O arhitekturi Genieve kue u Ulici Krunskoj 51 u Beogradu, ostvarenju Dragie Braovana

Porodina kua ora Genia (danas Muzej Nikole Tesle),1 sagraena je 1929. godine, na uglu ulica Krunske i Prote Mateje,2 prema projektu istaknutog srpskog arhitekte Dragie Braovana (1887-1965). Uz nekoliko rezidencijalnih dvorskih zdanja i privatnih vila, spada u najznaajnije stambene objekte u beogradskoj arhitekturi.4 Koliko je proslavila svog autora, afirmisanog i van granica Jugoslavije, toliko je pokazala rafinirani ukus ambicioznog naruioca, industrijalca i ministra u penziji ora Genia,5 kadrog da sebi priuti najreprezentativniju privatnu palatu na obodu prestonikog centra.6 Prkosei zubu vremena,7 sa promenjenom funkcijom, ovo Braovanovo ostvarenje uverljivo svedoi o prosperitetnom karakteru meuratnog razdoblja srpske graanske kulture.8 Sredinom tree decenije dvadesetog veka, budimpetanski ak Dragia Braovan,9 bio je meu najuglednijim graditeljima privatnih kua u Beogradu.10 Vladajui repertoarom istorijskih arhitektonskih stilova, pre svega onih iz novovekovne epohe, sposoban za ,,kreativne kompromise sa naruiocima, tokom meuratnog razdoblja, izveo je dvadesetak jednoporodinih privatnih kua, razliite kvadrature, spratnosti i stilske obrade.11 U svakom reenju, to se uoava i na Genievoj kui, prednost je davao spoljnoj arhitekturi. Laureat prestinog priznanja ,,za najlepu fasadu (za karkinu kuu iz 1926-1927),12 na novom zadatku se suoio sa urbanistiki sloenijim i estetski zahtevnijim programom zgrade. Otud je i projektovanje Genieve kue trajalo veoma dugo, od poetka 1925. do sredine 1927.godine, kada je usvojen izvoaki nacrt, koji je i sam, tokom izgradnje objekta, pretrpeo izmene.13 Graenje kue, od juna 1927. do kraja decembra 1929.godine, u reiji preduzimaa in.Milana V.Jovanovia, kotalo je 990.000 tadanjih dinara. Geniev dvorac je sagraen na uglu dveju znaajnih prestonikih ulica, u kojima su se kontinualno podizale jednoporodine kue, vile i vieporodine stambene zgrade.14 Obzirom da nema batu, razvijene predprostore sa svih strana, da se sa jedne strane dodiruje sa susednim objektom, kao i to da je prostor pod kuom (315 metara kvadratnih) vei od slobodnog dela (150 metara kvadratnih), samo se delimino moe svrstati u popularni tip tadanje beogradske jednoporodine vile, nazvan hotel particulier,15 preuzet iz francuske arhitekture osamnaestog veka. U morfolokom smislu, objekat spaja tradiciju renesansnih urbanih vila i privatnih gradskih dvoraca Evrope osamnaestog i devetnaestog stolea. Njegova spoljna obrada je neomaniristika i eklektika,16 sa transponovanim elementima Albertijeve i Mikelanelove renesansne stilistike,17 dok je unutranjost koncipovana po ugledu na primere paladijanske arhitekture.18 Markantna lokacija kue, umnogome je odredila i stepen reprezentativnosti njene tri fasade, kompoziciono i strukturno ujednaenog sadraja. Izgraen bez zaseenog ili zaobljenog, akcentovanog ugla, tada uobiajenog u beogradskoj arhitekturi, kubini volumen Genievog dvorca pleni ravnoteom masa i pristupanou izraza slojevite kompozicije, zasnovane na slobodnoj transpoziciji istorijskih elemenata primarne i drugostepene arhitektonske plastike, pohvaljenoj od umetnike kritike.19

Genieva kua je graevina centralnog tipa, priblino kvadratne osnove. Ima etiri nivoa: suteren, prizemlje, sprat i krovnu terasu. irina proelja u Krunskoj ulici iznosi 20,5metara, a fasade u Ulici Prote Mateje 23,70 metara. Dvorina fasada je iroka 24,60 metara, dok irina zida kojim se kua naslanja na susednu zgradu u Ulici Prote Mateje br.50, iznosi 20,85 metara. Po kvadraturi (oko 900 metara kvadratnih), Genieva kua spada meu najprostranije Braovanove jednoporodine kue. Njena osnova je po svim nivoima kompaktna, sa slino struktuiranim jedinicama, prilagoena ugaonom poloaju i funkciji zgrade. Spoljni, nosei i pregradni zidovi kue, graeni su od opeke u krenom i cementnom malteru. Fasade su obraene vetakim kamenom. Meuspratne konstrukcije su armirano-betonske. Sporedne stepenice su izgraene od vetakog kamena, dok su glavne u holu izvedene od drveta. Krovna konstrukcija je takoe drvena, a krovni pokriva je od ifera. Iako blokovskom strukturom Genieva kua nalikuje na severnoitalijanske vile esnaestog veka,20 ona je primarno koncipovana na nedogmatinoj Braovanovoj recepciji atemporalnog akademistikog stila,21 koja pre pobuuje ,,seanje na, umesto to podraava neki konkretan istorijski primer. Njegov prosveeni, neo-maniristiki akademizam, uz ,,visoki ukus i drutveni status naruioca, didaktiki naglaava i ,,neprolaznu vrednost klasicistike arhitekture, bazirane na jedinstvu ,,dobrog, lepog i istinitog.22 Aktuelnost reverzibilne antiko-renesansne arhitektonske matrice, potvrena je i u dekorativnom sistemu zdanja, koji potkrepljuje ,,poruke o svrevremenskoj paradigmatskoj ulozi klasinih vrednosti. Eruditsko-enciklopedistiki Braovanov metod, ogleda se i suptilnoj selekciji ,,prizvanih klasicistikih motiva, prostorno i plastiki sjedinjenih du simetrinih fasada.23 Kao i na ranijim delima, Braovan akademizam nije otuen, hladan i autoritaran, ve plemenit, pristupaan i demokratian, umereno hijerarhizovan, bez prenaglaene uloge glavnog kompozicionog motiva. Fasade Genievog dvorca ralanjene su trodelno po visini, prema renesansnim pravilima (sokl, korpus i zavretak), modifikovanim u epohi devetnaestovekovnog akademizma. One su iste, liene preterane dekoracije, oivljene pravilnim rasporedom prozorskih nia visokog partera, kolosalnih prislonjenih stubova i pilastara u centralnim zonama (ulaz, rizaliti bonih fasada). Pilastri, sastavljeni od pet dekorativnih dijamant kvadera, koji flankiraju ulaznu niu, portal unutar nje, kao i trodelnu niu prozora na bonim fasadama, predstavljaju omiljen motiv u Braovanovoj akademistikoj arhitekturi (Eskontna banka D.Matejia,24 kua R.karke i dr.). Shodno metodologiji akademizma, francuski prozori visokog prizemlja dublje su uvueni u povrinu zida, dok su oni na spratu, shodno savremenijim metodama komponovanja, plie uvueni u zidnu ravan, 25i umesto balustrade imaju metalnu ogradu. Posredstvom brojnih polukrunih prozora, visoko prizemlje je otvorenije i komunikativnije od sprata, namenjenog iskljuivo boravku ukuana. Ulazna zona na proelju u Krunskoj ulici izvedena je u formi Albertijevog trijumfalnog luka koji korespondira sa parovima prislonjenih stubova sa korintskim kapitelima, zamiljenih po

uzoru na Mikalenelov ,,kolosalni red. Kartua u temenu luka, flankirana uspravljenim lavljim reljefnim figurama,26 tokom izvoenja je izostala. Zavrni venac, u potkrovnom pojasu fasada, shodno ustaljenoj akademskoj morfologiji, slojevit je i ima jak ispad. Ravnotea masa, neporemeena blagim fasadnim kontrastima punog i praznog, svetlog i tamnog, udubljenog i plitko isturenog, primer je autorski umerenog, selektivnog autorskog plasiranja elemenata drugostepene plastike. O Braovanovoj potrebi da plastiki dinamizuje27 i ,,oivi stroge klasicistike fasade, svedoi i njegova molba optinskoj upravi iz jula 1929. godine, da mu se odobri ,,vei iskok rizalita u Ulici Prote Mateje ,,iz plastikih razloga, kako bi se postigao potreban efekat u arhitekturi.28 Prostorije unutar Genieve kue su grupisane oko centralnog hola, obuhvatajui ga sa etiri strane. Time se Braovan nadovezuje na ustaljen tip beogradske jednoporodine kue iz predratnog razdoblja, inspirisan Paladijanskim reenjima.29 Prizemlje kue, organizovano kao piano nobile,30 sa drvenim stepenitem u centru, poetkom pedesetih godina prolog veka adaptirano je za smetaj stalne postavke Muzeja.31 U tom prostoru nekada su se nalazili hol, garderoba, trpezarija, kuhinja i saloni. Glavni hol kue zauzimao je njen centralni deo ka ulici Prote Mateje, a svojom visinom zahvatio je i prvi sprat. Tako je u centralnom stepeninom holu prvog sprata na strani koja gleda ka glavnom holu postavljena drvena ograda i formirana galerija. Visina ovog prostora iskoriena je pri formiranju stalne postavke Muzeja za smetaj za transformatora od 500.000 volti, koji za veinu posetilaca predstavlja najatraktivniji eksponat na izlobi posveenoj ivotu i radu Nikole Tesle. Visina glavnog hola Genieve vile naglaena je i na fasadi ka ulici Prote Mateje sa tri visoka polukruna prozora ije lukove nose stubovi sa kapitelima. Arkada od tri luka na stubovima otvarala je ovaj prostor i prema centralnom stepeninom holu u prizemlju. Celokupno reenje glavnog hola asocira na otvorene tremove vila graenih u duhu paladijanske arhitekture. Velika je teta to je naknadnom adaptacijom prostora za potrebe muzeja grandiozni hol Genieve vile izgubio svoj prvobitni arhitektonski oblik. Na prvom spratu vile nalazile su se stambene prostorije sobe, spavae sobe, radna soba i kupatilo. Danas su u tim prostorijama smetene kancelarije muzeja i arhiva sa preko 156.000 dokumenata iz Tesline zaostavtine. U suterenu su se nalazili ulaz i sobe za poslugu, ostava, veernica, garaa, prostorija za centralno grejanje kao i druge pomone prostorije. Danas su u suterenu smeteni muzejski depoi i stan domara. Sve nivoe zgrade, od suterena do krovne terase povezuje pomono stepenite u njenom zadnjem delu. Ovo stepenite vodi do krova zgrade na kome se nalazi prostrana krovna terasa, ograena balustradom kao ,,krunom zdanja. Iako je mansarda bila predviena prvobitnim projektom, umesto nje je na krovu u uvuenom delu zgrade izgraena jedna manja konstrukcija koja se sastoji od sobe i kupatila i koja danas slui kao kancelarijski prostor Muzeja. Krovna terasa Genieve vile dobila je dva nivoa tako to je i krovna povrina ove konstrukcije iskoriena za omanju terasu, ograenu balustradom. Na ovu konstrukciju nadovezuje se otvoreni trem sa stubovima. Krovna terasa, zajedno sa prostorom ispred koga se prua otvoreni trem, predstavlja odraz tenji paladijanske arhitekture ka jedinstvu i komunikaciji sa okolinom.

Iako je koherentom kompozicijom Genieve kue pokazao mogunosti proienog akademistikog metoda, nekonformistiki otvoren za novine, iste 1929. godine, Braovan se okree novom pravcu modernizmu, podreujui ga takoe nedogmatinoj, linoj stvaralakoj recepciji.32 Ponovo ,,svoj i originalan, Braovan i od modernizma crpi onoliko koliko mu je potrebno da odri kvalitet i kontinuitet dela. Prozrevi efemernost i estetsko siromatvo otuenog modernistikog jezika, pokuao je da ga oboji humanistikim tonovima, to mu egzegeti domaeg modernizma nikada nisu ,,oprostili, uporno odreujui vrednost arhitekture Genieve kue shodno stepenu modernizacijskih ili tranzitivnih stilistikih naznaka zastupljenih na njoj. Jedinstvena i dopadljiva, kao i gotovo sva Braovanova dela, plastiki slojevitog i semantiki bogatog siea, Genieva kua zauzima visoko mesto u njegovom opusu. Uz Matejievu (1921-1923), karkinu (1926-1927), Braovanovu vlastitu (1931) i Lazievu kuu (1932),33 antologijski je segment niza kojim je taj svestrani autor obogatio ne samo prestoniku, ve i itavu srpsku arhitekturu. Napomene: 1 Muzej Nikole Tesle osnovan je 5.decembra 1952.godine, odlukom Vlade FNRJ, nakon to je Teslin sestri i jedini pravni naslednik Sava Kosanovi preneo zaostavtinu slavnog naunika iz SAD u Beograd. 2 Prvobitna adresa kue bila je u Ulici Kneginje Perside 51. 3 Dragia Braovan 4 O Genievoj kui i njenom mestu u rezidencijalnoj arhitekturi Beograda, videti: N.Dobrovi, Stvaranje arhitekte...43, Z.Manevi, Delo arhitekte Dragie Braovana...192; U.Martinovi, Moderna Beograda, Beograd 1973, 27; B.Nestorovi, Postakademizam u arhitekturi Beograda...346; Z.Manevi. Nai neimari...51; A.Kadijevi, Arhitekta Dragia Braovan...90; Isti, ivot i delo arhitekte Dragie Braovana...153-154; B.Vujovi, Beograd u prolosti i sadanjosti, Beograd 1994, 261; Lj.Mileti-Abramovi, Arhitektura rezidencija i vila Beograda 1830-2000, Beograd 2002, 134-137; Lj.Blagojevi, Modernism in Serbia...177-178. 5 ore Geni 6 Kua je sagraena na Istonom Vraaru, prevashodno stambenom kvartu Beograda, u kome je iveo ,,imuniji svet, ije su porodine kue bile okruene velikim i lepo ureenim batama'' (D.uri-Zamolo-S.Nedi, Vraar Zapadni i Istoni. Stambeni delovi Beograda i njihovi nazivi do 1941.godine, GGB XL-XLI, Beograd 1993/1994, 7071). 7 Genieva kua je utvrena za nepokretno kulturno dobro spomenik kulture (v.: Slubeni list grada Beograda 16, 1987). 8 B.Koji, Drutveni uslovi razvitka arhitektonske struke u Beogradu 1920-1940. godine, Beograd 1979, P.J.Markovi, Beograd i Evropa 1918-1941, Beograd 1992; Istorija Beograda, Beograd 1995, 349-401; B.Boovi, Beograd izmeu dva svetska rata. Uprava grada Beograda 1918-1941, Beograd 1995. 9 O Braovanovom budimpetanskom periodu uenja i stvaranja, iscrpnije v. u: A.Ignjatovi, op.cit.

10 B.Nestorovi, op.cit.; B.Koji, op.cit.; Lj.Blagojevi, op.cit.; Lj.Mileti-Abramovi, op.cit. 11 Taj broj je ustanovljen obradom relevantnih izvora i istoriografije o Braovanovom delu. Sauvana tehnika, hemeroteka, fototeka i dr. dokumentacija o njegovom beogradskom opusu nalazi se u Istorijskom arhivu Beograda, Arhivu Jugoslavije, Odeljenju arhitekture Muzeja nauke i tehnike, Narodnom muzeju u Vrcu, Braovanovoj porodici i privatnim kolekcijama. O problemima istraivanja Braovanovog rada videti u istorigrafskskim prilozima o njemu, kao i u: M.urevi, Zaostavtine srpskih arhitekata u Muzeju arhitekture i njihov znaaj za istoriju arhitekture i slubu zatite, Flogiston 10, Beograd 2000, 231-235; A.Kadijevi, Znaaj zaostavtina arhitekata za istoriografiju srpskog graditeljstva i slubu zatite, Naslee III, Beograd 2001, 211-215. 12 Videti tehniku dokumentaciju o karkinoj vili u Istorijskom arhivu Beograda, fond Optine grada Beograda, Tehniko odeljenje, f. IV-28- 1927. O nagradi za najlepu fasadu koju je Braovanu dodelio Klub arhitekata u saradnji sa dr Duanom Tomiem v.: B.Koji, Drutveni uslovi razvitka...88-90. O istoriji i arhitekturi karkine kue v.: Z.Manevi, Delo arhitekte...191-193; A.Kadijevi, Arhitekta Dragia Braovan...90; Isti, ivot i delo arhitekte Dragie Braovana...152-153; Lj.Mileti-Abramovi, Arhitektura rezidencija i vila Beograda...138-141; Lj.Blagojevi, Modernism in Serbia...177. 13 Tehniku dokumentaciju o Genievoj kui, videti u Istorijskom arhivu Beograda, fond Optine grada Beograda, Tehniko odeljenje, f. IX - 44- 1927), kao i u Muzeju Nikole Tesle. 14 Krunska ulica je krajem 1900.godine, posebnim ukazom o kategorizaciji ulica odreena kao mesto za podizanje vila (S.Nedi, Graevinsko zakonodavstvo Beograda krajem XIX i poetkom XX veka, GGB XLIV, Beograd 1997, 118) 15 O tom tipu kue videti: M.Trikovi, Francuski privatni hoteli XVIII veka, Umetniki pregled 3-4, Beograd 1939, 86-89; J.Stevens Curl, Hotel particulier, in: Oxford Dictionary of Architecture, Oxford 2000, 326. 16 A.Hauser, The Concept of Mannerism, in: Mannerism, London 1965, 3-22; L.Murray, The High Renaissance and Manneism, London 1990; E.Crispolti, Eclecticism, in: Encyclopaedia of World Art, New York-Toronto-London 1970, 539-543; J.S.Curl, Eclecticism, in: Oxford Dictionary of Architecture, Oxford 2000, 219. 17 J.Gadol, Leon Battista Alberti, Chicago-London 1969; F.Borsi, Leon Battista Alberti, London 1977; J.S.Ackerman, The Architecture of Michelangelo, Harmonsworth 1986; N.Kurtovi-Foli, Teorijski stavovi i kreativne sposobnosti arhitekata italijanske renesanse u XV veku, Saoptenja RZZZSK XXXIV, Beograd 2002, 215-238. 18 R.Wittkower, Palladio and Engish Palladianism, London 1974; J.Harris, The Palladians, London 1981; J.S.Ackerman, Palladio, Harmondsworth 1983; R.Tavernor, Palladio and Palladianism, London 1991; M.Wundram-T.Pape-P.Marton, Andrea Palladio 1508-1580. Architect between the Renaissance and Baroque, Koln 1993; M.Traktenberg Ponovno oivljavanje Paladijanske arhitekture. Osamnaesti vek, u: Istorija moderne arhitekture 1. Koreni modernizma (prir.M.R.Perovi), Beograd 1997, 22-25. 19 U ogledu o savremenoj beogradskoj arhitekturi, ugledni umetniki kritiar, slikar, arhitekta i profesor Branko Popovi, izdvojio je Genievu kuu uz nekoliko drugih (takoe Braovanovu karkinu vilu, kuu u Ulici Kralja Milutina 33 arh. M.Zlokovia, i kuu u Krunskoj 54 arh.Svetozara Stojanovia), kao primere ,,slobodne koncepcije,

strogo nevezane za odgovarajue stilove''. Istakao je da su Genieva i karkina kua ,,mali ukrasi, puni duha i invencije, dati sa jednim finim oseanjem stila'' (B.Popovi, O savremenoj arhitekturi u Beogradu, Beogradske optinske novine 12, Beograd 1932, 761762). 20 Videti: Palladio, in: J.Fleming- H.Honour-N.Pevsner, The Penguin Dictionary of Architecture, Harmondsworth 1991, .322-324; M.Wundram-T.Pape-A.Marton, op.cit., 10-63, 88-105, 112-145; 164-175; 186-209; R.Tavernor, op.cit., 77-88. 21 O pojmu akademizma i njegovom ispoljavanju u meuratnoj srpskoj arhitekturi v.: B.Nestorovi, Postakademizam u arhitekturi Beograda...339-381; Z.Manevi, Akademizam. Jueranje graditeljstvo...XXII-XXIX; C.Trodd-R.Cardoso (eds.), Art and the academy in the nineteeenth century, Manchester 2000; A.Kadijevi, Akademizam u arhitekturi XIX i XX veka (rukopis, Beograd 2003). 22 J.Summerson, The Classical Language of Architecture, London 1988. 23 O ulozi simetrije u arhitekturi srpskog akademizma, v.: M.urevi-A.Kadijevi, Simetrija u novijoj srpskoj arhitekturi, ZLUMS 27-28, Novi Sad 1991-1992, 5, 7-8. 24 O stambeno-poslovnoj zgradi Dragie Matejia u Nuievoj br.4, poznatijoj kao Eskontna banka (1921-1923, danas Matica iseljenika Srbije, Kulturno-prosvetna zajednica Beograda i dr), videti: Z.Manevi, Delo arhitekte Dragie Braovana...189-190; A.Kadijevi, Arhitekta Dragia Braovan...90; Isti, ivot i delo Dragie Braovana...151; Isti, Predlog za proglaenje za nacionalno kulturno dobro: Eskontna banka u Beogradu, Forum 10, Beograd 1992, 8; A.Ignjatovi, nav.delo, 248-249. 25 O oblicima prozora u novijoj beogradskoj arhitekturi v.: S.Stankovi, Prozori u arhitektonskom nasleu Beograda, Arhitektonika 9, Beograd 1995, 165-188. 26 Videti projekte proelja u tehnikoj dokumentaciji Istorijskog arhiva Beograda i Muzeja Nikole Tesle. 27 R.Arnhajm, Dinamika arhitektonske forme, Beograd 1991. 28 Braovanovu molbu videti u tehnikoj dokumentaciji o Genievoj kui u Muzeju Nikole Tesle. 29 M.Roter-Blagojevi, Jednoporodine stambene zgrade 19. i poetka 20. veka u Beogradu, Arhitektonika 10, Beograd 1996, 127-129, 135. 30 O tom arhitektonskom tipu v.: J.Stevens Curl, Piano nobile, in: Oxford Dictionary of Architecture...497-498. 31 Rekonstrukciju je osmislio i izveo arh.Slobodan M.Vasiljevi. 32 Z.Manevi, Delo arhitekte Dragie Braovana..193; A.Kadijevi, ivot i delo arhitekte Dragie Braovana...154-169. 33 Z.Manevi, Delo arhitekte...189-192,194; A.Kadijevi, ivot i delo...151, 158, 170171; Isti, Predlog za proglaenje za nacionalno kulturno dobro: Vila Duana Lazia na Dedinju, Forum 3, Beograd 1990, 4; Isti, Predlog za proglaenje za nacionalno kulturno dobro: Eskontna banka u Beogradu, Forum 11, Beograd 1992, 8; Lj.Blagojevi, nav.delo, 62-69; D.Milainovi-Mari, nav.delo, 58; Lj.Mileti-Abramovi, Arhitektura rezidencija...208; A.Ignjatovi, nav.delo, 248-249; Lj.Blagojevi, Modernism in Serbia...177-180. Posebna napomena: Na pomoi u sakupljanju grae o Genievoj kui i njenoj prezentaciji u ovom lanku,

najsrdanije zahvaljujemo direktoru Muzeja Nikole Tesle mr Mariji ei, direktoru Muzeja grada Beograda mr Bojanu Kovaeviu, umetnikom fotografu Milou Juriu i urednitvu asopisa ''Naslee''.