BYOTEKNOLOJ ALANINDAK GELMELERN YANSIMALARI ve TRKYENN POLTKA SEENEKLER

Taylan KIYMAZ (*) Mehmet TARAKIOLU (**) zet: amzda biyoteknoloji aratrmalarnn geliimi ile birlikte modern biyoteknolojinin uygulama alanlar genilemektedir. Bata tp ve tarm alanlarnda olmak zere insanln faydasna sunulan bulularn byk bir ksm gen nakli yntemleriyle gndeme gelmektedir. Gen nakli uygulamalarnn tarm alannda kullanlmas, tketici sal ve evre asndan duyarl toplumlarda byk tepki grmekte ve bunlara kar eitli nlemleri ve risk deerlendirme tekniklerini de gndeme getirmektedir. Bu noktada, biyoteknolojik aratrma ve uygulamalar asndan gelimi lkelerin gerisinde kalm olan Trkiyenin nmzdeki dnem iin bir politika belirlemesi nem tamaktadr.
Klasik Biyoteknolojiden Modern Biyoteknolojiye Biyolojik eitlilik ereve Szlemesindeki tanm ile biyoteknoloji, biyolojik sistemler, canl organizmalar veya bunlarn trevlerinin zel amalarla rn ya da ileme tekniklerinde kullanld teknolojik uygulamalarn btndr. Klasik biyoteknoloji, mayal rnler ile bira, peynir ya da ekmein retimlerinde insanolunun yzyllardr kullanageldii bir uygulama olarak bilinmekle birlikte gnmzde ileri
(*) DPT, Planlama Uzman (**) DPT, Planlama Uzman Yardmcs

teknolojilerin gelimesiyle modern biyoteknoloji ortaya kmakta ve daha ziyade rekombinant DNA (dizilimi yeniden dzenlenmi DNA), hcre fizyonu (gen paralanmas) ve yeni biyo-ileme tekniklerinin kullanmn beraberinde getirmektedir. Daha ziyade gelimi lkelerde retilmekte olan biyoteknolojik bulularn tarm alannda uygulamasnn yaygnlamas ve kullanmnn artmas tarmsal retimde yeni oluumlar beraberinde getirirken gerek evre gerekse gda tketicisi asndan birok soru iareti oluturmaktadr. Bu nedenle oluan toplumsal tepkiler, biyoteknolojinin tarmda kullanmnn kstlanmasna kadar varan dzenlemeleri ve ticaret nlemlerini gndeme getirmektedir. Gelecekte daha da tartmal gelimelere yol amas beklenen biyoteknoloji konusunu Trkiyenin, yolun banda bir lke olarak, hzl ve sistemli ekilde ele almas gerektii dnlmektedir. Bu almann ilk blmnde, biyoteknoloji uygulamalarnn tarihsel geliimi zetlenmekte, daha sonra srasyla dnyada ve Trkiyede biyoteknoloji uygulamalar konusundaki son durum ele alnmaktadr. nc blmde ise, gelimekte olan lkeler ve Trkiye asndan durum deerlendirmesi yaplarak Trkiye iin strateji seenei nerilmektedir.

235

http://ekutup.dpt.gov.tr/planlama/42nciyil/kiymazt.pdf

Planlama Dergisi

zel Say DPTnin Kuruluunun 42. Yl

Biyoteknoloji Uygulamalarnn Tarihsel Geliimi kinci Dnya Sava sonrasnda, tarm geliri ile toprak ve iklim koullarnn kstlayc olmad hemen tm lkelerde, yaplan yatrmlarla tarmsal verimlilikte beklentilerin tesinde artlar kaydedilmitir. Yeil Devrim olarak da adlandrlan ve arlkla 1970-1980 yllar arasn kapsayan szkonusu byme dneminde dnya nfusunun ortalama yllk art hz yzde 1,6 iken tarmsal byme yzde 2,0 seviyesinde seyretmitir. Szkonusu yksek byme hz, bilimsel ve teknik alandaki ilerlemelerle desteklenen tarmsal verimlilikteki art sayesinde gerekletirilmitir. Temellerini Yeil Devrimin oluturduu tarmsal bymenin aslnda birka teknik alandaki ilerlemeden kaynakland ifade edilmektedir (Paillotin,G., 1997:71): - Tarmn modernletirilmesinde nemli bir unsur olan, emein sermaye ile ikamesini gl bir ekilde salayan ve son dnemde bilgisayar ve uzay teknolojileri yardmyla olduka hassas ekilde girdi optimizasyonu salayabilen tarmsal mekanizasyon, - Kontroll sulama ile birlikte yksek rn verimlilii salayan zellikle azot tabanl suni gbrelerin kullanm, - nemli oranda kimyasallar yoluyla uygulanm olan ve halen uygulanan bitki koruma nlemleri, - ehirleme ile paralel byyen, talebi byk oranda ehirden alan, tarmda bilimsel teknikler kullanarak amaca bal olarak enerji veya protein arlkl hayvan beslenmesinin salanmas ve bitkisel besinin daha yksek nitelikli hayvansal be-

sine dntrlmesinde grlen byk gelime, - lalar, alar ve tan aralarndaki gelimelerle hayvan salnda kaydedilen gelime ile ekonomik anlamda kayplarn nlenmesi, - Tarmdaki verimliliin yzde 50sinin kayna durumundaki slah ve hibrit tohum retimi almalar. Ekilebilir topraklarn snrlarna ulald bir dnemde, yeni hibrit tohumlar ve suni gbrelerin kontroll sulama yntemleriyle kullanlmas, nemli lde rn verimi artlarna yol amtr. Bu, zellikle gelimekte olan lkelerin tarmnda kkl dnmler yaratmtr. Yeil devrim, genel anlamda, gen nakline dayanmayan slah almalaryla yrtlrken dier tarafta daha ileri dzeyde genetik almalar srdrlmtr. Modern genetik, 19. yzyln sonunda Mendelin almalar ile balamtr. Sanayide mikroorganizmalarn kullanm (mayalar ve laktik fermentler gibi) tarihsel bir uygulama olup enzimlerin (peynir iin rennet enzimi gibi) kullanlmaya balanmas da bu erevede deerlendirilebilmektedir. Genetik ve daha geni anlamda biyoloji, 1940l yllarda Delbruckun almalar ile yeni bir dneme girmi, 1960l yllarn sonunda genetik kodlarn tamamen saptanmasyla ileri dzeyde gelimitir. Bu kapsamda molekler biyoloji yeni aralar gelitirmi olup bunlar tarmda, geliimin ve dsal evreye uyumun biyolojisi ile organizmalarn biyolojisi arasndaki ilikileri anlamada kullanlmaya balamtr.

236

http://ekutup.dpt.gov.tr/planlama/42nciyil/kiymazt.pdf

Planlama Dergisi

zel Say DPTnin Kuruluunun 42. Yl

Temel bilimlerde oluturulan bu yeni birikim birok teknik uygulamay da birlikte getirmitir. 1970 ylnda Smith, Wilcox ve Kelly genetik bilgileri tayan uzun DNA zincirini belirli noktalardan kesme kabiliyetine sahip, hassas bir molekler makas gibi davranan kstlama enzimlerini (restriction enzymes) saptamlardr. Escherichia colide ilk gen nakli 1973 ylnda Boyer ve Cohen tarafndan gerekletirildi. Bylece, modern biyoteknoloji bu iki ynteme dayal olarak gnmzdeki gelimi dzeyine ulamtr; zira, DNA zincirinin paralara ayrlabilmesi ve oaltlarak mikroorganizmalara yerletirilmesi olanakl hale gelmitir. (Paillotin,G., 1997:77). 1980li yllarda, laboratuvar koullarnda DNA paralarnn kopyalarnn retilmesini salayan PCR yntemi gelitirilmitir. Bu arada biyokimyasal tahlillerin otomasyonu da badndrc ekilde gelitirilmitir. Gen teknolojisinin yksek dzeyde yatrm gerektirmesi nedeniyle, 1980 ylnda ABD Yksek Mahkemesinin patent korumasn, bitki paralar, dokular ve genleri dahil yeni bitkilere yaygnlatrlmasna olanak tanyan kararna kadar ticari uygulamalar geliememitir (Paarlberg, R., 2000:25). 1983 ylnda, ABDde Monsanto ve Agrigenetics irketleri tarafndan bitki zerinde ilk deneysel gen nakli gerekletirilmitir. Deneysel srecin bitip ticari rnlerin piyasaya srlmesi bir on yl daha alm ve 1990l yllarn banda yine ABDde Calgene tarafndan ilk ticari transgenik (gen nakli uygulanm) bitki, FLAVR SAVR Domates adyla piyasaya srlmtr. Daha sonra ise, gen nakli yntemiyle kurakla, bitki zararllarna kar dayankl ve

kalite zellikleri deitirilmi pamuk, soya , msr, kanola elde edilmitir. te yandan, gnmz bilgi ve uygulama dzeyinde, gen naklinin sadece bir veya birka gen ile yaplabildii gznne alndnda, belirli bir bitki zararlsna kar koruma veya zel bir zararlya kar toksin sentezleme gibi ok fazla sayda gen deiimini gerektirmeyen tekniklerle tarmda yaanan sorunlara ksmi zmler retildii gzden karlmamaldr. Hemen her transgenik tohuma yerletirilebilen yok-edici (terminatr) genlerin bu tohumdan reyen yeni tohumlarn ksr olmasna ve bylece dnyada tarmla uraanlarn yzde 80inin halen kullanmakta olduu rnden tohumunu ayrarak tekrar ekim yapma imkannn ortadan kalkmasna ve dolaysyla reticilerin transgenik tohum reticisi firmalara baml kalmasna neden olaca belirtilmektedir. (Aydn, Z., 2000:110). Biyoteknolojide Dnyadaki Durum Son yirmi ylda, dnyadaki uygulama ve aratrma konularna gz atldnda, biyoteknolojinin zellikle salk, tarm, gda sektrleri ile kimyasallarn evreye verdii zararn giderilmesi iin kullanld grlmektedir. 2000 yl itibariyle, 150 milyar ABD Dolar civarnda bir pazar bykl olduu kabul edilen biyoteknoloji rnlerinden, tarm ve gda sektrlerine dnk rnlerin aldklar pay, OECD verilerine gre, yaklak yzde 23tr (OECD, 1996). unu belirtmek gerekir ki, modern biyoteknoloji en geni kullanm alann tarmda bulmutur. lk rnler, hayvanlarn tedavisinde kullanlmak zere ya da tarm zararllaryla biyolojik mcadelenin sa-

237

http://ekutup.dpt.gov.tr/planlama/42nciyil/kiymazt.pdf

Planlama Dergisi

zel Say DPTnin Kuruluunun 42. Yl

lanmas amacna dnk olarak piyasaya srlmtr. Tarla denemesi yaplan rnlerin ounda ama, zararl ot ilalarna, virs veya bceklere kar dayankl rn elde edilmesi eklinde olmutur. Gen nakli (transgenetik) ynteminin baaryla uyguland bitkilerin balcalar msr, soya faslyesi, pamuk ve kolza gibi rnler olmakla birlikte ttn, domates ve patatese de uygulanmaktadr. te yandan, halen retimi yaplmamakla birlikte buday, arpa, eltik gibi rnlerde denemeler devam etmektedir. Genetik olarak deitirilmi organizma (GDO) ieren ya da dier bir ifadeyle transgenik rnlerin dnyada ekim alanlarndaki geliim incelendiinde; 1996 ylnda 1,7 milyon hektardan 1999 ylnda 40 milyon hektara ulald, yani yllk 7,2lik bir byme yaand anlalmaktadr. Bu alanlarn 1999 yl itibariyle yaklak 54nn soyaya, yzde 28inin msra, yzde 9unun pamua, geri kalannn ise dier rnlere ayrlm olduu bildirilmektedir (DPT [1],2000). Yine 1999 yl verileriyle, transgenik rnlere ayrlan toplam ekim alanlarnn yzde 99unun ABD, Arjantin ve Kanadada bulunduu, bununla birlikte ABDnin tek bana yzde 72lik paya sahip olduu kaydedilmektedir. Gelimi lkelerin mutlak hakimiyetinin bulunduu biyoteknoloji alannda, irket ve alan says ile toplam yatrm miktar bakmndan da ABDnin nderlii bulunmaktadr. 1998 yl rakamlaryla ABDde 1300 civarnda irketin bu konuda faaliyette bulunduu anlalrken, tarm konusunda iki byk irket, zellikle tohumculukta, gerek ABD gerekse dnya

pazarlarnda byk pay ellerinde tutmaktadrlar. Avrupa Birlii lkeleri arasnda biyoteknoloji konusunda yaplan aratrmalara en fazla sermaye yatran lkeler ngiltere, Almanya ve Fransa olarak sralanabilecektir. Biyoteknoloji rnleri pazarndan, tarma ynelik rnlerin ald pay incelendiinde ise, ABDde yzde 8, Avrupada ise yzde 16 olduu saptanmaktadr (OECD, 1996) Japonya daha geriden gelmekle birlikte biyoteknoloji konusundaki yatrmlarn her geen yl artrmaktadr. Biyoteknoloji alannda 1950lere dayanan bir gemii olan srail, tarm konusundaki gelimelerin byk bir ksmn bu alandaki aratrmalarna borludur ve halen byyen bir sektre sahiptir. Brezilya da aratrma alannda yeni giriimlerde bulunmakta ve daha ziyade tarm alanndaki aratrmalara eilmektedir (Miller, K.L., 2000). Gelimekte olan lkeler bu gibi aratrmalara byk miktarlar ayramadklar iin aratrma yatrmlarnda ve biyoteknoloji uygulamalarnda gelimi lkelerin gerisinde kalmaktadrlar. Bu lkelerden Hindistanda, hkmet katklaryla zellikle salk konularndaki aratrma ortamnn gelitirilmesiyle ilgili abalar dikkati ekmektedir. Transgenik rnler konusundaki aratrmalardan ortaya kan sonulardan elde edilen ve pazarlanmasnda herhangi saknca grlmeyen rnlerin aratrmac irketlerce patentlerinin alnarak kullanm hakknn elde edilmesi, ticarette gelimi lkelere ayr bir stnlk kazandrrken, gelimekte olan lkelerin patent ve lisans haklar iin dedii miktarlar 1995 yl ra-

238

http://ekutup.dpt.gov.tr/planlama/42nciyil/kiymazt.pdf

Planlama Dergisi

zel Say DPTnin Kuruluunun 42. Yl

kamlaryla 60 milyar ABD Dolarn bulmaktadr (Aydn Z., 2000:123). Dnya ticaretinde iki nemli taraf olan ABD ve ABnin transgenik rnlerin retimi ve ticareti konusundaki farkl uygulamalar dikkati ekmektedir. Transgenik rnlerin byk lde zel kesim Ar-Ge almalar ile gelitirildii ABDde konuya daha liberal bir yaklam sergilenirken, ABde ise, zellikle tketicinin evre ve salk kayglarnn n plana kmas nedeniyle etiketleme de dahil, youn bir kamu dzenlemesine tabi olmaktadr. ABnin yaklam biyogvenlik kavram ile balantl olarak ortaya kmaktadr. Biyogvenlik kavram, modern biyoteknoloji teknik, uygulama ve rnlerinin insan sal ve biyolojik eitlilik zerinde oluturabilecei olumsuz etkilerin belirlenmesi srecini ve belirlenen risklerin meydana gelme olaslnn ortadan kaldrlmas veya meydana gelmesi durumunda oluacak zararlarn kontrol altnda tutulmas iin alnacak tedbirleri kapsamaktadr (DPT[1]). Trkiyedeki Durum Trkiye biyoteknoloji konusunda, yetimi eleman, laboratuvar altyaps ve aratrma olanaklarndaki yetersizlikler nedeniyle olduka geride kalmtr. niversitelerde son drt yldr molekler biyoloji ve genetik konusunda lisans eitimi verilmeye balamtr. Aratrma-gelitirme iin ayrlan fonlar yetersiz olmakla birlikte son yllarda bir gelime olduu belirtilmektedir. Aratrma saysnn ve niteliinin artmasn engelleyen bir neden de almalarda kullanlan maddelerin ok maliyetli olmasdr. Son yllarda, Trkiyede patent bavurular ierisinde biyoteknoloji konusunda

olanlarn oran hzla artarken bunlardan hemen hepsinin yabanc patent bavurusu olmas mevcut durumda artc bulunmamaktadr. Tarm sektr asndan baklrsa, Trkiyede gelitirilmi olan bir transgenik rnn bulunmad, Tarmsal Aratrma Enstitlerindeki tarla denemeleri dnda transgenik rn retiminin de bulunmad belirtilebilir. Hayvanclk konusunda ise herhangi bir gelime kaydedilmemitir. te yandan, Trkiyenin buday, arpa, baklagiller ve eker pancar gibi ana besin kaynaklarn oluturan bitkilerin dnda birok meyve ve sebzenin de doal gen kaynaklarnn bulunduu bir lke olduu gz nne alndnda biyoteknolojik rnlerin kullanm ve evreye salm konusuna daha duyarl yaklalmas gerei ortaya kmaktadr. Halen sz konusu rnlerin Trkiyeye ithaline izin verilmemektedir. Ayrca, bitki gen kaynaklarnn aratrlmas ile ilgili projeler uygulanmakta olup bunlarn sonulandrlmasnn zaman alaca tahmin edilmektedir. Gelimekte Olan lkeler ve Trkiyenin Strateji Seenei Biyoteknolojinin tarm alannda uygulanmasnn salad fayda, kalite ve verimde yaanan iyilemeler olmutur. Halen uygulamann sadece bitkisel retimde hastalk ve zararllara kar diren artrc ve baz rnlerde kaliteyi iyiletirici ynde younlam olmas, ksa ve orta dnemde beklenen gelimelerin belli snrlar ierisinde kalaca beklentisini yaratmaktadr. Az gelimi ve gelimekte olan lkelerde, gen nakli yntemleriyle gda arznn artrlarak gda gvenliinin salanaca

239

http://ekutup.dpt.gov.tr/planlama/42nciyil/kiymazt.pdf

Planlama Dergisi

zel Say DPTnin Kuruluunun 42. Yl

konusundaki grlere karn baz nemli etkenlerin gz ard edildii belirtilmelidir. Sz konusu teknoloji uygulamalarnn uluslararas irketlerin tekelinde olmas ve olduka maliyetli aratrmalara giriildii iin transgenik tohumun pahalya mal edilmesi nedeniyle bunlarn yaygn kullanmnn salanmas imdilik mmkn grlmemektedir. Ancak, verim art dolaysyla tohumun yksek maliyetine katlanlsa dahi, bunun, arz fazlas sonucu rn fiyat dengelerinin deierek retici aleyhine durum oluturmas, pazarlama ve stoklama sorunlar yaratlmas ile reticiye pek de olumlu bir ortam yaratmayaca hesaba katlmaldr. te yandan, transgenik rn retiminde yksek maliyetli girdi ve teknoloji kullanm nedeniyle tarmda emek youn deil sermaye youn bir retim dzeni kurulmas beklenmektedir. Bu balamda, gerek retim artnn gerekse tarmda sermaye youn retim eklinin ortaya kmasnn gelimekte olan lkelere getirecei koullar; tohum ynnden da baml, arz fazlas stoklarla uramak durumunda kalan, fiyat yaps nedeniyle iftinin durumunda iyileme salamayan, emek youn retimden uzaklalmasyla istihdamn azalmas sonucu tarmda i imkanlarnn darald ve daha da kts zellikle tarm kesiminde yaayan insanlarn gda gvenliinin salanmasnn gletii bir ortamn olumas olabilecektir. Bunlara ek olarak, transgenik rn retilmesiyle evreye salverilecek genlerin dier organizmalar zerinde oluturaca tahribat ya da deiiklerin yansmalar, boyutlar fazla bilinmedii iin skntlar yaratabilecek konulardandr. te yandan, gelimi lkelerde insan sal ve dolaysyla gda gvenilirlii bakmnda transgenik rnlere mesafeli yaklalmas ve getirilen eitli kural ve standartlar nedeniyle geli-

mekte olan lkelerin gelimi lke piyasalarna transgenik rnler pazarlayabilmeleri uzak bir olaslk gibi grnmektedirler. Ancak, byk bir olaslkla, gelimi lkelerde gelitirilen transgenik rnler, gelimekte olan lkelere ynlendirilmeye allacaktr. Biyoeitlilik Szlemesine ek Biyogvenlik Protokol kapsamnda, ABnin ska bavurduu gibi genetik olarak deitirilmi organizma ieren tarm ve gda rnlerine kar n Tedbir Alma lkesi (Precautionary Principle) uygulanarak rne bal ticaret kstlamalar getirilebilmektedir. Dier lkelerde de, zellikle kamuoylarnda transgenik rnlere dnk kayglarn artyor olmas nedeniyle szkonusu uygulamann yaygnlaabilecei tahmin edilmektedir. Konu Trkiye asndan ele alndnda, AB ile ilikilerin belirleyici rol oynayaca dnlmektedir. zellikle, katlm ncesi srete AB ile politika uyumlatrlmas gereince ABde uygulanmakta olan risk deerlendirme ve sk etiketleme kurallarnn yakn gelecekte Trkiye tarafndan da benimsenmesi gerekmektedir. Bylece, i ve d ticarette bahsedilen kurallara dnk dzenlemeler nemli yer tutacaktr. Trkiyede transgenik bitkilerin deneme retiminin denetim altnda yapld bilinmektedir. Bununla birlikte, bu konuda herhangi yasal dzenleme yaplmam ve risk deerlendirme sistemi henz oluturulamamtr. Dier taraftan, Trkiyede tarm alannda verim artrc ve kalite iyiletirici politikalarn yllardr uygulanamamasnn sonucu olarak tarm retimi ve ticaretinde sorunlarla karlalmaktadr. Uluslararas alanda transgenik rnlere dnk dzenlemeler konusundaki tartmalarn devam ettii ve uzun dnemli n-

240

http://ekutup.dpt.gov.tr/planlama/42nciyil/kiymazt.pdf

Planlama Dergisi

zel Say DPTnin Kuruluunun 42. Yl

lemlerin nerildii bir ortamda, ncelikle transgenik rnlerin dnlmesi yerine halen baka lkelerde kullanlmakta olup da Trkiyede sermaye ve bilgi eksiklikleri nedeniyle btnyle uygulanamam olan geleneksel hayvan ve bitki slah yntemlerine ynelinmesi daha byk ncelik tamaktadr. Geleneksel slah yntemleri de bir eit genetik mdahale veya deiim iermekle birlikte sadece akraba tr veya cinsler arasnda uygulanmaktadr (Kaya, Z., Tolun, A.A.). Bu ynyle transgenik yntemlerden ayrlmaktadr. Bu erevede, Trkiyenin mevcut tarm potansiyelinin deerlendirilmesine ynelik nlemlerin, ksa vadede, slah almalar erevesinde ele alnmas ve Gneydou Anadolu Projesi (GAP) kapsamnda oluacak retim deseni ile yaanacak retim art hesaba katldnda transgenik rn retiminde aceleci davranlmamas gerektii dnlmektedir. Sonu ve neri Dnyada hzla yaygnlamakla birlikte zellikle salk ve evreye olas etkileri asndan byk tepki alan transgenik rnlere dnk gerek i gerekse d ticaret nlemlerinin kapsam ve uygulanmas konusunda tartmalar srmektedir. Trkiyenin tarm konusunda en byk ticari orta olan ve katlm ncesi srete bulunulan ABnin, transgenik rnler konusunda uygulamakta olduu ya da uygulayaca politikalar, dnya ticaretinde sz geen nemli bir ticaret blou olmas nedeniyle Trkiye iin belirleyici konumdadr. AB ile olan ticari ilikilerin yansra, Trkiyede halk sal ve evre asndan karlalabilecek tehlikeler ile barndrlan doal gen kaynaklar hesaba katldnda, Trkiyenin retim ve ticaret dzenini gzden geirerek transgenik rnlerin retim

ve kullanmnda, uluslararas anlamalarn erevesi dna kmayacak, yasak ya da kstlamalar uygulamas aklc grnmektedir. te yandan, tarm ve gda sektrlerinin ihracat asndan nemi dikkate alndnda, transgenik retim nedeniyle ihra pazarlarnda kstlamalara maruz kalnmas Trkiyenin karna olmayacaktr. Bununla birlikte, biyoteknoloji konusunda Ar-Ge faaliyetlerinin desteklenerek bilgi ve yetimi eleman altyapsnn kurulmas byk nem tamaktadr. Tarm konusunda yaplacak genetik aratrmalarda, verim ve kalite artrc almalara ncelik verilmelidir. Bu erevede, Trkiyenin taraf olduu Biyogvenlik Protokolne uygun olarak risk deerlendirme, risk ynetimi ve izleme-kontrol dzenlerinin kurulmas aciliyet arz etmektedir. Ayrca, hukuki dzenlemelerin tamamlanmas gerekmekte olup, bunlarn tmnn VIII. Be Yllk Kalknma Dnemi ierisinde tamamlanmas amalanmaldr. Trkiyede genetik uygulamalara alternatif olarak ncelikle kalite ve verim artn salayc btnleik zararl ynetimi (integrated pest management), btnleik rn ynetimi (integrated crop management) v.b. yntemlerin yaygn biimde kullanlmas, srdrlebilir tarmsal gelimenin ve gda gvenliinin salanmasnn en nemli aralarndan biri olmaldr.

241

http://ekutup.dpt.gov.tr/planlama/42nciyil/kiymazt.pdf

Planlama Dergisi

zel Say DPTnin Kuruluunun 42. Yl

Kaynaklar
ANDERSEN, P.P., Agricultural Biotechnology, Trade and Developing Countries, AgBioForum Dergisi Cilt-2 Yaz-Gz 1999:215. AYDIN, Z., Genetik Mhendislii, Azgelimi lkelerde Yoksulluk ve Gda Sorunu, Toplum ve Bilim Dergisi, Yaz 2000:108. BARRETT, K., Applying the Precau-tionary Principle to Agricultural Bio-technology, Science and Environmental Health Network Raporu, Mart 2000. BM, Biotechnology for Food Production and Its Impact on Development, BM Ekonomik ve Sosyal Konseyi Raporu, 1999. DPT (1), Biyoteknoloji ve Biyog-venlik zel htisas Komisyonu Raporu, DPT Ankara, 2000. DPT (2), Tarmsal Politikalar ve Yapsal Dzenlemeler zel htisas Komisyonu Raporu, DPT Ankara, 2000. KAYA,Z., TOLUN,A.A., Transgenik Organizma Kullanmnn Sonular, Bilim ve Teknik Der-gisi, Eyll 2000:52. KIYMAZ, T., ABde ve Trkiyede Temel rnlerde (Hububat, eker ve St ve St rnleri) Uygulanan Tarmsal Destekleme Politikalar ve Bunlarn Ham Madde Temini Asndan Gda Sanayiine Etkileri, DPT Ankara, 2000. MILLER, K.L., The Biotech Boom, Newsweek Dergisi Ekim 2000: 57. OECD, Biotechnology and Trade, OECD Ticaret Komitesi alma Grubu Raporu, Paris, 1997.

PAARLBERG R., The Global Food Fight, Foreign Affairs Dergisi, Mays/Haz. 2000:24. PAILLOTIN, G., The Impact of Biotechnology on the Agro-Food Sector, Future of Food Dergisi, 1997:71. VEGA, M., BONTOUX, L., KERN, M., European Agriculture and Future World Food Demand, IPTS Raporu no.39, 2000. YENAL, D., YENAL, Z., 2000 Ylna Doru Dnyada Gda ve Tarm, Toplum ve Bilim Dergisi, Bahar 1993:93.

242

http://ekutup.dpt.gov.tr/planlama/42nciyil/kiymazt.pdf