardan olumutur. Bu hipotezi desteklemek iin Millerin yapt deney sonucunda Ortama konulan amonyak,metan,hidrojen ve su molekllerinden,elektrik ile; amino asit,re,asetik asit,laktikasit gibi organik maddeleri olutuunu laboratuar ortamnda grmtr.Bu deney ilk canl nasl olutu sorusuna cevap vermez;Ancak canl olumadan nce inorganik maddelerden organik maddelerin nasl olutuuna cevap verir. F.Yaratl gr: Bu gre gre btn canl trleri ayr ayr yaratlmtr.Kk deiiklikler olmasna ramen tamamen baka trlere dnmemilerdir. 2.Canllarn Evrimi ile ilgili kantlar Evrim,canllar arasnda zaman ierisinde grlen deiikliklerin nasl olduunu aklamaya alan bir grtr.Bu deimeler baz kantlar ile desteklenmitir. Paleontolojik(Fosil) kantlar:

61

Fatih Turgut KOT

Paleontoloji;eski alarda yaayan canllarn kalntlarnn bulunmas, snflandrlmas, dalm ve yaamlaryla ilgilenen bilim daldr.Canllar ile ilgili kalntlara fosil denir.Fosillerde ya saptanmasnda en ok kullanlan C14dr(Yarlanma mr 5600 yldr). Yer kabuunun en alt katmandaki canllarn basit yapda olduu,st katmanlara doru kldka canllarn gelimi yapda olduu,fosil aratrmalar sonucu kantlanmtr. Embriyolojiden salanan kantlar: Birok trn embriyonik gelimelerinde birbirine benzeyen evreler grlr. eitli omurgal embriyolar karlatrldnda hepsinden ortak kabul edilen solunga yarklarnn bulunmas yaamn ortak bir kkene dayandnn kantdr.Ayrca blastula ve gastrula gibi evrelerin ortak olmas da bir kanttr. Her canlnn geliimi srasnda evrimsel kademelerini ksa periyotlar ile gstermesine filogeni(evrimin tekrar) denir. Not:Embriyo ilk olarak ube,daha sonra snf,takm,familya,cins ve en son olarak tr zellii kazanr. Biyokimya ve Fizyolojiden elde edilen Kantlar: Evrim acsndan birbirine yakn trler arasnda protein yaplarnn benzer oduu; uzak olanlarn ise,protein yaplarnn ok farkl olduu gzlenmitir. Bu durum kandaki antijen-antikor ilikisi ile ortaya kar.Yakn akrabalar arasnda antijen-antikor birlemesi daha az olur.Uzak akrabalar arasnda daha fazladr.Yakn akraba trlerdeki benzerlikler ok daha fazladr.Bu nedenle phtlama en azdr. Morfolojiden elde edilen kantlar: Canllarn homolog organlarndan elde edilen kantlardr.rnein:Balktan insana kadar btn omurgallar srtta bir omur dizisi,onun karn tarafnda sindirim kanal,yerleri ve bir noktada yapllar ayn olan bbrek, pankreas, dalak,kalp,beyin vb gibi organlar tar. Krelmi yaplar evrimin bir kantdr.nsanda 100den fazla bu ekilde krelmi yap vardr.rnein,apandiks(Kr barsak).nsan besininin farkl olduu evrelerde grev yapard. Sistematik(Snflandrmadan)ten Elde edilen kantlar: Bugnk snflandrma akrabalk,gruplar arasndaki morfolojik benzerliklere dayandrlmaktadr.Bu karlatrma her zaman homolog organlar arasnda gerekleir.Bu hiyerarik dizili evrimin belirli kantlarndan biridir. Evcilletirme yolu ile elde edilen kantlar: Binlerce yldan beri biz insanlar eitli hayvan ve bitkileri semi ve beslemiizdir.Bu ekilde eitli adaptasyonlardan dolay birok varyasyonlar meydana gelmitir.
62

Fatih Turgut KOT

Parazit enfeksiyonlarndan elde edilen kantlar: Parazitler fizyolojik olarak ok zelemi ortamlarda yaarlar.Dolaysyla farkl kimyasal organizasyona sahip hayvanlarda farkl parazitler yaar.rnein: Askarislerin birok eidi birok farkl canlda yaar.Buda askarislerin ayn atadan farkllatklarn kantlar.Ortama uymak amac ile uyumlar gstermilerdir. Sitoloji ve genetikten elde edilen kantlar: ster bitki ister hayvan olsun,btn organizmalar yaplar ynnden birbirine benzeyen hcrelerden olumuturlar. Organizmalarn corafi dalmndan elde edilen kantlar: Populasyon byme basks ile genilemeye balar ve bir engelle snrlanncaya kadar devam eder.Farkl iklim ve corafik koullarda farkl trler bulunur. Allen kural:Souk iklimde yaayan memeli ve kularn yeleri,vcut kntlar,Sak iklimde yaayan akrabalarna gre daha kktr.rnein kutup tilkileri;Daha kk kulaklara sahiptirler. Bergman kural:Souk blgelerde yaayan memeli ve kularn vcutlar, Sak iklimde yaayan akrabalarna gre daha byktr.Vcut bydke yzey hacim orants klr.Byk vcut oransal olarak daha kk yzeye sahip olacandan i vcut scakln korumada daha baarl olur.rnek:Kral penguen. Dollo kural:Evrim,baz geri mutasyonlarn olmasna karlk geriye dnk deildir.leriye giden sistemler topluluudur. Coppe kural:Evrimsel geliim srasnda yok oluncaya kadar,hayvanlar vcutlarn bytme eilimindedir.nk vcut bydke evre artlarna bamllk azalmakta ve daha ok besin depo edilmektedir. Gloger kural:Kuzey yarm kresindeki ku ve memeliler ak renkli, iklimin daha nemli ve Sak olan gney blgelerine yani ekvatora gittike koyu renkli olmaya balar. Lamarckn Evrim ile ilgili grleri Lamarck,doada trlerin deiebileceini ileri srerek evre artlarnn trleri etkilediini bu nedenle oluan trlerdeki deiikliklerin yeni bireylere aktarldn savunur.Lamarck canllarn oluumu ile ilgili iki varsaym oluturmutur.Lamarcka gre evre deiirse canl iten duygularla evresine uyar ve yaar. 1.Kullanma ve kullanmama Lamarcka gre canlnn kulland organlar geliir;Kullanmad organlar klr ve krelir.Zrafalarn boyunlarn ok uzatmaktan byle uzadn ileri srer. 2.Kazanlan zelliklerin kaltm
63

Fatih Turgut KOT

Kullanma ve kullanmama ile kazanlan bu zelliklerin yavrulara getiini savunur.Ancak kullanlan organn gelimesi bir modifikasyondur ve sreklilik gstermez.Deimenin olabilmesi iin reme hcrelerini etkilemesi gerekir.Lamarckn bu varsaym ispatlanamamtr.nk modifikasyonlar kaltsal deildir.

Darwinin Evrim ile ilgili grleri Darwin,trlerin birbirlerinden neden farkllk gsterdiini,nasl deitiini, bu farkllklarn oluumunda nelerin etkili olduunu doal seleksiyon hipotezi ile aklamtr. Seleksiyon,gen frekansnn deimesinde bir etkendir. Gen frekans:Bir populasyonun btn genlerine gen havuzu denir.Bu gen havuzunda bir genin bulunma skl(%de oran) o genin frekensn belirler. rnein:Hemofili hastalarnn toplumda yaama ve ocuk sahibi olma ihtimalleri azdr.Hemefoli geni seleksiyona urar.Ancak hemefili alelerinin frekans hibir zaman sfr olmaz. zolasyon:En nemli izolasyon corafik izolasyondur.Sonuta bu ayrlan populasyonlar birbiri ile iftleemeyecek hale gelir. Kaltsal varyasyona sahip olan bireylerden ortam artlarna uyanlar yaar, rer ve kaltsal zelliklerini dllerine geirir,dierleri elenir.Buna doal seleksiyon denir. Evrim zinciri ; Mutasyon ve Eeyli reme Kaltsal varyasyon Doal seleksiyon Adaptasyon Evrim Burada mutasyon ve eeyli reme evrimin nedenidir. Varyasyon:Her trn eitli fertleri arasnda grlen deiiklikler veya farkllklardr.rnek:Eskimo ile zeni. Adaptasyon:Canllarn,belirli bir evreye uyumlarn,yaamalarn ve reme anslarn artran kaltsal zelliklerine uyumsal zellikler:bu olaya da adaptasyon (uyum) denir.rnek,kutuplardaki aylarn beyaz renkli olmas gibi. a.evresel Varyasyon(Modifikasyon) D etkilerle meydana gelen kaltsal olmayan deimelerdir.Vcut hcrelerinde grlr. b.Kaltsal varyasyon ki ekilde grlr. 1-Eeyli reme: a.Krossing-over:Eey arasnda para deiiklii.

hcrelerinin

oluumu

srasnda

kromozomlar

64

Fatih Turgut KOT

b.Mayoz blnme:Eey hcrelerinin meydana geldii blnme. c.Dllenme:Erkek ve dii reme hcrelerinin birlemesi. 2-Mutasyon: Genlerde(DNA) meydana gelen kimyasal deiikliklerdir.reme hcrelerinde meydana gelen mutasyonlar kaltsaldr.Buda evrim iin nemlidir. Mutasyonu hzlandrc etmenler nlar,souk-scak farklar,kimyasal maddeler,pH deiimleridir. Evrimin genel ilkeleri -Evrimleme bireylerde deil populasyonlar da olur. -Evrimin nedeni mutasyon ve eeyli remedir. -Evrimin mekanizmas doal seleksiyondur. -Evrimleme baz jeolojik devirlerde daha hzl olmutur.Zamanmz dada devam etmektedir. -Evrimleme farkl hayvan gruplar arasnda farkl hzda yrtlr.Genel bir ilke olarak herhangi bir populasyonun evrimleme hz yeni tr oluturulurken fazladr.evresine uyum yaptktan sonra adm adm der. -Yeni trler gelimi zellemi canllardan deil,daha basit daha az zellemi canllardan rer. -Evrimleme her zaman basit den gelimie doru yrtlemez. -Tr says sabit olmayp giderek artmaktadr. -Tm canllar ortak bir atadan olumutur Daralan evrim ki veya daha fazla sayda kkten gelen yani evrim bakmndan akraba olmayan hayvan gruplar balangta birbirlerinden farkl yapda olduklar halde, birbirlerine benzeyen ortamlarda yaadklarnda ve ortamlarnda adapte olduklarnda zamanla birbirlerine benzeyen analog yap kazanrlar. rnek:Denizlerde yaayan kpekbal ve yunuslarn fosiform olmas gibi. Alan evrim Ayn kkenden gelen trlerin farkl ortamlarda kazand fizyolojik ve yapsal zellikleri birbirinden ayr olan bir ok yeni canl trnn ortaya kmasna neden olur.Buna alan evrim(uyumsal alm) denir.Yeni ortama uygun yaplar kazanmasna da yapsal uyum denir. rnek:Galapagos adalarnda yaayan ispinoz kular.

65

Fatih Turgut KOT

Bitkisel Dokular

Blnmez Doku

Blnr Doku

Birincil blnr kincil Blnr DOKULAR (Meristem)Doku (Meristem)Doku Bir hcreli canllarda hayatsal olaylarn srdrlmesinde, organel ad verilen yaplar grev alr.ok hcreli canllarda ise belirli grevleri yapmak zere zellemi hcre topluluklar vardr.Organizmada belirliDoku grevlerini yapan Salg Destek Doku letim Doku Temel Doku Koruyucu Doku zellemi hcre topluluklarna doku denir.Dokularda zelleme ok (Parankima) zellemitir.Dokular inceleyen bilim dalna doku bilimi (Histoloji) denir. Dokular, bitkisel ve hayvansal olmak zere iki blmde incelenir. 1.Bitkisel Dokular: Bitkisel dokular blnr (Srgen-meristem) doku ve blnmez (deimez) doku olarak iki blmde incelenir.Bununla birlikte baz blnmez dokular belirli koullar altnda tekrar blnme zellii kazana bilirler.

Birincil blnr doku ve ikincil blnr dokudan , blnmez doku oluur. Blnmez doku ise deiime urayarak ikincil (meristem dokuyu oluturabilir. A.Blnr (Srgen-Meristem) Doku * Meristem doku hcreleri , canl, ince zarl, bol sitoplazmal, byk ekirdeklidir.Kofullar kk ya da yoktur.Hcre eperleri incedir.Hcre aras boluklar yoktur.Metabolizmalar hzldr. * Meristem hcreleri srekli mitoz blnmeyle oalr. * Bitkilerde gelime ve farkllamay salar.Boyca uzamay ve enine bymeyi meydana getirir. * Hormon retirler.
66

Fatih Turgut KOT

* Meristem doku bitkide kk, gvde, yaprak ve yan srgn ularnda bulunur. * Blnr doku kkenine gre birincil meristem ve ikincil meristem olmak zere ikiye ayrlr. * Srgen doku hcrelerinde koful bulunmaz. 1.Birincil Meristem Doku: * Bitkinin mr bounca blnme zelliine sahip hcrelerin oluturduu dokudur. * Bitkinin kk ve gvde ucunda bulunur.Bitkinin boyuna uzamasn salar.Bu blgeye byme noktas (byme konisi) denir.Utaki byme konileri sayesinde bitkide byme snrszdr.Byme noktalar, kkte kaliptra (yksk), gvde de ise gen yapraklar tarafndan korunur.Kaliptra zedelendiinde, iteki blnr doku oalarak kaliptray onarr. * Kk ve gvde byme blgelerinde dtan ie doru dermatojen, periblem ve plerom olmak zere farkl tabaka bulunur.Bu tabakalarn faaliyeti sonucu, bitkinin farkl olan deimez dokular meydana gelir.Dermatojen epidermisi, periblem kabuk blgesini,plerom da merkezi silindiri oluturur. 2.kinci Meristem Doku: * Deimez doku hcrelerinin sonradan mitoz blnme kazanmas ile meydana gelir.Bylece i kambiyum ve d kambiyum (mantar kambiyumu*fellojen) oluur. * kambiyum, kk ve gvdede odun ve soymuk borular meydana getirerek enine bymeyi salar.Mantar kambiyumu mantar dokuyu oluturur.Bu doku, bitkide mantarlama oluturarak bitkinin d etkenlerinden korunmasn salar. * Ilman blgelerdeki ok yllk iki enekli bitkilerde , i kambiyum dan ilk baharda byk hcreler, sonbaharda kk hcreler oluur.Her yl tekrarlanan bu yaplar bitkinin yann hesaplanmasn salar.Bunlara yllk halkalar denir. B.Blnmez Doku * Birincil veya ikincil meristem doku hcrelerinin gelime ve farkllamasndan oluur. * Deimez dokular meydana getiren hcreler blnebilme zelliini kaybederler. * Hcreleri, ounlukla meristem hcrelerinden daha byktr ve stoplazmalar az olup, kofullar ok saydadr.ekirdekleri kktr.Hcreler arasnda boluk bulunur. * Bazlarnn hcre duvarna odun (lignin) ve mantar z (sberin) gibi maddeler birikerek kalnlamaya sebep olur.Odun borularnda olduu gibi, baz hcreler l olabilir.
67

Fatih Turgut KOT

* Blnmez dokular yap ve grevlerine gre; parankima dokusu, koruyucu doku,iletken doku, destek doku ve salg doku olmak zere be gruba ayrlr. 1.Parankima (Temel) Doku: * Parankima kk ve gvdenin korteksinde,yapran mezofil tabakasnda ve dier dokularn etrafnda bulunur.Bu nedenle temel doku adn alr. * Hcreleri canl , ince zarl, bol sitoplazmal,kofullar kk ve az saydadr. Ancak odun borusu ve z blgesi parankimasnda l parankima hcrelerine de rastlanr. * Yaptklar grevlere gre drde ayrlr. a.zmleme parankimas: Yeil bitkilerin yapraklarnda ( palizat ve snger parankimas), gen gvde ve dallarn da bulunur. Hcrelerinde bol kloroplast vardr.Fotosentez ile organik besin yaparlar. b.letim parankimas: zmleme yani foto sentez yapan dokularla iletim demetleri arasnda bulunur.letim parankimas bu iki doku arasnda su ve besin tanmasn salar. kloroplast yoktur. c.Depo parankimas: Bitkinin kk,gvde,meyve ve tohum gibi organlarnda bulunur.Su ve besin depolar.Depo parankimas rnein patates yumrunda niasta depolar. d.Havalandrma parankimas Oksijen temininde glkle karlaan bataklk ve su bitkilerinin kk ve gvdelerinde bulunur.Hcre arasnda biriken hava solunumda kullanlr. 2.Koruyucu Doku: * Kk,gvde,yaprak ve meyvelerin zerine rter. * Bitkileri d etkilerden korur. * Bitkilerin su ve besin kaybn nler. * Tek ya da ok sral hcrelerden oluur.Hcreleri kaln eperli olup,alt ksmndaki ince eperli hcreleri korurlar.Sk dizilili ve klorofilsizdirler. * Koruyucu dokular,epidermis ve mantar doku (periderm) olmak zere ikiye ayrlr. a.Epidermis * Otsu bitkilerde odunsu bitkilerin kk, gen dal ve yapraklarnn zerini rten bir dokudur. * Dermatojen hcrelerinin farkllamasyla meydana gelir. * Hcreleri canl,az sitoplazmal,byk kofullu ,klofilsiz,ounlukla tek tabaka halinde bulunur.Epidermisteki hcreler gne nn yapran alt ksmlarna iletilmesini salar.

68

Fatih Turgut KOT

* Epidermis hcrelerinden bazlar farkllaarak eitli ekil ve grevleri olan tyleri ve stoma (gzenek) y oluturur.Tyler eitli ekillerde olup farkl grevler yapar.Tek hcreli olanlara basit,ok hcreli olanlara bileik ty denir. * Stoma, epidermis hcreleri arasndaki bol kloroplastl hcrelerdir.Stomalar ounlukla yapraklarn alt yzeyinde bulunup bitkinin gaz al veriini ve terleme ile bitki de su miktarn dzenler.Dikodiledon bitkilerde stomalar fasulye tanesi eklinde,monokotiledon bitkilerde stomalar kol kemii eklindedir * Baz epidermis hcrelerinin d eperleri kalnlaarak, kutikula ad verilen koruyucu bir tabaka oluturur.Kutikula,bitkinin su kaybn azaltr.Su bitkileri dndaki bitkilerin epidermis hcreleri daima kutikula ile rtldr.Baz bitkilerde kutikulann zeri mumsu maddelerden olumu tabaka ile rtlerek bitkinin su kayb en aza indirilir.Bu tabaka nemli blgelerde yaayanlarda ince , kurak blgelerde yaayanlarda kalndr. b.Mantar (Periderm) Doku: * Mantar doku ok yllk bitkilerin kk ve gvdelerinin zerinde bulunur. * Bitki yalandka len epidermisin yerini mantar doku alr. * Mantar hcreleri , mantar kambiyumu (fellojen) tarafnda meydana getirilir. * Hcreleri l olup,eperlerinde sberin denilen su geirmeyen madde birikir. * Stomalarn yerini kovucuk (lentisel) denilen yaplar alr.Gaz al veriini salar. * Mantar doku,yaprak sap ile gvde arasnda olutuunda su ve besinin yapraa geiine engel olur.Bu yaprak dkmne neden olur. Stoma alp kapanabilir, kovucuk ise devaml aktr.Stoma hcreleri kloroplastldr, bu nedenle fotosentez yaparlar.Kovucuk yapsnda ise kloroplast yoktur. 3.Destek Doku: * Bitkilere ekil ve desteklik salar. * Hcrelerde selloz eper desteklik grevi yapar. * Otsu ve bymekte olan bitkilerde dayankllk hcrelerin turgor durumu ile salanr. * ok yllk odunsu bitkilerde iletim demetleri da desteklik iine yardmc olur. * ok yllk bitkilerde ; pek doku (Kollenkima) ve sert doku (Sklerankima) olmak zere iki destek doku vardr. a.Pek Doku(Kollenkima) * Bitkinin gvde,yaprak ve sapnda grlr. * Hcreleri canldr.ekirdek ve sitoplazmalar vardr. * Hcre eperleri selloz ve pektin birikmesi ile kalnlamtr. * Kalnlama hcre eperlerinin kelerinde olursa ke kollenkimas hcre eperinin her tarafnda olursa levha kollenkimas adn alr.

69

Fatih Turgut KOT

b.Sert Doku(Sklerankima) * Hcreleri canszdr.Sitoplazma ve ekirdekleri kaybolmutur. * eperleri selloz ve lignin birikmesiyle kalnlamtr. * Keten,kenevir, sarmsak gibi bitkilerde mekik eklinde sklerankima lifleri halinde bulunur. * Armut ve ayva da ekirdee yakn ta hcrelerinden oluan sert doku bulunur.Fndk ve ceviz kabuun dada bulunur. 4.letim Doku: * Damarsz bitkiler dnda,karada yaayan tm bitkilerde bulunur. * Bitkilerde su ve organik maddelerin tanmasn salar. * Byme blgesindeki plerom hcrelerinin deimesiyle meydana gelir. * Yaps ve tad maddelere gre odun borular(Ksilem) ve soymuk(floem) olmak zere ikiye ayrlr. a.Odun borular (Ksilem): * Blnr doku hcreleri st ste gelerek zamanla ekirdek ve sitoplazmalarn kaybeder.Hcrelerin kenarlarnda odun z birikerek kalnlamalar oluur.Hcreler arasndaki enine zarlar eriyerek kaybolur.Bylece , ince bir boru eklindeki odun borular oluur.Odun borular demetler halinde bulunur. * Olgun bir aa gvdesinde odun borularn meydana getiren hcreler canszdr.ap geni olanlarna trake,ince olanlarna trakeit ad verilir. * Odun borularnn eperlerinde nokta,basamak, sarmal ve halka ekilli lignin (odun z) birikir.Lignin odun borularn kalnlatrr ve salamln artrr. * Kklerle alnan su ve suda erimi madensel tuzlar bitkinin gvde,dal,yaprak gibi organlarna tarlar. * Odun borularnda tanma aandan yukarya dorudur. * Tanma hz hzldr. b.Soymuk borular(Floem) * Tek sra halindeki st stte dizilmi canl hcrelerden oluur. * Canl meristem hcrelerinin boyu uzar ve iinde kofullar meydana gelir.Sitoplazma ve ekirdek eperlere ekilir.Hcre arasnda zarlar kalburlu bir grnm alr.Bu hcreler canllklarn kaybetmezler. * Fotosentezle meydana gelen organik bileikleri yapraklardan dier organlara tar. * Baz bitkilerin kklerinde sentezlenen amino asitlerde yaprak ve dier organlara tanr. * Soymuk borularnda madde tanmas ift ynldr. * Soymuk boru hcreleri canl olduundan, tanma hz yavatr. Gvdesi odunsu olan tohumlu bitkilerde ksilem ve floem arasnda kambiyum vardr.Kambiyum devaml blnerek ie doru ksilem , da doru floem hcrelerini verir.Bir enekli bitkilerde kambiyum yoktur.Gvde enine bymez . letim demetleri dank yerlemitir.
70

Fatih Turgut KOT

5.Salg Doku * Hcreleri canl olup, bol sitoplazmal , byk ekirdekli ve kk kofulludur. * Hcreler tek tek ya da gruplar halinde dier dokular arasna dalmtr. * Salglar ilevlerine gre ikiye ayrlr. a.Hcre ii salglar:Salg maddeleri hcre iinde depo edilir. Salg hcreleri:Gl,defne yapraklarnda bulunur. St borular:Stleen, incirde grlr.St borular iinde niasta tanecikleri Hayvansal Dokular vardr. b.Hcre d salglar:Salg maddeleri hcre eperlerinden darya atlr. Epitel doku Ba ve limonda Destek Doku Salg cepleri:Portakal bulunur. Kas Doku Sinir Doku Salg kanallar:amlarda reine kanallar eklindedir.Reine,tanin gibi antiseptik 1.rt epiteli ieren salglar,bitkiyi zararl hayvanlardan 1.Temel ba doku ve rmekten 1.Dz kas korur. 2.Bez epiteli Salg tyleri:Sardunya bitkisinde bulunur. Bal z:Tozlama ve dllenmenin bcekleri kas eker. 2.Kkrdak olmas doku iin 2.izgili 3.Duyu epiteli Sindirim bezleri:Bcekil bitkilerde sindirim enzimi bcek hcre d sindirime urar. 3.Kemik doku 3.Kalp kas Su savaklar(hidatot):Suyun damla halinde bitkiden kmasn salar. 4.Ya doku 2. Hayvansal Dokular doku Hayvansal dokular,5.Kan yapsna,grevlerine gre epitel doku,ba ve destek doku,kas doku,sinir doku olmak zere drt blmde incelenir.

A.Epitel Doku * Vcudun i ve d yzeyini rter.

71

Fatih Turgut KOT

* * * *

Hcreleri sk dizilili, hcreler arasnda ok az ara madde var. Btn doku,ba dokusundan yaplm taban zar zerine oturur. Kan damarlar tamaz.Beslenme ,ba dokusu aracl ile difzyon ile olur. Epitelyum dokunun balca grevleri unlardr. Koruma: Vcudu fiziksel,kimyasal ve mikroskobik etkenlere kar korur. Emme:nce barsakta baz maddelerin emilimini salar. Salg yapma:St,gz ya gibi salglar salglar. Duyu:evreden gelen uyarlar alr. Bu grevlerin birden fazlasn yapana rastlanabilir(nce barsak). Epitel Doku blmde incelenir. 1.rt epitel 2.Bez epitel 3.Duyu epitel 1.rt epiteli: rt epiteli vcudun i ve d yzeyini rter.Hcrelerinin ekil ve diziliine gre tek ve ok katl olmak zere iki eit rt epiteli vardr. A.Tek katl epitel:Tek katl epitel dokunun hcreleri tek sra halinde dizilmitir. a.Tek katl yass epitel:Hcreleri yassdr.rnein vcudumuzda akcier alveollerinde ve klcal damarlarn yapsnda bulunur. b.Tek katl kbik epitel:Hcreleri kp eklindedir.rnein,vcudumuzda bbrek kanallarnda , yumurtaln zerinde , tiroit bezinde bulunur. c.Tek katl silindirik epitel:Hcreleri silindir eklindedir.rnein mide ve ince barsan i yzeyinde bulunur.Soluk borusu ve reme kanallarndaki silindirik epitellerin silerli vardr. B.ok Katl epitel: * Omurgallarn st derisinde bulunur. * Derinin epidermisi; Yass,kbik ve silindirik epitel hcrelerinin ok katl olarak st ste sralanmasndan meydana gelir.En alttaki srada yer alan hcreler silindir eklindedir ve tek sra halinde taban zar zerine oturmutur.Bu hcrelerin mitoz blnme ile oluturduu yeni hcreler , st tabakalara doru itilirken ekilleri deiir ve yasslar.Yzeydeki yass epitel hcreleri ldr. Bunlar daha alttaki canl hcreleri s,n,kimyasal maddeler gibi d etkilerden korur. * ok katl epitelde, d yzeye doru itilen hcreler difzyon ile besin salayamaz duruma geldiklerinde sitoplazmalar azalr ve katlamaya, keratin maddesi oluturmaya balar.Keratinleen hcreler lr.Bylelikle epitel dokunun zerinde,ileri keratin ile dolu hcrelerden oluan koruyucu bir tabaka oluur. * Vcudun daha az basnla karlat blgelerde bulunan k katl yass epitelde keratinleme olmaz .Yemek borusu ile az boluunun baz blgelerinde bulunan ok katl epitel buna rnektir.
72

Fatih Turgut KOT

* ok katl epitel dokuda bulunan pigmentler insanda deriye renk verir. Pigment hcrelerinin byk bir ksm melanin denen renk maddesi tar. Melanin mor tesi nlar emerek vcudun gne nlarnn Zaral etkilerinden korur.Gne nlar melanin sentezleyen hcrelerin almasn artrr.

2.Bez epiteli * Bez epiteli kbik veya silindirik epitel hcrelerinin deiimiyle meydana gelir. * Salg maddesi enzim veya mukus gibi maddelerdir. * Bez epiteli hcrelerin saysna ve salglarn dkld yere gre eitlere ayrlr.Hcre saysna gre ; Bir Hcreli Bezler: Genellikle silindirik bir epitel hcreden oluur. Bir hcreli bezlerden bazlar mukus salglar.Mukus salglayan tek hcreli salg bezine goblet hcresi denir. Solunum organlarnda, mide ve barsak duvarnda mukus salglayan hcreler ile kurbaa derisinin her zaman nemli olmasn salayan hcreler, goblet hcresine rnektir. ok Hcreli Bezler: Birden ok salg yapan hcrelerden meydana gelir. Epitel hcresinin bazlar tp eklinde kntlar oluturur. ok hcreli bezler salglama ekillerine gre grupta incelenir. a.Ekzokrin (Kanall)Bezler: * Salgsn bir kanalla veya dorudan doruya vcut boluuna veya vcut dna boaltan bezlerdir. * Tkrk,ter ve ya bezleri , gzya,bbrek ve sindirim kanal bezleri ve meme bezleri bu tip bezlerdir. b.Endokrin (Kanalsz) Bezler: * Salglarn dorudan doruya kana verirler. * Salglarna hormon denir. * Hormonlar ekzositoz yoluyla kana salnrlar. * Dolam sistemine katlan hormon,kan araclyla etki edecei hedef organa ulap burada etkisini gsterir. * Hipofiz, epifiz,tiroid,paratiroid,bbrek st bezleri tims bu tip bezlerdir. c.Karma Bezler: * Bunlar hem enzim karan, hem de hormon salglayan bezlerdir. * Pankreas mide,yumurtalk,testis bu tip bezlerdir. * Pankreas, insulin ve glukagon hormonlarn dorudan kana verirken, sindirim enzimlerini de bir kanal ile ince barsaa verir.

73

Fatih Turgut KOT

3.Duyu Epiteli: * D ortamdan gelen fiziksel,kimyasal ve optik uyarlar alan zellemi epitel hcreleridir. * Duyu epitelinde yenilenme yoktur. * kulakta kurti organnda, burunda koku soancnda, dilde tat cisimciklerinde, gzde retina tabakasnda bulunur. * Koku alma hcreleri, epitel hcrelerinin farkllamas ile oluurlar.Aldklar uyarlar nronlarn denridine kadar iletirler.Tat alma hcreleri epitel hcrelerinden oluurlar.Uyarlar nronlara ulatracak uzantlar yoktur. Dentridler hcrelere kadar uzanr.Omurgallarn beyin ve gangliyonlarnda, miyelince fakir baz dendrid uzantlar serbest larak epitel dokusu ierisine kadar uzamtr.Bu serbest sinir ular alma adn alr. B.Ba ve Destek doku: * eitli doku ve organlar birbirine balar,desteklik salar.Ayrca vcudun savunmasnda grev alr. * Ba dokusunun en nemli zellii hcrelerinin arasnda boluklar olmasdr. Bu boluklar hcre ara maddesi ile doludur. Ba dokusu; Temel ba doku, kkrdak doku, kemik doku, ya doku ve kan doku olarak ayrlr. 1.Temel Ba doku: * Bu doku hcreleri,hcre ara maddesi ve liflerden oluur. * Dokular ierisinde ara maddesi en az olan doku tipidir. * Kan damarlar bulunur. * Temel ba dokusunun esas hcresine fibroblast denir.Fibroblastlar ba dokunun liflerini yapar;daha sonra fibrositlere dnr. * Ba dokuda bulunan makrofajlar ve lkosit hcreleri fagositoz yoluyla vcuda giren yabanc maddeleri ve mikroplar yok eder. * Ba dokuda bulunan mast hcreleri genellikle kan damarlarn yaknnda bulunur;heparin ve histamin salglar.Heparin damar ierisinde kan phtlamasn engellerken, histamin klcal damarlarn geirgenliini artrr. * Ba dokusunda bulunan melanosit hcreleri deriye renk verir.Daha ok gzn iris tabakasnda bulunurlar. * Ba dokunun lifleri proteinden oluur ve hcreleri bir arada tutar.Kollojen lifler,elastiki lifler ve as lifler olmak zere eit ba doku lifi vardr. Kollojen lifler demetler halinde bulunur, beyaz renkte grnr,mekanik etkilere kar ok direnlidir(Ail dendonu).Elastiki lifler,sar renkli grnr.Az gerilir,braklnca eski haline dner.zellikle yz ve boyun blgelerini rten derinin dermis tabakasnda bulunur.As lifler doku ve organlarn etrafn sararak onlara destek olur. * Embriyonik evrede mezoderm tabakasndan meydana gelir. 2.Kkrdak Doku: * Bulunduu yere sertlik ve esneklik salar.
74

Fatih Turgut KOT

* Btn omurgallarn embriyonik dneminde kkrdaktan yaplm bir iskelet vardr.Ergin kpek bal ve vatoz balnda iskelet kkrdaktr.Dier omurgal hayvanlarn embriyolar gelitike kkrdak dokunun yerini kemik doku alr.Eklemlerde, kaburga ular gibi yerlerde kemikleme olmaz,bu blgeler hayat boyu kkrdak kalr. * Kkrdak doku hcrelerine kondrosit denir.Kondrositler bir kapslle evrilmitir.Kapsln iinde bir veya birka kkrdak hcresi bulunur.Stoplazma ile kapsl arasnda kalan bolua kondroplast denir.Kkrdak dokunun hcre ara maddesine kondrin denir. * Kkrdan bymesi, beslenmesi ve onarm kkrdak zar sayesinde olur. * Kkrdak hcreleri arasnda sinir hcreleri ve kan damarlar bulunmaz.Besin ve oksijenin iletilmesini artk maddelerin dar atlmas difzyon ile olur. * Embriyonik evrede mezoderm tabakasndan meydana gelir. Kkrdak dokusu,ara maddesindeki ba dokusu liflerinin eidine gre e ayrlr. Hiyalin Kkrdak Hcre ara maddesi homojen,saydam ve beyaz mavim trak renktedir. Ara maddedeki kolojen lifler sayesinde basnca dayankldr. Omurgal hayvanlarn embriyolar ile kpek balklarnn erginlerinde bulunur. Ergin omurgallarda kaburgalarn ular,burun,soluk borusu,eklem balarnda,bronlarda bulunur. Elastik Kkrdak Hcre ara maddesinde elastiki lifler bulunur.Bklme zelliine sahiptir.inde az miktarda kollojen lif bulunur. Elastiki kkrdak; kulak kepesi ,staki borusu,ses tellerinde bulunur. Fibrz (Lifsi) Kkrdak Hcre ara maddesinde kollojen lifler boldur,kkrdak hcreleri azdr. Basnca ve ekilmeye kar dayankldr. Uzun kemiklerin eklem yerlerinde,omurlar arasnda ,diz kapanda,gs ve kprck kemiklerin oynak yerlerinde bulunur. 3.Kemik Dokusu * Omurgallarn iskeletini oluturan kemikler kemik dokudan meydana gelir. * Embriyo dneminde 8. haftadan itibaren,iskeleti oluturan kkrdakta mineral birikmesi ile kemik doku gelimeye balar. * Kemik doku ya kkrdak dokudan veya embriyodaki mezenim hcrelerinden meydana gelerek embriyonal ba dokusu iinde oluur. * Kemik dokusu canl kemik hcreleri ile bu hcrelerin salglad cansz ara maddeden oluur. * Kemik hcresine osteosit,kemik dokunun ara maddesine osein denir.Hcre ara maddesinin organik ksm kemik hcresi tarafndan salglanan protein ve
75

Fatih Turgut KOT

kollojen liflerden oluur.norganik ksmn kalsiyum fosfat,kalsiyum karbonat,kalsiyum florr,magnezyum,potasyum gibi minareler oluturur. * Ya ilerledike bu in organik tuzlarn birikimi arttndan yallarn kemikleri sertleerek abuk krlan bir yap kazanr.Yallarda kemik ykan hcreler, kemik yapan hcrelerden fazla olduundan zellikle kadnlarda strojen hormonunun azalmasyla da kemik erimesi yani osteoporoz grlmektedir. * n organik tuzlarn yetersizliinde ise kemik yumuak kalr,iskelet eilir. Buna raitizm denir.C ve D vitamini ile onarlr. * Kemiklerde iki farkl doku grlr. * Canl vcudun da inorganik maddelerin en fazla bulunduu yer kemik dokudur. a.Sert (sk) kemik doku:Przsz grnml ve sert yapldr.Kemiklerin d yznde ve uzun kemiklerin gvdesinde bulunur.Bu dokuda bulunan kemik hcrelerinin zar yoktur. * Havers kanallar kemiin ortasndan geen sar kemik ilii kanalna paralel uzanrlar. * Havers kanallarn birbirine balayan yan kanallar da volkman kanal denir. Bu kanallarda kan damarlar ve sinirler bulunur.Kemik hcreleri kan damarlarndan oksijen ile besin salarken artk rnleri de ayn yolla kana verir. b.Sngerimsi Kemik doku:Dzensiz boluklardan oluan gzenekli yapya sahiptir.Gzeneklerin iinde krmz kemik ilii bulunur.Bu doku yass,ksa kemiklerin iinde ve uzun kemiklerin u blgesinde bulunur Sngerimsi kemik dokuda alyuvar ve akyuvar hcreleri retilir. * Uzun kemiklerin ortasnda bulunan sar kemik iliinde akyuvar hcreleri retilir. * Kemiin en dnda periost denilen bir ba dokusu rts bulunur.Periost kemiklerin beslenmesini , onarmn ve enine bymesini salar. * Kemiin boyca uzamasn kkrdak tabaka salar.Kkrdak tabaka kemikletik den sonra eklem kkrda boyca uzamay devam ettirir. Kemik Dokunun grevleri: Kas ve eklemlerle birlikte hareketi salar. nemli organlar korur. Kaslara ve organlara tutunma yzeyi oluturur. Vcudun mineral deposudur. Kemik dokuda kan yapm da olur. 4.Ya Doku * zellemi bir ba dokusudur. * Ya sentezi yapan hcrelere lipoblast denir.Hcreleri yuvarlak ve byktr. leri ya damlacklar ile doludur.

76

Fatih Turgut KOT

* Ya hcrelerinin arasnda as ve kollojen lifler bulunur. * Embriyonik evrede mezoderm tabakasndan meydana gelir. * Ya doku organlarn etrafnda ve deri altnda toplanr. * Vcutta harcanmayan yan depo edilmesini salar.Deri altndaki ya doku vcut ssn korur.Derinin kurumasn nler. * Enerji retimi srasnda ya doku ok enerji salar. * Yalar hafif olduu ve az yer kaplad iin gmen kularn uzun sre umasnda kolaylk salar. * Yan yaklmas ile metabolik su aa kar. 5.Kan Doku Kan dokusu, kan hcreleri ve hcre ara maddesinden oluur.Kan hcreleri ; alyuvar (eritrosit), akyuvar (lkosit) ve kan pulcuklarndan (trombosit) oluur. Ara maddesi plazmadr. a.Plazma Plazma kann ara maddesidir.Plazma, madde tanmas ve geiine yardm eden hafif bazik (pH=7.4) bir svdr.Kann % 55ini kan plazmas,% 45ini ise kan hcreleri oluturur. Kan plazmasnn % 90-92si su,% 7-8i protein,geri kalan ise inorganik maddelerden oluur.Kan proteinleri albumin,globulin,fibrinojen,heparindir. Kann phtlamasndan(Serumda fibrinojen bulunmaz) sonra , hcrelerinden ayrlm , ak sar renkli sv ksma serum denir.Serumda amino asit,basit karbonhidratlar, lipit, vitamin, antikor,hormon,enzimler,madensel tuzlar,azotlu artklar (re,rik asit), oksijen, karbondioksit ve azot bulunur. b.Kan hcreleri Alyuvarlar(Eritrositler) * Salkl insanlarda ortalama olarak erkeklerde 1mm3 kanda 5 milyon, diiler de ise 4,5 milyon kadar alyuvar bulunur. * Doumdan nce karacier ve dalakta, daha sonra krmz kemik iliinde retilir. * Memelilerde olgunlarken ekirdeklerini kaybederler, dier omurgallarda ekirdeklidir. ekirdeklerin kaybolmas ile yzey daha ok geniler.Bu nedenle daha fazla CO2 ve O2 tayabilir. * Yaplarnda demirli bir protein olan hemoglobin bulunur.Hemoglobin demir mineralinden dolay kana krmz renk verir.Alyuvar vcutta hemoglobin yardm ile O2 ve CO2 tar. * Ykseklere kldka oksijen miktarna bal olarak saylar artar. Proteinlerle birlikte kan ve vcut svsnn asit baz dengesini kurar. * Blnmez , yaklak mr 120 gndr. * mrleri biten alyuvarlar karacier ve dalakta paralanr. * Kan plazmasnn hareketiyle pasif olarak tanr.
77

Fatih Turgut KOT

* Memelilerin olgun alyuvarlarnda ekirdek, mitokondri , endoplazmik retikulum ve ribozom yoktur.

Akyuvarlar (Lkositler) Vcudu hastalk yapc mikroplardan korur.Baz eitleri mikroplar fagositozla , bazlar da antikor ve antitoksin reterek savunma yaparlar. Ortalama olarak 1 mm3 kanda 6-10 bin (Kan hcrelerinin % 0,3) arasnda akyuvar bulunur. Bata kemik ilii olmak zere tims, dalak ve lenf dmlerinde meydana gelir. ekirdekli hcrelerdir.Amipsi hareket ederler. Hemoglobin tamadklarndan renksizdirler. Dolam katlan akyuvarlar blnme yeteneklerini kaybederler. mrleri 3-4 saat veya 3-4 gndr. Kan svs iinde aktif olarak hareket ederler. ltihapl durumlarda ve lsemide saylar artar. Akyuvarlar, sitoplazmalarnda taneciklerin olup olmamasna gre granl ve granlsz diye ikiye ayrlr. 1.Granll akyuvarlar:Krmz kemik iliinde yaplr.ekirdekleri boumlu , sitoplazmalar bir zarla evrilmi , granll yaplardr.Bazofil ,eozinofil ve ntrofil olmak zere eittir. a.Bazofil:Kann damar iinde phtlamasn nleyen heparin salglar, histamin tarlar.Yaralanmalarda yarann kzarp imesine , ar ve acnn olumasna neden olurlar. b.Eozinofil:ekirdekleri iki paraldr.Parazit ve alerjik hastalklarda saylar artar.Bu hastalklarla savarlar. c.Ntrofil:Vcuda giren yabanc madde ve mikroplar fagositozla yok ederler. 2.Granlsz akyuvarlar:Lenf dmlerinde , dalak ve tims gibi lenf dokularnda meydana gelir.Sitoplazmalar granlsz ve homojendir.Yuvarlak ve tek ekirdeklidir.Lenfositler ve monositler olmak zere iki eittir. a.Lenfosit: Byk ve yuvarlak ekirdekli ve az sitoplazmaldr.Vcutta esas oluum yerleri lenf dmleridir.Sinir dokusu hari her trl dokuda bulunur. T lenfositleri hcresel baklktan sorumludur.B lenfositleri antijenlere kar antikor salglayarak kandaki yabanc maddelere saldrr.Az ve burun

78

Fatih Turgut KOT

yoluyla vcuda giren mikro organizmalar lenf dm olan bademcikler tarafndan yok edilmeye allr. b.Monositler:Granlsz ve en byk akyuvardr.Oval veya fasulye eklinde ekirdekleri vardr.Dokular arasnda hzla hareket edebilen ve 100 kadar bakteriyi yutabilen makrofajlara dnr.Fagositoz yapar ve klcal damarlardan doku aralarnda geebilir.Bu zellikleri ile mrleri tkenmi hcre ve dokular paralar. Kan Pulcuklar (Trombositler) Krmz kemik iliinde byk ekirdekli hcrelerin (Mega karyosit) paralanmas ile oluur. ekirdekleri yoktur, renksiz ve kktr. 1 mm3 kanda ortalama 300 bin trombosit bulunur. mrleri en fazla 8 gndr. Kanamalarda , kann phtlamasn salayarak, kan kaybn nler. Karacier ve dalakta makrofaj hcreleri ile fagositozla yok edilir. c.Kan Gruplar: nsanlarda A, B,AB ve O olmak zere drt eit kan grubu bulunur.Ayrca M ve N gruplar da bulunur.Kan gruplar alyuvarda bulunan protein yaplarna gre belirlenir.Alyuvarlarda A proteini (anglotinojen=antijen) bulunduran kan A kan grubu , B proteini bulunduran kan B grubudur.Alyuvarlarnda her iki proteini de bulunduran AB kan grubudur.O kan grubunun alyuvarlarnda kan grubunu belirleyen protein yoktur.Kann plazma blmnde antikor(agltinin) bulunur. O kan grubunda hem A hem de B grubu alyuvarlarn kerten anti-A ve anti-B antikoru vardr.AB grubunda ise antikor bulunmaz. Kan nakillerinde kan veren kiinin alyuvarlarndaki antijenine , alacak kiinin plazmasndaki antikoruna baklr.Bu nedenle O kan grubunun plazmasnda antikor bulunmad iin genel verici, AB kan grubunun plazmasnda antikor bulunmad iin genel alcdr. Rh sistemi Alyuvarlarnda Rh antijeni bulunduran kan tipine Rh pozitif (Rh+) bulunmayan Rh negatif (Rh-) denir. C.Kas Doku * Uzun silindirik ya da i eklindeki hcrelerden oluur. * Yenilenme yetenekleri ok azdr. * Kas dokusunu oluturan hcrelerin zarlarna sarkolemma , sitoplazmalarna sarkoplazma denir. * Kas hcreleri mitokondri, endoplazmik retikulum ve sarkoplazma bakmndan zengindir.

79

Fatih Turgut KOT

* Sarkoplazma iinde kaslp geveme zelliindeki miyofibril denilen telcikler yer alr.Bu telcikler ise aktin ve miyozin denilen proteinlerden oluur. Miyofibriller bir araya gelerek kas demetlerini oluturur. * Kemiklerle birlikte hareket sistemini oluturur.Vcudun eklini korur ve vcudu desteklik salar. * Kaslar tm uyarlara kaslma ve geveme eklinde tepki gsterir.Bu zellii ile hareket, dolam , boaltm, sindirim , solunum, reme gibi olaylarn gerekleme salanr. * Kaslar yap ve almalarna gre; dz kas , izgili kas ve kalp kas olmak zere e ayrlr. Dz Kas izgili Kas Kalp kas Beyaz renklidir. Miyoglobin den dolay krmz renklidir. Krmz renklidir. Lifler uzun, i biimli ve Lifleri uzun, silindirik ve kaln ulu Silindirik lifler uzundur, sivri ulu ekillidir. ekillidir. dallanr ve kaynar. Enine izgileri yoktur. Enine izgileri yoktur. Enine izgileri vardr. Her lifin ortasnda yass Her lif ok ekirdeklidir. ekirdek Her lif bir veya iki ve uzun bir tane hcrenin kenar ksmlarnda yer alr. ekirdeklidir.ekirdek ekirdei vardr. hcrenin ortasnda bulunur. steimiz dnda steimize bal merkezi sinir sisteminin Kalp kas, izgili kas otonom sinir sisteminin kontroln de alrlar.Bunlara istemli olmasna ramen kontrolnde alr. kaslar denir. isteimiz dnda Bunlara istemsiz kaslar. alr. Kaslma hz yava, Kaslmas ok hzl, kaslm kalabilme Kaslma hzl, kaslm kaslm kalabilme yetenei en azdr. abuk yorulur. kalabilme yetenei yetenei, en fazladr. fazladr. Yorulmaz. Yorulmaz. organlarda bulunur. skeleti sarar ve hareketi salar. Kalp eperinde bulunur. Yapacaklar grevlere Yapacaklar grevlere fark ekillerde gre farkl ekillerde olurlar. r: Az ve anste halka;kol ve olur.r:bu kaslar bacakta mekik;yz,srt ve karnda barsakta uzunlamasna yelpaze eklinde bulunur. ve halka eklinde; mide de uzunlamasna,halka ve apraz eklinde bulunur. Solucan, salyangoz gibi Ik mikroskobunda bakldnda izgili kaslara gre daha omurgaszlar dz kaslara sitoplazmadaki miyofibriller ak ve az miyofibril bulundurur. sahip olduklarndan koyu bantlar halinde grlr. Miyo Enine bantlama hareketleri fibrillerin gsterdikleri bu enine gsterdii iin izgili yavatr.Bcekler izgili bantlama nedeni ile izgili kas adn alr kasa benzer. Kas telleri kaslara sahip Miyofibrillerin aktin ve miyozin protein- ksa boyludur. Birbirine
80

Fatih Turgut KOT

olduklarndan hareketleri leri bulunur.Aktin ve miyozin birlikte hzldr. aktomiyozin adn alr.Aktin proteini, az krdndan mikroskopta bakldnda ak renkte grlr.Buraya izotrop blge ve I band denir.Miyozin proteini ise ok krdndan,koyu renkte grlr.Bu blgeye anizotrop veya A band denir.Kaslma ve geveme bu iki proteinin birbiri arasnda kaymas dr.

balandklar yerlerde ara diskler bulunur. Kalp kas embriyonun drdnc haftasndan itibaren kaslp gevemeye balar. almas hayat boyu devam eder.

D.Sinir Doku * Sinir doku uyartlar alma , iletme ve gerekli cevaplar verme zellii olan hcrelerden yaplmtr. * Sinir hcrelerine nron denir.Nronlar vcudumuzun dndan ve iinden gelen uyarlar merkezi sinir sistemine tar, orada oluan cevaplar tepkime organlarna getirir. * Bir sinir hcresi , ekirdek ve sitoplazmadan oluan byk bir hcre gvdesi ile hcre gvdesinden kan ok sayda uzantlardan oluur. Nron gvdesinde golgi aygt , mitokondri,nisill tanecikleri ve nrofibriller bulunur.Nisill tanecikleri granll endoplazmik retikuluma benzeyen taneciklerdir.Bu taneciklerin says sinir dinlendiinde artar.Nrofibriller dendrit,akson ve hcre gvdesinde bulunan uyartlarn iletimini salayan ince iplikiklerdir. Hcre gvdesinden tek veya daha fazla sayda kan ksa ve dallanm uzantlara dendrit denir.Dendritler sinir hcresine gelen bilgiyi alr ve hcre gvdesine iletir.Nron gvdesinden uzun ve tek bir uzant kar.Buna akson denir. Aksonlarn zerini ince bir zar rter.Ortasnda ise yar sv plazma bulunur.Beyin ve omurilikte bulunan nronlarn aksonlar miyelinlidir.Bu yap uyarnn daha hzl tanmasn salar.Otonom sinirler miyelinsizdir. Miyelin klf nron eidine gre kesintiye urayarak ranvier boumu yapar.Ranvier boumlarnda miyelin yoktur.mpulslar buradan atlamal olarak getiinden hz artrr. Schwann klf, schwann hcrelerinden oluur. Sinir dokuda ayrca grevleri sinir hcrelerine destek olmak, onlar beslemek ve koruyucu klflarn oluturmak olan yardmc olan hcreler (glialar) bulunur. Sinir hcrelerine farkllama ok fazla olduundan sentrozomlar kaybolur.Bundan dolay sinir hcreleri blnerek oalamaz,yenilenemez Nronlarn mr,bulunduu canlnn mr kadardr. Sinir telindeki uyartnn elektriksel ve kimyasal olarak dalgalar eklindeki yaylmasna sinir impulsu denir.
81

Fatih Turgut KOT

Nronlarda tanan btn uyarlarn yn, hcre gvdesinden aksona dorudur.Nronlar uzantlar vastas ile bez hcrelerine ve kaslara balanr. ki sinir hcresi birbiri ile dorudan balanmaz.Bir nronun aksonu ile dier nronun dendritinin yada gvdesinin kar karya geldikleri yere sinaps denir.Sinaps bir boluktur.mpulslar bir sinir hcresinden dier sinir hcresine sinapstan geerek iletilir.Nronlar iletimi salayan nrotransmitter madde salglar. Sinir hcreleri alrken ok fazla enerji harcarlar. Dinlenme halinde nronlarn d yz pozitif, i yzeyi negatif ykldr.Nron uyarldnda ise ykler yer deitirir.letim aktarldnda ise ykler eski konumuna dnerler.Bylece yeni bir uyartnn balanmas salanr. Embriyonik evrede ektoderm tabakasndan meydana gelir.

82

Fatih Turgut KOT

SNR SSTEM evredeki etkilerin alnmas bu etkilere kar tepki oluturulmas,zellemi hcre doku yada organlar tarafndan gerekletirilir.Denetleyici ve dzenleyici sistemleri , sinir sistemi , duyu organlar ve endokrin sistem oluturur.Sinir sistemi ve duyu organlar ile deien evre koullarna ksa sdre tepki gsterilirken hormonlarla oluan tepkiler uzun srede gerekleir.Hormonal kontrol bitki ve hayvanlarda , sinirsel kontrol yalnz hayvanlarda vardr. Canllarn d ve i evrelerindeki deiikliklere kar hazrlkl tutup, tepki gstermesini salayan ve vcudun tm faaliyetlerini dzenleyen sisteme sinir sistemi denir. Organizmada tepki yaratacak i (alk,susuzluk) ve d evre (Is,k, kimyasal maddeler vb) deiikliklere uyar denir. A.Bir hcrelilerde sinir sistemi Bir hcrelilerde belirli bir sinir sistemi yoktur.Uyarlar,hcre yzeyindeki protein yapsndaki almalarla alnr ve kam sil gibi tepkime organlarna iletilir.Terliksi hayvanlarda hareketi salayan sillerin altnda bazal cisimcikler bulunur.Bu cisimcikler sinir telcikleri ile bir birine baldr.Telciklerden biri koparsa bal olduu silin hareketi bozulur. B.Omurgasz Hayvanlarda sinir sistemi Sngerlerde,zellemi sinir hcreleri yoktur,ancak uyartya tepki gsterebilir. Slenterelerde, sinir a (diffus sinir sistemi bulunur) grlr.Sinir hcreleri birbirinin ucuna sinaps yapmadan deerek bir a oluturur.Uyartlar canlnn btn vcudunun tepkisine yol aar.Hidra,medz ve mercanlarda merkezi sinir sistemi yoktur. Deniz anasnda (medz) sinir sistemi daha gelimitir.Sinir sitemi nsal bir simetriye sahiptir.Bu sisteme radyal (nsal) simetri denir. Yass solucanlarda ve toprak solucanlarnda sinir sistemi ip merdiven eklindedir.Bu canllarda ba blgesinde sinirler birleerek beyin gangliyonu denilen sinir dmn oluturur.Toprak solucannn her halkasnda bir ift gangliyon bulunur.Bataki byk gangliyon merkezi sinir sistemini

83

Fatih Turgut KOT

oluturur.Halkalardaki gangliyonlardan kan sinirler ise evresel sinir sistemini oluturur. Bceklerde sindirim sisteminin altnda uzanan bir ift sinir kordonu uzanr. Sinir kordonundan kan yan sinirler bcein vcut blmeleri iine girer. C.Omurgal Hayvanlarda sinir sistemi Omurgallarda sinir kordonu sindirim kanal zerinde uzanan bir boru eklindedir.Btn omurgal hayvanlarn sinir sistemi merkezi ve evresel sinir sistemi olarak iki esas ksmdan meydana gelmitir.Omurgal hayvanlarda balklardan memelilere doru gelien bir merkezi sinir sistemi grlr. Balklarda beyin yarm kreleri belirgin olarak ayrlmamtr. Kurbaalar dan itibaren hayvanlarn ounda beyin daha byk ve iki yarm kre halindedir. Kularda beyin geni balar.Memelilerde nasrl cisim bulunur.Ayrca memelilerin beyin kvrmlar dier canllarn beyin kvrmlarndan daha fazladr. Balklardan memelilere doru gidildike beyincik geliir.Omurgallarda beyinciin bykl, hareket yetenei ile doru orantldr.Beyincik balk ve kularda byk,srngenlerde daha kktr. Kurbaalardan itibaren beyinle omurilik arasnda a balar.Memelilerde beyinle omurilik arasndaki a 90 derecedir. lkel canllarda koku alma duyusu ok nemlidir.Buna bal olarak beyindeki koklama lobu ok gelimitir.Memelilere doru gidildike koklama ve grme loblar klr. Sinir sistemi Merkezi sinir sistemi Beyin n beyin Omurilik evresel sinir sistemi Somatik sinir sistemi Sempatik Otonom sinir sistemi Parasempatik

Orta beyin Arka beyin

D.Sinir Hcresi ve eitleri Sinir dokuyu oluturan en kk yapya sinir hcresi nron denir. Sinir hcreleri grevlerine gre blmde incelenir. 1.Duyu Sinirleri (Getirici sinirler):Duyu reseptrlerinden ald uyartlar beyin, omurilik gibi merkezi sinir sistemi organlarna ileten sinirlerdir. 2.Motor Sinirler (Gtrc sinirler):Merkezi sinir sisteminden ald emirleri kaslara veya bezlere ileten sinirlerdir.

84

Fatih Turgut KOT

3.Ara sinirler (Balayc sinirler):Merkezi sinir sisteminde bulunur.Motor ve duyu sinirleri arasndaki balanty salayan sinirlerdir. -Sinir hcreleri grnlerine gre eittir. 1.Tek kutuplu sinir hcresi:Sinir hcrelerinin gvdesinden tek bir uzant kar.Omurgasz hayvanlarn motor nronlar tek kutupludur. 2.ki kutuplu sinir hcresi: Sinir hcrelerinin gvdesinden iki uzant kar.Akson ile dendritler hcre gvdesinin karlkl kutuplarndan karlar.ki kutuplu sinir hcresi a tabaka,salyangoz ve koku soancnda bulunur. 3.ok kutuplu sinir hcresi:Sinir hcrelerinin gvdesinden ok sayda uzant kar.ok kutuplu sinir hcrelerinden bir akson ile ok sayda dendrit bulunur. Bir nronun aksonu dier bir nronun dendriti ile sinaps yaparak ilgili organlara ular.Bir impulsun duyu almalarndan itibaren izledii yol : Uyaran Duyu (reseptr) mpuls Duyu nronlar Merkezi sinir sistemi Motor nronlar Tepkime organ (kas veya bez). Duyular alabilecek zel alc hcre reseptr hcreler denir.Organizma , uyartlar sonucu tepki gsterip bir hareket oluturur.Organizmada uyartlar alarak faaliyet gsteren bu yaplara (i salg bezleri,iskelet kas vb.) efektr organ denir. mpulsun elektriksel tanmas yle olur; * Sinir hcresinin uyarlmas iin gereken minimum uyart iddetine eik iddet veya eik deer denir.Nronun eik deerdeki uyartya cevap vermesine aksiyon potansiyeli denir.Eer sinir eik deerinden daha iddetli bir akmla uyarlrsa bile impulsun hz ve etkisi deimez. nk impulslarn iletilmesi iin gerekli olan enerji uyartdan deil nronun kendisinden salanr. Eik deerin zerindeki uyartlarn iddeti ,impuls saysn artrr,ancak impulsun hz ve etkisini deitirmez.Bu ekilde uyarlara cevap verememe yada verme tepkilerine ya hep ya hi yasas denir. * Bir nron dinlenme durumunda iken aksonun i ksmnda negatif (-) d ksmnda (+) elektrik yk tar.Bunun nedeni nronun ii ve d arasnda yk farknn olmasdr.nk yar geirgen olan hcre zarnn sodyum ve potasyum iyonlar geirgenlii farkldr. Nronda , sodyum ve potasyum iyonlar aktif tanmayla karlkl olarak yer deitirir.Nron dinlenme halinde iken sodyum iyonu hcre zarnda ite da, potasyum iyonunu ise dtan ie doru pompalanr.Bylece dinlenme durumun da ki nronun d ortamnda sodyum, i ortamnda ise potasyum iyonlar daha fazla bulunur.Bu elektriksel farka kutuplama polarizasyon denir.

85

Fatih Turgut KOT

Sinir hcresi uyarlnca, uyartnn getii blgelerde sodyum ve potasyum iyonlarnn geii ters ynde olur.Hcre ii pozitif ykle , hcre d ise negatif ykle yklenir.Kutuplama bozulur.Buna depolarizasyon denir. Hcre zarnda sodyum iyonlar da ,potasyum iyonlar ise dtan ie doru aktif tama ile tanr.Bu duruma repolarizasyon denir.Yeni bir nronun iletilmesi iin nronun tekrar dinlenme durumuna gemesi gerekir. mpulsun neden olduu kimyasal deimeler unlardr. Glikoz ve oksijen tketimi hzlanr. ATP harcanr. Karbondioksit aa kar. Scaklk art olur. Normal artlarda btn uyartlar sinir hcresi boyunca ayn hzla ve iddetle ilerler.Bir kiinin zayf ve kuvvetli uyarlar ayrt edebilmesi uyarlan nron saysna baldr.Genellikle kuvvetli uyarlar daha ok sayda nronu harekete geirir.ok sayda harekete geen nronlar ile beyinde daha gl uyarlar alnr.Nronlarn says, dizilileri , nronlar arasndaki balantlar tepkinin derecesinde nemlidirler.Bir sinaps geen impuls says arttka oluacak tepkinin derecesi de artar. Sinir telinde impuls saysn artran faktrler; uyartnn iddeti, uyartnn frekans ve uyartnn sresidir. Sinir telinde impulsun hzn artran faktrler; s, sinir aksonlarnn miyelinli ve miyelinsiz oluu ve aksonlarn apdr.Btn nron eitlerinde iletilen impulsun zellii ayndr. mpuls bir nrondan baka bir nrona nasl geer ? Bir nronun aksonu ile dier nronun dendritinin karlat yere sinaps denir.Sinapslar uyartlarn ilk deerlendirme ve kontrol yerleridir.Daima gei yn aksondan dendirte dorudur. Aksonun ucunda bulunan sinaptik yumru iinde nrotransmitter madde tayan kk kesecikler ile bol miktarda mitokondri bulunur.Nrotransmitter maddeler sinapslarda uyartnn bir sinir hcresinden dierine tanmasn salar. En nemli nrotransmitter maddeler asetilkolin, noradrenalin, dopamin, serotonin ve histamindir. Uyart sinaptik yumruya geldiinde, kesecik iindeki nrotransmitter molekller sinaps boluuna braklr.Bu molekller birka saniye ierisinde sinaps boluundan geerek dier nronun dentrit zarnn yzeyine gelir ve

86

Fatih Turgut KOT

buradaki reseptr madde ile birleir.Bylece dier nron zarnn Na geirgenlii artar.Na iyonlarnn zardan girii hzlanr zar depolarize olur. Uyartnn iskelet kasna ulamas ile nrotansmitter madde salglanr ve bu madde ile kas uyarlr.mpuls iletimi bittikten sonra, sinaptik boluklara boaltlan nrotransmitter maddeler enzimler tarafndan paralanr. Sinapslar, sinir sistemi ierisinde akmakta olan impulslara diren gsteren yerlerdir.Her impuls komu nrona iletilmez, burada seici diren ile karlarlar.Bylece vcudun dier ksmlar gereksiz uyarmalardan korunur. Bir impuls ; ayn nron zerinde dier bir impulsun etkisini ortadan kaldrrsa buna durdurucu impuls denir.Bunun tam tersi olarak bir impuls, dier impulsun etkisini daha kuvvetlendirirse buna da kolaylatrc impuls denir.Vcudun iinden ve dndan gelen btn uyarlarn hepsi merkezi sinir sisteminde toplanr. Sinir sistemi ve Endokrin sisteminin birlikte almas Sinir hcreleri nrotransmitter maddeler salglayarak uyarty sinapslar dan dier bir sinir hcresine iletir ayrca nrohormon denilen mesaj tayc maddeler salglayarak fizyolojik faaliyetleri dzenlemeye de yardmc olurlar. r: stres durumunda adrenalin hormonunun bir ksm endokrin bezlerden salglanrken, bir ksm da sinirler tarafndan meydana getilir. F.nsanda Sinir Sistemi nsanda sinir sistemi, merkezi ve evresel sinir sistemi olmak zere iki blmde incelenir. 1.Merkezi sinir sistemi Merkezi sinir sistemi beyin ve omurilikten oluur. a.Beyin Duyu, hareket ve zeka merkezi olan beyin sinir sisteminin milyarlarca nron ieren nemli bir organdr.Vcudun komuta merkezidir.Beynin vcuda oran insanda en byk deerine ular.Fakat beynin zerindeki kvrmlarn okluu onun gelimiliini gsterir.Sinir sistemini oluturan sinirlerin 2/3 kadar beyinde bulunur.Beyin arl bakmndan insan, balina ve filden sonra nc gelir.Beyin beyin zarlar denen katl zarla rtldr. Sert zar:Kafatas kemiine yapk,kaln,dayankl bir zardr.Beyni, kafatasna balar ve beyni dtan gele darbelere kar korur. rmceksi zar:Sert zarn altndadr.nce ba dokusu lifleriyle , sert zar ile zarn arasnda rmcek a gibi uzanarak bu iki zar birbirine balar. nce zar:En iteki zardr.Beynin btn girinti ve kntlarna kadar girerek beynin yzeyine yapmtr.Bu zarda bulunan kan damarlar , beynin beslenmesini ve solunumu gibi olaylarda sorumludur. nce zar ile rmceksi zar arasnda beyin omurilik svs (BOS) bulunur. Beyin omurilik svsnn grevleri: Beyni; vurma,arpma gibi mekanik etkilere kar korur. Kan ve sinir hcreleri arasnda madde al veriini salar.
87

Fatih Turgut KOT

Merkezi sinir sisteminde iyon deiiminin dengede kalmasna yardm eder. Beyin balca n beyin, orta beyin ve arka beyin olmak zere ksmda incelenir. n beyin (Byk beyin) Beynin en byk ve n gze arpan ksmdr.n beyin;u beyin ve ara beyin olmak zere balca iki ksmdan olumutur.n beyinden enine geen bir kesit alndnda , d ksmnda boz madde, i ksmnda ak madde denilen iki ksm grlr.Boz maddeden meydana gelen ksma kabuk (Korteks) denir.Boz madde nron gvdelerinden , ak madde ise akson demetlerinden olumutur.Her yarm kre olduka derin iki yarkla rolando ve sylvius yarklar ile enine blnmtr. a.U beyin; Uzunlamasna derin bir orta yarkla iki yarm kreye ayrlmtr.Bunlara beyin yarm kreleri denir.Beyin yarm kreleri ortadan geen iki kpr ile birbirine baldr.st ksmndakine nasrl cisim, alttaki balantya da beyin geni ad verilir.Beyin yarm krelerini enine olarak ayran yara rolando yar denir. Beyin yarm krelerinin kabuk ksmnda (serabral korteks) duyu,hareket, anlama, yazma ve hatrlama merkezleri bulunur. b.Ara beyin;Talamus, hipotalamus ve hipofiz bezinin arka blgesini iine alr. Talamus:Koku duyusu hari btn duyularn toplanma ve dalma merkezidir.Duyular burada benlik kazanp,snflandrldktan sonra beyin kabuuna iletilir.Uyku halinde talamus ve beyin kabuu ilev yapmaz. Hipotalamus: organlarn ve dokularn otomatik kontrol merkezidir ve hipofizin almasn kontrol eder.Salglayc faktrler (RF) salglayarak hipofizin almasn kontrol eder.Ara beyin duvar aaya doru uzayarak hipofizi meydana getirir.Talamus ve hipotalamus blgesi sinir ve endokrin sistemin karlkl etkileimini salayan merkezdir. Orta beyin:Beyincik, omurilik soan ve omurilik arasnda balant kuran sinir tellerinin geit yeridir.Gz ve kulak reflekslerini kontrol eder. Arka beyin:Beyincik ve omurilik soan ksmlarndan oluur. Beyincik:Beynin arka alt ksmnda ve omurilik soannn zerinde bulunur. Ak madde , boz madde iine dallanmalar yapar.Bu bir aac andrdndan Hayat aac adn alr. Beyincik kas hareketleri arasndaki uyumu ve dengeyi salar. Beyincik vcudun duruunu ve iskelet kaslarnn kaslma derecesini dzenler. Omurilik soan:Son beyin olarak adlandrlr.Omurilik soan ,omurilik ve beyin arasndaki mesajlarn tanmasnda grevlidir. Beyinden gelen sinirler omurilik soanndan apraz yaparak geerler. rnein, beynin sol tarafndan kan sinirler , omurilik soannda apraz yaparak vcudun sa tarafn kontrol ederler.
88

Fatih Turgut KOT

Omurilik soan vcut ierisindeki reflekslerin kontrolnde grevlidir. Omurilik soannda solunum, sindirim, dolam, salglama gibi yaamsal olaylarn merkezleri vardr. b.Omurilik Omurilik omurgann iinde omurilik soanndan balayp vcut boyunca uzanan ve ortasnda yine boydan boya bir kanal ieren merkezi bir sinir sistemidir. Boz madde ak madde ierisinde kanatlar ak bir kelebek eklinde grlr. Kanatlarn ne bakan ularna n (ventral) boynuz (kk) , arkaya bakan ularna arka (dorsal) boynuz (kk) ad verilir.Arka boynuzlar duyu sinirleriyle , n boynuzlar motor sinirleriyle balantldr.Arka ve n boynuzlar arasnda yer alan yan boynuzda ise otonom sinir sistemine ait sinirler balant yapar. Refleks merkezi olarak alr. Belirli bir uyarana kar gsterilen otomatik tepkiye refleks denir. Refleksler iki eittir ; a.Kaltsal (artsz) refleksler:Doutan getirilen reflekslerdir.r:diz kapa refleksi, yeni doan bebekte emme refleksi ,Sak bir cisimden elini hzla ekme refleksi. b.Koullu (artl) refleksler:renme sonucu oluan reflekslerdir.nsanda dans etme , rg rme ,mzik aleti alma. nsan ayana ivi batmasyla oluan reflekste duyu, motor ve ara nron olmak zere nron yer alr.Bu sisteme refleks yay denir.Buradaki ara nron, omurilik zerindedir.Omurilik ayan ekilmesi yolunda emir verir.Beyin refleks ile meydana gelen olayn ancak sonucundan haberdar olur. 2.evresel Sinir sistemi Uyartlar alp beyin ve omurilie gtren, oluturulan tepkiyi doku, bez ve organlara gtren sinirlerin tmne evresel sinir sistemi denir.evresel sinir sistemi , sinir hcreleri , sinir lifleri ve gangliyonlardan olumutur.Beyinden kan sinirler beyin sinirleri olarak adlandrlr.Bunlar, 12 ifttir. Ba blgesinden kan sinirlerin en nemlisi parasempatik sisteme ait olup 10. sinir olan vagustur. Vagus i organlarn almasn kontrol eder ve dzenler, otonom alr. Omurilikten kan sinirler omurilik sinirleri olarak adlandrlr. Omurilikten 31 ift sinir kar.nsanda en byk omurilik sinir ifti , bacaklara giden siyatik sinirlerdir.evresel sinir sistemi grev ileyi bakmndan , somatik ve otonom sinir sistemi olarak iki blme ayrlr. a.Somatik sinir sistemi steimiz ile yaptmz davranlar bu sistem kontrol eder.Motor ve duyu nronlar ierir.Beyin kontrolnde olan koma ,resim yapma ark syleme, bilgisayar kullanma gibi faaliyetler bu sistem yardm ile yrtlr. b.Otonom sinir sistemi

89

Fatih Turgut KOT

Otonom sinir sistemi isteimiz dnda alr.Btn i organlara sinirler gnderir.Sadece miyelinsiz motor nronlarndan oluur.Otonom sinir sistemi , omurilik, omurilik soan ve hipotalamusta bulunan merkezlerce kontrol edilir. Otonom sinir sistemi birbirine zt olarak alan sempatik ve parasempatik olarak iki blmden oluur.Her i organa biri sempatik ,dieri parasempetik olmak zere bir ift bir ift sinir balanr. Sempatik sinir sistemi Parasempatik sinir sistemi Gz bebeini bytr. Gz bebeini kltr. Tkrk salgsn azaltr. Artrr. Kalp atlarn hzlandrr. Yavalatr. Alveolleri geniletir. Daraltr. Mideni hareket ve salglarn azaltr. Artrr. Karacierde glikojeni glikoza evirir,safra salgsn Glikozu glikojene evirir azaltr. Safra salgsn artrr. Barsakta peristaltik hareketleri azaltr. Artrr. drar kesesini gevetir,idrar atlamaz. Keseyi daraltr.drar atlr. G.Duyular Yaadmz evreyi alglamada insana yardmc olan vcut ksmlarna duyu organlar denir.evremizde olan deiiklikler alma(Reseptr) denen sinir hcreleri ile alnr. 1.Tat ve koku Tat duyusu Dil, az boluuna hareket yetenei sayesinde ineme,yutma ve konumaya yardmc olur.Dil izgili kastan yaplm olan bir organ olup epitel doku ile rtldr.Dilin zerindeki epitel hcreleri mitozla blnerek reseptr hcrelerini , reseptr hcreleri de tat alma tomurcuklarn oluturur.Bu tat alma tomurcuklar dil zerinde papilla denilen yaplarda bulunur. nsanda drt eit tat alc bulunmaktadr.Bunlar tuzlu ,tatl,ac , ve ekiye kar duyarldr.Dilin orta kenarlar tuzlu , u ksm tatl, arka ksm ac ve barka kenarlar ise eki tatlar ayrt eder. Koku duyusu Burnun iini epitel doku rter.Epitel dokuda koku alma hcreleri ve mukus salglayan goblet hcreleri bulunur.Burunda hava hem temizlenir hem nemlenir. Her iki burun boluunun stnde, koku reseptrlerinin bulunduu sar blge bulunur.Birer sinir hcresi olan reseptrlerin genilemi dendritlerine koku omakklar denir.Koku reseptrlerinin aksonlar, kalbur kemiini geer ve zerinde bulunan koku soancna girer.Koku veren maddeler mukus ierisinde znerek koku reseptrlerini uyarrlar. Koku alma duyusu abuk yorulur.Kuvvetli ve devaml olarak ayn koku alnrsa alclar yorgun debilir.Bu koku hissedilmez olur. 2.Dokunma ve Dokunma ile ilgili duyular Derimiz st deri ve alt deri olmak zere iki tabakadan oluur.

90

Fatih Turgut KOT

a.st Deri (epidermis):ok tabakal yass epitel dokusundan ibarettir.Bu hcreler ilerinde keratin birikmesinden tr ldrler.st derinin alt ksmnda canl olan malpighi tabakas bulunur.Burada deriye rengi veren melanin sentezlenir. b.Alt Deri (dermis): st derinin altnda yer alan canl tabakadr.nsan derisinde duyular mekanik reseptrler ile alnr.Sinir ular alt derinin u ksmna ve iine dalmlardr.Bunlara duyu cisimcii denir.Bunlarn ierisindeki hcreler dokunduumuz cisimlerin scaklk ve soukluk (krause ve ruffini cisicii) sertlik ve yumuaklk (meissner cisimcii ve merkel diskleri) basn (pacini cisimcii) ve ar gibi etkileri alr. Melanin vcudu gnein zararl etkilerinden korur.Gnein etkisiyle deri altndaki bir ksm yalar D vitamini haline dnerler. 3.Grme Grmeyi salayan yaplar,k almalar,gz mercei ve sinirlerdir. Koruyucu yaplar ise kalar,gz kapaklar,kirpikler,gz ya bezleri, ya bezleri ve kaslardr. Gzn yapsnda dtan ie doru tabaka bulunur. a.Sert tabaka (sklera):Gz yuvarlan en dtan saran beyaz tabakadr. Sert tabakann n taraf hafife ileriye doru ikin ve cam gibi saydamlamtr. I kran bu ksma saydam tabaka (kornea) denir. b.Damar tabaka (koroid):Sert tabakann altnda bulunur.Gz besleyen kan damarlar bakmndan zengindir. Damar tabaka , gzn n tarafnda dzelerek irisi yapar.ris gzn rengini verir.risin ortasnda , n girmesini salayan kk bir delik vardr.Buna gz bebei denir.Gz bebei iristeki dz kaslar sayesinde bol kl ortamlarda klr, karanlkta byr. ris ve gz bebeinin arakasnda ince kenarl bir mercek olan gz mercei bulunur.Mercek, gz bebeinden giren nlarn krlarak a tabakas zerine dmesini salar.Mercek, bu balar ve kaslar sayesinde kalnlar yada inceleir. Bylece uzak yada yakndaki cisimlerin grme ayar yaplr.Buna gz uyumu denir. Gzde iki odack bulunur.Saydam tabak ile iris arasndaki bolua n oda, gz mercei ile iris arasndaki bolua arka oda denir.Mercekle a tabaka arasnda kalan ksm, cams cisim denilen berrak ve jelatinimsi bir madde ile doludur. c.A tabaka (retina):Gz yuvarlann en ite bulunan tabakasdr.Bu tabakada alan , k almalar (fotoreseptrler) ve a gibi dalm sinirler bulunur.Ik almalarndan siyah-beyaz renkleri alglayan hcreler ubuk eklinde; renkleri alglayan hcreler ise koni eklindedir. Gz sinirlerinin gzden kt blgede alma bulunmad ve grnt olumad iin buraya kr nokta (ki gz birlikte kullanlarak alr.)denir. Saydam tabaka ile gz merceinden geen eksenin, gzn arka blmnde
91

Fatih Turgut KOT

retinay kestii yerde ukur bir blge vardr.Burada a tabaka daha incedir ve sar benek adn alr. Grme olay Ik nlar saydam tabakada krldktan sonra,gz bebeinden ieri girerek mercee gelir.Gz mercei bir kez daha krar.Krlan bu nlarn cams cismi getikten sonra a tabaka zerinde ters bir grnt meydana getirir.Bu ekilde a tabakaya gelen nlar omak ve koni hcrelerini uyarr.Bu hcreler a bir tepki olarak, grme sinirleriyle beyne gnderilen uyartlar balatr. tip renk konisinden bir veya ikisi bulunmaz ise yeil ve krmz renkler tam ayrlamaz. Bu hastala renk krl (daltonizm) denir. Gz kusurlar Miyopluk:Gzn nden arkaya olan apnn normalden uzun veya gz merceinin normalden daha ikin olmasyla doan bir kusurdur.Bu tip bozukluklarda grnt a tabakann nne der.Bunun sonucu olarak uzaktaki cisimler iyi grnmez.Kaln kenarl mercekler kullanmakla bu kusurlar dzeltilebilir. Hipermetropluk:Gzn nden arkaya olan apnn normalden ksa veya mercek normalden daha ince olduu zaman ortaya kar.Bu tip bozuklukta grnt ar tabakasnn arkasnda oluur.Uza grdkleri yakn gremezler. nce kenarl mercekler kullanmakla bu kusurlar giderilebilir. Astigmatlk:Saydam tabaka ve gz mercei yzeyinin kavislenmesinden ortaya kar.Byle kiilerde gelen nlar bir noktada toplanamayacandan cismin grnts bozuk ve bulank olur.Grnty netletirmek iin, dzensiz olarak sktrlm silindir mercekli gzlkler kullanr. Presbitlik:Yalandka gz merceinin esneklii kaybolarak gzn uyum yapma yetenei azalr.Bu gibi kiilerde k az krlacandan grnt retinann arkasnda oluur.Byle kiiler 40 cmden yakn gremezler.nce kenarl mercekle dzeltilir. alk:Gz yuvarlan hareket ettiren kaslarn, normalden uzun yada ksa olmasndan oluur.Gzler farkl eksenlere bakar.Ameliyatla dzeltilir. Gz tansiyonu:Gzde n ve arka odann iinde bulunan svnn salglanmas ve boaltlmas arasnda bir denge vardr.Bu denge bozulursa basn artarak gz tansiyonu oluur. 4.itme ve Denge Kulak d, orta ve i kulak olmak zere ana ksmda incelenir. a.D kulak:Ses dalgalarn toplayp orta kulaa iletmeye yarar. Kulak kepesi,kulak yolu ve kulak zar d kula meydana gelir. b.Orta kulak:Orta kulakta ekillerine gre adlandrlan eki,rs ve zengi kemikleri bulunur.eki kemii kulak zarna, zengi kemii ise , i kulak balangcndaki oval pencereye balanr.Orta kulak ayrca oval

92

Fatih Turgut KOT

pencerenin alt ksmnda yer alan yuvarlak pencere ile de ilikilidir.Orta kulak staki borusu denilen ince bir kanalla yutaa balanr. c. kulak:Dlar kemik yapl,ileri zar yapl dolamba ve torbalardan meydana gelmitir.Oval penceresinin i kulaa bakan tarafndaki i kulak boluuna dalz denir.Dalz orta yerinden boumlanarak stte tulumcuk (utrikulus), altta kesecik (sakkulus) olarak adlandrlan torbalar oluturur. Tulumcuk yarm daire kanallar ile kesecik salyangoz ile birlemitir. Tulumcuk ve kesecik iinde otolit denilen kk kristaller bulunur.Denge bozulursa bu kristaller kenarlardaki almalara dokunur ve uyart oluur. kulan bu ksm vcudun dengesini salamakla grevlidir. Dolambacn iitme ile ilgili ksm kendi etrafnda iki buuk defa helezon eklinde kvrlmtr.Bu ksma salyangoz (Kohlea) denir.st kanal (vestibular kanal) oval pencereye baldr.i perilenf svsyla doludur. Orta kanal (kohlear kanal) ii endolenf sv ile dolu olan ksmdr.Asl iitmeyi salayan korti organ bu kanalda yer alr.Alttaki kanal ( timpanik kanal) ise yuvarlak pencereye baldr.i perilenf svs ile doludur. itmenin olabilmesi iin kulak kepesi tarafndan toplana ses dalgalarnn kulak yolunu geerek, kulak zarn titretirmesi gerekmektedir.Kulak zarnda oluan titreimler orta kulaktaki eki, rs ve zengi kemiklerine ykseltilerek akatrlr.zengi kemii bu titreimleri oval pencere yoluyla perilenfe geirir. Vestibular ve timpanik kanalda oluan bu basn , zarlar zerindeki korti hcrelerini ve kohlear kanaldaki endolenfi titretirir.Bu titreimleri alan korti hcreleri impulslar beynin iitme merkezlerine ileterek ses olarak alglanmasn salar.

93

Fatih Turgut KOT

HORMONLAR Endokrin sistemi, endokrin bezlerden olumutur.Bu bezler hormon ad verilen maddeler salglayarak dorudan kana verir.Belirli bir hormona tepki gsteren organa o hormonun hedef organ denir.Baz hormonlar iin btn organlar hedef organdr.r:byme ve tiroksin hormonlarnn hedef organlar btn vcut hcreleridir. Bir hormonun hedef organnn yzeyinde veya iinde, bu hormonu tanyan zel reseptr proteinler bulunur.Kimyasal yaplarna gre hormonlar grupta incelenir. 1.Steroid yapda hormonlar:Testeron , progestreron , strojen ve adrenal korteks hormonlar bunlara rnektir.Steroid hormonlar yada znebilir. Reseptrleri hemen tmyle sitoplazmada bulunur. 2.Amino asit yapda hormonlar:Adrenal z blgesi hormonlar ve tiroksin hormonu buna rnektir.Yada znebilir.Tiroksin hormonun reseptrleri ekirdekte bulunur. 3.Protein-Peptid yapda hormonlar:Hipofiz hormonlar , parathormon, kalsitonin, insulin ve glukagon hormonlar buna rnektir.Peptid hormonlar genelde suda znrler.Reseptrleri hcre zarnda bulnurlar.Protein yapdakilerin mekanizmas: * Hormon hedef hcrenin zarndaki zel reseptr ile balanr. * cAMP (Devirsel adenozin monofosfat) sentezi balatlr. * cAMP sinirlerin veya hormonlarn mesajlarn sitoplazmaya tar. * cAMP genlere ve enzimlere etki ederek biyokimyasal olaylar balatr veya hzlandrr. Hormonlarn genel zelliklerine bakarsak :
94

Fatih Turgut KOT

Hormonlarn ou i salg bezleri ve bazlar sinir hcreleri tarafndan salglanr. Hormonlar kanda eik deerine ulanca etkili olurlar.Daha sonra ya bbreklerden szlerek ya da paralanarak etkisi kaybolur. Hormonlar kanda , doku svlarnda, sitoplazmada ve boaltm svlarnda (Ter,idrar) bulunabilir. Hormonlarn kandaki miktarlar yava azaldndan uzun sre etkili olurlar. Hormonlarn salglanmas ve paralanmas enzimlerin yardm ile olur. Midedeki baz hcrelerin salglad gastrin hormonu ile on iki parmak barsandaki baz hcrelerin salglad sekretin hormonu bez olmayan hcrelerinden salglanr. A.Bitkisel Hormonlar Bitkisel hormonlar bitkinin bymesini, farkllamasn ve yaralarn onarlmasn dzenleyen doal organik maddelerdir.Bez yerine bitkinin belirli bir blgesindeki hcreleri tarafndan salglanr.Balca bitkisel hormonlar oksin, sitokinin,giberelin, absisik asit ve etilendir. Oksin Bitkilerde byme ve gelimeyi etkileyen en nemli hormondur. Gvde ucunda ok, kk ucunda az bulunur.Kk oluumunu balatrlar. Dk miktardaki oksin kkteki uzamay salar. Gvde meristemi gen yapraklar ve meyve gibi gelimekte olan dokularda sentezlenirler. Bitkinin gnee ynelmesini (fototropizma) ve yer ekimine ynelmesini (jeotropizma) salar. Fazla salglandnda bymeyi durdurur.(inhibitr) Giberellin Apikal meristemde, embriyoda, meyve ve tohumda bulunur. Tohumun imlenmesini uyarr. Bir enekli bitkilerde yapraklarn bymesini ve yapraklarn eklini belirler. Sitokinin U meristemde , imlenmi tohumda , gen meyve ve yapraklarda bulunur. Kloroplastn gelimesini ve klorofil sentezini uyarr. Etilen Etilen gaz halinde bulunur.Bu zelliinden dolay sadece retildii bitkiyi, dier bitkileri de etkiler. Olgunlaan meyve yapraklarda bulunur.

95

Fatih Turgut KOT

Yaprak dklmesine neden olur. Kk bymesini engeller. ieklerde solmaya neden olur.Bitkinin yalanmasn denetler. Absisik asit Bymeyi engeller. Yal dokular da bulunur. Kloroplastlarda sentezlenir. Su kaybn azaltmak iin stomalarn kapanmasn salar. Gelime fizyolojisine etkisi Oksin Gibberellin Sitokinin Absisik asit Hcre uzamas ++ + Hcre blnmesi + + ++ Tohumun imlenmesi + + Tomurcuk alm + + Yaprak ve meyvenin dklmesi + Yeni kk oluumu + Yeni gvde oluumu + + Eey tayini Dii Erkek Yalanma + B.Hayvanlarda Hormonal Dzenleme zellemi endokrin bezler sadece kan dolam sistemine sahip hayvanlar da bulunur.Omurgal organizmalarn hepsinde ve bceklerin, kabuklular, yumuakalar gibi omurgasz hayvanlarda endokrin bezler vcudun dzenli almasnda grev yapar.Slenterler de ve halkal solucanlarda hormon reten, salg yapabilen sinir hcreleridir.Eklem bacakllar ve yumuakalar gibi hayvanlarda zel endokrin organlar bulunur. Bceklerde larva evresinde juvenil hormon salglanr.Bu hormon larvann bakalam geirmesini nler. C.nsanda Endokrin Bezler ve Hormonlar nsan endokrin sistemini oluturan balca i salg bezleri; hipofiz bezi, tiroit ve paratiroit bezleri, bbrek st bezleri,Eeysel bezler ve pankreastr Hipofiz Berzi n lob hormonlar Ara lob hormonu Arka lob hormonu a.Somatotropin -Melonosit uyarc hormon -Oksitosin (STH-Byme hormonu) (MSH) -Antidiretik hormon b.Tirotropin (Vazopessin-ADH) (TSH-Tiroid uyarc hormon) c.Adrenokortikotropik hormonu (ACTH) d.Folikl uyarc hormon (FSH) e.Lteinletirici hormon (LH) f.Lteotropik hormon (LTH-Prolaktin)
96

Fatih Turgut KOT

Tiroit Bezi : a.Tiroksin b.Tirokalsitonin(Kalsitonin) Paratiroid Bezi : Parathormon (Paratirin,PTH) Bbrek st Bezleri Kabuk blgesinden a.Kortizol (Glukokortikoidler) b.Aldosteron (Mineralokortikoidler) c.Adrenal Eey hormonlar Eeysel Bezler Pankreas Epifiz Timus z blgesinden a.Adrenalin (Epinefrin) b.Noradrenalin(Norepinefrin)

: strojen , Progesteron, Testesteron : nsulin , glukagon : Melatonin :

1.Hipofiz Bezi Beyinin ara tabannda hipotalamusa bir sap ile bal 0,5 g arlnda bir bezidir.Hipofiz hormonlar, dier endokrin bezlerin salglarn denetler.Ona bu zelliinden dolay endokrin bezlerin hakimi veya efendisi denilmektedir. Hipotalamusun salglatc faktrleri (RF), kan yoluyla hipofize ular. Hipofiz bezi n lob, ara lob ve arka lob olarak lobdan oluur. n lob hormonlar Hipofizin n ve ara lobu epitel dokudan yaplmtr.Sinirlere sahip deildir. Kendine kan ile ulaan hormonlar ile uyarlr.n lobdan salglanan hormonlar unlardr: a.Somatotropin (STH-Byme hormonu) Kemik ve kaslarn bymesini salar.Byme anda fazla salglanrsa devlik (Jigantizm), az salglanrsa ccelik ortaya kar.Byme andan sonra az salglandnda el, ayak ve kafatas kemikleri orantsz olarak byr.Bu anormallie akromegali denir. b.Tirotropin (TSH-Tiroid uyarc hormon) Tiroid bezinin gelimesini , almasn dzenler,Hipofiz bezinin vcuttan karlmas halinde tiroit bezi krelir. c.Adrenokortikotropik Hormonu (ACTH) Bbrek st bezinin kabuk (korteks) ksmn uyararak buradan hormonlarn salglanmasn uyarr. d.Folikl uyarc hormon (FSH) Eeysel bezlerin almasn dzenler.Yumurtalktaki folikllerin oluumunu salar.Testislerdeki seminifer tpklerin geliimini uyararak spermatogenezi balatr. e.Lteinletirici hormon (LH) Eeysel bezlerin almasn dzenler.Folikl iinde olgunlaan yumurtann yumurta kanalna gemesini(Ovulasyon) salar.Paralanm foliklden sar
97

Fatih Turgut KOT

cismin (Korpus luteum) olumasn ve progesteron ve strojen salglanmasn uyarr.Tetisler de seminifer tpkleri arasnda yer alan hcrelerin testesteron (androjen) retimini salar. f.Lteotropik hormon (LTH-Prolaktin) Sar cismin devamn bu da progesteron ve strojen salglanmasn devam ettirir.Doumdan sonra st bezlerinin gelimesini ve st salglanmasn salar. n loptan salglanan folikl uyarc,lteinletirici ve lteotropik hormonlarna gonadlar (yumurtalk ve testis) etkilemelerinden dolay gonado tropinler ad verilir. Ara lob Hormonu a.Melanosit uyarc hormon (MSH) Bu hormon, insanda derinin renginin evre artlarn etkisi ile koyulamasn da rol oynar. Arka Lob hormonlar Hipofizin arka lobu sinir dokudan yaplmtr.Hipotalamus hcrelerinden oksitosin ve antidiretik hormonlar salglanr.Bu hormonlar hipofizin arkla lobunda depolanr. a.Oksitosin Diilerde dl yata (Uterus) kasna etki ederek, doum sancsnn balamasn salar .St bezlerinden st salglanmasn salar. b.Vasopressin (ADH-Antidiretik hormon) Dz kaslarn kaslmasnn dzenler.Kaslarn bzlmesini salayarak, kan basncnn ykselmesine neden olur.Bbrek tpklerinden suyun emilmesini dzenler.Eksikliinde ekersiz diyabet (ekersiz eker hastal) grlr.Hasta fazla miktarda su kaybeder. 2.Tiroid ve Paratiroid Bezi Tiroid boynun n blgesinde ,grtlan altnda , soluk borusunun sanda ve solunda yer alan iki loblu bir bezdir.Bu bezden tiroksin ve kalsitonin hormonlar salglanr. a.Tiroksin Vcutta metabolizma hzn, oksijen kullanmn dzenler.Oksijen kullanmn artrr.Kk yalarda az salglanrsa kretenizm denilen ccelik ve zeka geriliine neden olan hastalk oluur.Ergin insanlarda az salglanmas miksodema denilen hastala neden olur. Bu durumdaki insanlarda metabolizma yavalar. Ergin insanlarda fazla salglanmas halinde metabolizma hz ykselir ve i guatr oluur.Byle kiilerde kalp daha hzl alr, vcut ss ve solunum hz ykselir, gzler darya doru frlar. Tiroksin iyotlu bir hormondur.Eer yeterli miktarda iyot alnmaz ise tiroksin salgs azalr ve tiroid uyarc hormon fazla salglanr.Bunun sonucunda tiroid bezi byr ve boazda byk bir ikinlik oluur.Bu duruma basit guatr denir. b.Tirokalsitonin (Kalsitonin)
98

Fatih Turgut KOT

Bu hormon kandaki kalsiyum ve fosfat seviyesini drc etki yapar. Kandaki kalsiyum ve fosfatn kemiklere gemesini dzenler.Az salglanmas halinde kemik doku zayflar. Paratiroid Bezi Tiroid bezinin zerinde ayr ayr bulunan drt kk bezden olumutur. Parathormon salglar. Parathormon (Paratirin, PTH) Bu hormon kalsitonin ile birlikte kanda kalsiyum ve fosfat miktarn dzenler.Kalsiyumun kemikten kana geiini, bbreklerden geri emilimini hzlandrr.Barsak villuslarndan kalsiyumun emilimini artrr nsan vcudunda kalsiyum: Kemiklerin oluumunda grev alr. Kaslarn kaslmasnda grev alr. Sinir uyartlarnn tanmasnda grev alr. Kann phtlamasnda grev alr. Hcre zarnda aktif tama olaynda grev alr. Parathormon fazla salglanrsa kanda kalsiyum miktar artar.Parathormon az salglanrsa kalsiyum kemikte birikir, kemik sertleir.Kaslar arl kramplar yapar, el ve ayaklar bklr.Srekli titremeler oluur.Bu duruma tetani hastal denir. 3.Bbrek st Bezleri Bbrek st bezleri (adrenal bezler), bbreklerin st ksmna yapm sarmtrak renkli iki bezdir.Bezlerin bbrekler ile dorudan ilikisi yoktur.Bezin d blgesine kabuk ( korteks), i blgesine z ( medulla) denir. 1.Adrenal korteks denilen kabuk blgesinden salglanan hormonlardan bazlar unlardr. a.Kortizol (Glukokortikoidler) Bu hormon kan ekerini artrr.Karbonhidrat,ya ve protein metabolizmasn dzenler.Proteinlerin, yalarn glikoza dnmesini salar. Hipofizden salglanan ACTH-salglatc hormon(ACTH-RH), n hipofiz bezini uyararak adrenokortikotropik hormonun (ACTH) salglanmasnn balatr. b.Aldosteron (Mineralokortikoidler) Hcre ve hcre d svlarn iyon deriimini dzenlemeye yardm eder. Bbrek sodyum ve klor iyonlarnn geri emilimini, potasyumun atlmn salar. Fazla salglanrsa kan basnc ykselir, dokun svs artar. Adrenal korteks hormonlarnn tm az salglanrsa Addison hastal meydana gelir.Daha ok aldosteron eksikliine ait bozukluklardr.Kan basnc der, doku svs, azalr. c.Adrenal Eey Hormonlar Erkek ve diinin bbrek st bezinin, kabuk blgesinden salglanr ve az da olsa erkek eey hormonu grevi yaparlar.Diilerde adrenal korteks fazla alrsa

99

Fatih Turgut KOT

ses kalnlar,sakal kar, eeysel organlar krelir ve erkeksi zellikler kazanmaya neden olur. 2.Bbrek st bezin z blgesinden salglanan en nemli hormonlar adrenalin ve noradrenalindir.Bu hormonlar otonom sinir sisteminin sempatik sinirlerinden gelen uyarlar sonucunda salglanrlar. a.Adrenalin (Epinefrin) Adrenalin hormonu sempatik sinirlerin faaliyetini artrr.Acil durumlarda kana verilen adrenalin, tm vcudun metabolizma hzn ykseltir.Byle durumlarda sempatik sinir sistemi ve adrenalin etkisi ile kas ve karacierdeki glikojen glikoza dnr.Kandaki eker miktar artar.Kan basnc ykselir.Kalp atlar ve solunum hzlanr.Gz bebekleri byr.Kan damarlar geniler, deride ki klcal damarlarn daralmasna neden olur. b.Noradrenalin (Norepinefrin) Noradrenalin hormonu , klcal damarlarn kaslmasnda etkili olur ve kan basncn ykseltir.Klcal damarlar daraltr. 4.Eeysel Bezler Erkeklerde testis (er bezi),kadnlarda yumurtalk (ovaryum) olarak bilinen eey bezleri, bir eit karma bez olarak kabul edilir.Bu bezler ergenlik anda hipofiz bezinin salglar ile aktif duruma geerler. Yumurtalk ve testislerden ikincil eey karakterlerin meydana gelmesinde etkili olan hormonlar salglanr.Yumurtalktan, strojen ve progesteron hormonlar salglanr.Testislerden salglanan eeysel hormonlara genel olarak androjenler denir.Androjenler ierisinde en nemli olan testesterondur. strojen, diilerde eeysel olgunlamay dzenler.Progesteron ise yumurtalktaki korpus luteum denilen zel bir doku tarafndan retilir.strojen ile birlikte ,ergin diilerde dl yatann gebelie hazrlanmasnda etkilidir. Tetesteron erkeklerde sakal ve byk kmas, kllarn dal, ses kalnl, kemiklerin gelimesi ve erkek tipi kasl bir vcut yapsnn ortaya kmasnda etkili olur.Ayrca testesteron sperm meydana getirilmesinde de grev alr.Ergenlik dneminde ok salglanp younluunun art vcut bymesini engeller. 5.Pankreas Midenin alt ve arka tarafnda pembe renkli yaprak eklinde karma bir bezdir.D salg bezi olarak sindirim enzimleri (lipaz,amilaz,tripsinojen) salglar ve on iki parmak barsana boaltr. salg bezi olarak langerhans adacklarndaki beta hcrelerinin insulin, alfa hcrelerinin ise glukagon hormonlarn salglar.Bu hormonlar kan ekerinin ayarlanmasnda grev yaparlar.nsulin kan ekerini azaltr.Glukagon ise kan ekerini azaltr.

100

Fatih Turgut KOT

Pankreas , kandaki glikozu normal dzeye indirmek iin insulin hormonu salglar.nsulin hormonu etkisi ile glikozun, karacier ve vcut hcrelerine geii hzlanr. Kandaki glikoz dzeyi normalin altna derse, pankreas dan glukagon homonu salglanarak karacierdeki glikojenin glikoza yklmas uyarlr.Bbrek st bezinden salglanan adrenalin de glikojen ykmn uyarr; yalnz bu hormon vcut stres altnda olduu zaman acil durumlarda salglanr.nk bu bez sempatik sinirler ile uyarlr. Kandaki glikoz seviyesini artrmak sadece karacier glikojeninin ykmndan elde edilen glikoz ile olur.Kas dokudaki glikojen ykmndan elde edilen glikoz fosforlu olduu iin hcreden kana gemez ve sadece hcre iinde kullanlr. Pankreasdan yeterli insulin salglanmaz ise glikoz, karacier ve vcut hcrelerine geemez.Kandaki glikoz dzeyi artar.Glikozun fazlas idrarla dar atlr.Bu duruma eker hastal (diabetis mellitus) denir. 6.Epifiz Bezi Beyin yarm krelerinin arasnda mercimek bykln de bir bezdir. Melatonin epifiz bezinin bilinen tek hormonudur.Bu hormon yumurtalk ilevlerini denetler.Eeysel organlarn yaklak dokuz yandan evvel gelimesini nler. 7.Timus Bezi Kalbin zerinde, soluk borusunun nnde bir bezdir.ocuk yalarda grlr.15-18 yalar sonucunda kaybolur.Tims bezi byme ve antikor yapmyla ilgilidir.Bu Bez ocuklarn iskeletinde kalsiyum tuzlarnn birikmesini ve kemiklerin gelimesini salar. Endokrin Salglad Hedef Fizyolojik etkileri Kimyasal organ hormon doku yap Hipofiz n Somatotropin Tm Kemik ve genel vcut bymesini Protein lob hcreler denetler.Protein sentezini ve yalarn kullanmn arttrr.Kandaki eker miktarn ykseltir. Tirotropin Tiroid bezi Tiroid bezinin bymesini, Glikoprotei hormonlarn sentezlenmesini ve n salglanmasn salar. ACTH Adrenal Bbrek st bezinin bymesini ve Polipeptid korteks korteks ksmndan hormonlarn salglanmasn uyarr. FSH Gonadlar Yumurtalktaki folikllerin Glikoprotei gelimesini ve strojen n

101

Fatih Turgut KOT

Gonado tropinler

Lteinletirici Gonadlar

Lteotropik

Meme bezleri

Ara Lob

Melanosit U.H (MSH) Antidiretik hormon Oksitosin Tiroksin Kalsitonin

Deri hcresi Bbrek tp hcreleri Uterus, Meme bezl Tm hcreler Kemik Kemik bbrekler Tm hcreler Bbrek tp hcreleri Bilinmiyor

Arka Lob Tiroid bezi

Paratiroid

Parathormon

Bbrek st bezleri kabuk (Korteks)

Kortizol (Glukokorti) Aldosteron (Mineralokor) Gonado kortikoidler Adrenalin (Epinefrin)

z Blgesi

Noradrenalin

skelet kas Kalp kas Kan damarlar, Karacier, Yadoku Solunum

salglanmasn etkiler.Testisler de tplerin bymesini uyarr.Spermin oluumunu balatr. Yumurtann,yumurta kanalna braklmasn(Ovulasyon) salar.Kopus luteumun teekkln strojen ve progesteron salglanmasn denetler.Spermin olgunlamasn salar. Korpus luteumun strojen ve progesteron salglamasn salar.St salglanmasn balatr.Analk i gdsnn domasna neden olur. Deriye koyu renk veren pigmentlerin dalmn salar. Bbreklerden suyun geri emilmesini ve kan damarlarnn kaslmasn salar. St salglanmasn ve uterus(rahim) kaslarnn kaslmasn salar. Bazal metabolizma hzn artrr ve bymeyi etkiler. Kandaki kalsiyum seviyesini drc etki yapar. Kandaki kalsiyum seviyesini ykseltici etki yapar.Bbreklerden kalsiyumun geri emilimini salar. Protein ve yalarn karbonhidratlara dnmesini salar. Hcreler aras svda sodyum ve potasyum metabolizmasn dzenler Gonadlar tarafndan yaplan cinsiyet hormonlarn ileyiine yardm eder. Kas ve karacierdeki glikojen ykmn artrarak kan ekerini ykseltir.Sempatik sinirleri etkileyerek kalp atlarn hzlandr Damarlar daraltr ve kan basncn ykseltir.

Glikoprotei n

Protein

Protein Pepdit 9 aminoasit Pepdit 9 aminoasit yotlu amino asit Polipepdit 32 aminoasi Polipepdit 34 aminoasi Steroid Steroid Steroid

Aminoasit Trevleri

Aminoasit Trevleri

102

Fatih Turgut KOT

Pankreas

nsulin

sistemi Tm hcreler

Glukagon

Karacier Yadoku Genel, Uterus Uterus

Eeysel bezler Yumurtalk (Ovaryum)

strojen

Progesteron

Testis Epifiz bezi

Testesteron

Tm hcreler

Gonadlar Aminoasit Pigmentli Trevleri hcreler Timus bezi Timosin Akyuvar H Byme ve baklkta yardm ede. DESTEK VE HAREKET SSTEMLER Canllarda kas ve iskelet sistemi desteklik grevinin yan sra hareketi de salar.Canllarn hareketini sinir sistemi ve endokrin sistemi dzenler ve denetler. I.Bir Hcrelilerde Destek ve Hareket Baz bir hcrelilerde pelikula denen hcre zarn rten bir yap vardr.Bazen pelikula yapsna kalsiyum ve silisyum minerallerinin girmesi ile bir kabuk oluur.Bir hcreliler iki ekilde hareket ederler. a.Pasif hareket:Baz bir hcreliler iinde bulunduu ortamn hareketi ile yer deitirir ise pasif hareket yapm olur.Bu hareket iin enerji kullanmaz. b.Aktif hareket:Baz bir hcrelilerde hareket etmek yalanc ayaklar , siller ve kamlar gelimitir.Canl bunlar kullanrken enerji harcar. Bir hcrelilerde uyarann ynne bal olarak yaplan hareketlere taksi (gm) denir.Eer hareket uyartya doru ise pozitif(+), uyartya ters ise negatif(-) taksi eklinde ifade edilir. Kam hareketi:glena ve dier kamllarda grlr.glena a doru hareket ederse pozitif fototaksi,k kaynana zt hareket ederse negatif fototaksi olarak adlandrlr. Amipsi hareket:Amiplerde sitoplazmada bulunan kaslma ve geveme yapabilen protein iplikikler sayesinde yalanc ayaklar meydana gelir.
103

Melatonin

Kan ekerinin azalmasn salar. Kas ve dier hcrelerde glikoz kullanmn artrr.Glikojen depolanmasn ve glikoz metabolizmasn artrr. Kan ekerinin ykselmesini salar. Karacier glikojenini kan glikozuna eviren mekanizmay uyarr. Diilerde ikincil eey karakterlerin gelimesini uyarr ve devamn salar. Menstruasyon periyodu ve hamilelik boyunca dl yatann (Uterus) gelimesini etkiler. Erkeklerde ikincil eey karakterlerin geliimini uyarr ve devamn salar. Yumurtalk faaliyetlerini inhibe eder.

Polipepdit 51 aminoasit

Polipepdit 29 aminoasit Steroid

Steroid

Steroid

Fatih Turgut KOT

Sil hareketi:Terliksi hayvan gibi silli bir hcrelilerde grlr.Hcreyi rten pelikuladan kan siler titreerek canlnn hareketini salar.Sillerin uyarlmas ve ayn yne hareket etmesi silleri birbirine balayan sinir telcikleri ile olur. II.Bitkilerde Destek ve hareket Btn bitkilerin hcrelerinde selloz eper, bitkiye ekil kazandrma ve desteklik grevini yapar.Basit yapl bitkilerde sertlii ve diklii turgor basnc salar.Ayrca ok yllk bitkilerde desteklik grevini yapan pek doku (kollenkima) ve sert doku (sklerankima) bulunur. Bitkilerde bir uyar olduu zaman durum deitirme hareketi yaparlar.Buna irkilme denir.Bitkiler, tropizma ve nasti eklinde durum deitirme yaparlar. a.Tropizma hareketleri:Bitkinin uyarnn ynne bal olarak gsterdii hareketlerdir.Uyarnn eidine gre balca tropizma hareketleri unlardr. 1.Fototropizma:Bitkilerin a ynelmesidir.Oksin hormonunun eit dalmamas fototropizmaya neden olur.Oksin hormonu k alan tarafta az , almayan tarafta ok bulunur.Oksin hormonun k almayan tarafta ok olmas hcre blnmesini ve bymesini hzlandrr ve kvrlarak gnee dnmesine neden olur. 2.Geotropizma:Bitkinin yerekimi etkisine kar gsterdii tropizm hareketidir.Bitki kklerinde pozitif geotropizma, gvdesinde ise negatif geotropizma grlr. 3.Kemotropizma:Bitkinin kimyasal maddelere doru veya kimyasal maddelerden uzaklamas eklinde ynelme hareketidir.r; bitki kklerinin ar tuz bulunan ortamdan uzaklamas. 4.Haptotropizma:Bitkilerin dokunmaya kar verdii tepkilerdir.Gvde uzarken bir destee rastlayacak olursa destee dayanan yerinin dier taraftan daha az bymesi sonucu destei sarmaya balar. r; asma, sarmak, fasulye gibi bitkilerin bulunduklar dala sarlmas. 5.Travmatropizma:Bitkilerde yaralanmalara bal olarak bir tepki grlr.Bitkinin kk yaralanr ise o blgeden bir eit hormon salglanr.Kkte yara ynnn tersine doru ynelme olur.Yara ykanrsa hormon kaybolduundan byle bir tropizm grlmez. 6.Hidrotropizma:Bitkinin kklerinin suya ynelmesidir.Su yerekimi ynnden baka bir ynde olursa bitki kkleri yer ekimine doru deilde suya doru ynelir. b.Nasti hareketleri:Uyarnn ynne bal olmayan irkilme hareketleridir. Balca nasti hareketleri unlardr. 1.Fotonasti:Ik etkisi ile grlen hareketlerdir.r; fasulyenin yapraklar gndz kalkk, gece eik durumdadr.Akam sefas bitkisinin iekleri aydnlkta kapanr,karanlkta alr. 2.Termonasti:Scaklk etkisi ile grlen hareketlerdir.r; lalenin 5-10 derecede kapal iken, 15-20 derecede ak olmas gibi.

104

Fatih Turgut KOT

3.Sismonasti:Bitkilerde dokunma ve sarsnt etkisi ile grlen hareketlerdir Dokununca yapraklarn aaya sarktmas gibi. 4.Kemonasti:Bcek kapan bitkilerin bcekleri yakalamas. III.Omurgasz hayvanlarda Destek ve Hareket lkel omurgaszlarda vcut svlar ve kas sistemi destek ve hareket grevini grr.Gelimi omurgaszlarda destek ve hareketi iskelet sistemi salar.Bir ok omurgasz hayvan grubunda vcut svs ve kan desteklik grevini grr.Buna hidrostatik iskelet denir. Organizmada d ve i iskelet olmak zere iki tip iskelet vardr. a.D iskelet:Vcudu d ksmndan rten ve destekleyen iskelettir. Canszdr.D iskeletin zerinde hibir vcut rts bulunmaz.Kaslar , iskeletin i yzeyine balanmtr. * Bir hcrelilerde kabuk,evcik,zrh ve kist gibi yaplar d iskeleti meydana getirir.Bunlar kalsiyum, silisyum, magnezyum gibi inorganik maddelerin hcre zarna katlmas ile oluur.r; diatomeler. * Salyangoz ve midye gibi yumuakalarn kabuklar da kalsiyum karbonat ile organik bileiklerden meydana gelmitir. * Eklembacakllarda ise d iskelet kitin denilen azotlu polisakkaritden yaplmtr. b. iskelet:Vcudun iinde bulunan iskelettir.Omurgaszlardan sngerler de , dersi dikenlilerde ve omurgallarn tmnde bulunur. * Sngerlerde omurgaszlarn en ilkel hayvandr.Hcreleri iinde kalsiyum, karbonat ,silis veya spongin gibi organik bir maddeden oluan kk yapda ineler spikl bulunur. * Derisidikenlilerde i iskelet birbirine eklemle balanan plakalardan olumutur.Plakalarn zerinde dikenler ve kabartlar vardr. * Yumuakalardan olan mrekkep balklarnn baz gruplarnda da kalsiyum karbonattan olumu bir i iskelet bulunur. 4.Omurgal Hayvanlarda Destek ve Hareket iskelet omurgallar da ok iyi gelimitir.Bu iskelet embriyonun mezoderm tabakasndan farkllaarak meydana gelir.i iskeletin en ilkel tipi, ilkel kordallardan amfiyokssler de grlr.Bu canllarda iskelet vcudun srt tarafnda uzanan bir iplik (notokord) eklindedir.Kpek balklarnda i iskelet kkrdak dokudan oluur. 5.nsanda Destek ve Hareket Hareketler kas, kemik ve eklemin birlikte almas ile gerekleir.nsanda , destek ve hareket eleman olan kemik doku iskelet adn alr. A.nsanda skelet nsanda iskelet sistemi Vcudun atsn oluturur. Kas sistemi ile birlikte vcudun hareketini salar.
105

Fatih Turgut KOT

Kalp, beyin ve akcier gibi i organlar korur. Kaslara ve i organlara tutunma yzeyi oluturur. Vcudun ihtiyac olan baz temel mineralleri depo eder. Kan hcreleri yapmnda grev alr. Kemik Oluumu Kemikler ba dokusundan ve kkrdak dokusundan olmak zere iki farkl ekilde geliirler. a.Ba dokunun kemiklemesiyle:Mezenimal ba dokudaki fibroblast larn says artar ve osteoblast (Kemik yapan hcreler) haline geer.rt kemii dediimiz, kafa tasnn yass kemikleri, yz kemikleri, kprck kemiinin bir ksm ve bngldak kemii bu yola oluur. b.Kkrdak dokunun kemiklemesiyle:skelet kemiklerinde ou hiyalin kkrdan yklp yerine kemik dokunun gemesiyle olur.Omurgallarda ye kemikleri ve leen kemii bu ekilde meydana gelir.skelet , anne karnnda sekizinci haftaya kadar kkrdaktr.Daha sonra kemikleme balar. 1.Kemik Yaps ve eitleri skeleti meydana getiren kemikler ekillerine gre uzun, yass, ksa ve dzensiz ekilli kemikler olmak zere drt grupta incelenir. a.Uzun kemikler:Boyu eninden daha uzun kemiklerdir.ki utaki ikin ksma ba, iki ba arasnda kalan ksma gvde ad verilir.Uzun kemikten boyuna alnan kesitten en dta periost denilen canl kemik zar bulunur.Bu zar kemiin enine bymesini ve onarlmasn salar.Uzun kemiin ba ksmnda, dta ince bir tabaka eklinde ve gvdenin tamamn meydana getiren sk kemik bulunur.Yine ba ksmnda sngerimsi kemik dokusu da bulunur.Sngerimsi kemik dokusunun arasndaki boluklar krmz kemik ilii doldurur.Krmz kemik iliinde alyuvar ve akyuvar hcreleri retilir.Uzun kemiin en i ksmnda sar ilik yer alr.Burada akyuvar hcreleri retilir.Uzun kemiin ba ile gvdesi arasnda kemiin boyca uzamasn salayan kkrdak dokudan yaplm bir tabaka bulunur.Bu tabaka bir sre kemiin boyca uzamasn salar ve daha sonra kemikleir.Bundan sonra kemiin uzamas eklem kkrda tarafndan devam ettirilir. b.Yass kemikler:Genilii fazla olan kemiklerdir. Gs, kafatas, krek, kala ve kaburga kemiklerinde grlr.Yass kemikleri en dtan periost rter. Periostun altnda sk kemik ve bunun ortasnda da sngerimsi kemik dokusu yer alr.Yass kemiklerde sar kemik ilii yoktur. c.Ksa kemikler:El ve ayak bileklerinde grlr.Bunlarn eni,boyu ve kalnlklar hemen hemen birbirine eittir.Bunlar yap bakmndan yass kemiklere benzerler. d.Dzensiz ekilli kemikler:Deiik ekillerde olan ve genellikle dier birka kemikle balant kuran kemiklerdir.Omurlar ve baz yz kemiklerinde grlr.

106

Fatih Turgut KOT

nsan iskeleti yaklak 207 kemikten olumutur.skelet ba, gvde ve yeler iskeleti olmak zere ksmda incelenir. Vcudumuzda iskelet Ba (22) Gvde (65) yeler (120) Kafatas (8) Omurga (33) Kollar (60) Yz (14) Gs kemii (1) Bacaklar (60) Kaburga (24) Omuz kemeri (4) Kala kemii (3) 1.Ba iskeleti Ba iskeleti kafatas ve yz iskeletinden oluur.Kafatas , beyni evreleyen yass kafatas kemiklerden olumutur.Kafatas iskeleti aln (1),yan kafa (2), akak (2),art kafa (1),temel (1), kalbur kemii (1) olmak zere sekiz kemikten olumutur. Yz iskeleti trnaks (2), elmack (2), burun (2), sapan (1), boynuzcuk (2), st ene (2), damak (2) ve alt ene (1) olmak zere 14 kemikten olumutur. 2.Gvde iskeleti Omurga (33), kaburga kemikleri (24), gs kemii (1), omuz kemeri (4) ve kala kemii (3) olmak zere 65 kemikten oluur. Omurga,boyundan kuyruk sokumuna kadar uzanan 33 omurun st ste gelerek,hafif S eklinde oluturduu bir yapdr. Her omur genel olarak iki yan knt, bir dikensi knt, omur gvdesi, omur delii, omur yaylar ve eklem kntlarndan oluur.Omurga omurilii korur ve vcudun dik durmasna salar, kaburga ve i organlarn balanma yerlerini oluturur. Omurga; boyun,srt, bel,sar ve kuyruk sokumu olmak zere be blme ayrlr. Boyun blgesi; yedi omurdan meydana gelmitir.Birinci omura atlas kemii denir.Kafatas bu kemiin zerine oturur.kinci omura eksen kemii denir.Eksendeki bir knt atlas iine girmitir. Srt blgesi; 12 omurdan olumutur.Bel blgesi; 5 omurdan oluur.Sar be, kuyruk sokumu drt omurdan olumutur.Bu omurlar birleerek tek kemik halini almtr. Gs kemii,gs blgesinde 16-18 santimetre uzunlukta st geni alt ucu sivri bir kemiktir.Omurga ve kaburgalar gs kemii ile birleerek gs kafesini meydana getirmitir. Kaburga kemikleri, on iki ifttir.lk yedi ifti kkrdak ular ile gs kemiine dorudan balanr.8,9 ve 10 uncu kaburga kemikleri birbirleriyle birleerek kkrdak ular ile yedinci kaburgaya balanr.Son iki kaburga kemiinin n ular serbesttir.Bunlara yzc kaburgalar denir. Omuz kemerleri, nde iki kprck, arkada iki krek kemiinden meydana gelir.
107

Fatih Turgut KOT

Kala kemeri ,kala, oturga ve at kemii olmak zere kemikten oluur. 3.yeler skeleti yeler iskeleti kol ve bacak kemiklerinden oluur.Kol kemiklerinin gvde ile baland yere omuz kemeri , bacaklarn baland yere kala kemeri denir. Kollar;pazu kemii (1), n kol (1),dirsek (1), el bilek (8), el tarak (5) ve el parmak (14) olmak zere her biri 30 kemikten oluur. Bacak kemikleri; uyluk (1), diz kapa (1), baldr (1), kaval (1), ayak bilek (7), ayak tarak (5) ve ayak parmak (14) olmak zere 30 kemikten oluur. 4.Eklem Yaps ve eitleri ki kemiin birbirine baland yere eklem denir.nsan iskeletinde eklemler; oynamaz, az oynar ve oynar olmak zere gruba ayrlr. Oynamaz (Hareketsiz) eklemler:Kafatas kemiklerinde grlr.Kemikler birbirine testere dii gibi dilere iyice birlemi olduundan hareket etmezler.Eklem svs yoktur. Az oynar (az hareketli) eklemler:Hareketleri snrl olan eklemlerdir.Eklem svs azdr.Omurlarn eklemleri , kaburgalarn gs kemii ile yapt eklemler bu tiptir.Omurlarn arasnda elastik, kkrdaktan yaplm yastklar (diskler) vardr.Disklerin kaynamasyla bel ft denen omurga rahatszlklar meydana gelir. Oynar (Hareketli) eklemler:Tam hareketli eklemlerdir.Omuzda ,kalada dizde, el ve ayak bileklerinde grlr. ki kemiin arasnda sinovial boluk vardr.Bu boluun i yzeyini sinovial zar sarar.Sinoviyal zar, kan ve lenf damarlarndan sinovial svy (eklem svs) szmeye yarar.Bu sv eklemlerin kaygan olmasn salar. B.nsanda Kas nsanda iskelet kas,dz kas ve kalp kas olmak zere eit kas bulunur. Kaslar, canl organizmada hareket sistemini meydana getiren yaplardandr.En nemli zellii uzayp ksalma ve kasl kalabilme zelliidir.Kas tabakas embriyonun mezoderm tabakasndan geliir.Kaslar beyin ve omurilikten gelen sinir uyarlar ile uyarlarak kaslma durumuna geerler.Sonlanma noktalarna Motor u plakas denir. Vcudun en uzun motor siniri olan siyatik sinir 650 tane bacak kas hcresini uyarabilir.Kasn uyarlabilmesi iin belirli bir iddet dzeyinde uyart olmaldr.Kasn kaslmasn salayan en kk uyar iddetine eik iddeti denir.Kas , eik iddetinden daha dk deerdeki uyarlara tepki gstermezken, eik iddetinden daha yksek deerlerdeki uyarlara da ayn iddetle tepki gsterir.Bu olaya Ya hep ya hi yasas denir. Uyarlan bir kasn kaslp gevemesi drt evrede gerekleir. 1.Gizli evre:Kasn uyarlmas ile kaslmaya balamas arasnda geen sredir.
108

Fatih Turgut KOT

2.Kaslma evresi:Kasn en fazla kasld evredir. 3.Geveme evresi:Kasn, geveyerek tekrar balang durumuna geldii evredir. 4.Dinlenme evresi:Kasn, bir kaslma gevemeyi tamamladktan sonra yeniden uyarlmasna kadar geen evredir. Sk uyart alan kaslarn en fazla kaslmasna Fizyolojik tetanoz denir.Canl baygn olmad srece kaslar tamamen gevemi deildir.Kaslar byle hafife kasl haline tonus denir.Bu da beyinciin denetimiyle salanr. Genel olarak lmden alt saat sonra kaslar katlar.Buna l katl denir.Kaslarn katlamas lm esnasnda kas iplikleri arasnda kalan asitlerin , kaslarn birleiminde bulunan miyozini phtlatrmasndan ileri gelir. Tetani,kaslarn gevemesini salayan kalsiyum tuzlarnn eksikliinden ileri gelen , ellerde, parmaklarda devaml ve arl kaslmalara yol aan bir hastalktr. Vcudumuzdaki iskelet kaslar somatik sinir sistemi, dz kaslar ve kalp kaslar otonom sinir sistemi tarafndan uyarlr. izgili kasn yapsnda kas demeti,kas telleri, telcikler ve iplikler (aktin ve miyozin) bulunur. Mikroskopta bantl bir yap gsterirler.I az kran ksmlar ak renkli grlr.Bu blgelere izotrop blge ya da I bant; ift kran ksmlarna da Anizotrop blge ya da A bant denir.I bant, daima ortada Z eridi denen bir proteinle iki eit ksma ayrlmtr.ki Z eridi arasna sarkomer denir ve kaslma birimi olarak kabul edilir. Kas liflerine kaslma yetenei veren ve onlarn byk bir ksmn oluturan en kk birimlerine telcikler(miyofibriller) denir.Bunlardan kaln ve ksa olanlarna miyozin, ince ve uzun olanlarna aktin iplikleri denir.Her ikiside protein yapsndadr.Bu ikisinin oluturduu birliktelie de aktomiyozin denir.A bandnn ortasnda ak renkli bir bant daha grlr.Z bandndan daha geni olan bu banda H band denir.Telciklerdeki miyozin ipliklerinin oluturduu ksm koyu renkli olan A bandn oluturur.Miyozin iplikleri komu I bandna geemezler.Aktin iplikleri I bantlarn meydana getirir ve ksmen iki taraftaki A bantlarnn ierisine girerler.A bantlarnn u ksmlarnda iyozin ve aktin iplikleri bulunurken, H bandn sadece miyozin iplikler oluturur.Aktin ipliklerin I bandnn ortasndaki birletikleri yere Z izgisi denir.Aktin ve miyozin ipliklerin bir telcik ierisinde dzenli sralanmas kas hcrelerine izgili bir grn verir. Kayan iplikler hipotezi kaslmay aklayan bir hipotezdir.Bu hipoteze gre kaslma ,aktin ipliklerinin miyozin ierisine kaymasyla gerekleir.Bu olay iki elin parmaklarnn birbiri iine girme hareketine benzetilebilir.Kaslma srasnda A bandnn boyu deimez.I band ksalr.H band grnmez olur.Bylece miyozin ipliklerinin ularnn I bandna veya iki Z izgisinin birbirine yaklamas ile ipliklerin boylar ksalr.Kasn gevemesi ise bu

109

Fatih Turgut KOT

olaylarn tersidir.Karlkl aktin iplikleri birbirinden ayrr.Z izgileri uzaklar.I band uzar.H band ortaya kar.Bol miktarda ATP harcanr. Kas Kaslmasnn Kimyasal ileyii Sinir ularnn kas hcreleri zerinde sonland noktalara motor u plak demitik.Motor u pla sinir teli ile kas teli arasnda olumu bir eit sinapstr.Sinaptik kesecikler vardr.Bunlar asetilkolin tarlar.Asetilkolin, sinaps boluuna dklr ve sarkolemmaya difzyon eder.Balatlan bu uyart kas hcrelerinin endoplazmik retikulumda depo edilmi bulunan kalsiyum iyonlarnn aktin ve miyozin ipliklerinin ilerine doru yaylmasna sebep olur.Bu deiimlerle kaslma olay balar. Kaymann salanabilmesi iin ncelikli ATP enerjisi gereklidir.Kalsiyum iyonlarnn varlnda miyozin zerinde bulunan ATPaz enzimi aktif hale geerek ATPyi hidrolize eder ve sonuta ADP ile enerji aa kar.Aa kan bu enerji kaslmada kullanlr. ATP+Aktomiyozin ADP+P+Enerji+Aktomiyozin Enerjinin kk bir blm ise kalsiyum iyonlarnn eski yerine geri dnmesinde kullanlr. Kaslarn hzl almas srasnda kasta depolanm ATP,gerekli enerji ancak yarm saniye kadar sre ile karlayabilir.Bu durumda ATPyi yeniden yapmak iin kullanlabilecek birinci enerji kayna kreatin fosfat denilen molekldr.Bunda da ATPde olduu gibi bir yksek enerjili fosfat ba bulunur.Bu ba koparlarak aa kan enerji sayesinde ADPye bir fosfat eklenir ve bylece ATP yeniden yaplm olur. Kreatin fosfat+ADP Kreatn+ATP Hem kreatin fosfat,Hem de ATPyi yeniden yapmak iin kullanlabilecek dier bir enerji kayna besin maddeleridir. Enerji kayna olan balca besin maddeleri karbonhidratlar, yalar ve proteinlerdir.Oksijenli solunumda paralanmasyla enerjinin byk bir ksm aa kar.Yeni ATPler yaplr.ok hzl alan kasta , oksijen yetersizlii meydana gelir.Bu durumda kaslar oksijensiz solunum yaparak enerji elde etme yolunu kullanrlar.Kastaki glikojen glikoza , glikoz da glikoliz ile ATPye dntrlr. Kaslarda laktik asit birikmesi ile kas younluu olur.Laktik asidin bir ksm pirvik aside dntrlr ve mitokondrilere girer.Geri kalan laktik asit ise tekrar glikoza kadar sentezlenerek karacierde depolanr. Kaslarn kaslmas srasnda glikojen,oksijen,kreatin fosfat ve ATP azalrBuna karlk ayn anda Karbondioksit,laktik asit,ADP ve inorganik fosfat artar. C.Kas-skelet ilikisi skelet kaslar kemiklere sk bir ba dokusu ile balanrlar.Bunlara kas kirii veya tendon denir.ki kemik birbirine ligament denilen balarla balanr. skelet kaslar ounlukla iftler halinde alrlar.Yani kaslardan birinin
110

Fatih Turgut KOT

kaslmas dierinin gevemesine sebep olabilir.Byle kaslara antagonist kaslar denir.Karn ve srt kaslar ise ayn anda kaslp geveyerek alr.Bu kaslara sinerjit kaslar denir. D vitamini, kemiklerde kalsiyum ve fosfatn birikimini salar.Eksikliinde ocuklarda raitizm yetikinlerde ise osteomalazi denen kemik hastaln yapar.Bu durumda kemik yumuak kalr. Mineral eksiklii olarak bilinen osteoproz, kemik ktlesinde kayba neden olur. Kramp kaslan kasn gevemeden kasl kalmasdr.Romatizma, zellikle ko0l ve bacak eklemlerinde grlen iltihaplanmadr.

SNDRM SSTEMLER SNDRM EKLLER -Byk ve karmak molekll besinlerin,kendilerini meydana getiren daha kk molekllere paralanmas (hidroliz),hcrezarn dan gemesi veya emilmesi olaylarna Sindirim denir.Enerji maddesi olarak daha ok karbonhidratlar ve ksmen yalar; yap maddesi olarak proteinler,minareler ve yalar;katalizr olarak yine minareler ve vitaminler kullanlr. Sadece bitkilerle beslenenlere (Herbivor),hayvanlarla beslenenlere (Kamnivor), her ikisi ilede beslenenlere (Omnivor) denir. Bir ok maya bakterisinde ve mantarda oldugu gibi darya baz enzimler salglanarak besinlerin ksmen darda sindirilir buna Saprofitik beslenme denir. Slenterler ve yass solucanlar hari btn omurgal ve omurgasz hayvanlar Tam sindirim sistemi(azla balayp ansle son bulan) mevcutdur.Kularda sindirim sistemi,az,yutak,yemek borusu,kursak,mide,talk ve barsakdan oluur. -Hidrolaz (sindirim enzimleri) hcrede yogun olduklar yer lizozomlardr.Bir hcrelilerde sindirim,stoplazmadaki besin kofulunda gercekleir.ok hcreli organizmalarda ise, sindirim sistemi organizmann beslenme ekline gre farkllk gsterir. A-Mekanik sindirim Besinlerin kimyasal yap ve zelliklerinde bir deime olmaz,sadece fiziksel etkilerle daha kk paralara ayrlr.Mekanik olaylarla enzimlerin etki yzeyi
111

Fatih Turgut KOT

artrld iin esas sindirimi kolaylatrr ve hzlandrr.Besinleri piirmek,tmek,slatmak,yalarn safra svs ile etkileimi hep birer mekanik sindirim olaydr. Ya+safra svs=ya damlacklar Hayvanlarn ounda ve insanda mekanik sindirimin yapld farkl yaplar(az, diler, gaga, talk, mide) vardr. B-Kimyasal sindirim Besin molekllerinin enzimler sayesinde su katlarak daha kk molekllere ve en sonunda da monomerlerine paralanmasdr.Su kullanld iin sindirim reaksiyonlar Hidroliz olarak gerekleir. Kompleks besin+su enzimler monomerler Her besin eidini sindiren zel enzim vardr.Bu enzimler kk yada byk bezlerde retilerek kanalcklarla sindirim boluuna tanr.besinlerin tekrar hidroliz edilemeyen ksmna veya hcre zarndan geebilen yap talarna monemer denir. Glikoz Selloz niasta protein Glikoz yalar ya asiti +gliserol amino asit

C-Hcre ii sindirim Besin maddelerinin yap talarna paralanmas, hcre stoplazmasnda olursa,bu olaya hcre ii sindirimi denir.Bu eit sindirim protistlerde, sngerlerde,hidrada ,planaryada ve akyuvar hcrelerinde grlr. Hcreler kk molekll besinleri difzyon ile, sv ve kat haldeki byk molekll besinleri ise pinositoz veya fagositoz ile alr. Hcre ii sindirimde grev alan enzimler lizozom da paketlenmitir.Her canl hcre kendi rettiklerini hcre ierisinde sindirebilir.Bitki hcrelerinde niasta ve eitli yalar, hayvan hcrelerinde ise glikojen ve yalar. D-Hcre d sindirim Hcrelerden salglanan enzimlerle d ortamdaki byk molekll besinlerin ,kk molekllere paralanarak hcre iine alnmas olayna hcre d sindirim denir.ok hcreli btn canllarda hcre d sindirim grlr.Enzimler sindirim kanal veyahut vcut boluklarna salglanr. Hcre d sindirim ile ok byk besinlerden bile faydalanlabilir(Bir ylann bir tavan byn olarak yutmas ve sindirmesi).rmcein sindirimi vt d sindirimdir. Saprofit bakteriler , ekmek kf ve tm ok hcreliler yapar. DEGK CANLILARIN SNDRM SSTEMLER
112

Fatih Turgut KOT

Canllardaki sindirimi salayan yap ve organeller, canlnn beslenme ekline gre ok farkl deiiklik gsterir. A-Bitkilerde sindirim Bitkilerde genellikle zellemi bir sindirim sistemi bulunmaz. Daha nce de rendiiniz gibi yeil bitkiler,kendileri iin gerekli organik besin maddelerini fotosentezle yapabilirler.htiyalar olan inorganik besinleri ise suda znm halde topraktan alrlar. Sadece saprofit mantarlar kloroplastlar olmad iin besinlerini sentezleyemezler. Bunun iin hcre d sindirimi gerekletirirler.baz tam parazit ise sindirilmi besinleri konak bitkinin dokularndan emerler. Azotca fakir,kumlu ve bataklk yerlerde yaayan baz yeil bitkiler ise protein kayna olarak bekleri yakalayp sindirebilecek zellemi yaplara sahiptiler. Bu bcekil bitkiler Drosera(bcek kapan),Nephendes(ibrik otu),Dioneave Utricula saylabilir.Dionea klorofilede sahiptir.Yani besinde retebilir. Aminoasitlere paralanan besin,yaprak hcreleri ile emilerek bitki bnyesine gecer.Bitki azotu hayvansal bir kaynaktan temin etmi olur. Hcre d sindirim ; tm ok hcreli organizmalarda grlr.

B-Omurgasz hayvanlarda sindirim Sngerlerde , hdra da, slenterler de ve planara gibi yass solucanlarda sindirim grevi de yapabilen basit bir vcut boluu (gastro vaskler boluk) vardr.Bu boluk az ve ans vazifesi grr.Boluk ierisinde hem hcre d hem de hcre ii sindirim gerekletirilir (planara ve hdrada). Yass solucanlardan planara da sindirim boluu, sindirilen besinlerin datm ve emilmeyi kolaylatracak ekilde vcut iinde ok fazla dallanmtr. Toprak solucannda(halkal solucan) sindirim sistemi az, yutak, yemek borusu, kursak, talk ve dz bir barsaktan meydana gelir.Yutak salgs ile besini yumuatr ve kaslarak yemek borusuna iter.Kursak geici olarak depolar ve yumuatr.talk kaln kasl olup,iindeki kk talarla besinleri tr.Dz barsakta ise salglanan enzimlerle kimyasal sindirim gerekletirilir ve besinler emilir. Salyangozda mekanik sindirimi salayan dili bir dil (radula) vardr. Eklem bacakllarn az yaplar alnan besinlerin zelliine gre sokucu,emici ve yalayc olarak zellemitir.

C-Omurgal hayvanlarda sindirim

113

Fatih Turgut KOT

Btn omurgallarda zellemi bir sindirim kanal ve enzim salglayan zel bezler vardr. Sindirim sistemindeki baz farkllklar ,deiik besinlerle beslenme ekillerini ortaya karmtr.Mesela omurgallardan sadece otlarla beslenenlere herbivor , etlerle beslenenlere karnivor,hem et hem otla beslenenlere ise omnivor ad verilir. Kular da ,az, yutak, yemek borusu, kursak, mide, talk ve barsaktan oluan bir sindirim kanal bulunmaktadr.Kularda gaga ile yaplamayan mekanik sindirim talk tarafndan tamamlanr.Kursak besinleri slatr ve depolar , mide biraz daha yumuatr ve kayganlatrr,talk kuvvetli kaslaryla mekanik olarak tr.Barsak ise sindirim ve emilimini gerekletirir.Sindirim artklar bbrekten gelen boaltm rnleri ile kloaktan atlr. Tohum ve dier bitkisel besinlerle beslenen kularda barsak daha uzundur. Bunlar kr barsaklarnda sellozu da sindirebilirler.Memelilerde,az daha etkindir.diler beslenme ekline gre farkl yapdadr. Otul memelilerin gevi getirenlerinde mide drt blmldr .kembe ve brkenek besinleri geici olarak depolar.Daha sonra (dinlenme halinde iken) aza geri getirilerek inenir ve tekrar yutulur.Krkbayr ve irdende sindirime urayarak ince barsaa geer.Bu hayvanlarn midelerinde sellozun sindirimini gerekletiren bakteri ve protistler vardr.Hayvanla SMBYOZ (ortak) yaarlar.Bu mikroorganizmalara sahip olmayan otul memelilerde sellozun sindirimi iin daha uzun barsak vardr. NSANDA SNDRM SSTEM nsandaki sindirim sistemi dierlerine oranla gelimitir.Karaier, pankreas ve tkrk bezleri gibi organlarda sindirim iin gerekli salglar reterek sindirime yardmc olur. A-Sindirim sisteminin ksmlar nsanda sindirim borusu, az, yutak, yemek borusu, mide, ince barsak,on iki parmak barsa,kr barsak,kaln barsak,rektum ve ans olmak zere blmlere ayrlr. Bu kanala,tkrk bezleri,mide eperindeki bezikler,karaier,pankreas ve ince barsak eperindeki bezcikler salg gnderirler.Bu bezler sindirimde grev yapan yardmc organlardr.Salglarn byk veya kk kanalcklarla aktarlrlar.Bunun iin d salg bezi(ekzokrin bez) adn alrlar.Bunlardan pankreas,mide ve ince barsak ayn zamanda kana hormonda salglarlar (endokrin bez). 1-Az ve dil :nsan da sindirim azda balar.Alnan besinler mekanik olarak azda paralanr. 2-Dilerin eidi,yaps ve grevi: Diler inemeyle beraber besini tutmaya ve tmeye yarar.Bir dite balca ksm ayrt edilir.Di etinin stnde kalan ksm ta,etle sarlan ksm boyun ve ene kemii iindeki ksm ise kk adn alr.

114

Fatih Turgut KOT

Diin kesiti incelendii zaman ,dtan ie doru nemli yap ayrt edilir.Mine denilen sert ve parlak tabaka diin ta ksmn rter.Mine tabakas vcudun en sert maddesini ihtiva eder.Mine tabakasnn altnda diin kemik ksm dentin tabakas yer alr. ksmda ise sinirler, kan damarlar ve yumuak ba dokusundan yaplm di z bulunur.Diler sert bir madde (imento) ve di fildii zar ile ene kemiine kaynar.nsan enesindeki dilerin ndeki sekizi kesici,drd kpek dii, sekizi kk az ve on ikisi de byk az dileri olarak adlandrlr.Memeliler hari dier dililer dilerini yenileyebilir. 3-Tkrk bezleri: Tkrk salgs kulak altna(Parotis),ene altna(Sub mandibularis) ve dil altna(Sublingualis) yerlemi ift bez tarafndan salglanr.Tkrk ierisinde amilaz enzimi(pityalin),pimi niastay daha kk mlekllere (dekstirin ve maltoz) paralayabilir.Gnde bir litre salglanr.Tkrk bezinde Rodomat iyonlar antimikrobial etkiye sahiptir. 4-Yutak ve yemek borusu: Yemek borusunun duvarnda iten da doru; rt epiteli, dz kaslar ve ba dokusu tabakalar yer alr.Organn duvarndaki halka kaslar,kaslp geveme hareketleri ile besinin ilerlemesine yardm eder.Sindirim sistemindeki yemek borusu ve barsaklarn duvarndan balayan bu dzenli kaslp geveme hareketine peristaltik hareket denir.Peristaltik hareketin ters den gereklemesi ile kusma meydana gelir. 5-Mide: Midenin yemek borusu ile baland yere kardia ince barsaa baland yere de pilor blgesi denir.Mide duvarnn yapsnda iten da doru balca mukoza, alt mukoza,kasl tabaka ve ba dokusundan yaplm bir rt (periton) tabakas olmak zere drt tabaka bulunur.Midenin i yzeyini kaplayan mukoza tabakasnda bulunan epitel hcreleri tp eklinde mide bezlerini meydana getirir.Bu bezler HCI ,pepsinojen ve st ocuklarnda lap(renin) enzimi,ok az miktar dada lipaz enzimi salgladklarndan mide asitikdir.Mideyi mukus korur. Mide eperindeki baz hcreler, besinler mideye gelirken kana gastrin hormunu salglarlar.Bu hormon midenin HCI salglamasn uyarr.HCI ise mide boluunda pepsinojeni pepsine evirir.Mide i yzeyi asitlerden korunamazsa yanmalar balar ve buna gastrit denir.Bu iltihaplanma ilerleyerek yara halini alrsa lser olarak adlandrlr. Gevi getirenlerde mide=Hayvan dinlenirken, ikembedeki ot,brkenek ad verilen daha ufak blmeye aktarlr.Burada besinler simbiyotik bakteriler tarafndan paralanr,daha sonra aza geri getirilerek inenir.Tekrar yutulan besinler krkbayr ve irdende kimyasal sindirime urarlar.gevi getirmeyenlerde ince barsak

115

Fatih Turgut KOT

uzundur.kembe(Rumen),brkenek(retikulum),krkbayr( masum).

omasum),irden(aba

6-nce barsak: nce barsak midenin pilor blgesinden sonra gelen yaklak cm apnda 7,5 metre boyunda ok fazla kvrmlar yaparak uzanan bir borudur.nce barsak blmden olumutur.Mide ile birletii 22 cm lik blm oniki parmak barsa(duedonum), sonra gelen kmelemi blm bo barsak(jejenum) ve en son kvrml blge ise kvrm barsak(ileum) adn alr.Safra tuzlar yalnz ileumdan emilir. nce barsan yzeyinde bulunan villus ve mikro villuslar ile emilme yzeyi 550 metre kareye kartlmtr.Ayrca pankreas bikarbonatca zengin bir salg yapmas iin uyaran sekretin hormonu ile d kesesini safra salglamas iin uyaran va pankreasdan enzim salglatan kolesistokinin hormunu yine ince barsak hcrelerinden salglanr.Asidik besinleri ince barsakta karaier ve pankreasdan gelen alkalik salglarla ntrletirilir. 7-Kaln barsak: Kaln barsak , sindirilemeyen maddelerin topland ve atld 1,5 metre uzunluunda bir organdr.ince barsak ile kaln barsa birletii yere kr barsak(ekum) denir.Burada apandiks denilen parmak eklinde bir knt rlr.Apandiksin iltihaplanmasna apandist denir.kaln barsakta villus eklinde katlanmalar yoktur.Kaln barsakta insanla simbiyoz yaayan bakteri floras( k ve b vitaminlerini sentezlerler) mevcuttur. 8-Pankreas: Mide ve on iki parmak barsa arasnda yer alr.Pankreas i ve d salg yapabilen karma bir bezdir.Pankreas n sindirimle ilgili olan salglar wirsung kanal ile water kabarcgna oradan da 12 parmak barsana dklr.Salkl bir insan,gnde ortalama 1-1,5 litre pankreas zsuyu salglar.pankreasn z suyu salmas iin gerekli uyary ince barsaktan salnan sekretin yapar. Pankreasn bu d salgs iinde balca Amilaz ,Lipaz , Tripsinojen ve Kemotripsinojen bulunur.Pankreas z suyu baziktir.Pankreasda zellemi bir doku olan langerhans adacklar,bu bezin i salg yapan ksmn meydana getirir.Buradan salglanan insulin (kan ekerini drr) ve glukagon(kan ekerini artrr) hormonlar dorudan kan klcallarna verilir. 9-Karacier: Karacier, insan vcudunun en byk organlarndan biridir.Organ Glisson kapsl ile rtldr.Glisson kapsl zerinde karn zar (periton) sarar.Karacier sa ve sol lop ad verilen balca iki blmeye ayrlr.Lopugun merkezi boyunca uzanan damara merkezi toplar damar veya lop ii toplar damar denir.Lopuun evresinde ise loplar aras toplar damarlar,loplar aras safra kanal ve karaiger atar damarnn kollar bulunur.Karacier iki kaynak
116

Fatih Turgut KOT

dan kan almaktadr.Birincisi barsaktan gelen kap toplar damardr,ikincisi aort dan gelen karacier atar damardr.Karacier st toplar damarnda ,kap toplardamarndan fazla glukoz vardr.Glikojen byk molekl olduu iin kanda bulunmaz. Karacierin grevleri: Karacier 2500 yakn grevi yerine getirir. 1.Yeni alyuvarlar yapar ve yallarn ykar =Yalanan alyuvarlar karacierde tahrip edilerek hemoglobinden safra pigmentleri ve yeni alyuvarlarn hemoglobini yaplr.Kanszlk halinde alyuvarlar meydana getirir.Sinslerin eperindeki retilo-endotel hcreleri ileyeni alyuvarlar yapar,kupfer hcreleri ile parcalar. 2.Safray retir ve salglar=Karacier sa lobunun alt yzeyinde safra kesesi(d kesesi) bulunur.Karacier kanal ,karacierden ktkdan sonra ikiye ayrlr.Bir kol fazla salgy safra kesesine gtrr.Koledok kanal adn alan diger kol ise safray 12 parmak barsandaki water kabarcgna aktr.Safra ierisinde safra tuzlar,kolesterol,ya asitleri ,safraya zel renini veren safra pigmentleri ve su bulunur.Safra tuzlar barsaktan gecerken % 90 orannda geri emilerek karaciere gelir.Safra pigmentlerinin tkanmadan tr safra kesesine alnamamas sonucunda,safra pigmentleri kana karr ve sarlk oluur.Safra artk maddelerin kokumasn nler ve zararl bakterilerin remesine engel olabilecek antiseptik bir grev yapar. 3.Karbonhidrat metabolizmasn dzenler=nsulin yardmyla kandaki glukozu glikojen eklinde depolar, gerektiinde glukagon yardmyla glikojeni tekrar ykarak kana verir. Glikozun depolanan dan da fazlasn baka besinlere (ya) dntrr. 4.Vitamin retir ve depolar=Provitamin halindeki karoten i A vitaminine dntrr(Kupfer hcrelerinde yapar).A,D, E ve K vitaminleri ile demir ve bakr gibi baz minareleri depolar. 5.Protein metabolizmasn dzenler=Proteinlerin yapsnda yer alan 20 eit amino asitin 12 eitini sentezler ve depolar.Fazla proteini yalara evirir. 6.Ya metabolizmasn dzenler=Karbonhidrat ve proteinlerin fazlasn yaa evirir,yalar depolar. 7.re sentezini gerekletirir=Dokularda aminoasitlerin ykmyla oluan ve ok zehirli bir madde olan NH3(amonyak) daha az zararl reye dntrlr.NH3 ,CO2 ile birleir. 8.Phtlamada rol oynar=Kanama srasnda phtlamay salayan protrombin ve fibrinojeni reterek kana verir.Kann damar ierisinde phtlamasn engelleyen heparin i meydana getirir. 9.Toksik maddeleri etkisiz hale getirir =Besinlerle ve kanla gelen toksik(zehirli) maddeleri paralar(Kupfer hcreleri).Bunlardan en nemlilerinden ikisi H2S ve H2O2 dir.Hidrojen peroksit katalaz enzimi ile su ve oksijene parcalanr.
117

Fatih Turgut KOT

10.Vcut ssnn dzenlenmesine etkisi=Karaier hcreleri s reterek kana verirler. 11.Savunmaya katks:Karacier hcreleri lenf yapmn dada grevlidirler.Ayn zamanda antikorlarn byk bir ksmnda yaparlar. B-nsanda besinlerin sindirimi Besinlerdeki byk molekll maddelerin,sindirim enzimlerinin etkisi ve metabolik yollarla paralanarak kendilerini meydana getiren kk yap talarna ayrlmasna kimyasal sindirim(hidroliz) denir.Su nemli bir grev alr.Kimyasal sindirim ile proteinler aminoasitlere ,karbonhidratlar monosakkaritlere,yalar ya asidi ve gliserole paralanarak hcre zarndan geecek kkle getirilir. nsanlar ve hayvanlar vitamin retemezler.Gerekli olan vitaminleri bitkilerden alrlar.B ve K gibi baz vitaminler hayvanlarn ve insanlarn barsaklarnda yaayan mikroorganizmalar tarafndan sentezlenebilir.Hayvanlar yedek besinlerini glikojen ve ya eklinde,bitkiler ise niasta eklinde depo eder. 1.Karbonhidratlarn sindirimi Karbonhidratlarn kana geebilmesi iin sindirim organlarnda en kk yap birimi olan glukoz,fruktoz,galaktoz,riboz ve deoksiriboz monomerlerine kadar paralanmaldr.Karbonhidratlarn sindirim azda balar.Besin azda inenirken tkrkteki amilaz(pityalin) enzimi, niasta ve glikojen moleklndeki balar koparr ve dekstrin ve maltoza ayrr.Pityalin bazik ortamlarda etkilidir. Pityalin Niasta veya glikojen +su Maltoz+Dekstrin Yukardaki denklem niastann tm iin gecerli degildir.Azda fazla sre kalmazlar.Karbonhidratlar mideden hibir kimyasal deiiklige ugramadan 12 parmak barsana gelir.Besin barsaga girdiginde,barsak hcrelerinden pankreas uyaran sekretin hormonu salnr.Sekretin pankreastan z sularn salglanmasna sebep olur. Pankreas z sularndaki amilaz, azda tam olarak parcalanmadan 12 parmak barsagna gelen niastay ve dekstrini maltoz molekllerine parcalar. Amilaz Niasta ve dekstrin+su Maltoz nce barsaklara kadar,yap birimlerine ayrlmadan gelen karbonhidratlara,ince barsak bezlerinden salglanan enzimler(karbonhidrazlar) etki eder. Maltaz Maltoz(arpa ekeri)+su Glukoz+Glukoz Sukraz Skroz(ay ekeri)+su Glukoz+fruktoz
118

Fatih Turgut KOT

Laktaz Laktoz(st ekeri)+su Glukoz+galaktoz Barsak boluunda bulunan glukoz aktif tama ile epitelyum hcrelerine geer.Epitel hcrelerinden kan dolamna dfzyonla katlr.nsan vcdnda selloz sindirici enzim bulunmad iin,selloz dk ile atlr.Bahe salyangozu ,baz bakteriler,baz kn kanatl bekler sellaz enzimi salglarlar.Hibir omurgal sellzun sindirimini yapamaz. 2.Proteinlerin sindirimi Proteinlerin kimyasal sindirimi midede balar; ince barsak da tamamlanr.Besin mideye geldii zaman mide hcreleri Gastrin salglar.Gastrin,mide bezlerinin hidro klorik asit(HCI) salglamasn salar. Pepsinojen (pasif enzim)+HCI Pepsin(aktif enzim) Pepsin Proteinler+su Polipeptidler(peptonlar) Ayrca st ocuklarnda, Lap(Renin) enzimi ile stn kazeinini keltir. Lap St Kazein+su Pepsin Kazein+su Polipeptid+aminoasitler Sindiriminde etkisiyle besinlerin midede bulama halina gelmi ekline kimus ad verilir.Baz vitaminler ve ilalar mideden emilir.Kimus 12 parmak barsana geldii zaman. Enterokinaz Tripsinojen(pasif) Tripsin(aktif) Tripsin Kmotripsinojen(pasif) Kimotripsin(aktif) Mideden polipeptid(pepton) halinde gelen proteinler tripsin ve kimotripsin enzimleri ile paralanarak kk yap birimleri olan dipeptidlere ve aminoasitlere paralanr.Enterokinaz ince barsak z suyunda mevcutdur.Peptidler ince barsaklarn salgsndaki Erepsin enzimi ile etkileerek aminoasitlere ayrlr. Peptidler(dipeptidler)+su Erepsin Aminoasitler

Bylece,sindirim kanalna alnan proteinler Pepsin,Tripsin,Kimotripsin,Erepsin,karboksipeptidaz ve ince barsaktan salglanan en az iki peptidaz enziminin mterek faaliyetleri ile parcalanr.Btn sindirim enzimleri protein yapda olup,salkl bir insan gnde 100 gr enzim
119

Fatih Turgut KOT

salglar.Salglanan enzimler ince barsan son ksmnda tekrar hidroliz edilerek emilir. 3.Yalarn sindirimi Yalarn ince barsakdan emilebilmesi iin ya asitleri ve gliserine kadar parcalanmas gerekir.Kimus iindeki yalar,safra tuzlarnn ve pankreasdan lipaz enziminin etkisiyle ya asidi ve gliserole ayrlr.Safra tuzlar,ya damlalarnn yzeyini artrarak lipaz enziminin etkisini kolaylatrr(mekanik etki). Lipaz+S.tuzlar Yalar+su Ya asitleri +Gliserol Karbonhidrat,protein ve yalarn kimyasal paralanmasndan sonra ince barsakta meydana gelen ste benzer svya Kilus denir.Dardan alnan besinlerin iinde fazla oranda nkleik asitde bulunur.Bunlarn sindirimini salayan ribonkleaz ve deoksiribonkleaz enzimleri pankreasdan ,fosfatazlar ise barsak mukozasndan salglanr. C-Sindirilen maddelerin emilmesi Besin maddelerinin aminoasit,ya asiti ve glukoz gibi besleyici yap birimlerine paralanmasndan sonra ,ince barsaktaki epitelyum hcreleri tarafndan alnmasna Emilme denir.nce barsan i yzeyini kaplayan epitel doku ,emilme yzeyini geniletmeye yarayan ok sayda parmak eklinde kntlar yapar.Bu kntlara Villus(Tmr) denir. Barsak i yzeyindeki bu byk kntlardan baka,epitelyum hcrelerinin st yzeyindeki stoplazma katlanmalar da Mikrovillus denilen zel yaplar meydana getirir.nce barsakta hem doku katlanmalar,hcre zar katlanmalar grlr.Tmrler lenf damar ile bunu bir a gibi saran klal damarlarn bulundurur.nce basaktaki emilme,difzyonla, ozmozla, aktif tama ile olur. Glukoz ve aminoasitlerin hcre zarndan gecii aktif tama ile olur.nce barsan boydan boya her tarafnda bulunan bu emme kabiliyeti her biri belli bir amino asit grubu iin zel olan birka aktif tama mekanizmas sayesinde gerekleir.Baz ksa zinirli ya asitleri ise hcrelere difzyonla girebilir. Galaktoz glukozdan, glukozda fruktozdan daha kolay ve abuk emilir.Yalarn sindirilmesi ile oluan gliserol ve ya aitleri nce lenf klallarna,lenf dmne,peke sarnc,lenfa s kanal,sol kprk alt toplar damar yolunu izleyerek kalbe ular. Beslenme sonucunda, normal bir insanda sindirim rnlerinden, karbonhidratlarn hepsi, yalarn %95 ve proteinlerin % 90 kadar,ince barsaklardan geerken emilir. 1.Kanla Tanma yolu
120

Fatih Turgut KOT

Glikoz,galaktoz,fruktoz, aminoasit,minareler,su ve vitaminler ince barsak hcrelerinden dfzyon ve aktif tama ile kan damarlarna geer. Besin maddeleri nce barsak klcal Karacier kap toplar damar Karaier Karacier st toplar damar Alt ana toplar damar Kalbin sa kulak. 2.Lenfle tanma yolu Sindirim sonucu oluan gliserol ve ya asitleri ince basak epitelyum hcreleri tarafndan emilir ve yine hcrenin ihtiyac olan trigliseritler ve fosfo gliseritler sentezlenir.Yeni sentezlenen lipid albuminle kaplanr ve ilomikron kk damlaklar halinde lenf damarlarna verilir.Yada eriyen A,D,E ve K lenf sistemi ile tanr. Besin maddeleri Tmr Kilus borusu Peke sarnc Gs kanal Sol kprk alt toplar damar. st ana toplar damar Kalbin sa kulakc. Kanla tanma hzl ,lenfele tanma yavatr. Kaln barsakta suyun emilmesi :Kilus,ince barsaktan geerken besleyici maddelerle suyun byk bir ksm emilir.Hala sv haldeki kilus ierisindeki su ,pankreas zsuyu ve safra tuzlar ile birlikte kaln barsaa geer.Kaln barsakta bakteri faaliyetleri ile baz vitaminler (K ve B vitaminleri) ve gazlarda meydana gelir.Sindirilemeyen artklardaki suyun ve yaral maddelerin bir ksm tekrar tekrar kaln barsak tarafndan emilir. Dk ierisinde,sindirilemeyen selloz,protein, ya,epitelyum hcre dkntleri,inorganik maddeler,sindirim salglar art ve bakteriler vardr.Eer kaln barsak iltihaplanr ve su emilimi tam yaplamazsa shal olur.Fazla su emilirse kabzlk meydana gelir.

121

Fatih Turgut KOT

TAIMA VE DOLAIM SSTEMLER ok hcreli organizmalarda besin maddelerinin oksijenin btn hcrelere ulatrlmas iin zel yaplara gereksinim duyulur.Bitkilerde bu yapy stlenen sisteme Tama sistemi,hayvanlarda ise dolam sistemi denir. 1.BR HCRELLERDE TAIMA=Bir hcrelilerde belirli bir tama sistemi yoktur.Hcre iin gerekli maddeler,hcre yzeyinden ozmos,dfzyon ve aktif tama ile alnr.Artk rnlerde ayn ekilde hcre zarndan d ortama atlr.hcre ierisinde dolam endoplazmik reticulum gerekletirir. 2.BTKLERDE TAIMA=Bitkinin tama sistemine ait organlar kk, gvde ve yapraklardr.Bitkilerde tama sistemi,Odun (ksilem) ve soymuk(floem) demetlerinden oluur. Odun demetleri:cansz hcrelerden oluan odun borular,canl parankima hcreleri ve destek hcrelerinden olumutur.Odun borular su ve minareleri tar.Hareket tek ynl olup toprakdan yukarya dogrudur. Soymuk demetleri:Canl hcrelerden oluan soymuk borular,bol stoplazmal arkada hcreleri ve destek hcrelerinden olumutur.Soymuk borular organik besinleri tar.Odun ve soymuk demetlerinin birlikte oluturduu yaplara iletim demeti denir. A-YAPRAK VE STOMALAR
122

Fatih Turgut KOT

Yapraklar bitkinin fotosentez,solunum ve terleme organdr.Stoma denen aklklar bitkinin gaz alverii ile su miktarn ayarlayan yaplardr.Bir yaprakta yaprak kn, yaprak sap ve yaprak ayas olmak zere farkl ksm vardr.yapran mezofil tabakasna uzanan yaprak damarnda ,stde odun altda ise soymuk borular yer alr.Stoma hcreleri genellikle alt epidermisde bulunur. Oksijen yaprak ierisine stomadan dfzyonla girer ,CO2 de ayn ekilde kar.Bitkilerin stomadan su kaybetmesine terleme ad verilir.Baz bitkiler terlemenin dnda damlama ve yaarma ilede su kaybederler. Stomalarn alp kapanma mekanizmas: Stoma,fasulye eklinde her biri kloroplastl,iki kapatma (kilit) hcresinden oluur. Stomalar kta aktr:-Ik iddeti artdka fotosentezle glikoz yogunlugu artar.-Ozmotik basncnn artmas ile komu hcrelerden su geii olur.-Turgor basncnn artmas sonucu ince epere basn artar ve por alr.-Stomalar ackken karbondioksit miktar azlr.Ortamn PH artar(Bazik ortam).-PH artncada niasta, fosforilaz enzimi ile glikoza dnr ve stoma alr. Stomalar karanlkta kapaldr:-Karanlkta fotosentez olmadgndan glikoz molekllerinde niasta sentezlenir.-Niasta suda znmediinden ozmotik basn azalr.-Suya ilgi azaldg iin,kapatma hcrelerindeki su komu hcrelere geer ve turgor basnc azalr.-Stomalar kapal iken karbondioksit miktar artar.Ortam PH azalr(asidik ortam)-PH artncada glikoz,fosforilaz enzimi ile niastaya dnr ve stoma kapanr. Kurak ve scak gnlerde stomalar kapanr.Bu CO2 giriini engelledii iin geii olarak fotosentezi ve glikoz sentezini azaltr veya durdurur. B-BTKLERDE SUYUN TAINMASI Bitkiler su ve suda erimi madensel tuzlar kkteki epidermis hcresinin da dogru uzamas ile meydana gelmi emii tyler vastas ile toprakdan tamin eder.Ozmos kurallarna gre su ok youn olan toprakdan,az youn olan emii tylere geer.Bitkilerde suyun ykselerek tanmasnda mekanizma i rr.Bunlar klallk,kk basnc ve terleme-kohezyon kuvvetidir. Klalk: Odun ve soymuk borularnn klal yapda olmas suyun daha ykseklere kmasna neden olur.Sv ykselmesi olduka yavatr.ok az rol oynar. Kk basnc:Kk hcrelerinde bulunan su yogunlugu ,toprakda bulunan su yogunlaguna re daha azdr.bu yonluk farkndan doan ozmotik basn,kk basn olumasna neden olur.Svnn kn salayan etkite kk basn denir.En fazla 30 metre ykseklige kabilmektedir. Terleme-kohezyon kuvveti:Yapraklardan terleme ile su kaybedilince yaprak hcrelerinin ozmotik basnc artar.Ozmotik basncn artmas ,yaprak hcrelerinin suya ilisinin artmas demektir.Su mlekllerinin,hidrojen balar ile birbirlerini ekmesi su mlekllnn kopmasn nler.Bu ekim kuvvetine

123

Fatih Turgut KOT

kohezyon kuvveti denir.Suyun ykselmesini en iyi aklayan teoridir.100 metreden daha yksee su kabilmektedir. Aalarda ,yapran emme kuvvetini terleme ile su yitirilmesi artrr.Ik iddeti ,Saklk ,rzar ,toprakdaki su miktar,yaprak yzeyi ve stoma saysnn artmas terlemeyi artrr.Ktikula kalnl,CO2 younluu ve havann nem orann art terlemeyi azaltr. Bitki kklerindeki emii tyler ile znm madensel tuzlarn bulunduu toprak svs arasnda younluk fark olmamas durumunda bitkinin madde alabilmesini aktif tama salar. C-BTKLERDE BESNN TAINMASI: Yapraklarda,fotosentez ile oluturulan glikoz,kklerde oluturulan aminoasit gibi organik besinler bitkinin dier blmlerine soymuk borular ile tanr.Soymuk borularnda tanma bitkinin farkl ksmlarndaki sv basncnn farkl olmas esasna dayanmaktadr. Yaprakta, fotosentez sonucu meydana gelen eker ve dier organik maddeler Soymuk hcrelerine girer.Bu durumda hcrenin younluu artaandan hcrenin ierisine su moleklerlide irer.Dier tarafdan, bitkinin dier yerlerinde glikoz ve dier organik maddeler soymuk hcrelerinden kar ve beraberinde suyuda karrlar. Dolaysyla buradaki hcrelerin sv basn dm olur.Yapraktaki soymuk hcrelerinde sv basnc yksek olduundan, sv basnnn dk oldugu yne doru eker ve dier oranik maddeler tanr.Yine kklerde meydana gelen aminoasitler gibi organik bileiklerde ayn esasa gre aadan yukar doru tanr.Soymuk borular canl olduu iin,iletim hz odun borularnkine re ok yavatr.letim dfzyonun yan sra aktif tama ilede olur -Kurak,l ve bitkileri Yapraklar ine ve diken eklindedir. Yapraklarnda ktikula tabakas kalndr. Yapraklarnda ty ve diken bulunur. Stomalar yapran ierisine ml ve zeri tylerle rtldr. Stomalar daha ok gece alr. Gvdelerinde su depo edilir. Kkleri ok iyi gelimi ve kazk kklere sahiptir. BTK ADAPTASYONLARI tuzlu blge -Nemli ve sulak blge bitkileriYapraklar geni yzeylidir. Ktikula tabakas incedir. Yapraklar tysz ve dikensizdir. Stomalar bulunur. epidermisin yzeyinde

Stomalar gndz alr. Gvdeler su depo etmez. Saak kk bulunur.

124

Fatih Turgut KOT

Kklerin yksektir.

ozmotik

basnc Kklerin ozmotik basnc dktr.

3-OMURGASIZLARDA DOLAIM ok hcreli ilkel canllar olan sngerler ve slenterlerin vt hcreleri dorudan d ortamla temastadr.Bu sayede solunum ve boaltm difzton yolu ile gerekleir.Dolam sistemleri yoktur.Yass solucanlarda gaz al verii difzyonla olur.Barsak,tm vda yaylarak besin tama grevini gercekletirir.Hayvanlarda dolam sistemi ak ve kapal dolam olmak zere iki ekildedir. Ak dolam Kapal dolam Damar sistemi gelimemi hayvanlarda Kann kalp ve damarlar arasnda kann kalp ile sins denilen vcut dolamasdr. boluklar arasnda dolamasdr. Omurgaszlardan uumuakalarn Btn omurgallarda ve halkal ogunda,eklem baakllarda ve derisi solucanlarda grlr. dikenlilerde rlr. Basit bir kalp ve damarlar bulunur. Gelimi kalp,atardamar ve toplardamarlar arasnda bulunur. Klcal damarlar bulunmaz. Atar ve toplardamar arasnda klcal damarlar bulunur. Enerji ve oksijen ihtiyac az olan Enerji ve oksijen ihtiyac fazla olan canllarda grlr. canllarda grlr. Kan damarlar devaml deildir.bu Kan her zaman damarlar ierisinde nedenle kann ak hz yavatr. bulunup belirli bir ak yn vardr. Eklembacakllardan bcek ve Kanda alyuvar ierisinde hemoglobin rmceklerde kan ak yeterli olmad olduundan daha ok oksijen tanr ve n dan oksijen hcrelere kadar trake kann rengi krmzdr. denilen solunum organlaryla tanr. Hayvanlarda besin ve oksijenin hcrelere tanmasn, hcrelerde oluan artk maddelerin atlmasn salayan sisteme dolam sistemi denir.Dolam sistemi;kalp,atardamar,toplardamar,klcal damar ve bunlarn iinde akan kan svsndan oluur. ekirgede srt tarafnda kalp grevi yapan yedi blmeli bir damar vardr.Bu canllarda toplar damar ve klcal damar bulunmaz.Bu damarn yanlar ve n ksm aktr.Vcut kaslarnn kaslmas ile kan damar ierisinde ne dogru itilir;bu srada blmenin yan kapaldr. Halkal solucanlarda, gerek anlamda kapal dolama rastlanr.Halkal solucanlarda sindirim borusunun st tarafnda yer alan srt damar,alt tarafnda

125

Fatih Turgut KOT

yer alan karn damar olmak zere iki ana damardan oluan basit bir kapal dolam sistemi bulunur.Kann hareketi srtta arkadan ne,karnda ise arkadan ne dorudur.Kann temizlenmesi deri altndaki klcallar da,vcut yzeyinde salanr. 4.OMURGALILARDA DOLAIM Omurgal hayvanlarn hepsinde kapal dolam grlr.Omurgal hayvanlarn damar yaplar hemen hemen ayn olmasna ramen kalp yaplarnda farkllk gzlenir. Balklar:Kalpleri bir kulakk ve karnck olmak zere iki odackl dr.Balklarn kalbinde daima kirli kan bulunur.Vcutta kirlenen kan toplar damarlarla kulaka oradan da karnca geer.Kirli kan ,karncktan sonra solungalara giderek karbondioksiti brakr,sudaki erimi oksijeni alr.Oksijence zengin kan btn vcudu dolar.Kann ak tek (tek dolam) ynldr. Kurbaalar:Kalpleri iki kulakk ve bir karnck olmak zere odackldr.Sa kulaka vcutta kirlenen kan,sol kulaka akcierlerde temizlenen kan dklr.Karnckda ise kirli ve temiz kan karr.Vcut Sakl,evre scaklna deien canllara soguk kanl canllar denir. Srngenler:Kalpleri iki kulakk ve bir karnck olmak zere gzldr.Kurbaalardan farkl olarak,karnk,bir yarm perde ile ile ayrlmtr.Ayrlma tam olmadndan karnkda kirli ve temiz kan kurbaalarda olduu gibi karr.Timsahlarda karnkta tam perde bulunur.Fakat temiz kan ve kirli kan kalpden kan iki atardamar arasnda bulunan panizza kanal sayesinde birbirine karr.Vda giden kan yine karktr.Timsah suya daldgnda karma gerekleir,diger zamanlarda karma olmaz.Sogukkanldrlar. Ku ve memeliler:Karnklar tam perde ile ayrlmtr.Kalpiki kulakk ve iki karnk olmak zere drt odakldr.Vda giden temiz kan yeterli oksijen tadgndan vt saklg evre saklgndan etkilenmez.Bu canllara Scak kanl canllar denir. 5-NSANDA DOLAIM SSTEM nsanda dolam sistemini oluturan organlar;kalp,atardamarlar, toplardamarlar ve klal damarlardr. A-KALP nsan kalbi drt odakldr.st odaklara kulakk,alt odaklara karnk ad verilir.Kalbin sa blmnde, sa kulakk ve sa karnk bulunur.Sa kulaka st ana toplar damar ile alt ana toplar damar balanr.Sa karkdan ise akier atardamar kar.Sa kulakk ile sa kank arasnda l kapakk (trikusbit) bulunur. Kalbin sol blmnde, sol kulakk ve sol karn k bulunur.Sol kulaka akierden gelen drt akier toplar damar alr.Sol karncktan aort atardamar kar.Sol kulakk ile sol karnk arasnda ikili kapakk(biksbit) bulunur.
126

Fatih Turgut KOT

Sa karncktan kan akier atardamar sol karnkdan kan aort damar balangcnda yarm ay eklinde l kapakklar(sigma) bulunur.Kalpdeki kapakklar kann tek ynde ilerlemesini salar.Kalbin yapsnda dtan ie doru perikard, miyokard ve endokard olmak zere farkl tabaka vardr.Sol karkta miyokard daha kalndr.Aort miyokard tabakasnda klallara ayrlr.Kalbi besleyen bu damarlara koroner damarlar denir. Kalbin alma mekanizmas:Kalbin almas ,kalp kasnn kaslmas(sistol) ,gevemesi (diastol) ve dinlenmesi eklinde olur.Kalp ya hep ya hi prensibine gre alr.almas otonom sinirlerle kontrol edilir.Kulakklarn ve karnklarn kaslp gevemesi birbirine ztdr. Para sempatik sisteme ait vagus sinirleri kalp at hzn ve kaslma kuvvetini azaltrlar.Sempatik sisteme ait sinirler ise kalp at hzn artrr ve kaslma kuvvetini ykseltir.Karncklarda kaslmann kuvvetli olmas gerektiinden sempatik sinirler bol, parasempatik sinirler ok az bulunur. Klcal damarlarda, kan ak hz sabittir.Kan basnc atardamar ynnden toplardamar balangcna doru azalr. Kalbin almasn hzlandran etkenler: 1-Omurilik soganndan kan otonom sisteme ait sempatik sinirlerin uyarlmas. 2-Epinefrin ve tiroksin hormanlarnn artmas. 3-Kanda CO2 miktarnn artmas 4-yksek Sakln etkisiyle kalbin sino atrial dmnn uyarlmas. 5-Kafein ,ay gibi kimyasallarn kullanlmas. Kalbin almasn yavalatan etkenler: 1-Parasempatik sisteme ait vagus sininrlerinin uyarlmas 2-Asetil kolin ve nor adrenalin hormonlarnn artmas. B-KAN DAMARLARI nsann dolam sisteminde;atardamar,toplardamar ve klal damar olmak zere eit damar vardr. Atardamar: Kan kalpden klal damarlara ve dier organlara tayan damarlardr.Karncklardan kan damarlardr.Akier atardamar hari hepsinde temiz kan dolar.Kapakklar yoktur(kalp klarnda kann geriye dnmesini engelleyen kapakklar hari).Kan basnc en fazla olan damarlardr.Kann ak hz en fazla olan damarlardr.Vctda toplam yzey alan en az olan damarlardr.Vcudun d yzeyine yaknlk sras en az olan damarlardr. Toplardamar:Vcudun toplanan kan kalbin kulakna getiren damarlardr.Kulaka giren damarlardr.Akiger toplar damar hari hepsinde kirli kan dolar.Toplardamarlarda kan ,iskelet kaslarnn basnc ve solunumda gs boluundaki basncn deimesi ile hareket eder.Sinir ular yoktur.Toplardamarlarda kan yer ekimine ters ynde dolatndan ilerinde kann geri dnmesini engelleyen kapakklar bulunur.Kan basnc en az olan
127

Fatih Turgut KOT

damarlardr.Kann ak hz az olan damarlardr.Vctta toplam yzey alan az olan damarlardr.Vcudun d yzeyine yaknlk sras az olan damarlardr. Klal damar:Atar ve toplardamar arasnda yer alan damarlardr.Dokular iine yaylarak geni yzey olutururlar.Kan ile dokular arasndaki madde al veriini salarlar.Kann ak hz en az ve sabit olan damarlardr.Vcutda toplam yzey alan en fazla olan damarlardr.Vcudun d yzeyine yaknlk sras en fazla olan damarlardr. Kann toplardamarlarda akmasn yardmc olan faktrler:skelet kaslarnn kaslp gevemesi ile buraya yakn olan damarlarda kann akmas salanr.Kulakklarn gevemesi ile emme basnc doar.Yer ekimi kuvveti ile kann ba ve boyun blgesinden kalbe ak salanr. Not:Kann ak hz arterlerden sonra klcalda der venalarda tekrar kar. Kan basnc arterlerde yksek klcallarda der, vanalarda den kan basnc klcaldan gelen d orannda devam eder. Kan basnc suyun klcallardan darya atlmasn salar.Fakat plazmadaki proteinlerin ozmotik basnc suyun tekrar ieriye girmesine neden olur.Plazma proteinlerine baml olan kann ozmotik basnc,atardamarlardan kl caldamarlarn venal ucuna geerken sabittir(ok az der),kan basnc byk lde d kaydeder. Klcal damarlarn arteriyal ularnda kan basnc, ozmotik basntan byk olduu iin suyun bir ksm klcal damarlardan dar akar.Venal uta ozmotik basn kan basncndan daha fazla olduu iin, su tekrar kana emilir. C-KAN DOLAIMI: nsanda kan dolam byk ve kk dolam sistemi olarak ikiye ayrlr. 1-Kk kan dolam: Kk dolam sa karnckta balar, sol kulakkda sona erer.Sa karn kaslmas ile karbondioksite zengin kirli kan akier atardamarna pompalanr.Akier atardamar kalbin hemen zerinde ikiye ayrlarak biri sa digeri sol akigere gider.Temizlenen kan her akierden bir ift toplar damar halinde karak sol kulaka drt kuldan dklr.kalple akiger arasndaki bu dolama kk kan dolam denir. 2-Byk kan dolam:Sol karnkda balar,tm vcudu dolatkdan sonra sa kulakkta sona erer.Karncklarn kaslmas ile sol karn ktaki temiz kan aorta pompalanr.ste giden damar ba ve kollara,alta ayrlan damarda birok yan dallarla btn i organlara ve bacaklara ayrlr.Vdn alt ksmlarndan toplanan kirli kan alt toplar damar ile ;st ksmndan toplanan kirli kan ile st ana toplar damar ile kalbin sa kulakna dklr.Kalp ile vt arasndaki bu dolama byk kan dolam denir. D-LENF DOLAIMI Lenf sistemi, lenf damarlar ve lenf dmlerinden oluur.Kan damarlarna gecemeyen bir ksm doku svs, kk protein moleklleri ve akyuvarlar lenf
128

Fatih Turgut KOT

svsn oluturur ve ikinci bir tama sistemi olan lenf sistemi ile kana geri dner.Lenf damarlar,toplar damarlarda oldugu gibi kann geriye akn nleyen tek ynl kapakklara sahiptir.Lenf damarlarnn birbirleriyle birletikleri ikinliklere lenf dm denir. Lenf dolamnda lenf iki yolla kana karr. 1.nce barsaklarda emilen ya asidi ve gliserol ile vcdn alt blmnden toplanan lenfin tand yol:Barsaklardan ve baaklardan toplanan lenf ,kils borular denen damarlar ile peke sarnc denen blgeye gelir.Buradan en byk lenf damar olan s kanal ile sol kprk alt toplar damarna balanr.Bu damarda st ana toplardamar birleerek kalbin sa kulakgna alr. 2.Ba gvdenin sa yarsndan toplanan lenf ile sa koldaki lenfin tand yol:Bu organlardaki lenf damarlar,boyun blgesindeki byk lenf damarna balanr.Byk lenf damar,sa kprk alt toplar damaryla birleir.st ana toplar damar yolu ile kalbin sa kulakgna alr. Lenf sistemi akyuvar retip vdn savunmasnda grev alrlar. DEM:Doku boluklarnda sv birikimi ile oluurdemin nedenleri unlardr.1:Lenf akm yolunun tkanmas 2:Klallarda kan basncnn artmas 3:Klallarda kan proteinleri miktarnn azalmas ve ozmotik basncn dmesi.4:Klal damar geirgenliginin artmas.5:Dokularda su ve tuz tutulmas.6:Dokularda ozmotik basncn artmas. E-KAN VE VUT HRELER ARASINDA SIVI ALI VER-KAN BASINCI Vt hcrelerinin etrafn doku svs sarar.Kan ile hcreler arasndaki sv alverii doku svs aralg ile olur.Doku svsnda kk mlekll proteinler,glikoz,aminoasit ve sodyum, klor gibi iyonlar bulunur.Klal damarlardaki kan ile doku sv al veriinde iki kuvvet etkilidir: 1-Kann damarlardaki akn salayan esas etken karncklarn kaslmas ile doan kan basncdr. 2-Kann ozmotik basncdr.Plazma proteinleri ozmotik basnca neden olur.Klal damarlarda protein ozmotik basnc sabitdir nsanda doku svsnn ok nemli olmasnn nedeni hcreler ile kan arasndaki madde al veriini saglamasdr.Damar sertliginde tansiyon ykselir.Atardamarlardan gecen kann damar eperine yapt basnca tansiyon denir KANIN REVLER Kann grevlerini drt blmde inceleyebiliriz 1-Tama grevi:Kan hcreler iin gerekli hcrelere,hcrelerde oluan karbondioksiti akierlere maddelerini,hormonlar ve metabolizma artklarnda tar.

olan oksijeni tar.Kan besin

129

Fatih Turgut KOT

2- Dzenleme grevi:Vcut ssn ve vcut svsnn PH orann ayarlayarak deimez tutar.Kanda albumin ve globulin proteinleri bulunur.Kan,hcre svs ile doku svsnn younluunu dzenler. 3-Savunma grevi:Lkositler ve rettikleri antikor proteinleri baklk sistemini oluturur. 4-Koruma grevi:Kan plazmasndaki fibrinojen,kann damar dnda phtlamasn salar.Ayrca damar ierisinde phtlamay nleyen heparinde kanda bulunur. Kan svs,tm hcrelerin iinde bulunduu ve yararland i ortam deimez tutar.Kan, plazma denilen bir sv ksm ile plazma ierisinde yzen kan hcrelerinden oluur.nsanda kan hcreleri,alyuvar(eritrosit),akyuvar(lkosit) ve kan puluklar(trombosit) olmak zere eitdir. G-KANIN PIHTILAMASI Phtlama,kanda erimi fibrinojenin aktifleerek,hava ile temasta katlasp;fibrin ad verilen ve suda erimeyen lifli bir proteine dnmesidir. Phtlama reaksiyonlar aadaki gibidir. Tromboplastin (Protrombinaz+Ca+K+Hava) Trombinaz Protrombin ( trombinaz+Ca+K+Hava) Fibrinojen Trombin fibrin Pht Trombin

Kan damarlarnn kesilmesi ile kanda tromboplastin enzimi oluur.Protrombinaz trombositlerin parcalanmas ile oluur.Protrombin karaierden gnderilir.Alyuvarlar ve plazma fibrin ipleri ile birlikte ker. 7-BAIIKLIK SSTEM Mikro organizmalar,eer koruyucu yaplar ap vcuda girerse bir direnle karlar.Bu dirence baklk sistemi denir.nsan vcudundaki koruyucu yaplar unlardr. 1-Deri mikoorganizmalarn vcuda gimesini engeller. 2-Midenin asitik ortam koruyucu etki yapar.riner sistemde asitikdir. 3-Solunum yolu ile giren mikroorganizmalar,mukus tabakasna yaparak tutulurlar. 4-Mukoza tabakalarnda gezici ve sabit makrofaj hcreleri ile lkositler bulunur. 5-Gzya iinde lizozimin denen antiseptik madde bulunur. Baklk sisteminin elamanlar,lkositler,makrofajlar,lkositlerin sentezledii antikorlardr.Mikroorganizmalar makrofajlar ve lkositler tarafndan fagositozla alnrlar.Baklk tepkimesini balatan,vcut iin yabanc protein yaplarna antijen denir.Antijenler;hcreden karlan enzimlerle paralanarak,akyuvarlarn fagositozu ile hcre ierisinde
130

Fatih Turgut KOT

paralanarak veya makrofajlar tarafndan tutularak etkisiz hale getirilir.Her antijen iin zel bir antikor sentezlenir. Vcut hastalk yapc canllara kar iki ekilde baklk gsterir: 1-Doutan kazanlan baklk:nsann doduu andan itibaren kannda baz mikroorganizmalara kar antikor tamasdr.Bu antikorlar kaltsal olarak anneden geer. 2-Sonradan kazanlan baklk: nsann doumdan sonra baz hastalklara kar baklk kazanmasdr.ki ekilde olur. A-Aktif baklk:Vcuda mikroplarn girmesi ve baklk sistemini uyarp altrmas ile salanr.Alama yolu ile de aktif baklk salanr(Salkl insana zayflatlm yada ldrlm mikroorganizmalar verilir. B-Pasif baklk:Pasif baklk serumla salanr.Belirli bir hastal geirmi kiilerin kanlarndaki antikorlar seruma katlr.Serum hastaya verildii zaman kanndaki antikor saysna takviye yaplm olur.kazanlan baklk ksa srelidir.

SOLUNUM SSTEM Solunum olaylar ile elde edilen enerji,hcrede ATPnin yksek enerjili balarnn oluturulmasnda kullanlr.Hcrede gerekleen bu olaya Hcre solunumu denir. Hcrenin kendisinin , kan yada dier vcut svlarnn aracl ile yapt gaz alveriine i solunum denir. solunumda oksijen kandan hcreye karbondioksit ve su hcreden kana difzyonla geer. Kan dolam hz,aa kan CO2 miktar ve kullanlan O2 miktar yaplan faaliyetlerle doru orantl olarak artar.Canllarda organizasyon dzeyi arttka O2 kullanm da artar. Canllarda oksijen alabilmek iin akcier, solunga ve trake gibi yardmc organlar gelimitir.Solunum organlar ile yaplan gaz alveriine d solunum denir.Bur dada difzyon olay etkilidir. 1.Bir hcrelilerde Solunum : Paramesyum ,amip gibi bir hcreli canllar ,yaad ortamla dorudan temas halindedirler.Gaz deiimi difzyon ile olur. 2.Bitkilerde Solunum : Bitkilerde gelimi yapl hayvanlardaki gibi bir solunum sistemi yoktur. Gaz al verii;yaprak,gvde ve kkte difzyon ile olmaktadr.Yapraklarda ve gen bitki kklerinde gaz alverii gzenekler (Stoma) aracl ile difzyon ile gerekleir. Oksijenin bir ksm odun borularndaki suda eriyerek hcrelere tanr. Bitkinin dokularndaki karbondioksit konsantrasyonu havadakinden fazla olduu
131

Fatih Turgut KOT

iin bu gaz dokulardan difzyon ile havaya geer.Fotosentez srasnda CO2 alp O2 verir.Gndzleri solunum ve fotosentez olaylar birlikte cereyan ederken retilen oksijen karbondioksit den daha fazladr. Yal bitki gvdelerinde ise,gaz alveriini kovucuklar(Lentisel) yapar. Kovucuklarda alnan oksijen,dier hcrelere geerek gerekli blgelere iletilir. Gen bitki kklerinde epidermis hcrelerinden oksijen alnr ve karbondioksit verilir. 3.Omurgaszlarda Solunum : Omurgasz canllarda hemoglobin kan plazmasnda bulunur ve oksijen depolar.nk omurgaszlarda alyuvar bulunmaz. Sngerlerde ve slenterler den hidrada sudaki erimi oksijen vcut yzeyinden difzyon ile alnr.Planarya ve toprak solucannda deri solunumu yaplr. Beklerde,trake solunumu grlr.Bu solunumda oksijen hcrelere kadar trake denilen boru sitemi ile tanr.Bceklerin karn halkalarnn alt tarafnda stigma denilen kk aklklar vardr.Bceklerin vcutlarn geveterek ald hava stigmadan ieri girer.Trake borular vcudu bir a gibi sarar ve ii sv dolu olan trakeol ile sonlanr. Havann dar borucuklarda difzyonu ok az olacandan,bceklerin belirli bir vcut byklnn stne kmas olanakszdr.Bceklerde oksijen hcrelere dorudan tandndan solunum dolamla dorudan ilisi yoktur. NOT:Bceklerde O2 ve CO2 tayan solunum pigmenti yoktur.Bu nedenle bceklerde kan dolam ile oksijen tanmaz.Dolays ile klcal damarlar yoktur. Akreplerde ve rmceklerde kitaps akcier solunumu grlr.Bu solunum organnda,karnn n duvar ieri doru kerek bir cep meydana getirir. Bu cep stigma ile dar alr.Bu cebin i duvar bir kitabn yapraklar gibi katlanarak lameller meydana getirir.Stigma bir hava odasna alr.Stigmadan giren hava bu odadan lamellere geer.Lamellerin ii kan boluklar ile doludur ve lamel yzeyinden gaz alverii yaplr. Solunum pigmentleri : Bceklerin dnda ,dolam sistemi bulunan btn canllarda oksijen ve karbondioksit kanla tanr. Solunum pigmentleri,kana yksek oranda oksijen ve karbondioksit tama kapasitesi salar.En Belirgin solunum pigmenti Hemoglobindir.Hemoglobin tm omurgallarda alyuvarlarda bulunur ve bir alyuvar 280 milyon hemoglobin molekl tayabilir.Hemoglobin omurgaszlarda kan plazmasnda bulunur. Hemoglobin,hem denilen demirli bir porfirin halkas ve bir eit protein olan globulin molekl yapsndadr. Oksijen basncnn azlnda oksijenden kolayca koparlar.Pigmentlerin oksijen ile birleme derecesi kandaki O2 basncna baldr.
132

Fatih Turgut KOT

Pigment

Renk

Element

Yeri

Hayvan

Hemoglobin

Memeliler Kular Srngenler Kurbaalar Balklar Plazma Halkal solucanlar 6.5 Yumuakalar 1.5 Hemosiyanin Mavi Bakr Plazma Yumuakalar 2-8 Klorokruorin Yeil Demir Plazma Halkal 9 solucanlar Hemoeritrin Krmz Demir Kanhcreleri H solucanlar 2 Hemoglobin ve kaslara rengini veren miyoglobin moleklleri oksijen tama zelline sahiptirler.Miyoglobin molekl.bir oksijen atomu balarken, hemoglobin molekl drt oksijen atomu balar. Solunum pigmentleri oksijen ve karbondioksit ile tersinir reaksiyonlara girerler. 4.Omurgallarda Solunum : Omurgallardan balklarda solunum,solungalar yardm ile yaplr. Balklarda solungalar ban iki yannda yer alrlar.Solungalarn gaz al veriini salayan yap birimi solunga yapraklardr. Gaz deiimi,solungac eviren sudaki erimi oksijen ile klcal damarlarda dolaan kan arasnda olur.Su solunga yapraklar arasndan geerken oksijen difzyon ile kana ,kanda bulunan karbondioksit ise suya geer.Havada %21 ,suda % 1,2 orannda oksijen bulunur. Solungalar ancak bir svda znm haldeki oksijeni alabilirler.Solunga iplikleri ince bir hcre tabakasndan olumutur.Bu gaz al veriini kolaylatrr. Klcal damarlarda gaz alverii olduka etkindir.nk klcal damarlar ierisindeki kan akm su ak dorultusuna terstir .Buna ters akm al verii denir. Derin denizlerde yaayan balklar byk basn ve dk oksijen younluunda bulunurlar.Bu balklarda basnca dayankll salayan ve % 85 oksijen depolayan yzme keseleri bulunur. Kurbaa,srngen,ku ve memelilerde solunum akcierler ile yaplr.

Krmz

Demir

Alyuvarlar

100ml kandaki O2 miktar ml olarak 25 18.5 9 12 9

133

Fatih Turgut KOT

Karada yaayan omurgallarda solunum yzeyinin nemli tutulabilmesi iin, solunum organlar vcudun ierisinde yer alr. Kurbaalar larva dnemini tamamen suda geirirler.Bu dnemde solunga solunumu yaparlar.Ergin kurbaalar ise akcier solunumu yaparlar.Kurbaalarn akcierleri torba gibidir.Solunum yzeyini artrc blmeler henz gelimeye balamtr. Bu nedenle nemli ve ince derileri ile de deri solunumu yaparlar.Bu akcierlerden yaplan solunum aa yukar 1/4n oluturur.Fakat CO2in %6065i deri ile dar atlr. Srngenler,akcier solunumu yaparlar.Ylanlarn yalnz sa akcierleri gelimitir.Srngenlerin akcierleri derin blmeli bir yap gstererek solunum yzeylerini artrc bir yap kazanmtr. Kularda solunum,ok zel bir yapya sahip akcierler ile yaplr. Akcierler bronlara,bronlar bronuklara dallanr.Bronuklarn ucunda bronuk zarnn genilemesi ile olumu olan hava keseleri vardr.Bunlar ok yksekte ucan kularda yedek hava deposu olarak grev yaparlar. Memeli akcierlerinin solunum yzeyi alveol denilen kesecikler sayesinde ok genilemitir.Alveollerin yzeyi ince ve nemli olup klcal damarla evrilmitir.Gaz al verii ,klcal damarlardaki kirli kanla alveollerde bulunan hava arasnda olur. Akcierli balklarda(dipneusti) birden fazla solunum organ grev yapar. Bunlarda solungalarn yan sra yutaa bal hava kesecikleri bulunur.Bu hava kesecikleri yzeyde hava ile doldurulur. Trake,solunga ve akcierlerde, -Solunum yzeyi,gaz deiimini kolaylatracak ekilde geni ve incedir. -Solunum yzeyinde gaz deiimi difzyon ile olur. -Solunum yzeyi her zaman nemlidir.Oksijen,yalnz nemli ortamlardan difze olabilir. Kapal dolam yapan canllarda kandaki oksijen klcal damar yardm ile dokulara tanr. 5.nsanda Solunum Sistemi : nsanda solunum sistemi organlar,burun,yutak,grtlak,soluk borusu ve akcierlerdir. A-Solunumla ilgili yaplar : a)Burun :Koku alma duyusunun ve solunum sisteminin balangcdr. Burnun i yzeyi epitel dokudan salglanan mukusla kapldr.Burnun ierisinde bulunan klcal damarlar alnan havay str.Burnun tkal olmas halinde azdan hava alnr.Azdan alnan hava stlmad ve nemlenmedii iin insan hasta olabilir. b)Yutak:Yutak az ve burun boluunun birletii yerdir.Orta kulaktaki ostaki borularnn ular da yutaa alr.Kk dil ve bademcikler burada
134

Fatih Turgut KOT

bulunur.Bademcikler zararl mikroplarn tutulmasna yardm eder.Yutakta mikroplarn iltihap oluturmas faranjite sebep olur. c)Grtlak:Yutak ile soluk borusunu birbirine balar.Kkrdaktan yaplmtr. yzeyindeki epitelyum doku,grtlan yan duvarlarnda bir ift kvrnt yaparak ses tellerini oluturur.Grtlan iltihaplanmas ile laranjit oluur. d)Soluk borusu :Soluk borusu,grtlak ile akcierler arasnda bulunur. Grtlaktaki havay akcierlere ve hava keseciklerine gitmek zere bronlara tar.Soluk borusu C harfi eklinde kkrdaktan yaplmtr. yzeyi silli epitel dokuyla kapldr.Ayrca epitelyum dokuda bulunan goblet hcreleri mukus salglar. Soluk borusu bron ad verilen kola ayrlarak akcierlere girer.Bronlarn yaps soluk borusuna benzer.Tek fark kkrdak halkalarnn tam halka eklinde olmasdr.Bronlarn iltihaplanmasna bronit denir. e) Akcierler : Gs boluunda,diyaframn stnde bulunan organdr.Sa akcier blmeli sol akcier iki blmelidir.Sol akcierde,nc blme yerine kalp yerlemitir. Bronlar akcierlere girdikten sonra bronuk denen kk dallara ayrlr. Bronuklarn yapsnda siler ve kkrdak halkalar bulunmaz. Bronuklar daha sonra zm salkm gibi grnen hava keseleri ile son bulurlar.Hava keseleri ok ince eperli alveol denen kk keseciklerden olumutur.Bir akcierde 300 milyon kadar alveol bulunur.Akcierler yaklak 55-90 m2 alana sahiptirler. Alveoller klcal damar a ile sarlmtrlar.Alveollerin yzeyi tek tabakal yass epitelden olumutur.Bu gaz al veriini hzlandrr. Oksijen alveollerde youn olup kandan dokulara doru yoku aa tanmaktadr.CO2 ise dokularda youn olup kandan alveollere doru az youn blgeye doru tanmaktadr. Alveol hcrelerinin salglad lipoprotein,alveoln yzey gerilimini drr.Akcierlerin etrafn iki tabakal plra zar sarar.Damar,sinir ve bronlarn akciere girdii yerde plra zar yoktur.Plra svsnn iltihaplanmas ile zatlcenp hastal ortaya kar. Akcierler solunumla alnan oksijenin kana gemesini salar.Kann getirdii karbondioksiti alarak soluk yolu ile dar verir. B.Soluk Alp Verme Mekanizmas : nsanda soluk alp verme kaburgalar aras kaslarla,diyafram kasnn kaslp gevemesi ile olur.Diyafram,gs boluu ile karn boluunu birbirinden ayrr.Bu kaslar birlikte hareket ederek gs boluunun hacmini artrp azaltarak ,gaz deiimini salar. Soluk Alma Soluk Verme -Diyafram kas,kaslarak karn -Diyafram kas gever ve yukar doru boluuna doru iner. kubbeleir. -Kaburgalar aras kaslar kaslarak -Kaburgalar aras kaslar gever.
135

Fatih Turgut KOT

gs kafesini dar doru geniletir. -Gs boluunun hacmi artar. -Gs boluunun basnc azalr. basn atmosfer basncna gre daha dk olur. -Atmosfer gazlar ieri girer. -Bu bir aktif yntemdir.Enerji harcanr

-Gs boluunun hacmi azalr. -Gs boluunun basnc artar. basn,atmosferdeki hava basncndan yksektir. -Akcier gazlar dar kar. -Bu bir pasif yntemdir. -Soluk verme,hem gs boluunun daralmasndan oluan basncn hem de akcierlerin geri yaylanma basncnn etkisi ile oluur.Bu basn akcierlerin yapsndaki elastik liflerle plra boluundaki sv tabakasnn oluturduu yzey geriliminden doar.

Yetikin bir insann akcieri,yaklak 6 litre hava alabilir.ok kuvvetli soluk alp vermede ,4-5 litre hava akcierlere girebilir.Buna canl kapasite denir.Geriye kalana artk hava denir.Artk hava sayesinde alveoller ve klcallar arasnda difzyon srekli ve sabit tutulur.Akciere giren hava ile akcier iindeki artk hava birbiri ile karr. NOT : -Soluk alp verme hz,kandaki CO2 miktar ile ayarlanr. -Kandaki O2 miktarnn artp azalmas solunum hzn etkilemez. -Soluk al veri hz ve iddeti sinirler tarafndan denetlenir. -Solunum refleksini omurilik soanndaki ve beyindeki solunum merkezleri dzenler. -Beyindeki solunum merkezi ise istemli solunumu kontrol eder ve ksa bir sre soluk tutulabilir. Kanda CO2in artmas asitliin artmasna neden olur,kann pH der.Bu kan omurilik soanndan geer ve onu uyarr.Otonom sinirler uyarlr.Otonom sinirler diyafram ve kaburga kaslarn uyarr ve kaslmalarn salar. nsanda gerekleen terleme ve soluk verme olaylar homeostasisin salanmasnda dorudan etkilidir. C.Oksijen ve Karbondioksitin Tanmas : nsann alyuvarlarnda hemoglobin bulunur.Hemoglobin,kanda O2 ve CO2 tama younluunu artrr.Hemoglobin demirli bir molekldr.Solunum gazlar ile kolayca birleip ayrlabilir. Oksijenin tanmas 1.nsanda vcuda alnan oksijenin %98i alyuvarlardaki hemoglobin ile tanr.Oksijen,alveollerdeki akcier klcallarna girer,sonra kan plazmasndan alyuvarlara geer.Alyuvarlarda hemoglobinle birleerek oksihemoglobini oluturur.
136

Fatih Turgut KOT

Akcier klcal Hb+O2 HbO2 Doku klcal Oksihemoglobini tayan kan ak krmz renklidir.Oksihemoglobin kan dolam ile nce kalbe gider,kalp den de tm dokulara pompalanr.Dokularda CO2 younluu O2 younluuna gre fazla olduu iin ortamn asitlii artmtr.Dokular dada oksihemoglobin younluu fazladr.Bu nedenlerden dolay oksijen oksihemoglobin ayrlr.Serbest kalan oksijen difzyon ile doku klcallarna gecer. 2.nsanda vcuda alnan oksijenin %2si kan plazmas ile zlm halde tanr. Hemoglobin karbonmonoksit (CO) ile kolayca birleebilir.Fakat,oksijen ve karbondioksit gibi gevek ba oluturmaz.Bu durumda,karbonmonoksit ile balanm bir hemoglobin oksijen tayamaz.Hcre ve dokular oksijensiz kalr. Buna Karbonmonoksit zehirlenmesi denir. Ykseklere kldka oksijen azalr ve dolays ile hemoglobinin tutaca oksijen miktar da der.Dalk blgelerde yaayan insanlarn kanlarnda genel olarak alyuvar says normalin stndedir.Alyuvar saysnn artmas kann oksijen tama kapasitesinin artmasn salar. Karbonmonoksitin Kanla tanmas Dokularda kalbe dnen kan alveollerdeki havadan daha karbondioksit bulundurulur.CO2 ksmen alyuvarlarda ksmen kan plazmasnda tanr. 1.CO2nin %70i alyuvarlara girer.Karbondioksitin % 70i HCO3 olarak tanr. Alyuvarlara giren CO2 karbonik anhidraz enzimi etkisi ile alyuvarlardaki su ile birleerek karbonik asite (H2CO3)a dnr.Karbonik asit iyonlaarak H ve HCO3 (bikarbonmata)a dnr. Hidrojen iyonlar alyuvarlarn hemoglobini tarafndan tutulur. Bikarbonat iyonlar ise alyuvardan kan plazmasna geer. Her ikisi de dolam sistemi nce kalbe ora dan da akcierlere tanr. Alyuvarlarda meydana gelen reaksiyon iki ynldr.Akcierlerde reaksiyon ters iler. Doku klcal Karbonik anhidraz H2CO3 Akcier klcal

H2O+CO2

H+HCO

2.Karbondioksitin %23 alyuvarlarda zayf bir ba ile balanarak karbominohemoglobin eklinde tanr.Hemoglobin ile karbondioksit arasnda meydana gelen iki ynl reaksiyon aadaki gibi zetlenebilir. Doku klcal Hb+CO2 HbCO2 (Karbomino hemoglobin) Akcier klcal 3.CO2nin % 7si ise kan plazmasnda znm olarak tanr.
137

Fatih Turgut KOT

Hemoglobinin oksijene ilgisi ortamn scaklk ve asit baz (pH) derecesine baldr.rnein,kann asitlik derecesi artarsa yani pH derse soluk al veri hz hzlanr.Asitlik derecesi artka bikarbonat iyonlarnn H iyonlar ile birleip karbonik asite dnmesi ve karbonik asitin su ve karbondioksite yklmas hzlanr.Bu durum kandaki karbondioksit miktarnn artmasna yol aar.Kandaki karbondioksit miktarnn artmas ise soluk al veriinin hzlanmasna sebep olur.Kanda asitliin artmas ile HbO2nin oksijeni ve hemoglobini ayrlr.nk ortamdaki H okluu HbO2nin oksijene olan ilgisini azaltr. Vcut iindeki svlarda erimi durumda bulunan gazlarn,basncn ok dt durumlarda gaz haline geerek ,klcal damarlar tkamas ile Vurgun ortaya kar.Dalglar hzla su yzeyine ktnda yada uaklarda kabin basnc dtnde ,azot ba yapamad iin kabarcklar oluturur ve bu kabarcklar klcal damarlar tkar.Fel ve lm meydana gelebilir.

BOALTIM SSTEM Hcrelerde metabolik olaylar sonunda oluan zararl veya ie yaramayan artklarn organizmadan uzaklatrlmasna Boaltm denir. Homeostazi ve Boaltm : Metabolizma artklar yada ihtiya fazlas besinlerin hcreden uzaklatrlmas iin boaltm sistemleri kurulmutur.Metabolizma artklar veya ihtiya fazlas besinlerin atlmas hcrenin i ortamn sabit tutar.Hcrelerin ,kann,doku svsnn ortamnn belli deerler arasnda sabit tutulmasna homeostazi denir. Boaltm ile ilgili grlen adaptasyonlar : Tatl suda yaayan hayvanlarn i svlar dikkati ekecek kadar evresindeki ortamdan daha hipertoniktir(Hcreler ierisinde madde ok su az). Bu yzden tatl suda yaayan hayvanlarn byk bir ksmnda bir uyum olarak derilerinde geirenlik kitin ve pullarla rtlmek sureti ile byk lde azalmtr.Ozmozla su girii hipotonik(Madde az su ok) idrarla dengelenir. Bundan dolay tatl su balklar su imez,Glomeruluslar byktr(nk maddenin ou szlmesi ve geri emilmesi gerekir).Solungalardan tuz emilir. Tuzlu suda yaayan hayvanlarn i ortamlar da gre hipotonik olduundan ,vcut ierisindeki su dar kar.Ozmozla su kayb tuzlu su iilmesi ile ve az izotonik idrarla dengelenir.Kandaki Tuz aktif tama ile solungalardan atlr.Glomeruluslar kk.

138

Fatih Turgut KOT

Kpek balklar denizlerde yaamalarna ramen glomeruluslar iyi gelimitir. Kpek balklarnda amonyak reye dntrlerek vcut dna atlr. Kan, deniz suyuna gre hafif hipertonik dir,idrar hipotonikdir. BR HCRELLERDE BOALTIM Terliksi hayvanda vurgan koful (Kontraktil koful) fazla suyu dar atar.Paremesyumu damtk suya konursa patlar.Kontraktil koful paremesyumda iki tane bulunur.Biri kaslrken dieri gever.Su aktif tama ile atlr. Denizlerde yaayan tek hcreli canllarda kontraktil koful bulunmaz. BTKLERDE BOALTIM Bitkilerde zellemi bir boaltm sistemi yoktur.Bitkilerde bu olay bir problem deildir.nk: 1-)Bitkilerde metabolik hz ayn byklkteki veya ktledeki bir hayvana gre daha dktr.Bitki sabit bir yerde yaar. 2-)Yeil bitkiler katabolizma sonucu oluan artk rnlerini anabolizma reaksiyonlarnda kullanrlar. 3-)Bitkilerin yapsnda karbonhidratlar proteinlere gre daha ok bulunur. Karbonhidrat metabolizmas sonucu CO2 ve H2O oluur. Kara bitkilerinde CO2 molekler halde suyun fazlas terleme ile stomalardan difzyonla dar atlr.Stoma ile dar atlamayan fazla su yapraklarn kanarlarnda bulunan hidatotlarla (Su sava) damla halinde dar verilir.Bu olaya damlama (Gutasyon) denir. Hidatotlarn almas zel koullara baldr. a-)Hava neme doymutur. b-)Toprak ya suland iin veya yatan dolay ok suludur. c-)Terleme hz minimumdur.(Havadaki nem oran ok yksek olduu iin) Hidatotla atlan su miktar terleme ile atlan su miktarndan daha azdr. Damlama esnasnda bir miktar tuzda atlr.Baz bitki trleri ihtiya fazlas organik bileikleri ve CO2in bir ksmn kkleri ile dar verirler. Baz bitkilerde zehirli maddeler suda znmeyen tuzlar ekline evrilmekte ve zararsz hale getirilmektedir.Bunlar kofullarda ounlukla kalsiyum oksalat kristalleri halinde birikir,yaprak dklmesi ile dar atlr. HAYVANLARDA BOALTIM Snger ve slenterler de metabolizma artklar vcut yzeyinden dfzyon ile atlr.Slenterlerde NH3 ve CO2 gibi boaltm maddeleri vcut boluuna (Gastro vaskler sistem) geer. Protonefridyum :

139

Fatih Turgut KOT

En basit boaltm sistemine protonefridyum denir.Planarya,tenya gibi yass solucanlarda grlr.Alev hcreleri vcudun su dengesini salar.CO2 ve NH3 gibi artk maddelerde difzyonla vcut yzeyinden dar atlr. Nefridyum : Toprak solucan ve halkal solucanlarda grlr.Toprak solucannn her halkasnda iki ucu ak olan nefridyum denen boaltm organ bulunur.Her halkadaki nefridyumlar bamsz hareket ederler. Malpighi Tpleri : Eklem bacakllarda ( Bceklerde) bulunan boaltm organ Malpighi tpleridir.rik asit dk ile birlikte dar atlr. Omurgallarda 3 tip bbrek vardr : 1-)Pronefroz => Balk, kurbaa embriyolar ve kpek bal erginlerinde bulunur. 2-)Mezonefroz => Balk, kurbaa erginleri, memeli,ku ve srngen embriyolarnda bulunur. 3-)Metanefroz => nsan , ku ,srngen ve memeli erginlerinde bulunur. reme ve boaltm sisteminin ikisine birden rogenital sistem denir. Erkeklerde wolf kanal spermleri ve idrar dar atar.Diilerde mller kanalnn boaltmla bir ilgisi yoktur.Sadece yumurtalar tar ve dkla alr.Diilerde wolf kanal yalnzca boaltm maddelerini tar.Memelilerde ise mller kanalndan yumurta kanal,uterus ve vajina gibi yaplar geliir. Balk,kurbaa, ku ve srngenlerde reme hcreleri,boaltm maddesi,sindirim artklar kloaktan dar alr.Memelilerde sindirim artklar ans den atlr. Evrimsel sraya gre basit den karmaa : Kontraktil koful (Paremecium) Protonefridyum(Yass solucan) Nefridyum(Halkal solucanlar) Malpighi tpleri(Bek) Bbrekler(Omurgallar). Metabolik artklar : Protein ve nkleik asitlerin paralanmas ile azotlu artk rnler meydana gelir. O2liSolunum Protein Aminoasit Amonyak(NH3)

140

Fatih Turgut KOT

Amonyak(NH3)

Amonyak Su hayvanlar,Bir hcreliler,Kurbaal ar

re(Suda znr) Memelilerde

rik asit(Suda znmez) Bek,ku ve srngenlerde

Amonyak (NH3) :Azotlu artk proteinlerin enerjiye evrilmesi ile oluur. Azotlu artklarn ilk hali amonyaktr(NH3).Amonyak vcut ierisinde ok etkili bir zehirdir.Amonya amonyak olarak atabilmek iin ok su harcamak gereklidir.Su hayvanlarnn byle bir problemi olmadndan cmerte su kullanarak amonya atarlar.Paremecium,Hidra,Planaria,balklar ve vb. rik asit : Bcekler ve kularda,srngenlerde amonyak rik asite dntrlerek dar atlr.rik asit sentezinde ok az su kullanlr. Bylece bcek,ku ve srngenler a-)Daha az su kullanm olurlar ve vcutlarnda az su bulunur. b-)Az su bulunduu iin vcutlar hafifi kalr.Buda umalarn kolaylatrr. re : Memelilerde amonyak daha az zehirli olan reye evrilir.re suda znr ve bol su ile vcut dan dar atlr.Amonyan reye dnt reaksiyonlar dizisine re emberi veya ornitin devri denir. Ornitin+NH3+CO2 Sitrlin+H2O Sitrlin+NH3 Arjinin+H2O Arjinin+H2O Ornitin+re NSANDA BOALTIM SSTEM nsanda boaltm sistemi bbrekler ve bunlara bal sistemlerden baka boaltm ve dzenleme grevi yapan deri, akcier ve sindirim kanaln da iine alr.Deri metabolik artklarn %5-10nun atlmasnda;akcier su ve CO2in uzaklatrlmasnda grev alr.Hemoglobinin yklma rnleri olan safra pimentleri karacier tarafndan salglanr. Bbrek dtan ie doru Kabuk(Korteks),bunun altnda yer alan z(Medulla) blgesi ve i ksmda havuzcuk(Pelvis) bulunur. nsan bbreindeki boaltm birimi nefrondur.Nefron ;Malpighi isimcii (Glomerulus+bowman kapsl) ile proksimal tp,Henle kulpu,distal tp ve toplama kanalndan oluur.Kandaki re gibi boaltm artklarnn ve suyun fazlasnn zlerek idrar halinde dar atlmas nefron denilen yaplarla

141

Fatih Turgut KOT

gerekleir. Her bir bbrek 1,3 milyon nefrondan oluur. Bbreklerin her biri 120-170 gr arlndadr. Havuzuk idrarn bbrekte biriktii ilk yerdir. Kabuk (Korteks) blgesi :Kabuk blgesinde nefrona ait Bowman kapsl ,glomerulus,proksimal tp,distal tp bulunur. z (medulla) Blgesi :Henle kulpu ve idrar toplama kanallar bbrein z blgesinde bulunur. Havuzcuk (Pelvis) : Nefronlardan piramitlere szlen idrar,piramitlerin sivri ucundan havuzcua aktarlr. Bbreklerin grevleri : 1-)Boaltm salar. 2-)Dzenleyici (Homeostazi) grev yapar. a)Elektrolit dengesini dzenler(Na,K) b)Asit baz dengesini korur.Kann pHn dengede tutar.Kanda her zaman HCO3 iyonlar vardr.Kan bazik ise kanalcklar oluturan hcreler sodyumu pompalar, hidrojen iyonlarn geri alr.Kan asidik ise hidrojeni geri atar,sodyumu geri alr. H+HCO3 H2CO3+CO2 3-)Kann ozmotik basncn dzenler. 4-)Kan basncn dzenler. Glomerulus klcallarnn Dier klcallara gre fark : 1-)Dier klcallar atar ile toplar damar arasnda bulunmasna ramen glomerulus klcallar iki atar damar arasnda bulunur.Bu yzden kan basnc btn klcallar boyunca sabitdir. 2-)Glomerulus klcallar iindeki kan basnc dier klcallardaki kan basncnn iki katdr. 70 mmHg basncdr. 3-)Glomerulus klcallar iki sral epitel hcreden olumutur.Bu yksek basnca kar diren ve akyuvar ,alyuvar,trombositlerin ve proteinlerin szlmesini nler. 4-)Bu klcal damarlarda szlme olur,tek ynldr.Geri emilme olmaz. Not : Artk rnlerin vcut svlarndan uzaklatrlmas bbrein nemli ilerin den olmasna ramen en byk grevi ;vcut svs ve kann bileimi,pH deeri ve hacminin dzenlenmesini salamaktr. NSANDA BBRENDE DRARIN OLUUMU nsan bbreinde idrar oluumunda szlme,geri emilme ve salglama evreleri vardr. 1.Szlme : Yksek kan basnc etkisiyle glomerulus klcal damarlarndan bowman kapslne amino asitler,glikoz,inorganik maddeler,re ,rik asit ve su geer.Bu olaya szlme denir.Szlme srasnda ATP harcanmaz.Bbreklerde re yeterince szlmez ise kanda re miktar artar buna remi hastal denir.Souk
142

Fatih Turgut KOT

havalarda glomerulus klcallarnda bzlme gerekletii iin szlme hz ve miktar artar. 2.Geri emilme : Glomerulustan bowman kapslne szlen svnn hepsi darya atlmaz. Sznt iinde bulunan su,glikoz,amino asit,inorganik tuzlarn nefron kanallarndaki hcrelere alnmasna geri emilim denir.Geri emilen maddeler nefron kanallarn saran klcal damarlara geri verilir. Proksimal tpde geri emilme :Su ozmoz ile,glikoz ve amino asitlerin tm ,vitaminler,amonyum,Na,CI,HCO aktif tama ile geri emilir.Hidrojen iyonlarda younlua bal olarak aktif veya pasif olarak geri emilir. Henle kulpunda geri emilme : Klor iyonlar aktif tama ile geri emilirken, sodyum iyonlar da pasif olarak geri emilir.Henle kulpunun kan kolundan su geri emilmez.Henle kulpu idrardaki suyun azalmasn salar.Bu nedenle l hayvanlarnda henle kulpu daha uzundur. Distal tp : Su ve sodyum geri emilimi devam eder.Suyun geri emiliminin tamamland ksmdr.Geri emilen su miktar Antidiretik hormonun (Vazopressin) etkisi ile salanr.Bu hormon distal tp ve idrar toplama kanalna etki ederek geri emilimi salar.Ayrca Distal tpe etki eden aldosteron (Mineralkortikoidler) hormonu da minarel ve tuz miktarn dengede tutar. Distal tp reyi geirmedii iin,re geri emilmez.Parat hormun distal tpden Ca geri emilimini salar. Salkl kiilerde glikoz ve amino asitlerin tamam,suyun % 99u,sodyum iyonlarnn % 99.5i,renin % 50si,tuzun %98i geri emilir. Her maddenin kandaki normal deerine eik deer denir. 3.Salglama : Szlme ile bowman kapslne geemeyen maddeler, klcal damarlardan aktif tanma ile kanalca geri geri verilir.Bu olaya salglama veya aktif boaltm denir.Amonyak,hidrojen ve potasyum iyonlar ve eitli ilalar kanalcklara aktif boaltm ile geirilir.

143

Fatih Turgut KOT

144