TBTAK

BYOTEKNOLOJ ve GEN TEKNOLOJLER STRATEJS

VZYON 2023 PROJES BYOTEKNOLOJ ve GEN TEKNOLOJLER STRATEJ GRUBU

Austos 2004 ANKARA

Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri Strateji Grubu yeleri

Koordinatr ve Salk Alt Grubu Raportr: Prof.Dr. Mehmet ztrk Tarm Alt Grubu Raportr: Prof.Dr. smail akmak Hayvanclk Alt Grubu Raportr: Do.Dr. Sezen Arat TBTAK-MAM-GMBAE Sabanc niversitesi Bilkent niversitesi Fen Fak. Molekler Biyoloji ve Genetik ABD

Endstriyel retim Alt Grubu Raportr: Prof.Dr. Haluk Hamamc yeler: Prof.Dr.Mahinur Akkaya Do.Dr. Ender Altok Prof.Dr. Nee Atabey ABD Do.Dr. Haydar Ba Prof.Dr. Nee Bilgin Prof.Dr. hsan al Prof.Dr. Selim etiner Yrd.Do.Dr. Sami Doanlar Prof.Dr. Sedat Dnmez Prof.Dr. Trkan Eldem ABD Prof.Dr. Burak Erman Prof.Dr. Okan Erturul Do.Dr. smet Grhan Prof.Dr. Nesrin Hasrc Do.Dr. Dilek Kazan Dr. Ercan Kurar Prof.Dr. H.Avni ktem Prof.Dr. Meral zg Prof.Dr. Zehra Sayers Dr. Uur Sezerman Dr. Tijen Talas Ko niversitesi, Kimya ve Biyoloji Mhendislii Blm Ankara niversitesi, Veterinerlik Fakltesi, Genetik ABD Ege niversitesi, Biyomhendislik Blm ODT, Fen Edebiyat Fakltesi, Kimya Blm TBTAK-MAM-GMBAE Seluk niversitesi, Veterinerlik Fakltesi, Zooteknigenetik Blm ODT, Biyoloji Blm Hacettepe niversitesi, Tp Fakltesi, Tbbi Biyoloji ABD Sabanc niversitesi, Mhendislik ve Doa Bilimleri Fakltesi Sabanci niversitesi TBTAK-MAM-GMBAE TBTAK-MAM-GMBAE Boazii niversitesi, Molekler Biyoloji ve Genetik Blm Hacettepe niversitesi, Eczaclk Fakltesi,Farmakognozi ABD Sabanc niversitesi, Doa Bilimleri Fakltesi zmir Yksek Teknoloji Enstitts, Biyoloji Blm Ankara niversitesi, Ziraat Fakltesi, Gda Mhendislii Blm Hacettepe niversitesi, Eczaclk Fakltesi,Farmastik Biyoteknoloji ODT Acbadem Hastanesi, Genetik Tan Merkezi Dokuz Eyll niversitesi, Tp Fakltesi, Tbbi Biyoloji ve Genetik ODT, Mhendislik Fakltesi, Gda Mhendislii Blm

indekiler
1. 2. Biyoteknoloji ve Gen Teknolojilerinin Stratejik nemi..........................................5 Salk Biyoteknolojisi ve Gen Teknolojileri ...........................................................6
HEDEF 1: Koruma, Tan ve Tedavide Genombilim.................................................................6 HEDEF 2: Hcre Tedavileri.....................................................................................................8 HEDEF 3: la Kefi...............................................................................................................10 HEDEF 4: Teraptik Protein lalar........................................................................................12 HEDEF 5: Biyoinformatik Ara ve rnler.............................................................................14

3.

Tarm Biyoteknolojisi ve Gen Teknolojileri...........................................................15

HEDEF 1: Bitkilerde Stres Tolerans ve levsel Gda retimi..............................................16 HEDEF 2: Bitki Hastalklarnn Tans ve Biyolojik Mcadele................................................18 HEDEF 3: Nitelikli Tohum, Fide ve Fidan Materyali retimi..................................................19 HEDEF 4: Gen Kaynaklarnn Korunmas ve Hedef Genlerce Karakterizasyonu..................20 HEDEF 5: GDO Biyogvenlik Sistemlerinin Gelitirilmesi.....................................................22

4.

Hayvanclk Biyoteknolojisi ve Gen Teknolojileri.................................................23

HEDEF 1: Hayvan slahnda Molekler Biyoloji ve Biyoteknolojik Yntemlerin Kullanlmas ile Ekonomik Deeri Yksek Hayvanlarn Gelitirilmesi......................................24 HEDEF 2: Yaban ve Evcil Hayvan Gen Kaynaklarmzn Korunmas ve Molekler Dzeyde Tanmlanmas......................................................................................24 HEDEF 3: Biyoteknoloji ve Gen Teknolojilerine Dayal Molekler Tan, Hayvansal la ve Alarn Gelitirilerek Kullanma Sunulmas.......................................................26 HEDEF 4: Transgen Teknolojisi ile la retimi...................................................................27

5.

Endstriyel Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri...................................................28

HEDEF 1: Alternatif Enerji Kaynaklarnn Gelitirilmesi.......................................................28 HEDEF 2: evre Dostu Endstriyel retim Srelerinin Gelitirilmesi................................29

6.

Hedefleri Destekleyecek Politikalar......................................................................30

6.1. 6.2. 6.3. Eitim ve nsan Kaynaklarna Ynelik Politika ve Destekler....................................30 Yasal ve Dzenleyici Politikalar...............................................................................30 Mali Politikalar..........................................................................................................31

Ekler
Ek 1: Yapsal ve levsel Genombilim Yol Haritas Ek 2: Hcre Tedavileri Yol Haritas Ek 3: la Tarama ve Tasarm Teknolojileri Yol Haritas Ek 4: Teraptik Protein lalar Yol Haritas Ek 5: Biyoinformatik Ara ve rnler Yol Haritas Ek 6: Tarmda Stratejik Hedefler Yol Haritalar zeti Ek 7: Bitki Stres Tolerans ve levsel Gda retimi Yol Haritas Ek 8: Hastalklarn Tans ve Biyolojik Mcadele Yol Haritas Ek 9: Nitelikli Tohum, Fide ve Fidan Materyali retimi Yol Haritas Ek 10: Bitkisel Gen Kaynaklarnn Korunmas ve Karakterizasyonu Yol Haritas Ek 11: GDO Biyogvenlik Sistemlerinin Gelitirilmesi Yol Haritas Ek 12: Hayvan slahnda Molekler Biyoloji ve Biyoteknolojik Yntemlerin Kullanlmas ile Ekonomik Deeri Yksek Hayvanlarn Gelitirilmesi Yol Haritas Ek 13: Yaban ve Evcil Hayvan Gen Kaynaklarmzn Korunmas ve Molekler Dzeyde Tanmlanmas Yol Haritas Ek 14: Biyoteknoloji ve Gen Teknolojilerine Dayal Molekler Tan, Hayvansal la ve Alarn Gelitirilerek Kullanma Sunulmas Yol Haritas Ek 15: Transgenik Hayvan Teknolojisi ile la retimi Yol Haritas

1. Biyoteknoloji ve Gen Teknolojilerinin Stratejik nemi

Molekler Biyoloji, Hcre Biyolojisi, Genombilim ve benzeri alanlardaki bilimsel ilerlemeler sayesinde, Dnyada zellikle salk ve tarm sektrlerindeki biyoteknolojik uygulamalarda bir patlama yaanmaktadr. Modern Biyoteknoloji veya Yeni Biyoteknoloji olarak tanmlanan bu gelimelerin insanla daha salkl bir yaam iin ei grlmemi frsatlar yaratt aikardr. Bu frsatlar ABD gibi lkelerde ayn zamanda ekonomik faydaya dntrlm, salk ve tarmla ilgili biyoteknoloji sektr ABD ekonomisinin itici glerinden birisi haline gelmitir. Benzer gelimeler sadece Avrupa Birlii ve Japonya gibi gelimi endstriyel toplumlarda deil, ayn zamanda Gney Kore, srail, Hindistan, in gibi ekonomisi bymekte olan lkelerde de yaanmaktadr. Trkiye, dnyadaki bu gelimeler karsnda henz tutarl bir tavr alamamtr. Salkta biyoteknoloji sadece ekonomik boyutlar ile deil, sosyal devlet anlay erevesinde de ihmal edilemeyecek bir konudur. AB adayl ile ivme kazanan toplumsal deiim hareketi, genelinde bilim ve teknolojiyi, bu rapor kapsamnda ise Salk, Tarm, Hayvanclk ve Endstriyel retim alanlarnda Molekler Biyoloji Bilimini ve Biyoteknoloji alanlarn' kucaklamak zorundadr. Bu alanlarda gerekli admlar zamannda atlmad takdirde, Trk insannn sal ve Trkiye ekonomisi, ulusal olarak planlanamayan ve sadece d dinamiklerin etkisiyle ekillenen bir yapya dnecektir. Bu ve benzeri nedenlerle, Trkiye biyoteknolojinin zellikle salk ve tarm alanlarnda kullanm konularnda acil olarak tavr almak ve kendi Ulusal Biyoteknoloji Strateji ve Programlarn oluturarak bir an nce hayata geirmek zorundadr. Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri Strateji Grubu, raporunu hazrlarken, Vizyon 2023 ngr almas sonularn da dikkate alarak, ancak bu sonularla kendisini snrlamadan, Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri stratejik alannda, ulusal, blgesel ve kresel boyutlar da iine alarak, bilimsel, teknolojik, sosyal ve ekonomik parametrelerin ekseninde almaya zen gstermitir. Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri Strateji belgesi, drt ana sektre odaklanmtr. Bunlar srasyla, salk, tarm, hayvanclk ve endstriyel biyoteknoloji sektrleridir. lgili sektrlerde belirlenen somut hedeflerin, ngrlen yol haritalarna sadk kalarak gerekletirilebilmesine bal olarak, Trkiye 20 yl gibi ksa bir dnem iinde Molekler Biyoloji, Biyoteknoloji ve Gen Teknolojilerinde kresel bir g haline gelme ansna sahiptir. Byle bir g, Trkiye'ye yirmibirinci yzyln teknolojisi olarak tanmlanan biyoteknoloji alannda sadece insannn refah dzeyini ykseltmekle snrl olmayan, ekonomik ve teknolojik bir stnlk salayacaktr. lkemiz bu gcn ve stnln iaretlerini 5-10 yl gibi ksa bir dnemde, zellikle salk ve tarm sektrlerinde grmeye balayacaktr. Gelien dnya iinde, geni tarm alanlarna sahip, ulusal varlklarn teknolojiyle deerlendiren ve insannn saln gzeten bir toplum olarak Trkiyede, biyoteknolojinin salk, tarm ve hayvanclk alanlarndaki hedeflenen gereki baarlar, uzun vadede daha cesur ve kapsaml hedeflere ynelebilecektir.

2. Salk Biyoteknolojisi ve Gen Teknolojileri

Strateji grubumuz, Vizyon 2003 almalarndan elde edilen verilerden hareketle, Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri balamnda, Trkiye'nin nne salk alannda baz somut hedefler koymaktadr. Aada be grupta toplanan bu hedefler saptanrken, sosyal devlet anlay, ulusal kaynaklar ve kresel ekonomik rekabet koullar, ncelikle dikkate alnmtr. Biyoteknoloji ve Gen Teknolojilerinin yaratt frsatlar ve salkta uygulama yelpazesinin ok geni olmas, hedeflerin seiminde baz zorluklar yaanmasna neden olmakla birlikte, belirlenen hedeflerin, ulusal kaynaklarla gerekletirilebilir boyutta, ayn zamanda sosyal veya ekonomik fayda alarndan da en nemli hedefler olduuna inanyoruz. Dier taraftan, salk alan, kapsad toplumsal boyutlarn nemi nedeniyle, "Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri stratejisinde en ncelikli alan olmak durumundadr. Ancak, salk alannda ortaya konan hedeflerin, ksmen salk dndaki alanlarn hedefleri ile rtt de unutulmamaldr. Trkiyenin salkta biyoteknoloji ve gen teknolojileri kapsamndaki somut hedefleri yle belirlenmitir: HEDEF 1) KORUMA, TANI ve TEDAVDE GENOMBLM: Hastalklarn Genetik Bileenlerinin Belirlenerek Koruma, Tan ve Tedavide Kullanmnn Yaygnlatrlmas HEDEF 2) HCRE TEDAVLER HEDEF 3) LA KEF: la Tarama ve Tasarm Teknolojilerinde Yetkinleme HEDEF 4) TERAPTK PROTEN LALAR: Patent-Sonras Teraptik Proteinler Bata Olmak zere Teraptik Proteinlerin retimi HEDEF 5) BYONFORMATK ARA VE RNLER HEDEF 1: KORUMA, TANI ve TEDAVDE GENOMBLM (Hastalklarn Genetik Bileenlerinin Belirlenerek Koruma, Tan ve Tedavide Kullanmnn Yaygnlatrlmas) lkemizde yaygn olarak gzlenen hastalklarn banda kalp-damar hastalklar, diyabet, yksek tansiyon ve kanser gibi kronik hastalklar gelmektedir. lke nfusunun yalanmas ile bu tr hastalklarn oran artmaya devam edecektir. Dier bir yaygn hastalk grubu ise enfeksiyon hastalklardr. Bu ikinci grup hastaln orannn zaman iinde azalmas beklenmekle birlikte, dnyada zaman zaman yeni enfeksiyonlarn yaygnlamas da gzlenmektedir. Belli baz enfeksiyon hastalklarnn belli genetik yapya sahip kiilerde gzlenmesi veya genetik yapdaki deiimlerin gerek kronik hastalklarn gerekse enfeksiyon hastalklarnn seyrini deitirmesi de dikkati eken bir dier konudur. Genetik bileenler asndan ele alndnda, kronik hastalklarn bir ok genin farkl evre faktrleri ile etkileimine bal olmas kanlmazdr. Gerek gen saysnn fazlal, gerekse evre faktrlerinin deerlendirilmesinde karlalan yntemsel zorluklar, kronik hastalklarn genetik bileenlerinin saptanmasn gletirmektedir. Tip II diyabet rneinde olduu gibi sorumlu genlerin saptanmasnn ok zor olduu, yaygn multifaktryel hastalklarn ender monogenik formlar (yaklak % 2-3), hastalk patogenezini aklamak iin ok deerlidir. Trk toplumunda % 25e varan akraba evlilii oran ve uzun dourganlk

yandan dolay ailelerde ok sayda etkilenmi birey bulunmas, monogenik formlarda yeni genlerin tanmlanmas iin bir avantaj olup, yaygn hastalklarn genetik epidemiyolojisi asndan rekabet gcmz artran bir etkendir. imdiye kadar d lkelerde gerekleen hastalk geni saptama aratrmalarnda, Trk ailelerin sra d bir younlukta kullanlm olmas, lkemizdeki genetik yapnn aratrma asndan zenginliinin bir iaretidir. Hastalk genleri ve bu genlerin ilevlerine bal olarak gelitirilen yeni tan ve tedavi yntemleri, genetik materyalin kaynana baklmazszn, bulularn yaplm olduu lkelerin kurulular tarafndan patentlenmektedir. Bu nedenle, ulusal genetik zenginliimizin lkemizde deerlendirilmesinin tek yolu, bu tr aratrma ve bulularn Trkiye'de gerekletirilebilmesidir. Yukarda sralanan verilerden hareketle, hastalk bileenleri olarak yeni genlerin ve varyantlarnn, gen kombinasyonlarn ve genom yaplarnn belirlenmesi nemli ulusal hedeflerimiz arasnda yer almaldr. Yaygn hastalklar modelinde olduu gibi genetik yatknlk kavram farmakogenetik / farmakogenomik alannda da uygulama bulmaktadr. Farmakogenomik, ilalara kar bireysel olarak deiken olan yant eitliliini belirleyen genomdaki yapsal ve ilevsel zelliklerin incelenmesini kapsar. lalarn etkilerinin ve yan etkilerinin hastalar arasnda farkllk gsterdii uzun zamandan beri bilinmektedir. Bu bireysel farklln balca nedeni kiiden kiiye deikenlik gsteren genom yapsdr. Genlerdeki varyasyonlar sonucunda ilalarn vcuda alnma, metabolizma ve vcuttan atlma aamalarnda yer alan ve saylar yzleri bulan proteinler (tayclar, ila etken maddelerinin kimyasal yapsn deitiren enzimler vb.) kiiden kiiye, toplumdan topluma deien farkllklar iermektedir. Bu tr varyasyonlarn hzl ve salkl yntemlerle saptanabilmesi ve bu bilgilerin farmakokinetik, farmakodinamik ve toksikolojik etkilerle ilikilendirilmesi; kiiye zg ilalarn gelitirilmesi ve ila dozlarnn belirlenmesini mmkn klacaktr. Kiiye zg tedavi seenekleri ise hem ilalarn daha aklc ve etkin kullanmn, hem de istenmeyen etkilerin (yan etkiler veya toksik etkiler) nlenebilmesini veya azaltlmasn salayacaktr. Bu amala, zellikle genetik epidemiyoloji ve yapsal genom teknolojileri bata olmak zere baz bilim dallarn iine alacak ve temel bilimlerle klinik bilimlerin entegrasyonunu salayacak ulusal dzeyde multidisipliner rgtlenmelerin oluturulmas gerekmektedir. Bu tr etkinlikler yeni hastalk genlerinin bulunmasn ve Trk toplumunun hastalklar asndan nemli genom zelliklerinin belirlenmesini salayacaktr. lkenin mevcut insan altyaps bu rgtlenme iin yeterlidir. Balca eksiklik uygun teknolojilerin lkemizde yaygn olarak kullanlamamas ve buna bal olarak maliyetin yksek kalmasdr. Mevcut altyap, iletme kayna ve yardmc teknik kadro yetersizlii nedeniyle kullanlamamaktadr. Bu hedefin en nemli yarar, etkin korunma, hzlandrlm tan, daha etkin ve yan etkileri azaltlm tedavilerin ve dier hasta odakl stratejilerin gelitirilmesi alannda yapaca hizmettir. Enfeksiyon hastalklar lkemizde gerek ocuk sal, gerek halk sal asndan nemini korumaktadr. Bir ok enfeksiyon hastal lmcl olmasa bile, tedavi giderleri ve igc kayb alarndan lkemizde nemli ekonomik kayplara yol amaktadr. Enfeksiyon hastalklarnn lkemizde yaygn olmasnn balca nedeni, hastalk patojenlerin erken tansnn etkin ve yaygn olarak gerekletirilememesidir. Bu nedenle, patojenlerin molekler yntemlerle tiplendirmesini yapan hizmetlerin ulalabilir ve hzl hale

getirilmesi de nemli bir ulusal hedef olmak durumundadr. Patojenlerin erken ve etkin tans, sadece enfeksiyon hastalklarnn tedavisinde deil, koruyucu salk hizmetleri asndan da nemli ekonomik ve sosyal faydalar salayacaktr. Ayrca, bu alanda elde edilecek kazanmlar, zamanla yerli tan kitlerinin retiminin ve bunlarn blgesel ya da kresel olarak pazarlanabilmesinin de yolunu aacaktr. Bu hedef iin teknoloji gelitirme aamalar temel aratrma, evrimsel aratrma1, snai aratrma, rekabet ncesi snai gelitirme ve snai gelitirme olup, teknoloji transferi de gerekebilir. Ayrca, hedefe ynelik ve ok katlml (niversite, kamu ve zel sektr) projelerin, bir proje ars formatnda, rekabete ak ve tarafsz deerlendirme kriterleri ile seilip deerlendirildii ulusal programlar uygulanmaldr. HEDEF 2: HCRE TEDAVLER Kaybedilmi olan herhangi bir yaamsal fonksiyonu geri kazandrmak ve/veya vcuda teraptik moleklleri salamak amacna ynelik olarak canl hcrelerin transplantasyonu getiimiz 25 ylda ncelikli bir aratrma konusu olmutur. Bu tr teraptik yaklamlardan bir ou klinik denemeler aamasna kadar uzanm ve bazlarndan baarl sonular elde edilmitir. nmzdeki yllarda bu tr uygulamalarn yaygnlaarak srmesi beklenmektedir. Hcre transplantasyonu bir ka trde olabilir. Otolog transplantasyon, hastadan alnan hcrelerin belirli bir ilemden (hasta zerinde veya alnan hcreler zerinde) sonra, hastaya geri verilmesine dayanr. Allojenik transplantasyonda, baka insanlardan alnan hcreler hastaya verilir. Bu amala, geleneksel kan transfzyonlar dnda klinikte en sk kullanlan hcreler kemik iliinde, bebek gbek kordon kannda ve evre kannda bulunan ve zel yntemlerle erikinde de belli byme faktrlerinin yardm ile retilebilen ve kan hcrelerine dntrlebilen hematopoetik kk hcreleridir. Son 20 yldr dnyada kabul gren kemik ilii veya periferik kandan elde edilen ve kan retebilen hcrelerin nakli, Akdeniz anemisi, lsemi ve lenfoma gibi hastalklarn ve kanserlerin tedavisinde baarl bir ekilde uygulanmaktadr. Ayrca hematopoetik kk hcrelerin kan dnda baka doku hcrelerine dnebildii gsterilmi olmakla birlikte, bu tr hcreler henz kan dndaki dokularn yenilenmesinde kullanlmamtr. Erikin kk hcreleri erikin bireylerden elde edilen, embriyonal kk hcreleri gibi bir ok hcre tipine dnme potansiyeline sahip olan hcrelerdir. Bunlar arasnda kemik iliinden elde edilen mezenkimal kk hcreleri en iyi tanmlanm olanlardr. Kemik, kkrdak ve ya hcrelerine dnt gsterilmi olan bu hcrelerin klinik denemeleri getiimiz yllarda uygulanmaya balamtr. Mezenkimal kk hcrelerinin dnda, yetikinlerde, hepatik, epidermal ve nral kk hcrelerin varl da gsterilmitir. Yetikin kk hcreleri, etik olarak daha az sorunlu olduklarndan, nmzdeki yllarda youn olarak kullanma girebilirler. Ayrca, hepatosit gibi farkllam erikin hcreleri de klinik denemelerden gemektedir; ancak bu tr uygulamalar henz yaygnlamamtr. Embriyonik kk hcreleri, embriyoda erken evrede bulunan totipotent veya pluripotent kk hcreler olarak tanmlanrlar. Embriyonik kk hcreleri, in-vitro (laboratuvar ortamnda) olarak dllenmi ve ihtiya fazlas embriyolar veya istem zerine sonlandrlan gebeliklerden elde edilebilmektedir. Embriyonik kk hcreler

zerindeki temel bilim aratrmalarnn en ksa srede klinikte tedavisi mmkn olmayan birok hastala yarar olabilecek ekilde kullanm beklenmektedir. Bylece kendini yenileme ve onarm kapasitesi olmayan hcrelerin kaybna bal olarak gelien hastalklar tedavi edilebilecektir. Bunlar arasnda Parkinson, Alzheimer, multipl skleroz, kaza sonucu oluan feller ve sinir hcrelerinin (nronlarn) yitirilmesiyle gelien dier hastalklar, kalp krizi sonucu oluan kalp kas yetmezlii, osteoartrit veya eitli nedenlerle oluan kkrdak ve kemik kayplar, kanser ve baklk sistemi hastalklar ile eker hastal (Tip-1 diabetes mellitus) saylabilir. Hcre transplantasyonu aracl ile gen tedavisinin de gerekletirilebilecei bir ok almada gsterilmitir. Bunlar arasnda, uygun verici bulunduu takdirde, baz genetik hastalklarda (rnein Hurler sendromu olarak da adlandrlan mukopolsakkardoz hastalnda), salam bebeklerden elde edilen kordon kan kk hcresi transplantasyonu ile baarl sonular elde edilmitir. Dier bir yaklam ise, in-vitro koullarda gen aktarlm olan hcrelerin transplantasyonudur. Ayrca, hastadan alnan deiik hcrelerin veya kk hcrelerin veya genetik olarak deitirilmi hcrelerin, biyomateryaller aracl ile rejenaratif tedavilerde kullanm bu kategorinin nemli bir uygulamasdr. nmzdeki yllarda insan kk hcrelerinin laboratuvar ortamnda arzu edilen hcre trlerine farkllatrlmas da mmkn grnmektedir. Hcre tedavilerinin lkemiz asndan en nemli ynlerinden birisi, tedavide kullanlacak olan hcrelerin ithal yolu ile temin edilemeyecek olmas; hastaya yakn, yerel laboratuvar ve kurulularca bu hizmetin verilmesi gereidir. Bunun iin, hcre tedavisi uygulamalarnn yasal ve etik dzenlemeleri ile uyum salayan yresel ve blgesel hcre teknolojisi kurulular kurularak, hastaya zg hcresel tedavilerin yaplmas gerekecektir. Dier yandan, biyomateryal uygulamalar yoluyla ve doku mhendislii yntemleriyle yeni dokularn (kemik, kkrdak, deri) laboratuvar ortamnda retilebilmesi mmkn olmutur. Hcre transplantasyonu ile gerekletirilen tedaviler pahal olmalarna ramen, ilala tedavinin mmkn olmad hastalklarda alternatif oluturmakta ve henz tedavisi mmkn olmayan hastalklarn tedavisinde zm getirebilmektedir. Bu nedenle hcre transplantasyonu yntemleri ile ilgili aratrma ve etkinliklerin lkemizde de balatlmasnn gerekli ve yararl olduuna inanlmakta; bunun iin yerel retim nitelerinin kurulmas kanlmaz grnmektedir. Bu amala, kamu kurulularnn hcre biyolojisi aratrmalar ve tedavi edici hcre teknolojileri, zel kurulularn ise hcre teknolojileri ve tedavi hizmetleri ynnden desteklenmeleri gereklidir. Bu hedef iin balca faaliyet alanlar temel aratrma ve evrimsel aratrmadr. Snai aratrma gereklidir; rekabet ncesi snai gelitirme, snai gelitirme ve teknoloji transferi gerekebilir.

Ulusal Programlar: hedefe ynelik ve ok katlml (niversite, kamu ve zel sektr) projelerin, bir proje
ars formatnda, rekabete ak ve tarafsz deerlendirme kriterleri ile seilip deerlendirildii ulusal
evrimsel aratrma; temel aratrmalardan elde edilen bilgi kullanlarak, biyoteknolojik ya da medikal bir uygulama ya da hedefe ynlendirilmi bilgiyi retmek amacyla yaplan zgn aratrmalardr.
1

programlar uygulanmaldr. Bu kapsamda "Trkiye Hcre Tedavileri Ulusal A" kurulmal, "molekler hcre biyolojisi", "somatik hcre plastisitesi", "yetikin kk hcre teknolojisi", "embryonik kk hcre teknolojisi" ve "hcre tedavisi" gibi alanlarda uzmanlaacak olan aratrma birimleri, lke sathna yaylm olarak bu ulusal a iinde yer almaldr. Ulusal ada yer alacak olan birimlerin belirli kamu kurulular ile snrl tutulmamas, zel sektrn, zellikle "start-up" biyoteknoloji firmalarnn da bu ada yer almas salanmaldr. Bu amala, ada yer alacak birimlere, birimlerin kamu ya da zel kaynakl olduuna baklmakszn, projeye dayal kamu destei salanmaldr. HEDEF 3: LA KEF (la Tarama ve Tasarm Teknolojileri) Bilimsel bir veriden ilaca uzanan aamalardan ilki "ila kefi" ("drug dscovery") olarak adlandrlan ila etkin madde adaylarnn saptanmasdr. Bu faaliyetler son yllarda, nceden belirlenmi hedeflere ynelik olarak gereklemektedir. "Hedefe ynelik ila aday kefi (targeted drug dscovery) olarak tanmlanan ve genelde "evrimsel aratrma" kapsamnda gelien bu almalarda, nce ilacn hedeflenecei gen veya gen rnleri belirlenir. Bu belirleme almas, hastalklarn molekler patojenezi konusuna younlaan temel aratrmalarla (bkz. hedef 1) olabilecei gibi, mevcut (ilgili bilimsel yaynlara ulaarak ve/veya uluslararas veri bankalar aracl ile elde edilebilen) gncel bilgilerden yola klarak da yaplabilir. Hedef molekln seiminden sonra, ila aday aray stratejisi belirlenir. Bu balamda iki temel yaklam youn olarak kullanlmaktadr: "ila aday tarama (drug screening)" ve "ila aday tasarm (drug design). Bu iki yaklam birbirini tamamlayc yaklamlar olup, ila aday kefi almalarnda her iki yaklamn da kullanlmas yararl olacaktr. "la aday tarama" almalar genellikle yksek lekli aday taramas, n adaylarn belirlenmesi, deney hayvanlarnda in vivo etkinlik ve toksisite almalar evrelerinden oluur. Aday taramalarnda etken madde ktphaneleri (bankalar) kullanlr. Bunlar saylar onbinleri bulan doal kaynakl kimyasal maddeler olabilecei gibi, saylar milyonlar bulan ve "kombinatoryal kimya" teknolojisi ile retilen sentetik kimyasal maddeler de olabilir. Halen en verimli sonu salayan etken maddeler grubunu doal kaynakl olanlar oluturmaktadr. Bunlar, kara bitkileri, kara hayvanlar, deniz organizmalar ve mikroorganizmalarn metabolitleridir. Dnya bitki rts iin verilen rakamlara gre en az 250.000 karalarda yetien bitki tr (kara bitkisi) bulunmaktadr. Dnyadaki bitkilerin sistematik olarak taranan ksm ise bu rakamn sadece %10-15ini tekil etmektedir. Trkiyenin, corafi konumu, jeolojik ve jeomorfolojik yaps, deiik Anakara tiplerine sahip oluu ve farkl iklim kuaklarnn etkisi altnda bulunmasndan dolay sahip olduu zengin bitki rtsnden yararlanmas, bu alanda nemli bir avantaj salayabilir (Trkiye bitki rtsnde bu rakam 11.000e yaklamtr ve her gn bulunan yeni trler bu sayy artrmaktadr). Mikroorganizmalarn saylar onbinlerle ifade edilmektedir. Deniz organizmalar, son 20-30 ylda youn bir ekilde aratrlan ok zengin bir doal kaynak olarak gze arpmaktadr.

10

1981-2002 yllar arasnda ruhsatlandrlm ilalarn %44 doal kaynakl bileiklerdir; %10u biyoteknoloji rnleri, %1i alar, geri kalan (%45) sentetiklerdir. Sadece antibiyotikler dikkate alndnda, %95inin doal kaynakl veya doal kaynakl bir moleklden hareketle elde edildiklerini syleyebiliriz. Dolaysyla, mikroorganizmalar doal kaynak olarak, fermantasyon teknolojisi ise biyoteknolojik bir yntem olarak, bu alanda nemli bir yer tutar. Yeni ruhsatlandrlm olan (1981-2003) antikanser (antitmoral) bileikler arasnda da doal kaynakl bileikler, biyolojikler ve doal kaynakl bir molekl baz alnarak retilen ilalar, toplam antikanser ilalarn %57sini oluturmaktadr. Doal kaynakl bileikler, dorudan ila etkin maddesi olarak kullanlabildii gibi, yar sentezle deitirilerek (modifikasyon, trevlendirme) daha etkin molekllerin elde edilmesinde rol oynarlar. Ayrca, model bileik veya sentez balang maddesi olarak da kullanlabilirler. Bu nedenle, farmakognozi ve farmastik kimya bilimleri, yeni ila molekl bulma ve gelitirme konusunda nemli rol oynamaktadr. Doa, yukardaki rneklerden de grlecei gibi, yeni ila molekllerinin kefinde olduka cmerttir. Ancak, verim her zaman istenilen dzeyde deildir. Bu engel, biyoteknolojik yntemlerle (hcre ve bitki doku kltr vb.) alabilecei gibi, sentez kimyas ile de alabilir. "la aday tasarm" aratrmalar, genellikle kristal yaps bilinen molekller zerinde younlamaktadr. Burada ama, biyoinformatik ve ilemsel biyoloji gibi bilgisayar yntemlerinden yararlanlarak, hedef protein veya dier molekllerin aktif veya ilevsel blgelerine kar molekllerin bilgisayar ortamnda tasarmdr. Rasyonel ila tasarm" olarak da adlandrlan bu yaklam, tedavi edici zellii olan yeni etkin maddelerin bulunmasn hzlandran yntemleri de iermektedir. Rasyonel ila tasarmndaki srelerde bilgisayar destekli tasarm ve molekler modelleme kullanlarak yeni bileiklerin tasarlanmas mmkndr. la aday tasarm almalar sonucunda seilmi olan kimyasal molekller sentezlenip etkinlik dereceleri incelenerek etkenlii saptanan molekller daha ileri almalar iin ila olarak kullanlabilecektir. la aday tanmlamaya kadar uzanan "ila kefi" faaliyet alan lkemiz iin ideal bir konumdadr. Bunun balca nedenleri unlardr: nsan Genom Projesinin tamamlanm ve bir ok genin ilevinin belirlenmi olmas ile, hedeflendirilmi ila kefi almalarnn ok geni bir hedef alanna yneltilmesi mmkn olup; hedef saysnn olaanst yksek olmas, Trkiye gibi lkelerin de ila kefi yarnda ansl olabileceklerini iaret etmektedir. Bulunacak ila adaylar, byk ila firmalarna yksek deerlerde pazarlanabilecei gibi yerli ila sanayii tarafndan ila gelitirme almalarnda da kullanlabilecektir. lkemizdeki mnferit almalarn maddi olarak iyi desteklenen merkez veya merkezlerde toplanmas ile, ulusal floradan hareketle zengin bir "Doal Kaynakl Kimyasal Bankalar" kurmamz ksa srede mmkn olabilir ve lkemize byk rekabet avantaj salayacaktr. Bu hedef kapsamnda gerekletirilmesi gereken faaliyetler bir ka ana balk altnda toplanabilir: (a) la aday hedeflerin belirlenmesi iin protein ilevleri ve proteomiks alanlarnda temel bilim aratrmalar, (b) in vitro ila tarama ve tasarm teknolojilerinin uygulanmas ve (c) in vitro ve deney hayvanlarnda klinik ncesi biyoetkinlik ve toksisite teknolojileri.

11

Bu hedef iin balca faaliyet alan evrimsel aratrma ve snai aratrmadr. Temel aratrma gereklidir; rekabet ncesi snai gelitirme, snai gelitirme ve teknoloji transferi gerekebilir.

Ulusal programlar: "Ulusal Doal Kaynakl Kimyasal Bankalar" kurulmaldr. Bu bankalarn grevi,
Trkiye'de kara,deniz ve gl bitkilerinin, mikroorganizmalarn ekstrelerini hazrlamak, sekonder metabolizme rn kimyasallarn isole etmek, kimyasal analizini yapmak, bu rnleri salkl koullarda saklamak ve zel kural ve anlamalar dahilinde banka envanterinde bulunan maddeleri ilgili kii, kurum ve kurululara salamak olmaldr. Bu amala tek bir bankann kurulmas arzu edilir olsa da, lkemizdeki sadece kara bitki saysnn on binden fazla olmas dikkate alndnda, bankaclk iinin bir yerde gerekletirilmesi fiziksel ve insani altyap asndan mmkn olmayabilir. Bu nedenle, blgesel veya belirli bir bitki grubuna ynelik alan bankalarn kurulmas tercih edilmelidir. Bu tr bankalar bir kamu hizmeti olarak sunulabilecei gibi, zel sektrce gerekletirilecek olan banka kurma giriimleri de kamu tarafndan desteklenebilir. Bu bankalarn verimlilik, kalite ve sreklilik konularnda gvenilir bir konuma oturtulmas gereklidir. Banka materyali ncelikle yurtiindeki kamu ve zel sektr aratrmaclarna sunulmaldr. Bu amala bankaya gelen isteklerin mutlaka uygun "materyal transfer anlamalar" erevesinde karlanmas, bu anlamalarda, test edilen materyalin ticari uygulamas sz konusu olduu takdirde, materyali temin eden banka fikri ve dier mlkiyet haklarnn nasl korunaca aka belirtilmelidir. Bu tr bankalara ait materyalin yurtdna denetimsiz olarak gnderilmesi engellenmelidir. Benzer engelleme almalar, her trl doal materyalin "materyal transfer anlamas" olmakszn lke dna karlmasn nleme amac da gtmesi gerekir. HEDEF 4: TERAPTK PROTEN LALAR (Patent-Sonras Rekombinant Proteinler Bata Olmak zere Teraptik Proteinlerin retimi) Hastalklarn tedavisinde geleneksel olarak, gen ilevlerini dorudan veya dolayl olarak etkileyen dk molekl arlna sahip ilalar kullanlmaktadr. Son 20 ylda buna, biyoteknolojik yntemlerle elde edilen makromolekler yapdaki ilalar da eklenmitir. Tedavide kullanmlar ve saylar hzla artan bu tr ilalar teraptik proteinler (rekombinant proteinler ve monoklonal antikorlar) olarak tanmlanmaktadr. Teraptik proteinler son 20-25 yldr kullanmda olup, katma deeri yksek olan ilalardr. Trkiye'de halen 25 kadar teraptik protein ruhsatlandrlm bulunmaktadr. lke ihtiyac tamamyla, orijinal rnlerin ithalat yolu ile karlanmakta olup, benzer biyoteknolojik (biyojenerik) rnlerin ithalat henz sz konusu deildir. lkemizde, halen kullanlmakta olan teraptik proteinler patent korumas altnda deildir, yani bu tr ilalarn Trkiye'de jenerik olarak retimi veya ruhsatlandrlmasnn nnde herhangi bir yasal engel yoktur. Bu nemli avantaja ramen, baz Asya ve Latin Amerika lkelerinin aksine, lkemizde benzer teraptik protein retimi henz sz konusu deildir. Bunun en nemli nedenleri arasnda, bu tr rnlerin retim ve ruhsatlandrlmas konusunda yasal dzenlemelerin yaplmam olmas, ila sanayimizin ileri teknoloji rnlerine yabanc kalmas ve innovatif firmalarca pazar koruma amacyla gerekletirilen rekabet faaliyetleri yer almaktadr. Kresel teraptik protein pazar, 1998 ylnda 16 milyar dolar iken her yl ortalama % 20 byyerek, 2002 yl sonunda 33.3 milyar dolara ulamtr. Halen, tamamyla ithal rnlerden oluan Trkiye teraptik protein

12

pazar hakknda salkl veriler mevcut deildir. Ancak bu pazarn dnya pazaryla karlatrlamayacak kadar kk olduu tahmin edilmektedir. Trkiyede 2003 yl Ocak-Eyll aylar arasnda toplam biyoteknoloji ilalar 392 milyon dolarlk sat rakam ile ila pazarnn % 16sn, teraptik protein sektr satlar ise 78 milyon dolarla % 3n oluturmaktadr. Ancak, Trkiye teraptik protein pazarnn yllk ortalama % 28 orannda byyerek, 2010 ylnda 573 milyon dolarlk bir bykle ve toplam ila pazarnda % 12lik bir paya ulaaca tahmin edilmektedir. Teraptik proteinlerin kresel ila pazarndaki yeri (bu ilalar sayca az, ancak pazar paylar yksektir) ve lke ihtiyalar gze alndnda, patent sresi dolmu olan teraptik proteinlerin benzerlerinin gelitirilip lkemizde retilmesi, hem ulusal ihtiyac karlamak, hem de kresel ila pazarndan pay alabilmek iin nemli bir ulusal ncelik olmas gerekir. Ancak jenerik ilalarn, orijinal ilacn sahip olduu kalite, etkinlik ve gvenlikte retilmeleri gereklidir. Bu kural makromolekler yapdaki teraptik proteinlerin benzerlerinin retiminde de geerlidir. Bu koulun salanmas bu tr ilalarn insan salnda risk oluturmadan kullanmlarnda ok nemli olduundan, bunlarn retimi ile ilgili yasal dzenlemelerin nasl gerekletirilecei son yllarda en ok tartlan konular arasnda yer almtr. Burada kritik olan konu, yerli retilmesi mmkn olan rekombinant protein ilalarn, ticari rn olarak tedaviye sunulmadan nce hangi denetleme basamaklarndan gemesi gerektiini tanmlayan yasal dzenlemelerin yaplmas ve bu tr rnlerin ruhsatlandrlmas iin gereken analizler iin yasal alt yaplarn oluturulmasdr. Bu balamda rekombinant protein ilalar iin EMEA (Avrupa la Ajans) tarafndan yaynlanan yasal dzenlemeler dikkate alnarak; lkemizde de gerekli yasal dzenlemelerin mutlaka yaplmas gerekmektedir. Son derece hassas olan bu konuya yasal aklk getirilmezse, yerli ila sanayinin bu alana ynelmesi mmkn olamayacaktr. Yukarda sz edilen "patent-sonras teraptik proteinlerin retimi" nceliini gz ard etmeksizin, orta ve uzun vadede bu alandaki dier faaliyetlerin de ncelikli hedefler arasnda yer almasnda yarar grlmektedir. Bunlar arasnda "teraptik proteinlerin kontroll salm sistemlerinin gelitirilmesi" ve "orijinal teraptik protein ilalarn retimi" yer almaktadr. Kontroll salm sistemleri (KSS) ilalarn etkinliini artrmada kullanlan ila tayc sistemleri, ilemleri, aygtlar ve bunlarn optimizasyonunda kullanlan tm stratejleri iermektedir. Bu kapsamnda farkl uygulama yollarna zg srekli etki salayan tayc sistemler tasarlanmakta, ilacn yaps kimyasal modifiye edilerek n-ila veya polimerler ile konjugatlar hazrlanmaktadr. Bu yaklamlarda ilacn farmakokinetik zellikleri deitirilerek, etkisinin uzatlmas, lokalizasyonu ve hedeflenmesi salanmaktadr. Teraptik protein ilalarda KSSnin gelitirilmesi, bu ilalarn etki srelerinin uzatlmas, aktif veya pasif olarak hedeflendirilmesi, immnojenik ve toksik zelliklerin azaltlmasn salayacandan tedavi asndan byk nem tamaktadr. Orijinal teraptik protein ilalarn yerli retimi ksa sre iersinde mmkn grnmemekle birlikte, bu tr ila adaylarnn en azndan klinik ncesi aamaya kadar gelitirilmesi, aratrma merkezlerinde veya "start-up" biyoteknoloji firmalarnda mmkn olabilir. Dier taraftan, patent-sonras teraptik protein ilalar alannda

13

baarl olan zel sektr giriimlerinin, zamanla kendi Ar-Ge birimlerinde yeni teraptik protein ila gelitirme faaliyetlerini hayata geirmeleri de mmkn olabilir. Bu hedef kapsamndaki patent-sonras rnler iin temel aratrma tavsiye edilir, ancak gerekli olmayabilir. Kontroll salm sistemleri ve orijinal teraptik protein ilalar alannda ise temel aratrma vazgeilemeyecek bir aamadr. evrimsel aratrma, snai aratrma, rekabet ncesi snai gelitirme ve teknoloji transferi gereklidir. Snai gelitirme ise balca faaliyet alandr.

Kamu Tedarik Politikalar: lacn en nemli mterisi olan devletin ila tedarik politikalar kapsamnda,
yabanc retici firmalardan ulusal ila aratrmalarnn finansmanna katk salanmas, bu tr ilalarn Trkiye'de kurulmu/kurulacak olan tesislerde retiminin tercih edilmesi gibi nlemler almaldr. HEDEF 5: BYONFORMATK ARA ve RNLER nsan ve dier genom projeleri, yeni deneysel teknojilerin uygulamalar bir ok farkl veriye ok hzl olarak ulam salamtr. Ancak, bu veri bombardman iinde sakl olan gerek ve kullanlabilecek bilgiye ulamay kolaylatracak yeni biliim teknolojilerine ihtiya domu; bu da biyoinformatiin oluumuna neden olmutur. Biyoinformatiin en nemli uygulamalarndan biri, genetik hastalklardan sorumlu olabilecek genlerin bulunmas ve tan mekanizmalarnn oluturulmasnda kullanlmasdr. Gnmzde mikroarray teknolojisi sayesinde hcre iindeki binlerce genin ifade dzeylerini bulmak olasdr. Hastalkl ve normal hcrelerdeki genlerin ifade dzeyleri karlatrlarak hastala neden olan genler grubu biyoinformatik yntemlerle tespit edilebilir. Mikroarray teknolojileri kullanlarak uygulanacak tedavi yntemlerine karar verilmesinde ve hastaya verilecek ilata dozaj belirlenmesinde de biyoinformatik yntemler kullanlmaktadr. Biyoinformatiin dier bir uygulamas da proteinlerin kimyasal yaplarnn bulunmasdr. Proteinlerin yaps onlarn ilevlerini belirler. Yapnn deneysel yntemlerle bulunmas uzun zaman alan ve ok emek isteyen bir sretir ve her zaman baarya ulamaz. Bu yzden hzl bir ekilde yapya ulamay salayacak ilemsel yntemlere ihtiya duyulmaktadr. Yapnn bulunmas ve ilevini yerine getirmesini salayan anahtar faktrlerin belirlenmesi, hangi mutasyonlarn hangi ilev bozukluuna nasl yol atn anlamamz salayarak yeni tedavi yntemlerinin gelitirilmesine yardmc olur. Biyoinformatiin baka bir uygulamas da DNA, protein dizi, yap ve ilev verilerinin bilgiye ulam kolaylatracak ekilde dzenlenerek ve tarama prodesrleriyle donanarak veri bankalarnda saklanmasdr. Proteinlerin protein aileleri olarak gruplanmas ve bunlarn ilevsel motiflerinin belirlenmesi, ilevi daha nce bilinmeyen proteinlerin bu motiflerle hzl olarak taranarak ilevlerinin bulunmasn salar. Proteinlerin etkileim alarnn analizinden,hangi proteinlerin etkileerek hcre ii ilevleri birlikte nasl gerekletirdiklerini anlamak mmkn olur. Buradan da ilevsel metabolik yollar ortaya karlr. Rasyonel ila ve a tasarmnda da biyoinformatik yntemler kullanlmaktadr. Son yllarda bir ok a bu yntemlerle gelitirilmitir. Biyoinformatik yntemlerle istenilen hedefe ynlendirilebilen akll ila tasarmlarn gerekletirmek mmkndr.

14

Yukarda bahsedilen konular haricinde salk alannda yer alan tan, tedavi ve ilaca ynelik pek ok konuda aratrma destei ve uygulama arac olarak yazlm programlarna geni ihtiya duyulmaktadr. Teknik altyap asndan gerekletirilmesi ok kolay olan bu faaliyetlerde, lkemiz bir ok lke ile rekabet edebilecek bir dzeydedir. Burada en nemli eksiklik somut program hedeflerinin olmay yannda, bilgisayar mhendislii ile biyoloji, tp, eczaclk, biyomedikal gibi aratrma alanlarnn birlikte alma ortamlarnn bulunmaydr. Multidisipliner bir alma ortamnda ksa srede biyoteknolojik alanda pek ok sorunun zmnde kullanlacak yazlmlarn gerekletirilmesi mmkn grnmektedir. Bu sayede pek ok katma deeri yksek rn ortaya karmak ve yeni teknolojiler yaratmak olasdr. Biyoinformatik sektr yeni teknolojik rnlerle birlikte hizmet sektrnde de yeni almlar salar. Gelitirilen biyoinformatik bilgi birikimini kullanarak talepte bulunan gruplarn problemlerine zel zmler reten biyoinformatik servis irketlerinin says, Avrupa ve Amerikada giderek artmaktadr. Bu konu ok az bir alt yatrmla (bilgisayar a) ve gerekli eitim, ynlendirme ve kaynak aktarmyla Trkiyenin dnyada sz sahibi olabilecei konulardan biridir. Bu hedef iin balca faaliyet alanlar temel aratrma ve evrimsel aratrmadr.

3. Tarm Biyoteknolojisi ve Gen Teknolojileri

Toprak varlnn snrl olmas ve evresel stres faktrlerinin giderek artmas nedeniyle, artan dnya nfusunun, yakn bir gelecekte yeterli dzeyde beslenemeyecei endiesi giderek yaygnlamaktadr. Uluslararas Gda Politikalar Aratrma Enstitsne (IFPRI) gre dnyada gda gvencesinin salanabilmesi ve alk sorununun ortaya kmamas iin nmzdeki 20 yl iinde dnyadaki tahl retiminin 1.7 milyar tondan 2.5 milyar tona kmas gerekmektedir. Dnyada tarm yaplan topraklarn artmas skonusu olamayacana gre bu dzeydeki verim artnn mevcut tarm alanlarndan salanmas gerekmektedir. Ancak, gnmzde topraklarn byk bir blm, bitkisel retimi snrlayan ok deiik sorunlara sahiptir. Dnya Tarm rgt FAOya gre dnyada kltr altndaki topraklarn yaklak % 90lk bir blmnde bitkisel retimi snrlayan deiik fiziksel ve kimyasal problemler bulunmaktadr. Bu bilgiler, birim alandan alnan bitkisel verimin nmzdeki yllar iinde mutlaka artrlmasn gstermektedir. teyandan, byk bir blm gelimekte olan lkelerde olmak zere dnya nfusunun yarsnda mikroelement ve vitamin eksiklii ve bu eksikliklere bal salk sorunlar bulunmaktadr. Bu nedenlerle, hem verim kapasitesi yksek ve marjinal koullarda byyebilen ve hem de kalite etmenlerince zengin yeni bitki genotiplerinin gelitirilmesine global anlamda byk bir gereksinme bulunmaktadr. Bu balamda, gda gvencesi (food security) konusu artk dnya gndeminin ncelikli konularndan biri durumuna gelmitir. Konu, Trkiye ve Trkiyenin iinde bulunduu blge iin de nem tamaktadr. Bitkisel gda retiminde kendine yeterli olmann yannda, gerekletirecei verim artlar sonucu nitelikli rn retimiyle bitkisel rn ihracatnda blgede lider lke konumuna gelmek mmkndr. Bu ama

15

dorultusunda, bitki slah ve retimi almalarnda biyoteknolojiyi ve gen teknolojilerini yaygn olarak kullanmak; Trkiyenin ncelikli konulardan biri olmaldr. Trkiyede biyoteknolojinin bitkisel retimi iyiletirmede kullanm, yasal dzenlemelerin yetersizlii veya olmay, altyap olanaklarnn yetersizlii, yetimi insan gc eksiklii ve biyoteknoloji alanndaki aratrma ve projelere hem kamunun hem de zel sektrn ok dk dzeyde bir Ar-Ge destei vermesi nedenleriyle emekleme aamasndadr. Bu durum, biyoteknolojinin sunduu olanaklarn bitkisel retimde kullanlmas konusunda, Trkiyeyi giderek takipi ve tamamen darya baml bir lke konumuna getirmitir. Trkiyenin bu alandaki somut hedefleri yle belirlenmitir: HEDEF 1: Bitkilerde Stres Tolerans ve levsel Gda retimi HEDEF 2: Bitki Hastalklarnn Tans ve Biyolojik Mcadele HEDEF 3: Nitelikli Tohum, Fide ve Fidan Materyali retimi HEDEF 4: Gen Kaynaklarnn Korunmas ve Hedef Genlerce Karaterizasyonu HEDEF 5: GDO Biyogvenlik Sistemlerinin Gelitirilmesi Yukarda sralanan 5 stratejik hedefin gerekletirilmesi sreci iinde, Molekler Markr Teknolojileri / Haritalama, Transformasyon Teknolojileri, levsel Genomik ve Proteomik, Yksek lekli Analiz Teknolojileri, Rekombinant DNA Teknolojileri, Biyoinformatik, Bitki Hcre ve Doku Kltr, Molekler Stress ve Verim Fizyoloji, Molekler Tan ve Tehis gibi teknoloji alanlarndan etkin biimde yararlanlmas gerekmektedir. Tarmda Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri Yol Haritalarnda belirtilen hedeflerin anlan zaman dilimi iinde tamamlanmasnn getirecei maliyetin yaklak 840 milyon USD olabilecei tahmin edilmitir. HEDEF 1. BTKLERDE STRES TOLERANSI ve LEVSEL GIDA RETM Katma deeri yksek seilmi bitkisel rnlerde yaygn stres etmenlerine dayankl ve deiik kalite etmenlerince iyiletirilmi yeni bitki genotiplerinin gelitirilmesi Artan gda gereksinmesinin klasik bitki slah teknikleriyle giderilmesi artk gereki grnmemektedir. Alternatif olarak, bitki biyoteknolojisine vazgeilmez bir bamllk szkonusudur. Dnyada bitki slahnda molekler markrler, gen haritalamas, transgen teknolojileri, dizi analiz programlar, biyoinformatik, metabolomik, mikroarray teknolojisi gibi teknik ve teknolojiler giderek yaygn biimde kullanlmaya balam ve nemli dzeylerde Ar-Ge yatrmlarna girilmitir. Bitki biyoteknolojisinde 2003 yl iindeki Ar-Ge harcamalarnn, % 95i gelimi lkelerde olmak zere, 4.4 milyar USD getii bildirilmitir (ISAAA Brief 29, 2003). Bray ve ark. (2000)na gre (In: Biochemistry and Molecular Biology of Plants, ASPP, Eds.: Buchanan et al., pp.1158-1203), stratejik kltr bitkilerinin gerekteki maksimum verim kapasiteleri ile gnmzde ulalan dnya verim ortalamas arasnda 8 kata kadar varan farkllklar bulunmaktadr. rnein budayn maksimum dzeyde oluturabilecei verim bir hektar alanda 14.5 ton iken; gnmzde ulalabilen dnya ortalamas verim dzeyi ancak 1.9 ton dolayndadr. Bu dzeydeki verim kayplarnda kuraklk, tuzluluk, yksek scaklklar, mineral eksiklikleri, hastalk ve zararllar gibi stres faktrleri belirleyici rol oynamaktadr. Stratejik bitkisel rnlerden buday slah almalar Trkiyede uzun yllardr yaplmaktadr. Bu konuda, molekler slah yntemlerinin etkin kullanmyla zellikle kuraklk ve benzeri stres koullaryla hastalk ve

16

zararllara dayankllk salayan genlerin (zellikle yabani genotiplerden) belirlenerek yeni kltr eitlerine aktarlmas nemli ekonomik ve sosyal fayda yaratacaktr. Buday gnmzdeki en nemli bitkisel gda kaynadr. Trkiye dahil birok lkede gnlk kalori gereksiniminin karlanmasnda buday hala en belirleyici gda kaynadr. Tahminlere gre, Trkiyede krsal kesimlerde gnlk kalori gereksiniminin yarsndan fazlas sadece buday tarafndan karlanmaktadr. Bu nedenle, hem verim hem de kalite asndan budayda yaplacak herhangi bir iyiletirme ok geni kesimleri etkileyecektir. Budayn yannda yal tohum yetitiricilii de (zellikle soya, ayiei ve kolza gibi) nemle zerinde durulmas gereken hedeflerdendir; zira Trkiye her yl petrolden sonra en fazla dvizi yal tohumlar ithali iin harcamaktadr. Trkiyede transgenik bitkilerin gelitirilmesine ynelik eitli aratrmalar bulunmakla beraber, bunlarn ticarete intikal ettirilebilecek duruma geldiini sylemek mmkn deildir. ncelikli aratrma hedefleri saptanrken; mevcut gen kaynaklarndan agronomik deerlere sahip genlerin saptanp klonlanmas ve bunlarn rn bitkilerine aktarlmasna zen gsterilmelidir. Bu hem ekonomik adan daha fazla art deer yaratacak, hem de trler aras gen aktarlmalara kar mevcut tepkilere ramen daha fazla tercih edilen self cloning konusundaki ArGe almalarnn uygulamaya aktarlmasnda nemli avantajlar salayacaktr.

Nitelikli / ilevsel gda retimi

nsanlar artk retilen bitkisel kkenli gdalarn toplum sal asndan yararl ve kimi hastalk etmenlerini azaltmaya ve yall geciktirmeye ynelik ilevlere sahip bileiklerce zenginletirilmi olmasna giderek artan bir ekilde nem vermektedir. Bu eilim, AB FP6 programlarnda seilmi ncelikli konularda da kendini gstermektedir. Deiik lkelerin ngr almalarndan yararlanlarak hazrlanan bir derlemeye gre (Gker ve zdemir, 2000; Cumhuriyet Bilim Teknik), nmzdeki 15 yl iinde, genetik mhendisliinin sunduu bilgi ve teknolojiler kullanlarak salk asndan herhangi bir risk tamayan, belli hastalklar nleme ilevine sahip, alerji yaratmayan ve yalanma srecini geciktirecek olan yeni bitkisel kkenli gdalarn gelitirilecei beklenmektedir. rnein, 2010 ylnda Almanyada, gda rnlerinin %30unun gen teknolojileri kullanlarak retilecei ngrlmektedir. Bu balamda Trkiye, sahip olduu zengin gen kaynaklar ile (zellikle tahllarda) ok avantajl bir lke zelliine sahiptir. Ancak, Trkiyede kalite almalarnda halen klasik slah yntemleri hakimdir. Protein kalitesiyle ilgili konular, zerinde en ok allan alan olmutur. Bitkisel rnlerde kalitenin iyiletirilmesine ynelik molekler dzeydeki almalar bakmndan, Trkiye olduka yetersiz bir durumdadr. Trkiyenin nemli bir tarm lkesi (ve zellikle buday retici lke) olmasna karn halen yurtdndan kaliteli pamuk, yal tohumlar ve buday ithal edilmektedir. levsel gda retimi almalarnda, bata buday bitkisinde olmak zere, proteinler, aminoasitleri, flavonoidler, vitaminler, mikroelementler (zellikle demir ve inko), diyetik lif bileikleri gibi kalite etmenlerince zenginletirilmi bitkisel rnlere ayrcalkl bir nem verilmelidir. Son yllarda, enerji ve gda alannda yeni rnler gelitirmek ve kitlesel olarak retimlerine gemek amacyla yenilenebilir bitkisel materyallerinin retimine artan bir nem verilmektedir. Bu konu yakn bir gelecekte lkemizde de ncelikli aratrma konular iinde yeralmaldr.

17

Bu hedef iin, temel, evrimsel ve snai aratrma, rekabet ncesi snai gelitirme, snai gelitirme ve teknoloji transferi aamalarnn hepsi gerekmektedir.

Ulusal Programlar: Seilmi stratejik bitki trlerine ve stres faktrlerine zg, ArGe kurulular arasnda
koordineli aratrma programlar oluturulmal ve gdml projeler gelitirilmelidir. Bu faaliyetlerde zel sektr ile ibirliine ayrcalkl bir nem verilmeli ve tevik edilmelidir.

Hedefe ulalma tarihi ve tahmini maliyeti

evresel stres etmenlerine dayankl ve yukarda vurgulanan kimi kalite etmenlerince zenginletirilmi bitki genotiplerinin gelitirilmesi ve reticiler tarafndan yaygn olarak kullanlmaya balanmas hedefi, 2012-2020 yllar arasnda mutlak ulalabilir bir hedef olarak grnmektedir. Hedefin gerekleebilmesi iin 2005 ylndan balayarak 2020 ylna kadar her yl iin 20-40 milyon ABD dolar aras bir kaynak ayrlmaldr. Burada sunulan bu maliyetin bykl bir rnekle deerlendirilebilir: 2004 ylnda IFPRI (International Food Policy Research Center) ve CIAT (International Center for Tropical Agriculture) tarafndan buday, msr, eltik gibi baz temel bitkisel rnlerin sadece demir, inko ve vitamin A bakmndan modern slah ve biyoteknolojik yntemlerle zenginletirilmesine ynelik olarak balatt BIOFORTIFICATION isimli projenin 8 yllk btesi 90 milyon ABD dolar dzeyindedir. Yukarda anlan hedeflerin gerekletirilmesinde birok kritik kalite etmeni, biyotik ve abiyotik stress faktrleri dikkate alnacaktr. Bu durum ve Trkiyenin mevcut ekonomik bykl dikkate alnarak 30 milyon ABD Dolar/yl dzeyinde bir maliyet ngrlmtr. HEDEF 2: BTK HASTALIKLARININ TANISI ve BYOLOJK MCADELE Bitki hastalklar ve zararllarnn tan ve mcadelesinde molekler biyoloji tekniklerinin gelitirilmesi Trkiyede bitkisel retimi snrlayan faktrlerin banda ok eitlilik tayan hastalk ve zararllar gelmektedir. zellikle budayda sar pas, sne ve kml; elma ve armutta ate yankl bu alanda bilinen en tipik rneklerdir. Srdrlebilir kalknma iin evreye duyarl tarmsal tekniklerin benimsenmesi ve uygulanmas byk nem tamaktadr. Ancak, gerek bitki hastalk ve zararllaryla mcadele iin kullanlan kimyasallarn gerekse yksek verim iin kullanlan inorganik gbrelerin genelde evre, zelde biyoeitlilik zerindeki olumsuz etkileri gittike artmaktadr. Ayrca, son yllarda organik tarma olan talebin giderek artyor olmas, bitkisel retimde kimyasal mcadele ilalaryla kimyasal gbrelere alternatif zmlerin oluturulmasn zorunlu klmaktadr. Trkiye sadece bitkisel biyoeitlilii deil mikroorganizma zenginlii asndan da ansl bir konumdadr. Bu itibarla, hastalk ve zararllarn kontrol iin kimyasal mcadele ilalarna alternatif olarak biyolojik mcadele amacyla kullanlabilecek fungus, bakteri ve avc bceklerin zengin flora ve faunamz ierisinden tanmlanarak ticari olarak uygulanabilir hale getirilmesi ncelikle ele alnacak hedefler arasnda yer almaldr. Trkiyenin bitki trlerinin yannda mikroorganizmalar asndan da zengin bir biyolojik eitlilie sahip olmas bunlarn ekonomik yarara dntrlmesi iin nemli bir avantaj oluturmaktadr. Ancak, bu biyoeitlilik tarmsal retimde nemli ekonomik kayplara neden olan hastalk etmeni mikroorganizmalar ve zararl bcekler iin de geerlidir. Ayrca karantina sistemindeki boluklar nedeniyle, lkemize yurt dndan da bir

18

ok hastalk ve zararllarn girmitir ve girmektedir. Bu nedenlerle, ok eitli hastalk ve zararllarn tehis ve kontrolnde modern biyoteknolojik yntemlerin kullanlmas ve lke apnda yaygnlatrlmas ncelikle ele alnmaldr. Gnmzde molekler tan, tp ve hayvanclkta olduu kadar, tarm sektrnde de geni uygulama alanlar bulmaktadr. Bilindii gibi bir ok hastalk etmenin belirlenmesinde ELSA ve/veya PCR tabanl tan sistemleri rutin olarak kullanlmaktadr. lkemizde de yaygn olarak kullanlmakta olan bu tip tan sistemlerinin tamam yurtdndan temin edilmektedir. Bahsi geen tan sistemlerinin lkemizde de retilmesi ekonomik olduu kadar stratejik anlamda da nem tamaktadr. Bu hedef iin, temel ve evrimsel aratrma, teknoloji transferi gereklidir. Snai gelitirme de gerekli olabilir.

Ulusal Programlar: Seilmi stratejik bitki trlerine ve hastalk etmenlerine (rnein budayda sar pas,
elma ve armutta ate yankl, Erwinia amylovora, domates bakteriyel hastalklar) ve zararl etmenlerine (rnein budayda sne ve kml) zg, Ar-Ge kurulular arasnda koordineli aratrma programlar oluturulmal ve gdml projeler gelitirilmelidir. Bu faaliyetler gelitirilirken zel sektr ile ibirliine ayrcalkl bir nem verilmeli ve tevik edilmelidir.

Hedefe ulalma tarihi ve tahmini maliyeti

Bitki hastalklar ve zararllarnn tan ve mcadelesinde molekler tekniklerin gelitirilmesi ve yaygn olarak pratikte kullanlmas hedefinin 2017 ylna dein tamamlanabilecei ve bu amala 2005 ylndan balayarak her yl iin yaklak 5 milyon ABD dolar dzeyinde bir maliyete gereksinme duyulaca tahmin edilmitir. HEDEF 3: NTELKL TOHUM, FDE ve FDAN MATERYAL RETM Zengin bitkisel gen kaynaklarn kullanarak ve modern molekler teknolojilerden yararlanarak stratejik rnlerde hedef genler asndan iyiletirilmi nitelikli tohumlar gelitirmek ve hastalk ve zararllardan arndrlm bitki materyallerinin (tohumluk, fide, fidan gibi) kitle retimlerini gerekletirmek Bitkisel retimi artrlmas ve kalitenin iyiletirilmesinde nitelikli tohum ve fide/fidan materyali kullanmak vazgeilmez koullardan biridir. Dnyada tohumculuk sektr (zellikle hibrit ve transgenik tohum sektr), ekonomik anlamda arpc bir byme gstermektedir. Dnya tohum pazar gnmzde 45 milyar USD dzeyindedir. Transgenik tohum pazar ise 1995 ylnda 1 Milyon USD iken, 2002 ylnda 4.4 milyar dolara ulamtr (ISAAA Brief 29, 2003). Trkiye, tohumculuk teknolojisinde ciddi bir boyutta darya bamldr. Trkiyenin, bitkisel gda retimi sektrnde rekabeti ve blgesinde lider bir lke olma hedefine ulaabilmesi iin, ncelikle modern tohum teknolojilerini kullanmaya ve gelitirmeye ynelik Ar-Ge faaliyetlerini lke dzeyinde tevik etmesi ve yaymas gerekir. Trkiyede hibrit tohum gelitirme almalar yrtlmekle birlikte, bilimsel altyap olanaklarnn yetersizlii, insan gcnn azl ve kamu ve zel sektrn ilgisizlii nedeniyle bu alanda kayda deer bir ilerleme gsterilememitir. Dolaysyla, bu alanda halen darya tam bamllk vardr. Tohum pazar 200 milyon USDn zerinde olduu tahmin edilen Trkiye, yalnzca domates ve biberde hibrit tohumlar ve patates tohumluu iin yabanc lkelere her yl yaklak 35 milyon USD demektedir. Biyolojisi itibariyle dier tek yllk bitki trlerinden ok daha uzun slah sreci gerektiren meyve slahnda ve hibrit eitlerin nemli verim ve kalite avantaj salad sebzeler iin hibrit tohumluk slahnda molekler

19

markrlerin ve haploidi gibi modern tekniklerin kullanlmas Trkiye iin ncelikli hedefler arasnda olmaldr. Ancak, bu trlerin nceliinin saptanmasnda mutlak surette gen kaynaklarnn varl ve uluslararas rekabet ans gz nnde bulundurulmaldr. rnein, Trkiye en fazla domates reten lkelerden biri olmasna ramen hibrit domates tohumluunun % 90nndan fazlas yabanc orijinli hibrit eitlerden olumaktadr. Ancak, bunun Trkiyede hibrit domates eidi slahna ncelik verilmesine neden gsterilmesi tartlabilir. Zengin gen kaynaklarna sahip olduumuz kavunda byle bir slah programnn gelitirilmesi hedefi her halde daha ncelikli olmaldr. Bu hedef iin, temel ve evrimsel aratrma gerekebilir. Snai aratrma, rekabet ncesi snai gelitirme ve snai gelitirme mutlaka gereklidir. Teknoloji transferi gereklidir.

Ulusal Programlar: Seilmi rnlerde nitelikli tohum gelitirmek amacyla, ilgili kamu ve zel sektr
kurulular arasnda ortak aratrma ve gelitirme faaliyetlerinin tevik edilmesi ve rne zg ulusal programlarn oluturulmas; gdml projelerin gelitirilmesi gerekmektedir.

Hedefe ulalma tarihi ve tahmini maliyeti

Bu hedefe eriilmesi ve elde olunacak rnlerin lke apnda reticiler ve irketler tarafndan yaygn biimde kullanlmaya balanmasnn 2017 ylna dein tamamlanabilecei ngrlm ve maliyetin her yl iin 10 milyon ABD dolar olabilecei tahmin edilmitir. HEDEF 4: GEN KAYNAKLARININ KORUNMASI ve HEDEF GENLERCE KARATERZASYONU Trkiyeye zg bitkisel ve mikrobiyal gen kaynaklarn modern teknik ve teknolojiler kullanarak korumak, molekler dzeyde tanmlamak, hedef genler asndan tarayp klonlamak, patentlemek ve tm bu faaliyetleri bir emsiye (ulusal bir enstit) altnda toplamak Youn tarm faaliyetleri, endstrileme/ehirleme ve ormanlarn ortadan kaldrlmas gibi nedenlerle biyolojik eitlilikte tm dnyada nemli bir azalma grlmektedir. Bu durum ciddi bir evresel sorun olarak gndemde yerini korumaktadr. Dnyada, bitkisel gen kaynaklarnn toplanmas; gen bankalarnda / kolleksiyon bahelerinde muhafaza edilmesi ve molekler genetik teknikleriyle tanmlanmas; stratejik hedef genler asndan taranmas ve ilgili genlerin patentlenmesi ynnde youn proje ve dokmantasyon almalar yrtlmektedir. Her defasnda vurguland gibi, dnyada mevcut bitki trlerinden nemli bir blm Trkiyeye zgdr (endemiktir). Corafi konumuyla beraber farkl toprak ve iklim koullar, Trkiyeyi zengin biyoeitlilie sahip lkelerden birisi yapmtr. Halen Trkiyede yetimekte olan 11.000 odunsu ve otsu bitki trnden 3.708 tanesinin Trkiyeye zg endemik tr olmasnn yannda, buday ve arpa gibi tahllar ile baz meyve ve sebze trlerinin de primer ya da sekonder genetik orijini olmas bu gen kaynaklarnn daha etkin olarak in situ ve ex situ koruma altna alnmasn, molekler tekniklerle karakterizasyonunun yaplarak ekonomik yarara dntrlmesini ncelikli hedef olarak almak iin nemli gerekelerdir. Bitkisel gen kaynaklarmzn molekler ve fenotipik karakterleri belirlenirken, zelikle Avrupa ve ABDde ticari nem arz eden eitler almalara dahil edilmeli ve sonular karlatrmal olarak deerlendirilmelidir. Karlatrma almalar kendi genetik kaynaklarmzn stnlklerini kantlamamzda yardmc olabilir.

20

Ayn ekilde zengin mikrobiyolojik biyoeitliliin korunarak molekler yntemlerle karakterize edildii ulusal kltr kolleksiyonunun oluturulmas, mikrobiyolojik biyoeitliliin ekonomik faydaya dntrlmesinde etkili olacaktr. Tm gen kaynaklarnn korunmas ve karakterizasyonu arzu edilirse de bunlarn yaplabilirlik snrlar ierisinde ele alnmasnda yarar vardr. rnein tm endemik bitki trlerine ait DNA gen bankalarnn oluturulmas gibi hedefler konulmas yerine, ekonomik yarar salayacak trler zerinde younlalmas, bunlardan agronomik zellikleri iyiletirici genlerin tanmlanp klonlanarak patentlenmesi daha aklc olacaktr. Yine salk grubu hedefleriyle de rtmesi bakmndan ila hammaddesi salayabilecek tbbi ve aromatik bitkilerin ncelikli olarak ele alnmas bu alanda Trkiyeye nemli frsatlar sunabilecektir. Gnmzde mikroorganizma kaynaklarn kullanan endstrinin varln koruyabilmesi, hedeflenen rnleri retme yeteneindeki mikroorganizma soylarna sahip olmak, bunlar zenle korumak ve retime hazrlamak koulu ile mmkndr. Endstriyel kurulular lkelerinde ve dnyada mevcut olan mikroorganizma kaynak merkezlerinden (MKM) destek almaktadr. MKMler amalanan rnleri retebilen mikroorganizmalarn doadaki eitli ekosistemlerden taranp izole edildii, tanland, bunlardan izole edilen DNA ve protein gibi biyolojik molekllerin incelendii ve patentlendii, aratrma almalarna ve teknolojik kullanma ald merkezler olarak tanmlanabilir ve bu zellikleri ile bulunduklar lkelerde biyoteknolojinin gelimesine nemli katklarda bulunurlar. ABDdeki American Type Culture Collection (ATCC), ngilteredeki National Collection of Industrial Bacteria (NCIB) ve National Collection of Type Culture (NCTC), Almanyann German Collection of Microorganisms and Cell Cultures (DSMZ), Hollandann The Netherlands Culture Collection of Bacteria (NCCB) bu nitelikteki ulusal mikroorganizma kaynak merkezleridir ve lkelerin biyoendstrilerine nemli katklar olmaktadr. lkemizde eitli kamu kurulular ve niversitelerimizde kiilerin aktivitelerine bal olarak oluturulmu kk mikroorganizma koleksiyonlar bulunmakta birlikte, halen yukarda belirtilen nitelikte bir ulusal mikroorganizma merkezi bulunmamaktadr (Akn Denizci- GMBAE). Trkiye, anlan genetik zenginliini yakn bir gelecekte uluslararas dzeyde avantaja dntrebilme yeteneine ulamal ve bu balamda molekler dzeydeki aratrmalar tevik etmeli ve ayrca biyogvenlik mevzuatnn karlmas ve biyolojik eitlilik ve gen kaynaklarnn korunmas ile ilgili yasal dzenlemeleri yapmaldr. Sunulan bu ekonomik hedefle ilgili tm faaliyetleri gsteren, yksek lekli teknolojilere sahip ulusal bir Enstitnn kurulmasnda byk yarar vardr. Bu hedef iin, temel ve evrimsel aratrma mutlaka gereklidir. Snai aratrma, rekabet ncesi snai gelitirme, snai gelitirme ve teknoloji transferi gereklidir.

Ulusal Programlar: Uluslararas standartlarda blgesel gen bankalarnn

kurulmas, koleksiyon

bahelerinin oluturulmasnda, toplanan genetik materyallerin hedef genler ve karakterler asndan molekler karakterizasyonun yaplmasna ynelik olarak faaliyetler gsteren organizmalar baznda ulusal bir Enstitnn kurulmasnda yarar vardr.

21

Hedefe ulalma tarihi ve tahmini maliyeti

Anlan hedefe 2017 ylna dein ulalabilecei tahmin edilmektedir. Bu amala her yl 10 milyon ABD dolar dzeyinde bir maliyete gereksinme duyulaca tahmin edilmitir. HEDEF 5: GDO BYOGVENLK SSTEMLERNN GELTRLMES GDOlarn tan sistemi uygulamalarnn yaygnlatrlmas ve evresel etkilerinin deerlendirilip izlenmesinde molekler yntemlerin kullanm Bugn iin Trkiyede genetii deitirilmi (GD) rnlerin yetitirilmesine izin verilmiyorsa da yakn gelecekte gerek yurtdndan ithal edilen gerekse Trkiyede gelitirilen transgenik eitlerin retiminin yaplmas beklenmektedir. Bu transgenik rnlerin insan ve hayvan sal ve evre zerindeki olas olumsuz etkileri tartlrken genelde gda gvenlii ile ilgili konular n planda tutuluyorsa da Trkiye gibi zengin biyoeitlilii olan lkelerde, transgenik rnlerin evre zerindeki ksa vadeli etkilerinin belirlenmesi ve uzun vadeli etkilerinin izlenmesi son derece nemlidir. Zira gda gvenlii ile ilgili analizler genelde standart yntemlerle yaplabilmekte, burada aratrmadan ziyade mevzuat oluturulmas ve mevzuat yerine getirecek idari dzenlemeler ile mevcut tekniklerin uygulanmas yeterli olacaktr. Ancak, transgenik rnlerin yetitirildii farkl yrelerin farkl flora ve faunaya sahip olaca dnldnde, bu transgenik rnlerin tadklar transgenlerin yetitirildikleri yredeki organizmalara yatay ve dikey gen gei olaslklar tek tek ele alnp aratrlmak zorundadr. Aratrma amalar dahilinde yurtd laboratuvarlardan istenilen klon, vektr, mikroorganizma, bitki vb. rneklerin material transfer agreement formlar dikkatlice okunmal, gelecekte kendi bulduumuz genlerin bile ticari kullanmn tehlikeye atabilecek anlamalara imza atlmamaldr. Bitkisel GD rnlere ait tohumlar yurtdndan alnrken, bunlarn endemik olan bitkiler olmamasna dikkat edilmelidir. Genetii deitirilmi organizmalarla (GDO) yatay gen kalar mmkndr; endemik zenginliimizin bu yolla kirlenmesi engellenmelidir. lkemizde 4898 sayl kanunla 24.01.2004 tarihinde yrrle giren Cartagena Biyogvenlik Protokol ile evre ve kalknma konusunda n tedbirci yaklama uygun olarak, insan ve hayvan sal zerindeki riskler gz nnde bulundurarak ve zellikle snr tesi hareketler zerinde odaklanarak, biyolojik eitliliin korunmas ve srdrlebilir kullanm zerinde olumsuz etkilere sahip olabilecek ve modern biyoteknoloji kullanlarak elde edilmi olan deitirilmi canl organizmalarn gvenli nakli, muamelesi ve kullanm alannda yeterli bir koruma dzeyinin salanmas amalanmaktadr. Protokoln uygulanabilir hale gelmesi iin lkelerin, kendi biyogvenlik mevzuatlarn hazrlamalarnn yan sra, bu mevzuat uygulayacak laboratuar altyapsn oluturmalar, bu laboratuarlarda alacak teknik elemanlar yetitirmeleri ve ayrca karar verici konumdaki brokratlar eitmeleri gerekmektedir. Aksi takdirde, bu mevzuat transgenik rnlerin ticaretini engellemenin dnda, gelimekte olan lkelerin kendi biyolojik kaynaklarn verimli ekilde deerlendirebilecei bilimsel ortamn yaratlmasna olumsuz bir etki yapabilir. Trkiye Cartagena Biyogvenlik Protokoln imzalayan ilk lkelerden biri olmusa da buna ynelik mevzuat almalarn ayn hzda yrtememitir. Ayn ekilde, Avrupa Birlii mevzuatna uyum iin gerekli ynetmelikler de henz hazrlanarak yrrle sokulamamtr.

22

Bu gelimelerin nda, Trkiye gibi zengin gen kaynaklarna sahip gelimekte olan lkelerin, biyoteknoloji almalar iin yeterli altyapy oluturmalar ve yetkin aratrmaclar yetitirmeleri; teknolojik gelimelere paralel olarak, genetii deitirilmi organizmalarn retilmesinde ve bunlarn doaya salnmalarnda biyogvenlikle ilgili yasal dzenlemeleri yapmalar ve mevzuat uygulayacak kiileri eitmeleri gerekmektedir. Biyoteknolojik uygulamalar ve rnlerle ilgili fikri mlkiyet haklarna ynelik Bitki Islah Haklar ve patent mevzuatnn da bir an nce oluturulmas kreselleen dnya ticaretinde nem tamaktadr. Bu hedef iin, temel, evrimsel ve snai aratrma, rekabet ncesi snai gelitirme, snai gelitirme ve teknoloji transferi gereklidir.

Hedefe ulalma tarihi ve tahmini maliyeti

Gelecekte artan bir ekilde transgenik rnler gelitirilecei ve retim / tketimde kullanmnn yaygnlaaca ngrld iin, bu alandaki faaliyetlerin bir sreklilik arz edecei tahmin edilmektedir. Her yl iin ngrlen maliyet 5 milyon ABD dolar dzeyindedir.

4. Hayvanclk Biyoteknolojisi ve Gen Teknolojileri

Hayvanclk strateji grubu Vizyon 2023 Teknoloji ngr Projesi erevesinde yaplan almalar ve geni bir kitleyi kapsayan Delfi analiz sonularn deerlendirerek, biyoteknoloji ve gen teknolojileri balamnda, lkemiz hayvancl iin baz somut hedefler belirlemitir. Hedefler bu alanda lkemizdeki ve dnyadaki durum, zayf ve gl yanlarmz, frsatlar ve tehditler gz nne alnarak seilmitir. Sanayilemi ayn zamanda tarmda ileri olan lkelerle kyaslandnda, lkemizde tarm sektr ierisinde hayvanclk faaliyetlerinin yeri olduka geridir. Kii bana hayvansal rn tketimi gelimi lkelerin olduka altndadr. Et ve et rnlerinin tketim oran %3 ile dier gda gruplar ierisinde en az olandr. Oysa beslenme dengesi bir lkenin refah dzeyinin en nemli gstergesidir. Bu tabloda gdasnn %85ini bitkisel rnlerden salayan Trkiye, gelimi lkeler ile kyaslandnda refah dzeyinde ok alt sralardadr. Corafi yaps ve iklim koullarnn yatknl ile bir hayvanclk lkesi olan Trkiye bu alanda kaybettii mesafeyi ksa srede kapatmak iin modern teknolojileri hayvanclk alannda en ksa zamanda ve en yayn ekilde uygulamaya sokmak durumundadr. Bu balamda grubumuz tarafndan, biyoteknoloji ve gen teknolojileri destekli aratrmalar ile hayvanlarmzn verim zelliklerinin iyiletirilmesi, lke hazinesi olan hayvan gen kaynaklarnn korunmas, ekonomik kayplara sebep olan hastalklarn eradike edilmesi ve hastalklarn tedavisinde kullanlan proteinlerin byk lekte retilmesini salayan ileri gen teknolojilerinin hayvanlarda uygulanmas hedeflenmitir. Trkiyenin bu alandaki somut hedefleri yle belirlenmitir: HEDEF 1: Hayvan Islahnda Molekler Biyoloji ve Biyoteknolojik Yntemlerin Kullanlmas ile Ekonomik Deeri Yksek Hayvanlarn Gelitirilmesi

23

HEDEF 2: Yaban ve Evcil Hayvan Gen Kaynaklarmzn Korunmas ve Genetik Olarak Tanmlanmas HEDEF 3: Biyoteknoloji ve Gen Teknolojilerine Dayal Molekler Tan, Hayvansal la ve Alarn Gelitirilerek Kullanma Sunulmas HEDEF 4: Transgen Teknolojisi ile la retimi HEDEF 1: HAYVAN ISLAHINDA MOLEKLER BYOLOJ ve BYOTEKNOLOJK YNTEMLERN KULLANILMASI LE EKONOMK DEER YKSEK HAYVANLARIN GELTRLMES Hayvan slah ve retiminin daha karl hale getirilmesi iin yeni teknolojilerin kullanmna ilikin almalar yetersizdir. Trkiyede hayvancln temel problemlerinden biri byk ve kk ba hayvanlarda verim kapasitesi yksek hayvanlarn oransal olarak azldr. lkemizde klasik slah yntemleriyle hayvan retiminde belirli bir mesafe alnm ancak yeterli sayda damzlk seviyesine ulalamamtr. Islah almalarnda bireylerin genetik deeri kendisinin veya akrabalarnn performanslarna gre yaplmakta olup, olduka zahmetli ve zaman gerektiren bir ilemdir. Bu bakmdan klasik hayvan slah yntemlerinin yannda modern biyoteknolojik yntemlerin retim almalarna katlmas zorunludur. Molekler slah almalarna balanabilmesi iin ncelikle kayt sistemlerinin, damzlk deer tahmin tekniklerinin gelitirilmesi ve bunlardan veri tabanlarnn oluturulmas zorunludur. Molekler slah yntemleri; etkili birey ve ebeveyn tayini, verim zellikleri ve hastalklar kontrol eden veya hastalklara direnlii belirleyen genlerin molekler dzeyde tespiti (marker destekli slah yntemi), in-vitro ve in-vivo embriyo retimi, embriyo transferi, embriyonun dondurulmas, maniplasyonu, cinsiyetinin belirlenmesi ve ynlendirilmesi teknolojilerinin yaygn kullanm gibi teknikler klasik retim srecini nemli lde ksaltabilmektedir. Bu tekniklerle hayvanlarn verim kapasiteleri ykseltilerek hayvancln lke ekonomisindeki katk pay artrlabilecektir. Hayvancl gelitirmek amacyla, dzgn olarak kaytlarn tutulduu ve yaygn bir suni tohumlama uygulamas yaplan gelimekte olan lkeler iin, ekirdek srlerde MOET uygulamalar salk verilmektedir Bu nedenle molekler slah yntemleri ncelikle lkemiz asndan ekonomik nemi olan hayvan trlerinden balanmak zere, son gnlerde nemi artan ar ipek bcei, balk gibi dier trlerin yetitiriciliinde kullanlmaldr. Bu hedef iin temel, evrimsel ve snai aratrma, rekabet ncesi snai gelitirme ve snai gelitirme gereklidir. Teknoloji transferi de gerekebilir.

Ulusal Programlar: Gelecek vadeden, lke kalknmas iin stratejik neme sahip bu hedefe ynelik
bilimsel aratrma konular da ulusal programlar erevesinde ele alnmal ve bu konularda aratrmalarn yrtlecei proje konular belirlenip desteklenmelidir. HEDEF 2: YABAN ve EVCL HAYVAN GEN KAYNAKLARIMIZIN KORUNMASI VE MOLEKLER DZEYDE TANIMLANMASI Hayvan gen kaynaklar, varyasyonun herhangi bir ekilde azald durumlarda bu genetik varyasyonu tekrar salayabilmek, blgesel yada zel hat veya rklar ve endemik hayvanlarn sahip olduklar zel genleri saklamak amacyla koruma altna alnmaldr. Yararl ya da ileride yararl olabilecek gen ya da gen

24

kombinasyonlarn saklamak, heterosizin stnlklerinden yararlanmak, seleksiyon platosunun stne kmak, gelecee ynelik sigorta kayna olarak kltrel sebeplerden ve aratrma materyali olarak yararlanmak iin hayvan gen kaynaklar korunmas mutlaka gereklidir. Hayvan gen kaynaklarn korumak amacyla ilk gerekletirilmesi gereken ilem bir envanter oluturulmasdr. kinci ve nc ilemler bu envanterleri deerlendirip ncelikli tr ve rk saptamalarnn yaplmas ve son aamada hayvanlarn in-situ ve ex-situ yntemler birlikte kullanlarak koruma altna alnmasdr. In-situ yntem, hayvanlar bulunduklar ortamda canl olarak korumaktr. Ex-situ yntem ise hayvanlar bulunduklar ortam dnda, bir hayvanat bahesinde ya da bir devlet iftliinde canl olarak bulundurmak ya da souk saklama olarak bu hayvanlarn gamet, embriyo, hcre ya da DNAlarn koruma altna almaktr. Souk saklama yntemlerinde molekler genetik ve biyoteknolojik yntemler bulunmaktadr. Souk saklama ile bir poplasyondan en geni anlamda rnek toplama olana olduu gibi, ayn zamanda genetik materyalin uzun bir sre korunmas da salanabilmektedir. Var olan teknoloji ile baz trler (sr, koyun, kei, at, domuz, kanatl) iin souk saklama olana sz konusudur. Embriyo asndan domuz gibi baz trlerde souk saklama asndan tatmin edici sonular henz alnamamtr. DNA dondurulabilmektedir; fakat yararlanma durumu gen bankas ve QTLlarn blgelendirilmesine ynelik almalarla snrldr. Embriyonik kk ve germinatif hcrelerin souk saklamasna ynelik nemli gelimeler sz konusudur. leride bu konunun gndemi belirleyecei sylenebilir. Spermann soukta saklanmas ile sadece poplasyondaki dii materyal kullanlarak, o poplasyonu birka jenerasyon sonra genetik adan yeniden balangtaki durumuna getirmek olas olabilir. Yine embriyo ve spermann soukta saklanmas ile canl hayvanlardan yararlanlmadan zgn rk yeniden yerine konulabilir. Salkl gamet ve embriyo saklanmas ileride hayvan sal ile ilgili kabilecek sorunlar da ortadan kaldrmaya yararl olacaktr. Molekler genetik tekniklerle koruma altndaki hayvanlarn ebeveyn testi yaplmas saklama ve yetitirme asndan nemlidir. Irklar arasndaki filogenetik ilikilerin belirlenmesi, gen kaynaklarn korunmas srasnda nceliklerin ve stratejilerin belirlenmesi asndan yol gsterici olacaktr. Genetik iaretleyicilerin belirlenmesine ynelik almalar baz zel genlerin varln belirlemek asndan gerekli n bilgileri salayacak ve bunlarn kullanm konusunda almalar yaplmasna olanak salayacaktr. Bu konuda yaplan almalar yava seyretmesine ve pahal olmasna karlk populasyondaki varyasyonun saptanmas ve ender genetik stoklarn oluturulmasna neden olacaktr. Gen haritalamasna ynelik almalar ekonomik adan nemli nicel karakterlerin zerinde byk bir etkisi olan nicel karakter lokuslarn genomik blgelerinin tanmlanmasna olanak salayacaktr. Hayvan gen kaynaklarn korunmasna ynelik transgenik hayvan ve embriyo klonlanmas tekniklerinden de eitli amalarla yararlanma olana sz konusu olabilir. Bunlara ait teknolojiler gelitike yararlanma olanaklar da artacaktr. Bu nedenle hayvan genetik kaynaklarnn muhafaza edildii bir merkez bankas veya enstitnn ve bunlara bal blgesel bankalarn kurulmas, ayrca lke iinde materyal ve bilgi paylamn salayacak bir a sisteminin oluturulmas gereklidir. Bu hedef iin temel, evrimsel ve snai aratrma ve snai gelitirme gereklidir. Teknoloji transferi de gerekebilir.

25

Ulusal Programlar: Bu alanda alan ArGe kurulular arasnda koordineli aratrma programlar
oluturulmal, gdml projeler gelitirilmelidir. Hayvan genetik kaynaklarnn muhafaza edildii bir merkez enstit veya banka ve buna bal blgesel bankalar kurulmal; bylece lke iinde materyal ve bilgi paylamn salayacak bir a sistemi olumaldr. HEDEF 3: BYOTEKNOLOJ ve GEN TEKNOLOJLERNE DAYALI MOLEKLER TANI, HAYVANSAL LA ve AILARIN GELTRLEREK KULLANIMA SUNULMASI Hayvancln beklenen dzeyde gelimesi, hayvansal rnlerin kalitesinin iyiletirilmesine ve insanlarn, hayvanlardan geen hastalklardan korunmasna bal olduu kadar, hayvanlarn da uygun koullarda yetitirilmesi ve hastalklardan korunmasna da baldr. Blgemizin sosyo-ekonomik yaps ve komu lkelerle iliki nitelii bir ok egzotik hastalklarn (sr vebas, mavi dil, PPR, ap gibi) blge komularmzdan lkemize bulamasna neden olmaktadr. Hayvanlar arasnda seyreden ve bunlardan insanlara da geebilen salgn ve bulac hayvan hastalklar (brusellozis, salmenollozis ve antraks gibi zoonozlar) insan saln ve lke ekonomisini olumsuz ynde etkiler. lkemizde hayvan hastalklaryla yeterli lde mcadele edilememektedir. Bu durum birim hayvandan elde edilen verimin azalmasnda etkin bir faktrdr. Bu sorunlarmzn zm iin hayvan hastalklarnn erken ve hzl tehisi ile zamannda mdahalesine imkan salayan, lke dndan gelebilecek hastalklar ve lke iindeki blgesel yaylmalar nleyen, koruma ve tedavi amal ila, a ve hormon vb. maddelerin fazla kullanmn engelleyen yntem ve teknolojilere ihtiya vardr. Bu amala tehis, tedavi ve alama yntemi gelitirmek ve alamada etkinlik ve kolaylk salamak, kalnt brakmayan ksa srede paralanan ve rnlere gemeyen ila retmek zlmesi gereken nemli teknolojik sorunlar arasnda yer almaktadr. Ayrca hayvan hareketlerinin kontrolnde kullanlacak hzl molekler tan yntemleri gelitirilmelidir. Trkiyedeki salgn hastalklarn molekler epidemiyolojik yntemlerle haritalandrlmas, hastalk etkenlerinin molekler ve genetik profilleri kartlarak dalmlarnn tam olarak belirlenmesi, komu lkelerdeki durum gz nne alnarak olas salgnlara kar acil nlem plan ve programlarnn hazrlanmas ve bunlarn uygulanmas gereklidir. nsan ve hayvan hastalklarna kar alar iki prensiple hazrlanmaktadr: Klasik (l ve canl alar gibi) ve biyoteknolojik yntemler. Son yllarda biyoteknolojik yntemler kullanlarak bir ok a retilmektedir. Biyoteknolojik olarak rekombinat ve sentetik bakteriyel, viral ve paraziter alar, anti-idiotip antikor alar (bakteriel, viral ve paraziter) ve mutant alar retilmektedir. Bu yolla elde edilecek potansiyel yararlar, yeni patojenik sularn ksa zamanda doru olarak belirlenmesi ve patojenik unsurlarn enfekte olmu bireylerde doru olarak ve ksa zamanda tehis edilmesidir. Bu tr alarn retilmesi iin zel sektr kurulular tevik edilmelidir. Ancak bunlarn denetlenmesi devlet tarafndan yaplmaldr. Bu almalarn nndeki en byk engel biyogvenlik kriterleridir. Karar aamasnda bu konu iyi deerlendirilmelidir. Tan kitleri halen ok byk paralarla yurtdndan ithal edilmekte ve bunun sonucu olarak da snrl ve zaman zaman hatal kullanlabilmektedir. Bunlarn lkede retilmesi iin i pazar talepleri yeterli olmayacaktr; bu nedenle, Yakn ve Ortadou pazarlar hedeflenmelidir. retimde kitlerin standardizasyonu, referans

26

laboratuarlarca onaylanm olanlarn seimi gerekmektedir. Bunun iin, gerek tan kitleri gerekse a retiminin kontrolnde, niversite ya da bakanlklar bnyesinde akredite laboratuarlar oluturulmaldr. Tan iin ncelikle zerinde allacak hastalklar; SIIR: ap, brusela, sr vebas, tuberkuloz KOYUN: PPR, ap, mavi dil, brusella TAVUK:Gumboro, lekoz, salmenolle A iin ncelikle zerinde allacak hastalklar: SIGIR: ap, sr vebas, tubertuloz, bruselloz, KOYUN: Bruselloz, antraks, PPR, iek, mavidil TAVUK: Avien influensa, newcastle, marek, gumboro, salmonella, Bu hedef iin temel, evrimsel ve snai gelitirme gereklidir. Teknoloji transferi de gerekebilir.

Ulusal Programlar: Gelecek vadeden, lke kalknmas iin stratejik neme sahip bu hedefe ynelik
bilimsel aratrma konular da ulusal programlar erevesinde ele alnmal ve bu konularda aratrmalarn yrtlecei proje konular belirlenip desteklenmelidir. Ayrca a ve ilalar iin ArGeye dayal kamu tedarik politikalar uygulanmaldr. HEDEF 4: TRANSGEN TEKNOLOJS LE LA RETM Rekombinant protein retimi iin ok farkl sistemler; bakteriler, mayalar, transgenik bitkiler, baculoviruslar, memeli hcreleri ve transgenik hayvanlar kullanlmtr. Ancak, bu retim sistemlerinin bazlarnda post translasyonal modifikasyon sistemleri mevcut olmadndan veya yetersiz olduundan yabanc proteinlerin retimi ya mmkn olamaz veya miktar az olur. rnein, bakterilerde baz post translasyonal modifikasyon sistemleri mevcut olmadndan (zellikle glikolizasyon mekanizmasnn olmay gibi) baz rekombinant proteinlerin retilmesi mmkn deildir. Transgenik hayvanlar (tg) ile memeli hcre sistemleri protein retimi asndan karlatrldnda, bu hayvanlarn miktar asndan drt misli daha fazla retim kapasitesine sahip olduu bilinmektedir. Bu nedenlerden dolay, tg hayvanlar yabanc proteinlerin retimi iin alternatif bir retim sistemi oluturmaktadr. Tg iftlik hayvanlarnn retimi sonucunda ylda bir tona yakn rekombinant protein bu biyoreaktrlerin stnden izole edilebilir. Tbbi neme sahip teraptik proteinlerin kullanmnn salanmas ile milyonlarca insan bunlardan ok daha kolay faydalanacak ve herhangi bir kontaminasyon riski ile kar karya kalmayacaktr. Ayn ekilde hayvan hastalklarnda kullanlan proteinler de bu teknoloji ile retilebilir. Dnyada tg teknoloji kullanlarak baz rekombinant ilalar tg kei ve ineklerin stnden izole edilmi ve tbbi alanda kullanma girmitir (Anti-trombin III vs). Amerikada bulunan Genzyme Transgenik irketi bu teknolojileri kullanarak baz rekombinant proteinleri retmi ve piyasaya sunmutur. Yakn gelecekte bu teknoloji ile retilen rekombinant proteinler ila sanayinde byk bir pazar pay bulacaktr. Bu hedef iin temel, evrimsel ve snai aratrma, rekabet ncesi snai gelitirme ve snai gelitirme gereklidir. Teknoloji transferi de gerekebilir.

27

Ulusal Programlar: Gelecek vadeden, lke kalknmas iin stratejik neme sahip bu hedefe ynelik
bilimsel aratrma konular da ulusal programlar erevesinde ele alnmal ve bu konularda aratrmalarn yrtlecei proje konular belirlenip desteklenmelidir. Bu faaliyetlerde zel sektr ile ibirliine zellikle nem verilmeli ve tevik edilmelidir.

5. Endstriyel Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri

Bu alandaki hedefler; alternatif enerji kaynaklarnn ve evre dostu endstriyel retim srelerinin gelitirilmesidir. HEDEF 1: ALTERNATF ENERJ KAYNAKLARININ GELTRLMES evresel kayglar ve fosil yaktlarn tkenme tehlikesi nedenleriyle, alternatif enerji kaynaklarnn, tketilen enerji ierisindeki orannn nmzdeki yllarda giderek artaca ve 21.yzyln ikinci yarsnda dnyann birincil enerji kayna olabilecei beklenmektedir. Bitkisel kaynaklar dk kaliteleri, arzlarnn deiken olmas ve yksek fiyatlar nedenleri ile gnmzde yaygn olarak kullanlan enerji kaynaklar deildir. Ancak enerji retiminde kullanm bugn iin ekonomik olmayan biyoktlenin, gelien teknolojilerle ekonomik bir boyut kazanacana inanlmaktadr. AB lkelerinde alternatif enerji kaynaklarnn tketilen toplam enerji ierisindeki orannn 2010 ylnda %12.5; 2020 ylnda %20 olmas hedeflenmektedir. Almanya 2050 ylnda yenilenebilir kaynaklarn toplam tketilen enerji ierisindeki orannn %50 olmasn; biyoktleden etanol, aseton, butanol, metan, hidrojen vb. alternatif enerji kaynaklarnn retimini hedeflenmektedir. Yenilenebilir enerji kayna olarak dnlen biyoetanol, gnmzde Amerika ve Brezilyada yakt olarak retilmekte ve kullanlmakta; spanya, svire, Fransa, Avusturya ve hatta Kanada ve Avustralyada da bu yndeki almalar devam etmektedir. 2010-2015 yllarnda, iten yanmal motorlarda ve yakt hcrelerinde, enzimatik hidroliz teknolojileri ile elde edilecek yaktlarn kullanlmas beklenmektedir. evre gvenlii asndan temiz yakt olan hidrojen gaznn biyolojik yolla eldesi, ksaca biyohidrojen dnya lkelerince 21. yzyln en nemli alternatif enerji kayna grlmektedir. Birlemi Milletler UNIDO-ICHET Projesi kapsamnda 21 Ekim 2003 tarihli toplantda, stanbulda Uluslararas Hidrojen Teknolojileri Merkezinin (ICHET) kurulmas karar alnmtr. Fosil yaktlarn kt olduu ve ekonomisi byk oranda tarma dayal olan lkemizde, tarmsal atk ve/veya atklarn enerji kayna olarak kullanlmasna ynelik ArGe ve teknoloji gelitirme almalar hem ulusal ekonomi ve hem de evre asndan lkemize yeni almlar yaratacaktr. Bu hedef iin evrimsel ve snai aratrma mutlaka gerekmektedir. Temel aratrma, rekabet ncesi snai gelitirme, snai gelitirme ve teknoloji transferi de gerekir.

28

HEDEF 2: EVRE DOSTU ENDSTRYEL RETM SRELERNN GELTRLMES Gnmzde endstriyel boyutlarda kimyasal retimlerinde evre dostu teknolojilerin kullanlmas giderek ne kmaktadr. lkemizde kimya endstrisinde de bu ynde gelime eilimleri mevcuttur. bu sektrde yaplacak yatrmlarda evre dostu, yeil teknolojilerin kullanlmasnn zendirilmesi, hem evre kirlenmesi hem de proses ekonomisi bakmndan gerekli grlmektedir. Bugn uygulanmakta olan verimi dk, evre kirletici etkisi ve toksik atk oran fazla, yan reaksiyonlar ok ve enerji youn kimyasal proseslerin yerini alacak, biyokatalizrlerin kullanld evre dostu retim teknolojilerinin gelitirilmesi ynnde almalar srdrlmektedir. Biyokatalizrleri bugn zellikle gda endstrisinde yaygn olarak kullanlmaktadr, ancak genetik mhendisliindeki ilerlemeler sonucu retilecek yeni biyokatalizrlerin uygulama alanlar daha da artacaktr. Kat sanayiinde ve tekstil terbiyesinde kullanlan enzimatik yntemler bunlara rnektir. Biyokatalizrler ierisinde kullanm oran en fazla olanlar enzimlerdir. lkemizde de kullanm giderek yaygnlaan ve yllk tketimi yaklak 100 milyon dolar dzeylerinde olan enzimlerin yerli olanaklarla ve kaynaklarla retimi iin yetkinlik kazanlmas gerekir. Enzim teknolojisindeki gelimelere bal olarak nceleri bitkisel ve hayvansal kaynaklardan salanan pek ok enzim, artk mikroorganizmalardan retilmektedir. Son 30 ylda o zamana kadar bilinen mikroorganizmalara benzemeyen ve allmn dnda stres koullara dayankl mikroorganizmalarn bulunduu anlalmtr. Yapsal olarak bilinen mezofilik mikroorganizma enzimlerine benzeyen, ancak biyokimyasal zellikleri deiik olan ekstrem termofil enzimleri (extremozymes) endstriyel bir nem kazanmtr. Bu enzimleri reten mikroorganizmalarn bulunmas, enzimatik zelliklerinin belirlenmesi ve genetik modifikasyonlarla iyiletirilmesi ile kullanm alanlar giderek artacaktr. ok yksek asit, alkali, tuz, scaklk ve basnlar altnda geliebilmeleri ve enzimlerinin de stres koullarna dayanabilmesi nedenleriyle endstriyel aratrmalarda nemli bir yer bulmaktadr. Yakn gelecekte birok kimyasal prosesin yerini daha ucuz ve etkili enzimatik yntemler almas; gda endstrisinde kullanlmak zere yeni tad ve aromalarn yan sra yeni antibiyotiklerin de elde edilmesi mmkndr. Tip alannda da enzimlerden yararlanlmakta, eitli membranlarda tutuklanm enzimlerin kullanm ile oluturulan elektrotlar (electrolyte isolator semidonductor capacitor, AIS-CAP) ile, baz reaksiyonlarn yerinde izlenmesi ve annda mdahalesi mmkn olmaktadr. Dier taraftan DNA teknolojileri kullanlarak ticari boyutlarda enzim retiminde nemli ilerlemeler salanmtr, bu alandaki gelimeler genomiks ve proteomiks gibi yksek lekli platform teknolojilerinin uygulanmas ynndedir. lkemizde de enzim kaynaklarnn aratrlmas ve patentlendirilmesi; eitli enzimleri retimi iin uygun ve zgn teknolojiler gelitirilmesi ve bu enzimlerin retimde kullanlmasna ynelik ArGe almalar desteklenmelidir. Bu hedef iin evrimsel ve snai aratrma mutlaka gerekmektedir. Temel aratrma, rekabet ncesi snai gelitirme, snai gelitirme ve teknoloji transferi de gerekir.

29

6. Hedefleri Destekleyecek Politikalar

Biyoteknoloji ve gen teknolojileri alannda belirlenmi olan teknolojik hedeflere ulalabilmesi iin, bu alandaki almalar destekleyecek politikalar da aada ana balklar halinde verilmektedir.

6.1. Eitim ve nsan Kaynaklarna Ynelik Politika ve Destekler

Tp, Eczaclk, Di Hekimlii, Veteriner ve Ziraat fakltelerinde temel eitim aamasnda "Molekler Biyoloji ve Genetik" eitiminin yerletirilmesi Lisansst eitimde mltidisipliner yapda biyoinformatik yksek lisans ve doktora programlarnn almas leri teknolojilerin dayand temel bilim alanlarnda yrtlen aratrmalarn desteklenmesi ve doktora sonras aratrmac ve teknik eleman kadrolarnn oluturulmas yi ileyen bir burs sistemi ve odakl burs programlarnn oluturulmas Yetimi insan gcnn kritik ktlenin- daha verimli olarak rgtlenmesi Aratrmac ve uzmanlarn dolamn kolaylatracak mekanizmalarn gelitirilmesi (baka aratrma kurumlarna ya da zel sektre gidi-geliler) renen blgeler ayap oluumunun teviki Sanayie yenilik transferi salamaya ynelik destek programlar oluturulmas; mesleki eitim kurumlar ile firmalar arasnda bilgi transferini salayacak yeniliki eitim aralarnn gelitirilmesi

6.2. Yasal ve Dzenleyici Politikalar

Refah toplumuna dnm iin Ar-Ge kaynaklarn artracak yeni yasal dzenlemelerin yaplmas Trkiyede biyogvenlik mevzuatnn karlmas ve yrrle sokulmas Trkiyede Biyoteknoloji ve Biyogvenlik Kurumunun kurulmas Yasal uygulamalarn iyiletirilmesi: yasal ortamn daha anlalr olmasnn salanmas; yeni i trlerinin yaratlmasyla ilgili kstlarn kaldrlmas; yenilik performansnn artrlmasyla ilgili yasal ve dzenleyici uygulamalarn iyiletirilmesi Yabanc sermayenin yatrm yapmasn zendirecek yasal dzenlemelerin yaplmas Kamu kurumlarnn mali sistemlerinin ve muhasebe uygulamalarnn, bu kurulularn almalarn ve ibirliklerini destekleyecek ekilde yeniden dzenlenmesi Fikri mlkiyet haklarn korunmas gibi konularda gerekli yasal ve kurumsal dzenlemelerin yaplmas; patentlerle ilgili farkndaln ve bilginin yaygnlatrlmas ve patent alma aamasnda zellikle danmanlk, brokrasi ve patent giderleri konularnda destek salanmas Ar-Ge almalarna gmrk ve mali konularda baz muafiyetler uygulanmas (KDVden muafiyet, gmrk ilemlerinde kolaylk, da alm mevzuatnda deiiklik vb.) zel sektrn aratrma balarna vergi muafiyeti getirilmesi Teknolojik riski yksek olan alanlarda risk sermayesini zendiren mevzuatn gelitirilmesi

30

Teknoloji tabanl irket kurmann teviki: Aratrmaclarn ve mhendislerin, niversiteler ierisinde (kulukalklar ve ortak aratrma merkezlerinde), bilim parklarnda teknoloji tabanl irketler ya da byk firmalardan kopan spin-offlar kurmalarn tevik eden dzenlemelerin gerekletirilmesi

Yeniliki iletmelere ilikin idari ilemlerin basitletirilmesi ve daha etkin hale getirilmesi; online uygulama srelerinin yaygnlatrlmas; brokratik ilemlerde firmalara yol gsteren hizmetlerin salanmas; basitletirilmi deme ve ihale srelerinin yaygnlatrlmas

Teknoloji transfer ofislerinin tevik edilmesi ve yaygnlatrlmas Sarf malzemelerin mevcut teknolojinin elverdii lde yerli firma ve KOBlerce retilmesinin tevik edilmesi ve ilgili yasal dzenlemelerin getirilmesi evre dostu teknoloji kullanmna ynelik yasal dzenlemelerin yaplmas Teknolojilerin yaygnlamasnn kolaylatrlmas ve desteklenmesi amac ile aratrma programlar oluturulmas ve gdml projelerin gelitirilmesi; bu projelerin Avrupa Birlii ereve Programlar ile entegre edilmesi.

6.3. Mali Politikalar

Yenilik ve aratrmay tevik iin vergi dzenlemeleri vb. dolayl destekleme yollarnn kullanlmas; ulusal ve yerel dzeydeki a yaplarnn olumasnn ve kmelemelerin kolaylatrlmas iin oluuma katlan firmalara belli vergilerden muaf olma ve benzeri ayrcalklarn salanmas Gelitirilecek Ar-Ge projelerine verilecek finansal destein geniletilmesi (hibe, dk faizli kredi, vergi muafiyeti vb.) Planlanan Ar-Ge projelerine altyap desteinin verilmesi (Ar-Ge faaliyetlerini yrtrken ihtiya duyulan tehizat alm gibi altyap yatrmlarna ynelik destekler..) Balang destei verilmesi (teknolojik gelimeye ynelik firmalarn kurulmas ve gelimesini tevik etmek amacyla verilen balang sermayesi (seed money), start-up ve spin-off gibi destekler) Kulukalklar, teknopark ve benzeri etkileim ortamlar iin kurulu aamasnda finansman desteinin artrlmas

31

Ekler
Ek 1: Yapsal ve levsel Genombilim Yol Haritas Ek 2: Hcre Tedavileri Yol Haritas Ek 3: la Tarama ve Tasarm Teknolojileri Yol Haritas Ek 4: Teraptik Protein lalar Yol Haritas Ek 5: Biyoinformatik Ara ve rnler Yol Haritas Ek 6: Tarmda Stratejik Hedefler Yol Haritalar zeti Ek 7: Bitki Stres Tolerans ve levsel Gda retimi Yol Haritas Ek 8: Hastalklarn Tans ve Biyolojik Mcadele Yol Haritas Ek 9: Nitelikli Tohum, Fide ve Fidan Materyali retimi Yol Haritas Ek 10: Bitkisel Gen Kaynaklarnn Korunmas ve Karakterizasyonu Yol Haritas Ek 11: GDO Biyogvenlik Sistemlerinin Gelitirilmesi Yol Haritas Ek 12: Hayvan slahnda Molekler Biyoloji ve Biyoteknolojik Yntemlerin Kullanlmas ile Ekonomik Deeri Yksek Hayvanlarn Gelitirilmesi Yol Haritas Ek 13: Yaban ve Evcil Hayvan Gen Kaynaklarmzn Korunmas ve Molekler Dzeyde Tanmlanmas Yol Haritas Ek 14: Biyoteknoloji ve Gen Teknolojilerine Dayal Molekler Tan, Hayvansal la ve Alarn Gelitirilerek Kullanma Sunulmas Yol Haritas Ek 15: Transgenik Hayvan Teknolojisi ile la retimi Yol Haritas

BYOTEKNOLOJ ve GEN TEKNOLOJLER

TEKNOLOJLER POLTKA, STRATEJ VE HEDEFLER STRATEJK AMA Teknoloji Alan: Salk Biyoteknolojisi Teknoloji Alt Alan: Yapsal ve levsel Genombilim / Koruma, tan ve tedavide genombilim
2005 2010 2015 2020 2023

Temel Aratrma evrimsel Aratrma* Snai Aratrma Rek. n. Snai Gelitirme Snai Gelitirme Teknoloji Transferi
Yapsal genomik ve Farmakogenomik Aratrmalar, Gen Anlatm Profilleme Analizleri lk Molekler Tan Kitleri

Transgen teknolojisi ile ila retimi

*Balca Faaliyet Alan

Molekler Tan Teknolojileri; Farmakogenomi k Teknolojileri

Gen lev Aratrmalar, Proteomiks

Metabolomiks

BYOTEKNOLOJ ve GEN TEKNOLOJLER

TEKNOLOJLER Teknoloji Alan: Salk Biyoteknolojisi Teknoloji Alt Alan: Hcre Tedavileri
2005 2010 2015 2020 2023

POLTKA, STRATEJ VE HEDEFLER

STRATEJK AMA

Temel Aratrma* evrimsel Aratrma* Snai Aratrma Rek. n. Snai Gelitirme Snai Gelitirme Teknoloji Transferi
Yetikin kk Hcre Teknolojileri Embriyonik Kk Hcre Teknolojileri

Transgen teknolojisi ile ila retimi

*Balca Faaliyet Alan

Mol. Hcre Biyolojisi ve Somatik Hcre Plastisitesi Aratrmalar

Hcre Tedavilerinde lk Rutin Tanmlar

Hcre Tedavileri Klinik Denemeleri

BYOTEKNOLOJ ve GEN TEKNOLOJLER

TEKNOLOJLER Teknoloji Alan: Salk Biyoteknolojisi Teknoloji Alt Alan: la Tarama ve Tasarm Teknolojileri
2005 2010 2015 2020 2023

POLTKA, STRATEJ VE HEDEFLER

STRATEJK AMA

Temel Aratrma evrimsel Aratrma* Snai Aratrma* Rek. n. Snai Gelitirme Snai Gelitirme Teknoloji Transferi
Hedef Gen ve Protein Aratrmalar lk la Aday Molekller la Aday Tarama Sistemleri Rasyonel la Tasarm Etkinlikleri la Tarama Teknikleri Biyoinformatik Klinik ncesi Tanmlanm la Adaylar

Transgen teknolojisi ile ila retimi

*Balca Faaliyet Alan

BYOTEKNOLOJ ve GEN TEKNOLOJLER

TEKNOLOJLER Teknoloji Alan: Salk Biyoteknolojisi Teknoloji Alt Alan: Biyoinformatik Ara ve rnler
2005 2010 2015 2020 2023

POLTKA, STRATEJ VE HEDEFLER

STRATEJK AMA

Temel Aratrma* evrimsel Aratrma* Snai gelitirme *Balca Faaliyet Alan

lk Ticari Biyoinformatik Ara ve rnler

Transgen teknolojisi ile ila retimi

BYOTEKNOLOJ ve GEN TEKNOLOJLER

TEKNOLOJLER Teknoloji Alan: Salk Biyoteknolojisi Teknoloji Alt Alan: Teraptik Protein lalar
2005 2010 2015 2020 2023

POLTKA, STRATEJ VE HEDEFLER

STRATEJK AMA

Temel Aratrma evrimsel Aratrma Snai Aratrma Rek. n. Snai Gelitirme Snai Gelitirme* Teknoloji Transferi
Teraptik Protein retim Teknolojileri Kontroll Salm Sistemleri Teknolojileri

Transgen teknolojisi ile ila retimi

*Balca Faaliyet Alan

Orijinal Teraptik Protein Aratrmalar lk Yerli retim Biyojenerik lalar lk Yerli retim Orijinal Teraptik Protein lalar

Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri: Tarmda Stratejik Hedefler

I. HEDEF: Bitki Stres Tolerans ve levsel Gda retimi
Teknoloji Alan - I: Teknoloji Alan - II: Teknoloji Alan - III:

YIL 2020

Molekler Markr Teknolojileri levsel Genomik ve Proteomik Rekombinant DNA ve Transformasyon Teknolojileri

II. HEDEF: Hastalklarn Tans ve Biyolojik Mcadelesi

Teknoloji Alan - I: Teknoloji Alan - II:

Molekler Markr Teknolojileri Molekler Tan ve Tehis

2017

III. HEDEF: Nitelikli Tohum, Fide ve Fidan retimi

Teknoloji Alan - I: Teknoloji Alan - II:

Molekler Markr Teknolojileri Bitki Hcre ve Doku Kltr

2017

IV. HEDEF: Bitkisel Gen Kaynaklarnn Korunmas ve Karakterizasyonu

Teknoloji Alan - I: Teknoloji Alan - II:

Molekler Markr ve Koruma Teknolojileri levsel Genomik ve Proteomik

2017

V. HEDEF: GDO-Biyogvenlik Sistemlerinin Gelitirilmesi

Teknoloji Alan - I:

Molekler Tan ve Tehis

2023

TARIMSAL BYOTEKNOLOJ / Hedef I: Bitki Stres Tolerans ve levsel Gda retimi

TEKNOLOJ ALANI: Molekler Markr Teknolojileri; levsel Genomik ve Proteomik; Rekombinant DNA ve Transformasyon Teknolojileri
TEKNOLOJ GELTRME AAMALARI

ARA HEDEFLER
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

STRATEJK AMA

Temel Aratrma evrimsel Aratrma Snai Aratrma Rekabet ncesi Snai Gel. Snai Gelitirme Teknoloji Transferi
Hedef karakterlere bal molekler markrlerin saptanmas Hedef bitkiler iin transformasyon ve rejenerasyon protokollerinin tamamlanmas Hedef transgenik bitkilerin eldesi ve alan denemelerinin tamamlanmas

Strese dayankl ve niteliksek zellikleri iyiletirilmi genotiplerin geni apl retimi ve tketimde kullanm

Genotiplerin karakterler asndan taranmas, fizyolojik olarak tanmlanmas ve aday genotiplerin belirlenmesi

Hedef karakterlere ait EST'lerin belirlenmesi

Hedef genlerin ilevsel analizlerinin tamamlanmas

Markrlere dayal slah almalarnn tamamlanmas ve ilk aday genotiplerin ak alan testlerinin yaplmas

TARIMSAL BYOTEKNOLOJ / HEDEF II :Hastalklarn Tans ve Biyolojik Mcadele

TEKNOLOJ ALANI: Molekler Markr Teknolojileri; Molekler Tan ve Tehis
TEKNOLOJ GELTRME AAMALARI

ARA HEDEFLER
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Temel Aratrma evrimsel Aratrma Snai Aratrma Rekabet ncesi Snai Gel. Snai Gelitirme Teknoloji Transferi
Hastalk etmeni ve konuku bitki genleri arasndaki etkileimin belirlenmesi

Hastalklarn tans ve biyolojik mcadelesi

Hastalk ve zararl etmenlerini tanmlayc molekllerin (antikorlar gibi) gelitirilmesi

Mcadeleye ynelik rekombinant peptit/protein ajanlarnn retilmesi ve kullanlmas

Hastalk ve zararl etmenlerinin rklarnn saptanmas ve koleksiyonlarnn oluturulmas

Biyolojik mcadele ajanlarnn tehisinde molekler markrlerin belirlenmesi

nemli hastalk etmenlerine kar ELISA ve PCR tabanl tan kitlerinin gelitirilmesi

TARIMSAL BYOTEKNOLOJ / HEDEF IV: Bitkisel Gen Kaynaklarnn Korunmas ve Karakterizasyonu

TEKNOLOJ ALANI: Molekler Markr ve Koruma Teknolojileri; levsel Genomik ve Proteomik
TEKNOLOJ GELTRME AAMALARI

ARA HEDEFLER
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Temel Aratrma evrimsel Aratrma Teknoloji Transferi

Seilmi gen kaynaklarnda DNA ktphanelerinin tamamlanmas ve DNA iplerinin retimi

Bitkisel Gen Kaynaklarnn Korunmas

Seilmi gen kaynaklarnda belirlenmi hedef genlerin ilevsel analizlerinin tamamlanmas Hedef bitkilerde genomik ve proteomik veri tabanlarnn oluturulmas

Hedef gen ve karakterlerin tanmlanmas ve ilgili veri tabannn oluturulmas

Hedef karakterlere ait EST'lerin belirlenmesi

Hedef genlerin kayt altna alnmas Hedef bitkilerde morfolojik zelliklere zg veri tabanlarnn oluturulmas

Gen bankacl teknolojisi gelitirilmesi

Gen bankalarnn ve kltr kolleksiyonlarnn gelitirilmesi

TARIMSAL BYOTEKNOLOJ / HEDEF III : Nitelikli Tohum, Fide ve Fidan Materyali retimi
TEKNOLOJ ALANI: Molekler Markr Teknolojileri; Bitki Hcre ve Doku Kltr
TEKNOLOJ GELTRME AAMALARI

ARA HEDEFLER
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Temel Aratrma evrimsel Aratrma Snai Aratrma Rekabet ncesi Snai Gel. Snai Gelitirme Teknoloji Transferi
Gelitirilmi bitki materyallerinin endstriyel dzeyde ticari uygulamalar Hibridleme oran tesbitinde markrlerin kullanm

Gelitirilmi bitki materyallerinin (tohumluk, vs.) geni apl retimi

Hastalklardan arndrlm ismine doru fide ve fidan elde edilmesi

Hedef gen ve markrlerin saptanmas ve ilgili veritabanlarnn oluturulmas Haploid ve diploid hatlarn elde edilmesi Hastalklardan arndrlm tohumluk eldesi

TARIMSAL BYOTEKNOLOJ / HEDEF V: GDO-Biyogvenlik Sistemlerinin Gelitirilmesi

TEKNOLOJ ALANI: Molekler Tan ve Tehis
TEKNOLOJ GELTRME AAMALARI

ARA HEDEFLER
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023

Temel Aratrma evrimsel Aratrma Snai Aratrma Rekabet ncesi Snai Gel. Snai Gelitirme Teknoloji Transferi

GDOBiyogvenlik sistemlerinin gelitirilmesi

GDO tan ve reaktiflerinin gelitirilmesi

GDO analiz testlerinin gelitirilmesi

Karlatrmal metabolomik veritabanlarnn oluturulmas

HAYVANCILIKTA BYOTEKNOLOJ ve GEN TEKNOLOJLER

TEKNOLOJLER Teknoloji Alan: Genetik Mhendislii
2005 2010 2015 2020 2023

POLTKA, STRATEJ VE HEDEFLER

STRATEJK AMA

Temel Aratrma evrimsel Aratrma Snai Aratrma Teknoloji Transferi

In vitro ve in vivo embriyo retimi, embriyo transferi, embriyo dondurulmas manipulasyon ve cinsiyet belirleme teknolojileri ile slah edilmi genotiplerin gelitirilmesi

Islah edilmesi gereken zelliklerin belirlenmesi

Hayvan rklarnn ayrntl genotip analizlerinin tamamlanmas ekonomk nemi alan karakterleri kontrol eden gen(ler)in belirlenmesi

Gelitirilen yeni genotiplerin dnglerinin izlenmesi ve genetik olarak slah edilmi ve stn niteliklere sahip hayvan srlerinin klonlama teknolojisi ile oaltlmas

Hayvan slahnda molekler biyoloji ve biyoteknoloji yntemlerinin kullanlmas ile ekonomik deeri yksek hayvanlarn gelitirilmesi

.....

HAYVANCILIKTA BYOTEKNOLOJ ve GEN TEKNOLOJLER

TEKNOLOJLER Teknoloji Alan: Genetik Mhendislii
2005 2010 2015 2020 2023

POLTKA, STRATEJ VE HEDEFLER

STRATEJK AMA

Temel Aratrma evrimsel Aratrma Snai Aratrma Snai Gelitirme Teknoloji Transferi

Yaban ve evcil hayvan hayvanlarn gen kaynaklarnn korunmas ve genetik olarak tanmlanmas

Yaban ve evcil hayvan gen kaynaklarnn belirlenmesi Materyal toplanmas ve uygun koullarda saklanmas

Gen kaynaklarnn karakterize edilerek, bir veri bankasnn oluturulmas

Soyu tkenmekte olan zel trlerin klonlama teknolojisi ile oaltlmas

HAYVANCILIKTA BYOTEKNOLOJ ve GEN TEKNOLOJLER

TEKNOLOJLER POLTKA, STRATEJ VE HEDEFLER STRATEJK AMA Teknoloji Alan: Monoklonal antikor teknolojisi; protein retim, saflatrma ve analiz teknolojileri; maya ve bakteri fermentasyon teknolojileri;
2005 2010 2015 2020 2023

Temel Aratrma evrimsel Aratrma Snai Gelitirme Teknoloji Transferi

Yeni monoklonal antikor tekn. tedavi yntemlerinin, alarn ve tan kitlerinin gelitirilmesi Yeni maya ve bakteri fermentasyon teknolojileri tedavi yntemlerinin, alarn ve tan kitlerinin gelitirilmesi Mevcut hzl biyotest teknolojileri kullanan tehis ve tedavi yntemlerinin iyiletirilmesi Mikroarray chip teknolojisinin yaygn kullanm

Mevcut monoklonal antikor tekn. kullanan tehis ve tedavi yntemlerinin iyiletirilmesi Mikroarray chip teknolojisinde yeni tedavi yntemlerinin, alarn ve tan kitlerinin gelitirilmesi
Mevcut maya ve bakteri fermentasyon teknolojileri kullanan tehis ve tedavi yntemlerinin iyiletirilmesi Mevcut immnokimya teknolojisi kullanan tehis ve tedavi yntemlerinin iyiletirilmesi

Protein retim, saflatrma ve analiz teknolojilerinin yaygn kullanm

Monoklonal antikor teknolojisinin yaygn kullanm maya ve bakteri fer-mentasyon teknolojisinin yaygn kullanm

Biyoteknoloji ve gen teknolojilerine dayal molekler tan, hayvansal ila ve alarn gelitirilerek kullanma sunulmas

Yeni immnokimya tekno-lojisi tedavi yntemlerinin, alarn ve tan kitlerinin gelitirilmesi Yeni hzl biyo-test teknolojisi tedavi yntem-lerinin, alarn ve tan kitlerinin gelitirilmesi

immnokimya teknolojisinin yaygn kullanm

HAYVANCILIKTA BYOTEKNOLOJ ve GEN TEKNOLOJLER

TEKNOLOJLER POLTKA, STRATEJ VE HEDEFLER STRATEJK AMA Teknoloji Alan: la Biyoteknolojisi / Transgenik Hayvan Teknolojisi
2005 2010 2015 2020 2023

Temel Aratrma evrimsel Aratrma Snai Aratrma Snai Gelitirme Rek. n. Snai Gelitirme Teknoloji Transferi
Optimal ekspresyon vektrnn gelitirilmesi Transgenik inek ve keinin klonlama teknolojisi ile retimi Rekombinant teraptik pro-teinlerin izo-lasyonu ve saflatrlmas Protein re-tim, safla-trma, analiz teknolojilerinin yaygn kullanm

Transgen teknolojisi ile ila retimi

Endstrinin ihtiya duyduu zel nitelikli proteinlerin tespit edilmesi