542 GR

ZYA ERDEM

SANAY SNDEN BLG SNE: YEN EKONOMNN DEEN TP

Ziya ERDEM *

ZET Son eyrek yzylda, Endstri Toplumu Bilgi Toplumu olarak adlandrlan yeni bir biime doru dnmektedir. Bilgi toplumu, farkl vasf ve yeteneklere sahip bir ii tipini gerektirmektedir. Bu srete, yalnzca vasflar ve yetenekler deil, ayn zamanda alma artlar, alanlarn beklenti ve tercihleri ciddi boyutlarda deimektedir. Bu nedenle, endstri toplumunun dk eitimli, yar-vasfl veya vasfsz mavi yakal iisi, yerini bilgi toplumunda yksek eitimli, ok vasfl, donanml bilgi iilerine terk etmektedir. Anahtar Kelimeler: Bilgi ileri, Endstri Toplumu, Bilgi Toplumu, Yeni i Tipi ABSTRACT In the last few decades, the industrial society has been transformed to a new society called knowledge society. Accordingly, the new knowledge society requires a new worker profile with different skills and capabilities. In this process, not only the skills and capabilities but also the working conditions, preferences and expectations of workers have been changed dramatically. Hence, instead of low educated, semiskilled or unskilled, alienated blue collar workers of industrial society, knowledge society depend upon highly educated, multi-skilled, empowered knowledge workers. Keywords: Knowledge Workers, Industrial Society, Knowledge Society, New Worker Profile

Gnmzde nemli bir kabuk deiimi ve yapsal bir dnm ile kar karya bulunmaktayz. Tarm toplumundan sanayi toplumuna geite olduu gibi belirgin bir snr ile ayrlmayan, ancak btn zellikleri ile sanayi toplumundan farkl bir tarzda ekillenen bir toplum yaps gzle grlr derecede ortaya kmtr. Bu yeni toplumu betimlemek iin yaygn olarak kullanlan tabir bilgi toplumu (information society)dir. Bilgi toplumu, 1950 ve 1960l yllarda A.B:D., Japonya, Bat Avrupa lkeleri gibi gelimi lkelerde bilgi teknolojilerinin giderek artan bir ekilde kullanmyla ortaya km bir aama olup; bu aamann en nemli zellii, bilginin ve bilgi teknolojilerinin tarm, sanayi, hizmetler sektrlerinin yansra eitim, salk, iletiim gibi her alanda kullanlabilir olmasdr. Bilgi toplumundaki gelimeler ksa srede retimin ve verimlilii artrmasna yol amakta, ayrca yeni teknolojik, ekonomik, sosyal ve kltrel gelimeleri de tevik etmektedir. 1 Sanayi-tesi a (post-industrial age), post-modern a (post-modern age), enformasyon a (information age), yeni a (new age), dijital a (dijital age) gibi eitli dier kavramlarla da ifade edilen bu ada, yeni teknolojiler ve iletiimdeki gz kamatran gelimelerin sonucunda bilgi (knowledge) en nemli stratejik unsurlardan biri olarak karmza km ve yeni toplumun da en nemli unsuru haline gelmitir. Bilgi sektr drdnc bir sektr olarak sektrler arasndaki yerini almtr. Bilgi toplumunda bilgi, hem sosyal hem de iktisadi hayatta vazgeilmez bir yap ta halini alm; sanayi toplumunda nemli olarak grlen sermaye, igc gibi retim faktrleri bilgi olmakszn hibir anlam ifade edemez hale gelmitir. Bilgiyi ileyen bilgisayarlarn kefi ile; bilgiyi depolayabilen, ileyen ve bunlardan yeni bilgiler reten biliim teknolojileri insanln hizmetine sunulmutur. Bylece; bu yeni teknoloji ile birlikte bir yandan insanln eitli sorunlarna zm bulunurken, bir yandan da tamamen farkl bir toplum yaam hayat bulmaya balamtr. Bilgi toplumunda bilgisayarlar dnmn simgesi olan aletlerdir. Mikro-elektronikte ve mikroiplerin retiminde yaanan gelimeler, byk kapasiteli ve hzl bilgisayar teknolojilerinin ortaya kn hzlandrmtr. Nasl ki; sanayi toplumuna geiin motoru olma ilevini buharl makineler stlenmi ise; bilgi toplumuna geii de biliim teknolojilerinin temelindeki bilgisayarlar
1

Yrd. Do. Dr., .., ktisat Fakltesi, alma Ekonomisi ve Endstri likileri Blm

Aktan, Can; Bilgi Toplumunun Douu ve Geliimi, http://www.canaktan.org/yenitrendler/yeni-ekonomi/bilgi-toplum-dogusu.htm, 05.01.2004.

SANAY SNDEN BLG SNE

543

544

ZYA ERDEM

gerekletirmitir. 2 Salad kolaylklar, bunlarn her alanda youn bir ekilde kullanmn zorunlu klmtr. Yeni an bir nceki dneme nazaran en byk zellii, hz ve kapsad alan olmutur. Endstrileme ancak bir yzyl ierisinde gelimi ve 200 milyon civarnda insan etkisi altna almken, kreselleme yoluyla yeni a 20 yldan daha ksa bir zaman ierisinde toplumlar kavram ve 6 milyarlk btn dnya nfusunu bir ynyle etkisi altna almtr. Ancak; etkileme sadece olumlu ynde olmam; yeni sre, pekok frsatlarn yan sra, ayn ekilde byk problemleri de beraberinde getirmitir 3. 15 yl ncesine kadar, bilgi bir irketin en nemli varldr dense, zamann yneticileri ve iletmecileri bu sz syleyenlerle alay ederdi. nk; o zamanlar, i dnyas, geleneksel olarak bir irketin deerini lmede maddi varlklar (para, tehizat, gayrimenkul gibi) hesaba katmaktaydlar. Ancak, 1990lardan itibaren, bilginin bir irketin en deerli varl olduu dncesinin kimse tarafndan hafife alnacak bir olgu olmad anlalmtr. Teknolojik deiim, insanlk tarihinin byk bir ksmnda ok yava bir ekilde ortaya kmtr. ou kez insanlar bu deiimi hibir ekilde hissetmemi, babalarnn hatta dedelerinin yaad ekonomik ve sosyal artlarda domu ve tm hayatn yine bu artlarda srdrmtr. Ancak, sanayi devriminin balamas ve kol gcnn yerini buhar gcnn almasyla bu deiim ok hzlanm, katlanarak devam etmitir. Halihazrda da alglayamayacamz bir ivme ile deiim srp gitmektedir. retim sistemindeki kkl deiiklik, sistemin dier unsurlarn da etkilemitir. Artk, sanayinin mavi yakal iisinin yerini, kol gcyle deil beyin gcyle alan ve elde ettii bilgi birikimini iine adapte ederek kullanan yeni bir ii tipi almtr. Makalemizin amac; 20. yzyln nc eyreinden sonra balad kabul edilen bilgi toplumu ve bu toplumun igc yapsn, sanayi toplumu ve bilhassa bu toplumun en nemli karakteristii olan

sanayi kesiminde alan igcn nitel ve nicel zellikleri ile mukayeseli olarak ortaya koymaktr. 1. TARIM VE SANAY TOPLUMUNDA EMEN GRNM Baz yazarlarn birinci dalga (first wave) olarak belirttii sanayi ncesi tarm toplumu ile ikinci dalga (second wave) olarak belirtilen sanayi toplumunda igcnn arzettii mahiyet birbiriyle kyas kabul etmez bir ekilde farkl olmutur. Ayn ekilde, bugn ierisinde bulunduumuz sanayi toplumunun ii tipi sanayi iisi (industry worker) ile nc dalga (third wave) olarak belirtilen bilgi toplumunun gerekli kld bilgi iisi (knowledge worker) tipi de birbiriyle tamamen zt zellikler tamaktadr. Uzun asrlar boyunca devam eden birinci dalga, zellikleri itibariyle fazla bir deiiklik gstermeksizin 17. yzyla kadar srm; bu tarihe kadar emein mahiyetinde herhangi bir deiiklik olmamtr. Sanayi devrimi ncesinde retim biimi tarma ve el sanatlarna dayanmtr. Tarmda sadece kas gcne dayal ve doal artlara tabi olarak retimde bulunabilmitir. Bir ksm insan ise kk atlyelerde zanaatla uramtr. Sanayi devrimi ile birlikte; igc, youn bir ekilde eski alma artlarn ve alkanlklarn brakarak tarm sektrnden sanayi sektrne gemitir. Bu ekilde, sanayi kesiminde alan iilerin yani cretlilerin miktar hzla ykselirken tarm sektrnde alanlar hem nispi hem de miktar olarak olduka gerilemitir. Geen yzyln hakim retim sistemi olan Fordist-Taylorist sistemde aslolan ve deer verilen retim faktr sermaye idi. Emek, o dnemin zellikle balangcnda hi nemsenmeyen ve sefalete terkedilmi bol ve ucuz proletaryadan baka bir ey deildi. ok byk hacimde bir yedek igc ordusunun varl emein deerini drmekte, pazarlk gcn sfra indirmekte ve onun sadece retim srecinde bir ara olarak alglanmasna neden olmaktayd. Bu koullar devam ederken, baz sivil ahslar ve rgtlerin nderliinde, devletin dikkati kt alma ve yaam koullar iinde kvranan ve saylar gittike artan bu geni ynlara ekilmi ve birtakm koruyucu nlemler sonucu mevcut kt alma koullar gitgide iyileme yoluna girmitir. i snf lehine gitgide artan bir

Erkan, Hsn; Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelime, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, No: 326, Ankara 1993, s. 48. 3 Townsend, Peter; The Future World of Work, http://www.europa.eu.int/comm/dg05/jobs/forum98/en/texts/work1en.htm , 7.08.2004, s. 6.

SANAY SNDEN BLG SNE

545

546

ZYA ERDEM

oranda gelitirilen ulusal ve uluslararas normlar; alanlarn g birlii oluturmak amacyla bir kendi kendine yardm mekanizmas olarak rgtledikleri sendikalar ve toplumlarn insan onuruna yarar bir seviyeye ulatrma hedefine ynelik olarak uyguladklar refah politikalar vastalaryla, btn alanlarn hem yaam hem de alma koullar srekli bir iyileme ierisine girmitir. Hatta, 2. Dnya Sava sonrasnda balayan ve 1970lere kadar devam eden bir altn a yaanmtr. Devlet, alanlar himaye edici ve alma hayatn dzenleyici (alma sreleri, tatiller, asgari cret, ii sal ve i gvenlii gibi konularda) mevzuat gelitirerek ve emek piyasasn dzenleyecek ve gelitirecek istihdam kurumlar, alma Bakanl ve sosyal gvenlik messeseleri tesis ederek alma hayatna mdahale etmitir. Neticede ii snf; birok ferdi (mecburi sosyal sigorta, isizlik sigortas, istihdam gvencesi, alma srelerinin snrlanmas, hafta tatili, yllk cretli izin, asgari cret vs.) ve kolektif (sendikaclk ve toplu pazarlk, grev) haklar elde etmi ve artan refahla birlikte durumunu iyiletirmitir. 4 18. yzyl, ou bilim adamlarnca en ok deien ve en ok eyi deitiren yzyl olarak tanmlanmtr. Buhar makinesinin bulunmas ile g kayna deimi, kas gcnn yerini buhar gc ve giderek motor, elektrik ve nkleer g almtr. Kitle retimi yapmak amacyla kurulan fabrikalar, tarmda boaz tokluuna alan insanlar ve kendisiyle rekabet edemeyen esnaf ve sanatkarlar iiler olarak istihdam etmi, toplum yaps byk bir dnm yaamtr. Yeni endstri toplumuna gei, emein temel karakteristiklerinin ok kkl olarak deimesine yol amtr. Endstri toplumu, yeni retim dzeni ile birlikte alma hayatna yepyeni deerler de getirmitir. Endstrileme, bir taraftan eski lonca dzenini ykarken; dier taraftan da o dzenin gerek toplum gerekse alma hayatna ilikin deerlerini de zamanla byk lde ortadan kaldrmtr. rnein, lonca dzeninin dayanmay esas alan usta-kalfa-rak ilikilerinin yerini; daha bireyci, duygusal ve kiisel ilikilerin mmkn olduunca geri

plana itildii ve rasyonalitenin n plana kartld yeni bir retim ve toplum biiminin gelitiine tank olunmutur. 5 iler; zellikle sanayilemenin ileri aamalarnda (kitle retim srecinde) retime kendisinden bir ey katmadan, sadece nceden artlar belirlenmi olan retim srecinde tayin edilmi olan grevlerini ifa etmekteydiler. nk; iletmelerin giderek bymesi ve yeni ilerin ortaya k, karmaklaan i ortamnda iilerin belirli bir konuda ihtisaslamalarn gerekli klmaktayd. Bu, ileri dzeyde iblmn gndeme getirmitir. Bylece; iler son derece basitletirilerek (mesela, araba retiminde sadece vida skmak veya kaynak yapmak) vasfsz iilerin birka gnlk bir eitim ile, fazla bilgiye ihtiya duymadan ilerinin gereklerine uygun hale getirilmeleri mmkn olmaktayd. Fordist retim sistemi olarak adlandrlan bu dzende, iin rgtlenmesi iinin kolayca ikame edilmesini salayacak bir biimde dzenlenmekteydi. Kitle retimi srecinde iilere mmkn olduunca snrl ve mmknse sadece tek bir ite sorumluluk verilmitir. ilerin grev snrlar mmkn olduunca dar tutulmaya allm, dolaysyla son derece kat, hiyerarik ve brokratik bir i rgt anlay altnda altrlmlardr. Fordist kitle retim felsefesinin bir sonucu olarak, iiler sadece bir ite uzmanlamlardr. Eitim dzeyinin dk olduu kitle retiminde iiden iin gerektirdii vasflar kazanmas istenmitir. 6

5 4

Balc, Yusuf; Gemiten Gelecee alma likileri, ereve, Say: 17, Mays - Temmuz 1996, s. 81.

Bozkurt, Veysel; Enformasyon Toplumuna Gei Srecinde alma Hayatnn rgtlenmesinde Yapsal Deimeler, (Baslmam Doentlik Takdim Tezi), Bursa 1994, s. 73. 6 Bozkurt, Veysel; a.g.e., s. 76.

SANAY SNDEN BLG SNE

547

548

ZYA ERDEM

Tablo 1: Gemiten Gelecee alma likileri Tarm Toplumu Kk lek Emek youn Usta-kalfa-rak Ferdi ilikiler Dikey dayanma Tatmin Esneklik Ev ok merkezlilik Gnll kurulular Soyut, fizik tesi alanlar, din Sanayi Toplumu Byk lek Sermaye youn i patron Toplu ilikiler Dikey atma Yatay dayanma Yabanclama Katlk Ev-d (iyeri) Merkezilik Sosyal devlet Materyalizm, hmanizm, pozivitizm Bilgi Toplumu Kk orta lek Bilgi youn Profesyonel Ferdi ilikiler birlii Dikey dayanma Tatmin Esneklik Ev ok-merkezlilik Gnll kurulular Soyut, fizik tesi alanlar, din, post pozitivizm

gittike artan sayda igc, sektre ilave yeni bir drdnc sektr olarak ortaya kan bilgi sektrnde istihdam edilmeye balanmtr. yle ki; tahminlere gre, yakn bir gelecekte sanayi sektrndeki istihdamn miktarnn nemli lde decei tahmin edilmektedir. Bilgi artk her noktada esas olacandan igc de eitli bilgilerle donanm olmak durumunda kalacak, igcnn ou kas gc ile deil zihin gc ile alacaktr. 2.1 Emein Nicel Deiimi Emein nicel deiimini aadaki balklar altnda incelemek mmkndr. 2.1.1 Bilgi isi Kime Denir? Bilginin retilmesi, ilenmesi, gelitirilmesi, kullanlmas ve datlmas olarak tanmlandrlabilecek ilerde alan kiiler iin artk bilgi iisi tabiri kullanlmaktadr. rnein; gnmzde herhangi bir planlama, tasarm, aratrma, analiz, organizasyon, depolama, programlama, datm, pazarlama gibi grevlerden birisini yerine getiren bir kii bilgi iisi olabilir. Yine, bilginin aktarlmasna ve alnp satlmasna herhangi bir ekilde katkda bulunan veya bilgiyi kendi iinde etkin olarak kullanan bir kii, gnmz dnyasnda yine bilgi iisi olarak adlandrlmaktadr. 1996 ylndan sonra karmza kan bir kavram olan bilgi iisi; programclar, sistem analistleri, teknik yazarlar, akademisyenler, aratrmaclar ve benzerleri gibi enformasyon teknolojisi sahasnda alan ok sayda kiiyi de ierir. Bu kavram, daha yaygn bir ifadeyle bilgi teknolojisi alan dnda kalan insanlar da iermektedir. rnein; avukatlar, retmenler, bilim adamlar ve renciler. Saylar giderek artan bilgi iileri, mavi yakal iilerden daha bamsz ve daha retkendirler. Makinenin bir uzants olmaktan kmlardr; nk her ii makineyi (rnein, bilgisayar) farkl ekilde kullanr. Oysa; mavi yakal iinin temposunu byk lde makine belirlemekteydi. Yeni iilerin nemli bir ksm son derece vasfl ve uzmanlamtr. Onlar, vasfsz fabrika iisinin hi sahip olmad retim aralarna sahiptir. Geleneksel iiden farkl olarak ikame

Kaynak: Balc, Yusuf; Gemiten Gelecee alma likileri, ereve; Say: 17, Mays Temmuz 1996, s. 79.

1930lara gelindiinde ortaya kan ve tm dnyay saran ekonomik krizi amak iin hkmetlerin tketici taleplerini geniletici Keynezyen politikalar benimsemeleri ve verimlilik anlaynn n plana kmas sonucu gerek ii cretlerinde, gerekse kamunun sosyal amal harcamalarnda bir arta tank olunmutur. Bunun sonucu olarak; daha nce hi grlmemi bir ekilde alan snfn refah ykselmi ve endstri toplumu yepyeni bir grnm almtr. Artan refah sonucu, alan snfn eitim ve vasf gibi temel karakteristiklerinde son derece nemli deimeler ortaya km, bu ise endstri toplumundaki yapsal dnm hazrlayan temel kriterlerden birisi olarak karmza kmtr. 7 2. DJTAL ADA EMEN GRNM nc dalgann en temel belirleyeni bilgi olduundan, igcnn yaps bu dnemde hem nicel, hem de nitel adan pek ok ynden olduka deiik bir grnm arzetmektedir. Her eyden nce,
7

Bozkurt, Veysel; a.g.e., s. 77.

SANAY SNDEN BLG SNE

549

550

ZYA ERDEM

edilmeleri olduka gtr ve yine onlardan ok daha iyi eitim grmlerdir. 8 Bilgi iisinin yapt ite kalite, elde edilen rn miktarndan daha nemlidir. Bilgi iisi zerktir, srekli bir renme atmosferi iindedir ve azaltlmas gereken bir maliyet olarak grlmekten ziyade retim srecinin nemli bir unsurudur. Sahip olduklar eitim ve kazandklar deneyimlerin bir sonucu olarak, iletmelerde karar verenler genelde onlardr. Bilgi iileri; bilgiyi alr, onu zmser, ne yaplacana karar verir ve szkonusu karar uygular. 9 Bilgi iisi, gelecein ii iin bugnden bir bilgi birikimine sahip olandr. Bilgi iisi, srekli olarak renir ve bilgisini yeniler. Eitimli bir ii, bilgi iisi anlamna gelmez. Yani; bir insan kalifiye, yar-kalifiye, teknisyen, mdr veya ynetici olabilir; ama bu onun bilgi iisi olduu anlamna gelmez. Bilgi iisi iinde gelecei grendir. Saylar ok olmayabilir, fakat bazen ok az sayda olmalar bile bir iletme iin yeterlidir. letmeye dinamizm kazandran onlardr. Bir organizasyondaki bilgi iilerini nasl tanrz? Davranlar, bilgi iilerini ele verecektir. nk; rutin ilerle tatmin olmayacak, devaml sorular soracak ve daha fazla bilgi isteyecektir. Amacnn ne olduunu da aka bilmektedirler. Bu tr insanlar, her tr iletmelerde var olabilir. ayet iletmeler bunlar tanr ve bu insanlar daha yksek performans iin motive ederlerse, verimliliklerinin artmas kuvvetle muhtemeldir. Bilgi teknolojisi, her sektrde bilgi iilerinin saylarn artrmtr. Geleneksel metodlar ile onlardan gerektii gibi faydalanmamz mmkn deildir. Onlara ynelik zel ilgi gereklidir. Hibir seviyede, hibir engele taklmamaldrlar. nk; onlar, srekli renen organizasyon iinde olmay severler. Genellikle, ihtimamla ele alnmas gereken ar seviyede egolar da olabilir. Bilgi iisinin srekli motivasyona ihtiyac vardr. Normal dller ve taltifler onlar tatmin etmez. Kendisine kar duyulan memnunluu bildiren baz yeni metotlara ihtiya vardr. Genelde yaratc, pozitif,

rahat ve zevkli bir alma ortamna ihtiya duyar. Bunlar saland takdirde, kendisinden yksek bir verimlilik elde edilebilir. 2.1.2 Yeni Yzyln Bilgi isinin Karakteristii Yeni iler, imalat ileri gibi rutin deildir. Sanayi toplumunda hizmet sektrnde yer alan banka ve sigorta ilerinde bile iilerin yaptklar ilerin snrlar iyi tanmlanmt. inin yaratcln n plana karmaktan ziyade, rutin ilerin talimatlara uygun yerine getirilmesi istenmekteydi. Halbuki, yeni alma dzeninde iinin faaliyet alan olduka esnek tutulmaktadr. Bilgi iileri; allmn dnda, ii kendi yntemlerine gre yapmak iin patronlarn kendilerini rahat brakmalarn istemektedirler. 10 Yaptklar ite karar alma ve sorumluluk sahibidirler. Zaten; artk verilen talimat harfi harfine yerine getiren boyun eici itaatkarlar iyi ii saylmamaktadr. Oysa, tarih boyunca hep iilere nezaret edilmitir. Onlara neyin nasl yaplaca sylenmitir. Bilgi iilerine ise nezaret etmek mmkn deildir. nk; onlar, yaptklar ite herkesten daha ok ey bilmektedirler. ayet; kurulutaki herkesten daha fazla ey bilmiyorlarsa niyetler ve amalar asndan ie yaramaz durumdadrlar. Bilginin ve srekli yeniliin en nemli unsur haline geldii gnmzde, bilgi iisinde aranlan en nemli zellik yaratclk olmaktadr. Bu sebeple, baarszla hogr ile yaklamak gerekmektedir. inin baarsz olmasn gze alamayan irketler yenilik yapamamaktadrlar. Yenilikler iin de hayal gc nemli olacaktr. alanlardan daha ok yararlanabilmek iin, bunlarn en aykr grlen fikirlerini dahi ifade etmeleri tevik edilmelidir. Bu sebeple yeni ii, bireysellii son derece gl olan iidir. Endstri toplumunun iileri gibi makine karsnda pasif deildirler ve kolayca ikame edilemezler. Herhangi birinin yerine bir bakasn yerletirmek ok maliyetli olduu iin iinin pazarlk gc ok yksektir. nk yeni bir kiiyi eitmek zellikle zaman bakmndan maliyetlidir. Sanayi devriminin ilk dnemlerinde alma artlar son derece kt idi. nsanlar ne kadar fazla terletilirse kr oran o kadar artyordu. Fakat, byle bir durum bilgi toplumunda szkonusu deildir. Bilgi toplumunda firmalar krlarn iilerini terleterek ve daha zor artlarda
10

8 9

Bozkurt, Veysel; a.g.e., s. 97. Wonacott, Michael E.; Gold-Collar Workers, ERIC Digest, http://www.ericdigests.org/20032/gold.html, 03.01.2004.

Toffler, Alvin; Dnyay Nasl Bir Gelecek Bekliyor?, (ev: Murat iftkaya), z Yaynclk, stanbul 1995, s. 48,49.

SANAY SNDEN BLG SNE

551

552

ZYA ERDEM

altrarak deil, daha akllca altrarak artrmaktadrlar. Bir aratrmac veya mhendisten sabahn yedisinde iba yapmas ve fikir retmesi istenmemektedir. 11 Yenilik, bilgi toplumunda bir zarurettir. Sanayi toplumundaki cezadan korkmak, gln olmaktan korkmak, iini kaybetmekten korkmak gibi duygular yaratcln ve dolaysyla yeniliin en byk dman olarak grlmektedir. 12 Bilgi iisinin zellikleri unlardr: Yeni yzyln bilgi iisi; spesifik kariyer konularndan ziyade, kendisi ve yaam biimi ile ilgili konular daha fazla nemser. Corafi olarak daha az mobildir, (eer ei de alyorsa ve uzak bir corafyada bulunan ve kendisiyle almak isteyen iletme eine de i salamayacaksa, bu durum oraya gitmesine engel olacaktr, nk pazarlkta avantajn kendisinde olduunu dnr). letmenin ekiciliinden ziyade, projenin ekici olmas daha nemlidir; iletmeye daha az sadakat hisseder. Srekli byme ve renme ile motive olur. st otoriteden (amir, ynetici) ziyade, bilgi ve yetenee kar ok saygldr. Enformasyon ve bilgi, bunlarn emeinin hem hammaddesi ve hem de rndr. 2.1.3 Nitelikli gcne Ulamada Eitimin Artan nemi Yeni toplum yaps, iilerin srekli olarak yeniden eitimini zorunlu hale getirmektedir. Gnmzde dahi, ileri sanayi lkelerinde srekli mesleki eitim ve yeniden eitim almalar artan bir nem kazanmtr. Ayrca hkmetler de nitelikli eleman ihtiyacn karlamaya ynelik eitimde vergi iadesi, sektr baznda zel ve resmi eitim kurumlarn destekleme ve genel olarak yksek vasfl eleman yetitirilmesini salayacak eitim plan ve programlarn oluturma gibi tedbirlere bavurmaktadr. 13
11

Sosyal politika alannda dnyann en byk sorunu olan isizlik belasn defetmek iin gelimi lkeler mesleki eitim, yeniden eitim ve rehabilitasyon gibi aralar srekli olarak kullanmaktadr. Blgesel bir kurulu olan AB nezdinde oluturulan Avrupa Sosyal Fonunun yaklak yars, mesleki eitim amac ile kullanlmaktadr. Her AB yesi lkede, milyonlarca emek sahibi mesleki eitimden gemektedir. Eitime bu kadar nem verilmesinin nedenlerinden biri, Japonyann ibanda srekli eitimi gerekletirmesinin bu lkenin baarsnn temeli olduuna inanlmasdr. Bir baka husus, sanayi iisi birka gnlk bir eitimle iini yapabilecek vasfa kavutuundan, ii yapacak kiinin kim olduu pek nemli deildir. iler sendikal olsa bile, ok az pazarlk gcne sahiptiler. Yedek isizler ordusu hemen ieriye girip ilerin bana yerlemeye hazrdlar. Oysa; yeni toplumda ilerin ierdii bilgi oran ykseldike iler de giderek daha ok bireysellemekte, yani daha az deiebilir olmaktadr. ten kan birisinin yerine yenisini bulmak zorlamaktadr ve genellikle pahal bir sretir. Bu sebeple; bireyin pazarlk gc yksektir ve feda edilemeyecek bir elemandr. Bu durumlar, onlar sendikallamaktan uzaklatrmaktadr. 14 2.2 Emein Nitel Deiimi Emein nitel deiimini aadaki balklar altnda incelemek mmkndr: 2.2.1 Sanayi isinden Bilgi isine Sanayi dneminde insanlarn (bilhassa imalat ikolunda alanlarn) stn vasf kazandracak youn bilgiye (baz meslek dallar hari) ihtiyalar yoktur. Birka haftalk eitim ile, bir iin icras iin gerekli olan btn bilgi ve yetenekler alanlara kazandrlabilmektedir. Ancak; bilgi toplumuna doru yaanan dnmn ortaya kard yeni i ve meslekler, igcnn yeni ileri yapabilmesi iin gerekli yeni bilgi ve yetenekler, eski dnemden tamamen farkl bir yap arzetmektedir. Mal retiminin egemen olduu endstri toplumundan, bilgi ve hizmet retiminin egemen olduu bilgi toplumuna geite ii profili ok byk lde deimektedir. Bilgi iisi (knowledge worker)
14

Toffler, Alvin; a.g.e.., s. 47. 12 Toffler, Alvin; Yeni Gler - Yeni oklar, (ev: Belks orak), Altn Kitabevi, stanbul 1992, s. 228. 13 Kurtulmu, Numan; Post Endstriyel Dnm: Endstri likilerine Etkisi, (Baslmam Eser), stanbul 1994, s. 83.

Toffler, Alvin; Yeni Gler..., s. 226-231.

SANAY SNDEN BLG SNE

553

554

ZYA ERDEM

olarak adlandrlabilecek bu yeni iiler, derinden fakat hzl bir ekilde igc ierisinde yaygnlamaya balamtr. nk; hem dnya ekonomisinde, hem de ulusal ekonomilerde mikro teknolojinin nclk ettii strktrel deiim, i piyasalarnda yksek vasfl elemanlara olan talebi artrmaktadr. yle ki, teknolojik yeniliklerin ok ksa bir srede neredeyse demode olacak ekilde hzl bir gelime srecinde oluu, yksek vasfl elemanlarn srekli ekilde kendilerini yenilemelerini de gerekli klmaktadr. 15 Literatrde atipik alma trleri (atypical employment) olarak geen ve sanayi devriminin ngrd standart tam gn almadan belli noktalarda ayrlan yeni alma ekillerinden bazlar, rnein tele alma (teleworking), 16 evde alma (working at home), esnek sreli alma vs. genellikle bilgi iileri ve youn bilginin kullanld ve yeni ekonominin dourduu yeni tr ilerdendir. Yeni ekonomide, belirsiz sreli i szlemesi ile alan mavi yakal ii tipi ve bunu altran iveren tipi arasndaki tm ilikiler kkl bir biimde deimektedir. Bilgi ann yeni ii tipi; ksmi sreli esnek alan, bireysel hizmet akdiyle istihdam edilen, vasflar ok yksek bir iidir. Kadn olma olasl gldr. 2.2.2 Eski i Fakirleirken, Zenginleen Yeni i Bilgi toplumunda, eitim seviyesine bal olarak cretler artmaktadr. ABDde deiimin balad tarihten bu yana, cretleri artan tek gurup niversite mezunlardr. Bir lise mezununa oranla neredeyse % 100 orannda daha fazla eitim primi almaktadrlar. ABDde yaplan bir aratrmada; bir kentin igcnde eitim dzeyi bakmndan her bir yllk artla birlikte, retkenliin de % 2,8 orannda ykseldii gzlenmitir. 17 Bilgi teknolojisi sektr, 1993den gnmze kadar ABD i piyasasnda 1 milyon yeni i yaratmtr ve bu ilerde alanlarn cretleri ekonominin dier sektrlerinde alanlara gre % 75 daha fazladr. nmzdeki 10 yl ierisinde 1,3 milyon kiilik daha yeni i
15 16

alanlar yaratlaca ABD Ticaret Departmannn Raporunda ileri srlmektedir. 18 3. EKONOMK VE SOSYAL ALANDAK DEM Yeni ekonomi ile birlikte ekonomik ve sosyal alanda meydana gelen gelimeleri aadaki ekilde zetleyebiliriz. 3.1 Hizmetler Sektrnn Geliimi Endstrilemenin ilk yllarnda emein ileriki yllarda kazanaca yeni yapnn asla bilgi iisi, yani beyaz yakal (white collar) ve altn yakal (gold collar) ii eklini alaca tahmin bile edilemiyordu. Nitekim; Marks, 1848 ylnda yaymlad Komnist Manifestoda ileriye dnk olarak yapt tahminlerinde yanlmtr. nk o, kapitalizmin ileri yllarnda ar iblmyle yabanclaarak vasfszlaan ve giderek yoksullaan iilerin saylarnn, yani mavi yakal (blue collar) iilerin miktarnn ok daha fazla artacan ve toplumun temelde burjuvazi ve proletarya eklinde kutuplaacan ileri srmt. Bu tahmin, fikrin ileri srld tarihten itibaren 50 yl geerliliini korumu; yani mavi yakal igc miktar srekli artmtr. Ancak, 20. yzyln bandan itibaren, durum tersine dnmtr. Marksn mal retimi ve tanmas ileri ile uraan mavi yakal iilerinin art durmu, yerini yeni bir ii snf, yani hizmet sektr alanlar (beyaz yakallar) almtr.

Kurtulmu, Numan; a.g.e., s. 80. Tele alma iin bkz. Erdem, Ziya; Tele alma, .. Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 1997. 17 Stewart, Thomas A.; Entellektel Sermaye: rgtlerin Yeni Zenginlii, (ev: Nurettin Elhseyni, Zlf Dicleli), MESS Yaynlar, stanbul 1997, s. 51.

18

Tyson, Laura DAndrea; Open the Gates Wide to High - Skill Immigrants, Business Week, 07.05.1999, s. 16.

SANAY SNDEN BLG SNE

555

556

ZYA ERDEM

Tablo 2: Baz Gelimi lkelerde Sektrlere Gre stihdam Durumu (1985 1998) Tarm 1985 Kanada ABD Japonya Avustraly a Avustury a Finlandiy a Fransa Almanya talya Norve Portekiz spanya sve svire ngiltere Trkiye 5,2 3,1 8,8 6,2 9,0 11,5 7,6 5,4 11,2 7,4 23,2 18,2 4,4 6,6 2,5 46,5 * 199 8 3,7 2,7 5,3 4,9 6,8 6,5 4,4 2,9 6,6 4,7 13,5 8,0 2,6 4,6 1,7 42,3 Deii m (%) 1985-98 -28,9 -12,9 -28,4 -21,0 -24,5 -34,8 -42,1 -46,3 -41,1 -36,5 -41,8 -56,5 -40,9 -30,3 -32,0 -0,7 1985 25,5 28,0 34,9 27,7 38,1 32,9 32,0 41,0 33,6 27,2 35,3 31,9 30,1 37,7 31,6 22,3 * Sanayi 199 8 22,4 23,6 32,0 21,9 30,3 27,7 25,1 35,0 32,0 23,4 36,4 30,4 25,7 26,3 26,6 22,8 Deii m (%) 1985-98 -12,2 -15,7 -8,3 -20,9 -20,5 -15,8 -21,6 -14,6 -4,8 -14,0 +3,1 -4,7 -14,6 -30,2 -15,8 +2,2 Servis ve Hizmetler 1985 69,3 68,8 56,4 66,2 52,9 56,5 60,4 53,5 55,2 65,4 41,5 49,9 65,4 55,7 65,9 31,2 * 199 8 73,9 73,7 62,7 73,2 62,9 66,9 70,5 62,1 61,5 71,9 50,2 61,8 71,6 69,1 71,5 34,9 Deii m (%) 1985-98 6,0 7,1 11,2 10,6 18,9 18,4 16,7 16,0 11,4 9,8 21,0 23,8 9,5 24,0 8,5 11,9

iktisadi gelime srecinde igcnn ounluunun nce tarmda, sonra sanayi sektrnde ve en sonunda servis ve hizmetler sektrnde istihdam edileceini ngrmtr. yle ki; ekonomik gelimeye paralel olarak bir lkedeki istihdamn yapsnn servis sektrne doru kayaca, yine iktisadi gelime ile ortaya kan gelir artnn hizmetler sektrndeki talebi artraca; ancak alanlarn prodktivitesinin sanayi sektrndeki kadar hzl artmamasnn, servis sektrnde istihdamn daha da younlamasn salayaca sylenebilir. 20 Nitekim, dnyadaki eilimler de grleri dorulamaktadr, (bkz. Tablo: 2). Tarmda istihdam edilenlerin oran hzl bir d sergilerken sanayi iilerinin de bu dten nemli bir pay ald, ancak servis sektrnde istihdam edilenlerin orannn hzla artt grlmektedir. Bugn gelimi lkelerin artk sanayi-tesi dediimiz bilgi toplumu sreci ierisine girdii artk somut bir ekilde tespit edilmektedir. Gerekten de genel istihdam iinde sanayinin pay hzla dm, hizmet ve bilgi sektrnn pay ise srekli artmtr. ou lkede istihdam miktar artt halde, sanayi sektrnde istihdam artmayp srekli olarak d kaydetmektedir. Ancak, gelimekte olan veya azgelimi lkeler asndan ayn eyleri syleyebilmek pek mmkn deildir. nk; bu lkelerde henz sanayi iileri daha endstrilemenin gerektirdii miktar ve oranlara ulaabilmi deildir. Hizmet sektrnde bu lkeler asndan da bir gelime kaydedilmitir. Ancak; gelimi lkelerdekine kyasla art daha az oranldr ve bilgi sektrnden ziyade hizmetler sektrnde meydana gelmitir. 3.1.1 Beyaz ve Altn Yakal ilerin Saysnda Art gcnn nceleri beyaz yakal iiler (white-collar workers) ve mavi yakal iiler olarak yaplan tasnifine artk yeni bir igc grubu eklenmitir: altn yakal iiler (gold-collar workers). Altn yakal iiler, yksek dzeyde bilgi iileri olarak tanmlanmaktadr. Mavi yakal iiler tipik olarak saat esasna gre bir fabrikada baskn olarak el emei ile alan kiilerdir. Beyaz yakal iiler ise, bir ofiste maa esasna gre alan ve bilgi ii ile megul olan kiilerdir. in yapsnda

*Rakamlar 1988 yllarna aittir. Kaynak: DPT; VIII. Be Yllk Kalknma Plan: stihdam ve sizlik Alt Komisyonu in Hazrlanan Rapor, Ankara 2000, s. 20,21.

Bilgi toplumu teorisyenleri; beyaz yakal iilerin saylarnn artn, endstri toplumundan kopuun en temel ve kesin devrim iareti olarak kabul etmilerdir. 19 Bu durumu, ileri srlen eitli hipotezler de teyit etmektedir. rnein; 3 sektrl ekonomik gelime hipotezi,
19

Bozkurt, Veysel; a.g.e., s. 75.

20

Kurtulmu, Numan; a.g.e., s. 73.

SANAY SNDEN BLG SNE

557

558

ZYA ERDEM

ve iyerinde meydana gelen gelimeler altn yakal olarak da tanmlanan bilgi iilerinin saysnda bir arta yol amtr. 21 Her lke artk, bilgi ve hizmetler sektrn gelitirmeyi hedeflemektedir. nk, ABD ve zellikle de Japonya; bugn eer rnlerini tasarmlayacak ve pazarlayacak bilgi iilerine sahip olunduu takdirde, bu rnleri hem yksek kalitede hem de ucuza kolayca retebileceine inanmaktadr. nemli olan, ekonomideki nitelikli bilgi iilerinin adedini artrmaktr. nk; beden ii yapacak iiler gelimekte olan lkelerden kolaylkla salanabilmektedir. stelik, mavi yakal iiler ekonomiyi zayflatmaktadr 22. Artk lkeler, imalat sanayinde dahi mavi yakal iler yaratmaktan uzaklamlardr. Bu sektrde yaratlan yeni ilerin ou, artk idari nitelikli iler olmaktadr. Artk; bilgisayar hizmetleri, salk hizmetleri, ynetim, seyahat acenteleri ve sosyal hizmetler gibi alanlar igcnn daha fazla istihdam edildii alanlar olacaktr. Hizmetler sektr her an genilemeyi srdrmektedir. Yeni ilerin hemen hemen hepsi hizmetler sektrnde yaratlmaktadr. Ancak, hizmet sektrlerindeki yeni ilerin hepsi yksek teknoloji ve youn bilgi gerektiren iler deildir. Fastfood, temizlik ileri, bakm ve bekilik gibi hizmet alanlarnda da milyonlarca yeni igcne ihtiya duyulmaktadr. Bu tr ilerde alan iilerin verimlilikleri ile sanayide alan iilerin verimlilikleri kyaslandnda, hizmet sektrnde szkonusu ilerde alanlarn verimliliklerinin daha dk olduu grlmektedir. 3.1.2 gcnn Ya Ortalamasnda Art Yeni ekonomide stn vasfl elemanlarn yetitirilmesine nem verilecek, eitimin nemi artacak; vasfl insan, firmalar iin byk sermayelere sahip olmaktan ok daha nemli hale gelecektir. Bu sebeple; her eyden nce, eitim srelerinin uzamas, lisansst eitim ve ihtisas programlarnn artan trendi igcne katlanlarda ya erisini ykseltecektir. Ya ortalamasnn ykselmesinin bir dier sebebi ise; firmalar yeni ii alp bunlar eiteceine, eski alanlarn yeni teknolojiye adapte etmeye uraacaklardr. Baka bir ifadeyle; ihtiyalarn iletme dndan temin etmektense, iletme iinden temin
21

etme yolunu seeceklerdir. Bylece; i piyasalarnda yksek vasfl elemanlara artan talep, ayn zamanda eitimin kalite ve sre olarak artrlmasn salamakta; bu da, igcnn ya konfigrasyonu asndan ileri ya gruplarna doru bir deiime uramas sonucunu dourmaktadr. 23 3.1.3 Hizmet Sektrnde Sendikalamann Azalmas Hizmetler sektrnn hacim itibariyle giderek genilemesi, sanayi dneminin alma ilikilerinde gl bir kurum olan sendikalarn geleceini tehdit etmektedir. Bunun sebebi vardr. Birincisi ve en nemlisi, hizmet sektrnde alan kiilerin yksek vasfl bilgi iileri olmas ve bunlarn sendikalara souk bakmasdr. Bu iiler, toplu davranlardan yana deildir ve iverenler bunlar bireysel i szlemeleri ile ie almaktadr. Bir dier sebep, hizmet sektrndeki iyerleri daha paral bir yap arzetmekte, bu da alanlarn bir araya gelmesini gletirmektedir. nc sebep ise, hizmet sektrndeki kadn igcnn arldr. Genel eilim olarak, kadnlarn eskiden beri sendika yelii konusuna souk baktklar ve ye olmadklar bilinmektedir. 24 3.2 Vasfl Gmenlere Olan Talepte Art Amerikan hkmeti, 1999 yl iin, sadece nitelikli gmen bilgi iilerini lkesine ekebilmek iin 115,000 H1B vizesi salamtr. Yine de bu miktarn ihtiyac karlamad grlmtr. Zaten, bugn Amerikan Ryasnn temellerinde, beyin g yoluyla bu lkelere giden gmenlerin de byk katks vardr. nk, bu yeni tip gmen iiler; yeni i imkanlar, refah, yksek vasf, yaratclk ve sermayenin global marketlerden blgeye gelmesinin nemli bir vastas olmutur., Amerikan hkmeti, gmen iilere daha fazla vize vermeyi arzulamasna ramen, kendi iileri zerinde olumsuz etkileri olaca dncesiyle bu arzusunu snrlandrmaktadr. Gmen iiler ekonomi iin vazgeilmez olan nitelikli ve vasfl insan kayna aklarn kapayarak, Amerikada refahn gelimesine ok byk katklar yapmaktadr. Silikon Vadisindeki gmen iiler ile ilgili yaplan
23

Wonacott, Michael E.; a.g.m. 22 Drucker, Peter F.; Kapitalist tesi Toplum, (ev: Belks orak), nklap Kitabevi, stanbul 1994, s. 105.

Kurtulmu, Numan; Endstri ilikilerindeki Deiimin Model nsan Tipi Asndan ncelenmesi, (Baslmam Doktora Tezi), .. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1992, s. 133,134. 24 Kurtulmu, Numan; Ekonomik Yeniden Yaplanma ve Hizmet Sektrlerindeki Gelimeler, Mercek, Say: 6, Nisan 1997, s. 97,98.

SANAY SNDEN BLG SNE

559

560

ZYA ERDEM

aratrmalardan birinde 20 yllk bir sre incelenmi ve bu zaman dilimi ierisinde gmenlerin lke ekonomisine pozitif etkiler yapt grlmtr. Yine, gnmzde Vadideki bilim adamlar ve mhendislerin en azndan te birinin yabanc gmenlerden olutuu bilinmektedir. 25 Gelecekle ilgili tahminlerde bulunan baz yazarlara gre, gelecein toplumunda alma ve isiz kavramlar da deiecektir. Muhtemelen nispi olarak daha az miktarda igc (artan verimlilik sayesinde) daha az alarak daha fazla insann geimini salayabilecektir. nsanlar eitim, bo vakit, elence, ibadet vs.lere daha fazla zaman ayrabilecektir. Bu arada, i bulabilmek iin ise daha iyi eitilmi olmak gerekecektir. 26 3.3 Klasik irket Ynetiminden Bilgi Ynetimine Bilgi ile ilgili yeni kavramlardan biri de bilgi ynetimi (knowledge management)dir. Bu kavramn anlam; balca rgt amalarna ulaabilmek iin fertler ve gruplar tarafndan elde edilen, yaratlan, depolanan, paylalan, yaylan ve gelitirilen iletme apndaki faaliyetlerin sistematik ve btnletirici bir ekilde koordine edilmesi srecidir. 27 Bilgi ynetimi, bilgi younluklu aktiviteleri ierir. Bu ekildeki faaliyetleri sekiz ana kategori altnda toplamak mmkndr. Szkonusu kategoriler, ayn zamanda bilgi ynetiminin unsurlardr: 28 i. Yeni bilgi retimi ii. D kaynaklar kullanarak deerli bilgilere ulam iii. Karar vermede bilginin kullanm iv. Bilginin her trl retim aamalarnda, mal ve hizmetlerin retiminde kullanm v. Bilginin, her tr dokman, veritaban ve programlarda kullanm vi. Kltr ve tevik yoluyla bilgi artnn kolaylatrlmas vii. Mevcut bilginin irketin dier birimlerine transfer edilmesi

viii. Bilgi varlklarnn deerinin ve / veya bilgi ynetiminin etkilerinin llmesi Bugn irketlerin yaamlarn srdrebilmeleri, giderek artan bir belirsizlik ortamnda byk bir tehlikeye maruzdur. irketlerin varlklar, bilginin her bir gramnn gnbegn hareketine baldr. Gnmzde iyi bir ynetimin amac; btn alanlarn entelektel kaynaklarn, irkete hizmet etmek zere bir araya getirme ve harekete geirmeden ibarettir. Gnmzn ok alkantl i hayat, dnya ekonomik sistemindeki ok gl bir deiimin sonucudur. Toplu retime dayal eski ekonomi, enformasyon ve bilgiye dayal bir ekonomi tarafndan yerinden edilmektedir. Bu yeni ekonomide; hz, esneklik ve hayal gc gibi maddi olmayan nitelikler ve soyut varlklar ite baar salamak iin ok daha nemlidir 29. 3.4 Yeni Ekonominin En Byk Sorunu : sizlik ve sizler Yeni ada, bilginin ve teknolojinin artan hzna ayak uyduramayan toplumlarn en nemli sorunu isizlik olacaktr. nk; igc hem kantite hem de kalite olarak srekli deiim iindedir. Dnmden dolay yok olan baz i trlerinin (bunlar genellikle vasfsz ve yar vasfl ilerdir) yan sra ortaya kan ok saydaki yeni i trleri, sanayi dnemi i piyasas artlarnda almaya ve retmeye alkn pekok iiyi ne yapacan bilemez halde byk bir kaosun iine itmitir. Farkllaan i piyasasnda kendi beceri ve vasflarna uygun i bulmada zorlanan ok sayda igc, bu ortamda kendilerini yeni an uzun sreli ve i bulmadan midini kesmi isizleri olarak bulmutur. Dolaysyla, sanayi lkeleri de dahil olmak zere btn dnyada ok byk miktarlara ulaan bir isizler kitlesi, yeni an dourduu en byk sorun olarak lkelerin ve uluslararas platformlarn gndemine oturmutur. Gnmzde gelimi Bat dnyasnda, zellikle de ABde bir ikilem yaanmaktadr. Bilindii gibi AB isizlik oranlar son 30 yldr srekli ykselmi ve ikili hanelere dayanmtr. AB snrlar dahilinde 20 milyon isiz, yeniden iba yapmak iin hazr beklemektedir. Yaplan aratrmalara gre; 1970li yllardan itibaren AB lkelerinde refah dzeyinde % 85 dolaynda bir art meydana gelmesine ramen, ancak % 11 orannda yeni i imkanlar salanabilmi; her trl aktif ve pasif
29

25 26

Tyson, Laura DAndrea; a.g.m., s. 16. Balc, Yusuf; a.g.m., s. 84. 27 Rastogi, P. N.; Knowledge Management and Intellectual Capital - The New Virtuous Reality of Competitiveness, Human Systems Management, Vol: 19, Issue: 1, 2000, s. 40. 28 Rastogi, P. N.; a.g.m., s. 40.

Rastogi, P. N.; a.g.m., s. 39.

SANAY SNDEN BLG SNE

561

562

ZYA ERDEM

emek piyasas politikalarna ramen isizlik oran bir trl drlememitir. lgin olan durum; i piyasalarnda bir emek arz bolluu yaanrken, ayn zamanda emek talebi asndan da bir fazlaln gzlemlenmesidir. Yeni ekonominin gerektirdii teknoloji ve bilgi arlkl yeni retim sahalarnda alacak nitelikteki elemanlar asndan emek talebi gayet canl olmasna ramen, i piyasas bu talebi karlayacak nitelikte eleman sunmakta aciz kalmaktadr. Baka bir ifadeyle; piyasalarda yksek isizlikle birlikte, ayn zamanda igc sknts da yaanmaktadr. Bat ekonomilerinde, geleneksel isizlik ile bilgi iileri a bir arada gitmektedir. Son zamanlarda; bu ihtiyac karlamak gayesiyle, bata Almanya olmak zere birok Avrupa lkesi, bilhassa Hindistan ve Asyann dier gelimi lkelerinden bilgisayar yazlm ve iletim sistemi konularnda uzman, nitelikli bilgi iilerine vize vermeye ve aynen 1960l yllarda olduu gibi nitelikli gmen iileri lkelerine davet etmeye mecbur kalmlardr. 30 3.5 Entelektel Sermaye Bilginin i hayatna uygulanmas, yeni bir kavram olarak entelektel sermaye (intellectual capital) kavramn literatre sokmutur. Entelektel sermaye; zenginlik yaratmak zere kullanma sokulabilen entelektel malzemedir. Baka bir ifadeyle bilgi; entelektel mlkiyet ve deneyimdir. Kolektif bir beyin gcdr. Onu belirlemek zor, verimli biimde yaymak ise ok daha zordur. 31 Yeni ada zenginlik, bilginin bir rndr artk. Bilgi, alnp satlabilen bir deer haline gelmitir. Entelektel varlklar, ekonomide her zaman nem tamtr. Ancak; hibir zaman bu denli bir neme sahip olmamtr. Yneticilerin grevleri de deiime uramtr; bilgiyi ve entelektel varlklar ynetme, firmalarn takip etmesi gereken en nemli greve dnmtr. Btn kullandmz mamullerin neredeyse hepsi youn bir bilgi iermektedir. Gnlk hayatmzdaki rnlerin hemen hepsi; srekli gelitirilen bir teknoloji, yani bilginin retim srecine katlmasnn bir rndr. Bunun yannda hizmet sektrnden satn alnan saf bilginin oran da gittike ykselmektedir. rnein; yazlm

(software) ykl bir cdnin sat deeri, kesinlikle onun maddi deeri deildir. Orada satlan ey saf bilgidir. 32 Bundan 10-15 yl nce, firmalar iin baarnn altn anahtarlar olarak kabul edilen sermaye okluu, stn teknoloji ile donanml olmak ya da hammadde kaynaklarna kolay ve ucuz ulaabilir olmak gibi unsurlar nemini kaybetmi; iletmelerin grnmez varlklar (invisible assets), yani stn nitelikli insangc ve gelimeye ak rgt yaps yeni rekabet artlar olarak daha ncelikli bir hale gelmitir. Bireyler asndan ise; daha iyi bir eitim ve yeni entelektel teknolojilerin egemen olduu i ortamnda baarl olabilmek iin daha iyi kariyer planlamas, beyin gcne dayal yeni i piyasalarnda yer alabilmenin temel art olmutur. 33 Gnmzde; dnya ekonomisinin nde gelen byk irketlerinin aratrma ve gelitirme ve eitim gibi kalemlere emlak, donanm ve altyap gibi sermaye harcamalarndan daha fazla yatrm yaptklar ve bunu hayati bulduklar grlmektedir. nk; yaplan aratrmalarda, ar-ge iin harcanan her bir dolarn, dier harcamalara nazaran sekiz kat daha fazla gelir salad grlmtr. Gelimenin tek yn, yalnzca daha fazla sayda insann bilgi ii yapmas deil; ister tarm, ister mavi yakal iler, ister bro ileri, isterse serbest meslek alannda olsun btn ilerin bilgi ieriinin artyor olmasdr. Antibiyotikler, manyetik rezonans grntlemesi aygtlar ve mikro irrji teknikleriyle donanm olan gnmzn bir hekimi, balca aralar kaynar su ve babacan bir muamele olan II. Dnya Sava ncesi meslektalarna oranla iine daha fazla bilgi katmaktadr. Tpk kendisinden nceki ifti gibi, fabrika iisi de gemi bir an duvar resimlerinde titizlikle korunan bir sanat eseri haline geliyor. Byle bir ii imdi herhalde klima aygtyla havalandrlan bir odada alyor, zerinde bir dizi ekran ve kadrann bulunduu bir paneli izliyor, ara sra yerinden dorularak komutas altndaki robotlara bakyor ya da imalat srecinde zaman ve israf azaltmay salayacak yntemler bulmak zere meslektalaryla birlikte histogramlar, Pareto izelgeleri, balk iskeletini andran diyagramlar ve balca istatistiksel analiz aralar zerine kafa yoraca bir toplantya gidiyordur. 34

30

Ekin, Nusret; Trkiyede sizlik: Yoksullua Dnen Yapay stihdam, TO Yaynlar, stanbul 2000, s. 67. 31 Stewart, Thomas A.; a.g.e., s. 12.

32 33

Stewart, Thomas A.; a.g.e., s. 50. Kurtulmu, Numan; a.g.m., s. 93. 34 Stewart, Thomas A.; a.g.e., s. 47.

SANAY SNDEN BLG SNE

563

564

ZYA ERDEM

3.6 Yaln retim Sistemi 1970li yllardan itibaren Bat lkelerinde yaanan gelimeler, alanlara daha yksek cretler verilmek suretiyle daha canl bir piyasa oluturmay hedefleyen ve bu hedefte ok da baarl olan Keynezyen politikalar yerini neo liberal politikalara brakm; devletin ekonomiye mdahalesi sadece zelletirme ve dereglasyon politikalar ile snrlandrlmtr. Ayrca; sanayi dneminin retim ve ynetim modelleri (Fordist-Taylorist seri retim modeli), yerini post endstriyel yaln retim modellerine brakmtr. Konumuz asndan bu yeni modelin en nemli zellii ve bir nceki dnemden fark, igcnn entelektel bilgisinden retimde daha fazla yararlanacak yeni bir alma organizasyonu yaratmasdr. Bu modelde; alanlar, seri retimin aksine daha zgr bir ortamda yaratc vasflarn n plana karmakta, yaptklar iten tatmin olmakta ve rgtn her trl karar alma srelerinde yer almaktadrlar. 35 Bu modeli ilk uygulayan Japon iletmelerinde, alan bana den verimlilik Avrupal ve Amerikal alanlarn iki veya katna ulam; sistem, bu baars sayesinde bata ABD olmak zere btn dnyaya yaylmaya balamtr. 4. SONU Dnyada ekonomik alanda iddetli bir rekabet yaanmaktadr. Sanayi dneminin gelimi lkeleri, yeni ada da stnlklerini srdrebilmek ve geri kalmamak iin kyasya bir rekabet ierisinde yeni politikalar retme gayreti iine girmitir. ABD, yeni ada yine nderlii srdrmeyi devam ettirmektedir. Avrupa Komisyonu Bakan Romano Prodi, Kasm 1999da yapt bir konumasnda, bilgi toplumunun nemine deinerek unlar sylemitir: 36 ABDnin yeni iler yaratma ve verimliliini artrmadaki baarsnn en nemli anahtar, yeni bilgi teknolojilerinde yatmaktadr. Avrupa bu teknolojiyi kucaklamada yava kalmtr. Birok toplum iin yaplmas gereken en nemli ey, Amerika rneini takip etmek, yani bilgi toplumuna gei iin acilen yeni politikalar oluturmaktr.
35

Kapitalist endstri toplumu; bireyci, kiisellikten ve insani boyuttan uzak, alanlar makinenin bir paras olarak gren, atma zerine kurulu bir anlaya dayanmaktayd. Oysa; bilgi toplumunda insan faktr, mekanik insan anlayndan ok farkl olarak nemli bir unsur haline gelmitir. Byle bir toplumda; iiler, iverenin veya onun tayin ettii yneticinin emir ve direktifleri altnda beden ve fikir gc ile dzenli alma artlar altnda alan retim faktrleridir. Yeni ii, ou kez stlerinden fazla bilgiye sahiptir ve bu kiileri endstri dnemi retim srecinin bir sonucu olan talimatlarla ynetmek imkansz hale gelmitir. Kolay ikame edilemediklerinden iveren karsnda pazarlk gleri yksektir. Artk itaatkar ii makbul saylmamakta, yaratclk ve hayal gc baarszl gsleme pahasna desteklenmektedir. nk; yeni ekonomik koullarda bilgiye dayanan yeni rn hangi firma daha hzl bir ekilde pazara srerse, o firmann krn ykseltme ve yaama ans vardr. inde bulunduumuz 2000li yllarda, sanayi toplumundan enformasyon toplumuna gei yapal eyrek yzyldan daha fazla bir zaman olmutur. Yaanan kkl deiimin farkna varlmas ancak on senelik bir gemie sahiptir. Dnyadaki insanlarn ou, hal sanayi toplumu zihniyetinden kurtulamamtr. Birok devlet yneticisi, firma yneticisi ve alanlar; yeni gerei idrak edemediklerinden, yeni dzenin gerektirdii artlara adapte olmakta zorluk ekmektedirler. Sanayi toplumunun dntnn en nemli gstergelerinden birisi, istihdamn sektrler itibariyle dalmndaki deiimdir. Kapitalizmin balang ve orta dnemlerinde, imalt istihdam tm sektrler arasnda en fazla istihdam oranna sahip iken; yeni stn teknolojilerin ekonomik ve sosyal yapy etkilemesi sonucu eski yap deimeye balam, istihdam hizmetler sektrne ve giderek bilgi sektrne kaymtr. Yeni toplum ve ekonomi ierisinde yer alan igc nitel bakmdan da ok nemli deiimlere maruz kalmtr. Dk vasfl iler ortadan kalkarken, bilginin ok deerli hale gelmesi eitimi gelitirerek bilgi iisini hazrlamtr. nk; yeni ekonomik yap farkl rgtlenme tarz gerektirdiinden, bu yeni ileri icra edebilecek igcnn yetitirilmesi amacyla eitimin nitelii ve sresi gelitirilmi; iletme ii ve iletme d mesleki eitim, yenileme eitimi vs. tedbirler

Akgeyik, Tekin; Teknolojik Deiim, Post Fordist Eilimler ve Endstri likilerinde Yeni Araylar, imento veren Dergisi, Say: 3, Mays 2000, s. 7-9. 36 Prodi, Romano; A New Economy and a New Policy: The Role of the European Union, Speech to the Conference on Progressive Governance in the 21st Century, Florence 20 November 1999, s. 7.

SANAY SNDEN BLG SNE

565

566

ZYA ERDEM

hkmetlerin de yardmlaryla bilgi toplumu iisinin yetitirilmesinde en nemli vasta olarak kullanlmtr.

KAYNAKA Akgeyik, Tekin; Teknolojik Deiim, Post Fordist Eilimler ve Endstri likilerinde Yeni Araylar, imento veren Dergisi, Say: 3, Mays 2000. Aktan, Can; Bilgi Toplumunun Douu Ve Geliimi, http://www.canaktan.org/yenitrendler/yeni-ekonomi/bilgi-toplum-dogusu.htm. 05.01.2004. Balc, Yusuf; Gemiten Gelecee alma likileri, ereve, Say: 17, Mays - Temmuz 1996. Bozkurt, Veysel; Enformasyon Toplumuna Gei Srecinde alma Hayatnn rgtlenmesinde Yapsal Deimeler, (Baslmam Doentlik Takdim Tezi), Bursa 1994. DPT; VIII. Be Yllk Kalknma Plan: stihdam ve sizlik Alt Komisyonu in Hazrlanan Rapor, Ankara 2000. Drucker, Peter F.; Kapitalist tesi Toplum, (ev: Belks orak), nklap Kitabevi, stanbul 1994. Ekin, Nusret; Trkiyede sizlik: Yoksullua Dnen Yapay stihdam, TO Yaynlar, stanbul 2000. Erdem, Ziya; Tele alma, .. Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 1997. Erkan, Hsn; Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelime, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, No: 326, Ankara 1993. Kurtulmu, Numan; Ekonomik Yeniden Yaplanma ve Hizmet Sektrlerindeki Gelimeler, Mercek, Say: 6, Nisan 1997. Kurtulmu, Numan; Endstri likilerindeki Deiimin Model nsan Tipi Asndan ncelenmesi, (Baslmam Doktora Tezi), .. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1992. Kurtulmu, Numan; Post Endstriyel Dnm: Endstri likilerine Etkisi, (Baslmam Eser), stanbul 1994. Prodi, Romano; A New Economy and a New Policy: The Role of the European Union, Speech to the Conference on Progressive Governance in the 21st Century, Florence 20 November 1999. Rastogi, P. N.; Knowledge Management and Intellectual Capital - The New Virtuous Reality of Competitiveness, Human Systems Management, Vol: 19, Issue: 1, 2000. Stewart, Thomas A.; Entellektel Sermaye: rgtlerin Yeni Zenginlii, (ev: Nurettin Elhseyni, Zlf Dicleli), MESS Yaynlar, stanbul 1997. Toffler, Alvin; Dnyay Nasl Bir Gelecek Bekliyor?, (ev: Murat iftkaya), z Yaynclk, stanbul 1995. Toffler, Alvin; Yeni Gler - Yeni oklar, (ev: Belks orak), Altn Kitabevi, stanbul 1992. Townsend, Peter; The Future World of Work, http://www.europa.eu.int/comm/dg05/jobs/forum98/en/texts/work1en.htm , 7.08.2004. Tyson, Laura DAndrea; Open the Gates Wide to High - Skill Immigrants, Business Week, 07.05.1999. Wonacott, Michael E.; Gold-Collar Workers, ERIC Digest, http://www.ericdigests.org/2003-2/gold.html, 03.01.2004.