Trkiyede Kent almalarnn zinden Giderken, Toplumsal Adalet, Eitsizlik ve ktidar Nereye Der?

Ayten Alkan*, Blent Duru*

ehircilik herkesi ilgilendiren bir alandr. Nerede domu, yaam olursa olsun, btn insanlar, yalnz yaayanlar deil, ller bile ehirciliin etkilerinden kurtulamazlar...
Prof. Fehmi Yavuz (1962: 294)

David Harvey 1968 ylnda kent planlamasnn ou zaman status quodan bir ideal rettiini syleyip 1973te yaymlanan ve pozitivist devrimin etkisi altndaki corafya disiplininin geliiminde kktenci bir dnm noktas olarak deerlendirilen Social Justice and the City (Sosyal Adalet ve ehir) adl kitabnda1 1960larn temel kent planlama hatasnn varolan eilimleri korumak ve kolaylatrmak olduunu belirtiyordu:
Yaratlan mekan, modern kentte de benzer bir ideolojik amaca sahiptir. Ksmen, toplumdaki egemen grup ve kurumlarn yrrlkteki ideolojisini yanstr; ksmen de piyasa glerinin, hi kimsenin zellikle arzu etmedii sonular douruveren dinamikleri tarafndan ekillendirilir Bu anlamda kentsellik hala sanayi kapitalizminin ihtiyalar tarafndan srklenmektedir Artn retimi, mlk edinilmesi ve dolam, kentselliin i dinamiklerine bal olmam, sanayi toplumunun getirdii koullar tarafndan dzenlenmeye devam etmitir Mekan yaratma, kentsel farkllama getiren glere yaratc bir yn verme frsatmz var. Ama bu frsatlar yakalayabilmek iin, kentleri yabanc evreler olarak yaratan, kentsellemeyi bireysel ve ortaklaa amalarmza yabanc ynlere sren glere kar koymamz gerekiyor. (1996 [1973]: 280, 281)

Dr., A. Siyasal Bilgiler Fakltesi, Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi Blm, Kent ve evre Bilimleri Anabilim Dal. 1 Social Justice and the Citynin 1988 basksna yazd nszde Katznelson, Harveyin, aslnda, corafya disiplininin dar biimsel (morfolojik) niteliini, gereki ve deeri kktenci biimde ayrmasn, veri ve lm sorunlar konusundaki saplantsn reddettiini vurgular ve Social Justice and the Cityyi, snrlar, kategorileri ve geleneksel kentbilimin kendinden emin duruunu ykan, byk bir olaslkla yantlayabileceinden ok daha fazla soruyu ortaya atan bir alma olarak niteler. Bir anlamda Harveyin de istedii buydu: Corafya disiplininin kapsad alann snrlarn geniletip topluma ynelik bir bak as salayacak kapsam ve nitelie kavuturmak, sorduu sorular deitirmek, bildik mekan nedir? sorusunun yerine farkl insan pratikleri nasl farkl mekansal oluumlar yaratr? sorusunu koymak.

Henri Lefebvrein de (1973) mekann toplumsal olarak retildiini dile getirip bunu gzard eden klasik kent planlamasnn mekan saf, apolitik, nesnel, yansz, bilimsel ve masum bir alma nesnesi olarak grmesini kuramsal deil, ideolojik bir yaklam olarak deerlendirmesinin zerinden 30 yl akn bir zaman geti. Kasten ideoloji kavramn kullanmasnn nedeni ok akt:
Mekan, ideoloji ya da siyasetten arndrlm bilimsel bir nesne deildir; her zaman politik ve stratejik olmutur Mekan elbette tarihsel ve doal unsurlarca biimlendirilmitir, ama bunun kendisi politik bir sre olmutur Bir mekan ideolojisi vardr. Neden? nk saf biiminde trde ve tmyle nesnel grnen mekan toplumsal bir rndr... Mekan baka herey gibi, szcn klasik anlamnda, tarihsel bir rndr. Dolaysyla mekann bilimi, trl dzeylerde deerlendirilmelidir: biimsel mekann bilimi olarak grlebilir bu durumda matematie yakndr-; yap younluu, a (network) zmlemesi, eletirel yol analizi, program deerlendirmesi ve gzden geirme teknikleri gibi kavramlar kullanan bir bilim. Ne var ki bilim, salt bu dzeyde konumlandrlamaz; biimsellikle yetinemez. Eletirel zmleme verili bir mekann nasl ve hangi stratejiye gre retilmi olduunu tanmlar. Ve son olarak, verili bir mekann ierdiklerini, bir baka deyile bu mekan kullanan insanlar, belki de o mekann fiziksel biimine ya da ilevine kar durmu insanlar dikkate alan bir bilimsel alma alan vardr. (Lefebvre, 1976) (vurgular bize ait)

Lefebvrein daha erken tarihli yazlarnda kapitalist byme ile mekan arasnda kurduu balant da ayn yaklamn bir yansmasyd:
Kapitalizm bir yzyldan bu yana kendi i elikilerini (zmese bile) yumuatmay becerebilmi ve bymenin salanmasnda baarl olmutur. Bunun, ne pahasna olduunu kestirebilmekten uzaz, ancak aralarn biliyoruz: Mekana yerleerek ve bir mekan reterek. (Gottdiener, 1984den Lefebvre, 1973:21)

Harveyin yansra Lefebvrein ideolojiye yaptklar vurguyla Manuel Castellsin yine ayn yllarda bir mitten bahsedip (1977: 73-86) bu miti, mekann belli bir tarihsellikte ina edilmi toplumsal ilikiler balamnda zmlenmiyor olmasyla ilikilendirmesi elbette rastlantsal deildi. Harvey ve Lefebvre gibi Castellsin de (1972) kar durduu -daha ll bir anlatmla yetinemedii- bir gelenek, o gelenein varsaylan masumiyeti ve yine o gelenein yerletirdii snrl (dolaysyla ou kez yanltc) alglama biimleriydi:
Bu almann [La Question Urbaine] temel amac; toplumsal bilimlerin, teknokrasinin ve kitlesel medyann kentsel sorunlar alglaynn geleneksel kategorilerini eletirirken, yeni aratrma aralar gelitirebilmektir. Mekan fiziksel olarak verili deerlendirmek, yansz bir k noktas deildir: bizi, toplumsal davrann belli bir fiziksel evreye verilen tepkilerle belirlendiini varsayan organisist ve mekanistik bir bak asyla ilikilendirir. Bu durumda gereksinim duyduumuz, kentsel-toplumsal bilimleri, arptc ideolojik mekanizmalar soruturacak biimde eletirel bir bak asyla gzden geirmektir. (1977: vii-viii) (vurgular bize ait)

Lefebvre, Harvey ve Castellsin bu klarna paralel olarak, dahas bir blm bu nemli kuramcnn ikazlarndan ok nce, Trkiyede de bir yandan kentsel sorunlarla politiktoplumsalideolojik sreler arasndaki ilikileri dikkate alp eletirel bir bak asndan analiz eden almalar birikiyor2, te yandan mekann fiziksel biimine ya da ilevine kar durmu insanlar da bulunabileceini, bulunduunu gren, toplum kalknmas,

Baz rnekler iin bkz. Kele, 1977, 1978, 1981; Tekeli, 1974, 1980b, 1986.

kentsel kooperatifilik, kent ynetimine halk katlm, kentsel toplumsal hareketler gibi yeni alma alanlar ortaya kp kuramsallayor, kurumsallayor3; konut, kylar vb. zerine yaplan aratrma ve analizlerde arptc ideolojik mekanizmalar soruturur bir tarzda istem / talepten deil, ihtiya / gereksinimden, baskn karlardan deil kamu / toplum yararndan yola kan sorunsallar tanmlanyordu4. Planlamann ve kentin dzenlenmesine ynelik kamusal politikalarn varolan durumu koruyup kolaylatrmak iin deil, dntrmek ynnde de tahayyl edilebileceini, Trkiye kentsel topraklarndaki ranta dayal deer artnn nne geilmesi iin ehir topraklarnn belli bir plana gre belediyelere gemesi gibi kktenci bir neride bulunan Fehmi Yavuzdan (1971: 50) reniyordu dnemin ehircilik rencileri. Toprak doal kaynaktr, rekabet piyasasnda oluan fiyatlara gre alnp satlamaz, dnya topraklar tm insanln karna gre deerlendirilmelidir (Yavuz, 1980: v) gibi, imdinin hegemonik paradigmasndan bakldnda ouna romantik gelebilecek iddialarla Kentsel Topraklar (1980) gibi kendini egemen gereklikler karsnda saknmayan bir almay Trkiyenin kent almalar evrenine kazandran da yine Fehmi Yavuzdu. Kentsel toprak rantnn zel kesime ve belli gruplara / bireylere kazandrlmas ynndeki dzenleme ve uygulamalarn dorua ulat bir dnemde Kentsel Toprak Rantnn Kamuya Kazandrlmas (Kele vd., 1999)nn yollarn dnp neren gelenek buralarda kk salyordu.

Yl 2005, Gnlerden ehircilik Gn... Byle bir geriye bakla, kent almalar alanndaki kuramsal gelimelere kout olarak Trkiyede de toplumsal eitsizlik, iktidar ve hiyerarileri dert edinen, btn bunlarn mekanla/kentle diyalektik ilikisi olduunu teslim eden eletirel bir gelenek olutuunu anlayabiliyoruz. te yandan, mekan ve kent almalarnda -Althusserden dn alnm bir anlatmla- epistemolojik kopu yaratan Lefebvre, Harvey ve Castellsin almalarnn Trkiyenin Mimarlk Fakltelerinde, Kent ve evre Bilimleri Anabilim dallarnda, dahas Sosyoloji Blmlerinde okutulduunu da biliyoruz.5 Mekann toplumsal olanla ban gl biimde ortaya koyan bu kuramclar ve ngrdkleri, Trkiyeye hi de yabanc deil. Yukarda da deinildii gibi teden beri bu yazarlarn rnleri Trkiyede mekan almalarnn beslendii kaynaklar oluturuyorlar. Trkiyede mekan almalarn ve planlama eitimini balatanlar da yine ayn kaynaktan yararlanm, bir anlamda mekansal olann toplumsal olanla ban yadsmayan bir gelenekten gelmilerdir. Mekansal sorunlarn ayn zamanda birer toplumsal ve siyasal sorun olarak alglanmasnda Trkiyenin deneyim ve zne yoksunu bir lke olduu da sylenemez.

Baz rnekler iin bkz. avdar, 1978; Geray, 1966a, 1966b, 1967, 1968, 1969a, 1969b, 1969c, 1971, 1972, 1974, 1993; Tekeli, 1980a. 4 Baz rnekler iin bkz. Aren, 1956; Baytin, 1964; Geray, 1976, 1977, 1988, Kele, 1967, 1975; Yavuz, 1956. 5 Her ne kadar Trkiyede ders programlarnn, mekann toplumsal olanla balantsn kurmaya olanak tanmaktan uzak biimde tasarland biiminde eletiriler yneltilse de, ehir ve blge planlama blmlerinin programlarndaki ders adlarna bakldnda, sz edilen balar kurmay kolaylatracak ehir sosyolojisi, kent tarihi gibi derslere hemen her blmde yer verildiini gryoruz. Ancak, yalnzca ders adlarndan yola karak yaplacak bir deerlendirmenin yanltc sonulara ulatrabileceini de not dmek gerekiyor. Bkz. TUPOB (2005). Bal bana bir alma konusu oluturabilecek bu sorunla ilgili olarak, burada yalnzca H. Murat elikin (2003) saptamasna yer vermekle yetinelim: Bugn saylar 10u gemi olan ehir ve blge planlama blmlerinin eitim programlar birbirine benzer ekilde arlkl olarak imar plan hazrlanmas ve yrrlkteki imar mevzuatnn belletilmesi etrafnda rgtlenmitir.

Kentsel yarlmay, gecekondu mahallelerini, yoksulluun mekanda derinleip yaygnlaan biimlerini, blgeleraras ekonomik dengesizlikleri, etnik sorunlar, cinsleraras eitsizlikleri ve doal ykmlar gndeminin yadsnamaz paralar olarak yaayan Trkiye, mekann yalnzca teknik bir sorun olarak alglanamayaca savn dorulayan rnekleri, deneyimleri srekli geiren, reten bir lke. stelik mekana ilikin sorunlarn toplumsal olanla ilikisini kavram biimde dile getirerek gndemde kalmasn salayan Fatsa, Bergama gibi zel deneyimleri, Mimarlar Odas, ehir Planclar Odas gibi meslek kurulular; Trkkent, KentKoop gibi kentsel kooperatif st rgtleri ve adlarn burada sayamayacamz kadar ok sayda sendika, dernek, platform gibi rgtlenmeleri de bulunuyor... Peki 2000lere gelindiinde, nasl olup da bir yandan ar bir mekan fetiizmi / teknisizmi, bir yandan da sorgulanmaya tene olunmayan bir serbest piyasa dili, alandaki akademik, disipliner ve / ya da mesleki almalarn prizmas olarak pekala nitelenebilecek bir bilimsel toplantda byk lde hakim olabiliyor? Belki de riskleri ve frsatlar deerlendiren bir gerekilikle toplumsal adaleti, eitsizlikleri ve iktidar ilikilerini dert edinen bir naiflik ve demodelik arasndaki uurumun yuttuu bir yanttr bu... Elinizdeki yaz, byle bir dertten tredi: Bu anlamda, Dnya ehircilik Gn 29. Kolokyumundaki bir blm bildirilere yansyan dilin, aratrma ve analiz tasarmlarnn egemen olan bak asnn ve mekan alglama biiminin dndrdkleri zerine, Trkiyede son dnemde mekan almalarnn izledii yn hakknda bir deerlendirme giriimi olarak grlebilir. Bu eletirel deerlendirme yazs, szkonusu tasarmlarn riskler ve frsatlaryla toplumsal adalet, eitsizlik ve iktidar arasndaki uuruma bakyor; yoksa geleneksellemi Dnya ehircilik Gn Kolokyumlarnn ierii, yasland hakim kuramsal yaklamlar, sorduu temel sorular, yneldii balca sorunsallar ve aslnda btn bunlar ierecek biimde- epistemolojik ereve asndan nereden nereye geldii, ne gibi dnm noktalarndan getii, nasl bir ilerleme kaydettiini amalamyor6. Hedef, 29. Kolokyumu, dzenleyenleri, tek tek bildirileri, bildiri sunanlar yarglamak, byle bir tekillie ve kiisellie girmek de deil... Bu yaz, yalnzca iinde bulunulan moment zerine, 29. Kolokyumun fotorafna bakarak soru(n)lar tanmlamaya, belli endieleri dillendirmeye alyor. Geleneksellemi Dnya ehircilik Gnndeki etkinlikler dizisinin paras olarak tasarlanan Kolokyumun gncel gelimeleri, toplumsal ve ekonomik alandaki kapsaml dnmlerin izlerini yanstmas kanlmaz. Gerekten de Planlamada Yeni Politika ve Stratejiler: Riskler ve Frsatlar baln tayan bildiriler kitabndaki konu balklarna gz atldnda kestirmeden yeniden liberalleme olarak nitelenebilecek bir deiim srecinin btn boyal / albenili elerini, baka bir biimde sylemek gerekirse aydnlk yzn grebilmek mmkn. Bildirilerin nemli blmnn, daha ok, sermayenin, yeni teknolojilerin, enformasyonun ve iletiimin btn dnyay kapsamaya balamasyla birlikte yaanacak deiimin mekanlar nasl etkileyecei, bu kanlmaz dnm srecinde yerimizi nasl salamlatracamz, mekanlarmz yeni duruma nasl hazrlayacamz sorularna yant bulmak zerine tasarland anlalmaktadr. inde bulunulan momentin, bu yaznn odak noktasnda yer alan duyarllklarla ban grebilmede Ayda Eraydn ve lhan Tekeli nclnde balatlan yakn tarihli almann sonular yardmc olabilir. Son dnemde kentsel ve blgesel gelime konusunda ortaya kan yeni kuram ve kavramlar tartmak, paradigma kaymalarn belirlemek ve bu alanda
Bu tr bir geni kapsaml deerlendirme herhalde ancak kolektif olarak yrtlebilecek bir tartma alannn olumasyla olanakl: grdmz eylerin baktmz yerler ve ardnda durduumuz pencerelerle birebir ilikili olduunu unutmayarak ve o yerlerle pencereleri apak tanmlayarak, itiraf ederek...
6

yaplan almalarla sonularn paylamak amacn tayan Kentsel ve Blgesel Aratrmalar A kapsamndaki Kentleme-Kalknma ve Nfus genindeki Dinamikler, Tartma Balklar ve Aratrmalar7 adl alma bu adan nemli ipular sunuyor. Tekelinin (1998) yapm olduu blmlemeyi benimseyerek kent almalarn drt blmde inceleyen aratrmann sonular mekan almalarndaki ana dnmler hakknda bir fikir verebilmektedir: -Cumhuriyetin kuruluundan II. Dnya Sava Sonrasna (1923- 1945): Yeni bir ulus devleti yaratmak, modernite projesi kapsamnda dnmn balatlmas; -II. Dnya Savandan Planl Dnemin Balangcna (1945-1960): Dizginlenemeyen dnm srecini denetim altna alma abalar; -Planl Dnem (1960-1980): Nfus artnn ve gn kentlerde yaratt sorunlarn arlamas; -1980 Sonras: Kresel btnlemeden beklentilerin artmas, yeni koullara uyum salama abalar. Her ne kadar yalnzca aratrma konularndan yola kp bir dnemin mekan almalarnn izledii dorultu zerine derin zmlemeler yapma olanana sahip olamasak da, sz konusu aratrmann yrtclerince de belirtildii gibi, son dnemde kent almalarnn nemli bir blmnn kreselleme srecinden beklentileri zmlemeye ynelik olarak yapldn sylemek yanl olmayacaktr. Kukusuz, yeni dnm dnemini sorgulayc nitelikteki almalarn azmsanmayacak bir yer edindiini de belirtmek gerekiyor. 29. Dnya ehircilik Gn Kolokyumuna sunulmak zere hazrlanm almalara verilen balklar da yukarda vurgulanan sonular dorular nitelikte. Sunulan bildirilerin konularna bakldnda sunularn nemli blmnn kresellemenin gereklerini yerine getirmek zere mekan dntrmeye ve kentte sermaye birikimini hzlandracak aralarn gelitirilmesine odakland grlyor. Planlama ve ehircilikle Piyasann Tehlikeli Dans... Bir kolokyumun altbal riskler ve frsatlar olduunda, elbette kentler aras rekabetin art (agk.: xv), her trl hizmet iin s olmaya ynelik stratejik neme sahip projeler (agk.: 13), mekann niteliini artrc rekabeti yatrmlar (agk.: 25), yeni liberal politikalar uygulayabilme ve ekonomik anlamda dnya ile btnleebilme becerisi (agk.,: 59), [turizm sektrnde] dnya apnda kazanlan yarabilirlik, ekonomik kalknma, istihdam art, sektr krlganl azaltm... (agk.: 75), sanayi dallarnn kreselleme srecinde verimli retim stratejilerinin nasl planlanabilecei (agk.: 85), kltrel potansiyelleri deerlendirme yollar ve kltrel eitliliin kentsel gelime stratejilerinde kullanm (agk.: 421) ... da pekala aratrma sorunsallar iin uygun k noktalar oluturabiliyor. Piyasa ekonomisi pratii ve ideolojisinin retip dolama soktuu bir dili kullanmak, kukusuz, akademiyle dars, bilimsel bilgi retimiyle pratik, kuramla uygulama arasnda ortaya kmas kanlmaz baz sorunlarn stesinden gelmede meru bir nitelik kazanabilir: Siyasi iradeyi bir planlama uygulamasnn gerekliliine ikna etmede, bir holdingi kamu yararna evresel nlemler almaya ynlendirmede, ekonomik karar alclarn

7 http://www.kbam.metu.edu.tr/published/kentlesme_kalkinma_nufus.pdf.

toplumsal adalete ilikin dzenlemeler yapmasn gerekelendirmede... pekala ekonomik verimlilik, kalknma, kreselleme, krllk, rekabet... jargonu ve argmanlar kullanlabilir... Ne ki bilimsel bildirilerde, bir ehircilik kolokyumunda, bir baka deyile akademik etkinliin bileenlerinde bu dilin mesafesizce kullanm, tam da szn ettiimiz akademiyle dars, bilimsel bilgi retimiyle pratik, kuramla uygulama arasndaki niteliksel ayrmlarn giderek daralp ortadan kalktn btn rktclyle yzmze arpyor. Kullanlan, liberal ekonomi fetiisti bir dil olduunda, birbirine bal iki bilimsel hattn imkan ufuklar da beliriverir: Birincisi, kentin de mekann da toplumsallk formasyonlarnn da tarihselliini gzden karmak, dolaysyla mevcutu tanrsallatrmak, ezeli ve ebediymiesine, bir alternatifi yokmuasna kendi iinde kendi zerine kapatarak ele almak, zmlemek8. kincisi de bu kendi iine ve zerine kapatmada iktidar, eitsizlii, adaletsizlii doallatrp olaanlatrmak, bu olaanlatrmay da ou durumda yok sayma yelemesiyle gizlemek... ... Trkiyedeki yabanc sermayeli firmalarn says 29 kat artmtr. Buna ramen, bu art dier gelimekte olan lkelerle karlatrldnda beklenenin altndadr... saptamasyla yola karak bu iki hatt mkemmelen nmze seren bir bildiriyi sunanlar, iletme disiplininden gelmiyorlar. ddialar, gelimekte olan lkelerde yabanc sermaye[nin] istihdam yaratma, yeni teknoloji transferi, sermaye girii, retim ve ihracat hacminin artn salayarak ekonomik bymeyi hzlandr[d] (s.180). Bu temel iddiadan yola karak, 1950lerden itibaren yabanc sermayenin ekonomik kalknmaya olan katksnn bilincindeki Trk politika reticileri[nin] yabanc sermaye giriini tevik etme yolunda admlar att[klar] (s.181), fakat zellikle 1980lerde yaplan dzenlemelere karn, yabanc sermayeli firmalarn saysndaki artn beklenenin altnda olduunu belirtiyorlar. nerileri, 1990larn balarndan itibaren Orta Asya Trki Cumhuriyetlerinde ve de Ukrayna ile Rusya Federasyonunda yeni frsatlarn ortaya k gibi nedenlerle Trkiyenin da ynelik yneliminin srebilmesi iin blgesel hedef deiikliklerini salamas gereklilii (s.180). Bu erevede, stanbul metropoliten alannn konumu itibariyle, Balkanlardan Orta Asyaya kadar uzanan blgesinin zengin hammadde kaynaklarnn dnya pazarlarna eritirilmesinde, baka bir deyile retim ve tketimin koordine edilmesinde nemli bir role sahip olduu (s.199) temel nermesini ortaya koyuyorlar. Getiimiz 20 ylda stanbulu Nasl Satmal?gibi bir sorunun kazandrd bir meruiyet alan bu; genel olarak kentsel mekan, zel olarak da stanbulu byle bir erevede anlamak gerekiyor: Firmalarn yer seimi dalmlar ve zelliklerini incelemek, zon dalm haritalarn karmak... Bu ereveye; metropoliten alan boyunca iki paralel otoyolun ulama almas, zel oto sahipliinin artmas, evre alanlardaki arazi deerlerinin dk olmas, stanbulun lke ekonomisi iindeki dominant yeri, 24 Ocak kararlar, ran-Irak Sava, Beyrutun Ortadounun finans merkezi olmaktan k ... ancak yabanc sermayeyi ekici etkiler yaratmalar ls ve ekseninde yerleiyor (s.187-8). lke ekonomisi iindeki dominant yerin 1999 Marmara Depreminde ne gibi can yakc sonular retmi olduunu analiz evrimine almann bir alemi yok burada. Ne de planlamann diliyle bize patates deil, otomobil lazm ya da ankaya bahesini vereyim, yeter ki bu fabrika kurulsun. gibi Trkiyenin toprak kullanm politikalar tarihinde uygun renklerde yerini alm kestirmeci politik dil arasndaki ayrm sorgulamann... 24 Ocak
8

Oysa, ok da uzun saylmayacak bir sre nce 10. ehircilik Gn Kolokyumunda Trkiyenin nde gelen kentbilimcilerinden lhan Tekeliydi deil mi, planlama dncesi temelde kaderine raz olmaa kar ka dayanyor deyip disiplinin belki de en temel ilkesinin altn izen?...

kararlaryla birlikte askeri ynetim dneminin, ranta dayal haksz kazanlarn arlkl olduu, devletin toplumsal zelliinin giderek eritildii bir ekonomik dzenin temellerini atm olduunu, paradan para kazanma dnemini balattn, cretlerin dondurulmas politikasnn yllarca uygulandn da unutuvermek gerekiyor bu arada...

Mekann Bilimini Yapmann Dayanlmaz Hafiflii... Bilimsel etkinliin bir nkoul olarak gerektirdii, en genel anlamnda, eletirellikle bylesine mesafelenmek ile toplumsal asimetrileri yok saymaya ya da doallatrmaya yarayan bir mekan nesne(l)letirme yelemesinin el ele gitmesi kesinlikle rastlantsal deil. Kimbilir, belki de mutlak mekan, herhangi bir dsallkla ilikili olmakszn, doas gerei trde ve sabittir diyen Newtondan bu yana pek de fazla yol katedemedik... ... Sua mekansal ve evresel faktrlerin neden olduu uzun zamandan beri tartlmaktadr. ... almyla ynelim buluyor Kolokyum kitabnda yaynlanan bir alan aratrmas (s.296). Evet... ocuk sularna en ok hangi zellie sahip kent blgelerinde rastland gibi toplumbilimsel karmlara varan (Burgess & Bogue, 1964: 7) ve insan evrebilimi adyla da anlan ekolojik yaklamdan bu yana tartlyor mekansal ve evresel etmenlerin toplumsal oluumlar belirledii... 1920ler Chicagosundan bu yana (Yl 1920ler ve buras Chicago mu yoksa?)... Epey bir sredir de mekan belirlenimcilik olarak eletiriliyor bu yaklam ilgili yaznda... nsan etkinliklerinin salt mekan gibi bir eyin ilevi ya da etkisi olamayaca, ya da salt mekansal evreye bir tepki olarak deerlendirilemeyeceinin zerinde srarla duruyor toplum ile mekan arasnda anlaml ilikiler kurmaya alanlar, bir yandan mekanla ilgili disiplinlerin toplumsal krl, te yandan da toplumsal disiplinlerin mekan krlnden syrlmaya alanlar... Mekansallkla toplumsallk, mekanla g ve iktidar, corafyayla politika ve ideoloji, yapyla eylem arasndaki kopukluu, ok farkl bak alarndan gidermeye alanlarn at ufuklar oralara doru bakmaktan kanlamayacak denli parlak9. Belki de o parlaklktr gzleri kamatrp geici olmas umut edilecek bir krlk yaratan... Meselenin bu yan gzard edildiinde, byk ehirlerin kalabalkl ve kltrel farkllk byk ve dzensiz ve gvensiz bir ehir geliimini beraberinde getirmektedir (s.295) gibi yeni-Malthusu bir iddiadan yola karak haritalar karmak ve orada kalmak yeterli oluyor. Bu haritalarn zerinde; firmalar mekansal hareketlilikte bulunup yeni yer seimleri yapyor (s.104), st kademe hizmetler MAy tercih ediyor (s.187), konut ve iyerleri yer seiminde doaya yakn olmak istiyor (s.298) ya da yeni ulam olanaklar o olanaklar kullanacak kenttalar iin ne diyebileceine bakmaya gerek grlmeksin kent makroformu zerindeki etkileriyle snrlandrlarak deerlendirilebiliyor (s.170-80)... Bu klidyen-mekanistik mekan kavraynda toplumsal-kltrel anlamlara dair ne vardr? Ya da baka trl sormak gerekirse, toplumsal-kltrel anlamlar gibi maddi-olmayan eyleri iki boyutlu haritalara yerletirmekle yetinerek, hangi sorular sormaktan
Bu yaznn giriinde saylanlara (Lefebvre, Harvey ve Castellsin almalar) ek olarak bazlar iin bkz.: Bourdieu, 1977; Foucault, 1961; 1979; Giddens, 1984; Gottdiener, 1984; Kele, 1978; Keskinok, 1997; Martindale: 1960; engl, 2001; Tekeli, 1982; Werlen, 1988. Bu almalarn dald yaklamlar ve temel sorunlar yelpazesi olduka genitir; birletikleri noktaysa, mekann yanszl, apolitiklii ve nesne(l)liine (mekann yansz, apolitik ve nesnel olarak kabul edilmesine kar) getirdikleri eletirinin bir uzants olarak toplumsal iktidar ve g ilikileriyle olan dertleridir.
9

kanabiliriz? Bazen sylenenlerden ok sylenmeyenler dehete drr insan. Ve bu sylememenin hangi bilimsel yntemlerle nasl merulatrlabildii... Tekelinin (1980a: 321) kent olgusunun, toplumsal normlarn dna kn temel nedeni gibi gsterilmesi ancak gerek nedenleri tartmaktan kanmann ya da ne srlen modelin yetersizliini gizlemenin bir yolu olmaktadr" nermesini ya da Ak kanm odur ki mekansal fetiizm ya da toplumsal dnyann ar mekansallatrlmas, baskc sylem ve politikalara kap aralar diyen Werleni (1993: viii) anmsamakta yarar var herhalde... Ardndan dnp alkolik evsizler, tinercileri marjinal gruplar olarak nitelemekte bir beis grmeyen, keza vandalizmi de antisosyal bir kiilik bozukluuna gndermede bulunarak tanmlayan yaklamlara bakmak... Bu kiilik bozukluudur ki yerel ynetim btelerine de ar ykler getirmektedir zaten... (s.309-13) Kriminolojinin, kaltmn hijyenisi ile modern psikiyatriye kout olarak douu tarihsel olarak bir rastlant myd yoksa? Ve btn bunlarla mekansal kanunlarn kefi macerasnn balamas arasnda hibir balant yok muydu gerekten? O macerann hala sekmeden srdn grnce insan... stelik bu macerann sunduu mekansal argmanlarn, toplumsal temsil etme ve yorumlama biimlerinde, rnein rk ve cinsiyeti aklamalarla niyetlenmi olmasa da- nasl uyum iinde bulunduunu (Werlen, 1993: 5) farkedince... Mekansal nedensellikle biyolojik nedensellik kuramlar arasnda epistemolojik bir yaknlk olduundandr belki de...

Ne lgisi Var Mekanla da Planlamayla da Cinsiyetin?!... Cinsiyet ayrmcl ya da eitsizliiyle hereyi balantlandrmak zorunda msnz?.. Yani mekanla nasl bir ilgisi var cinsiyetin? Ya da planlamayla? Ya da kentle?.. Akademik, mesleki ve / ya da politik almalarn cinsiyetler aras hiyerari, eitsizlik, iktidar zerine younlatranlarn, geldikleri disiplinleri ya da ura verdikleri pratik alanlar erillikten karmak zere abalayanlarn ska karlatklar soru trleridir bunlar. yle ya, erkekegemenlii dediimiz (ataerki deyin dilerseniz, ya da patriyarka) ne oradadr ne burada, ne yerdedir ne gkte... Sz konusu olan, yukarda tariflendirildii zere toplumsal-kr olma geleneinin hala byk lde krlamad bir alansa ok daha iddetli oluyor bu gibi sorularn aknl, yklendikleri kabullenmeme istei de... yle ya, ehir planclar mekan planlarlar, cinsiyet eitsizlikleriyse toplumsal olarak vardr... Ya da zaten toplumsal olan mekana yansr, mekan ne yapsn?! Bu yaznn yazarlarndan birinin de 29. Dnya ehircilik Gn Kolokyumundaki bildirilerden birinin altnda imzas var. (Tokman & Alkan, 2005: 467-78) Geni kapsaml (ok-katlml) akademik etkinliklerde aa yukar bir on yldr alk olduumuz bir kalp var. Yalnzca bu tr toplantlarda deil, meseleye yer veren raporlarda, kitaplarda ve dahas rgtsel yaplarda da artk alkn olduumuz bir kalp bu: ocuklar, yallar, engelliler ve kadnlar... yi niyetli gibi grnen (yer ayryoruz bu meseleye, bir kecik, orada kendi kendinize konuun...) bu kategoriletirme gerekte cinsiyeti ideolojinin belli bal aralarndan birkana birden iaret eder: asl ve sorunsuz znenin dnda kalan, normdan sapan herkesin bir bileeni olarak tanmlama, sorunlu zne durumunda grme (Sancar r, 1998: 535-6), ikincilletirme, kyya itme... Geri, byle bir kyda da olsa- yer ayrma pratii bir kazanm. Nitekim, ikincilletirmeyen bile bir akademik kltr asl hakim olan: Adalet, eitlik, demokrasi gibi ortak paydalarn cinsiyetsiz bir evrende analizi. Bu da gerekte, kolektif ve ieriden tartma yoksunluunun bir baka alanna iaret ediyor. Dolaysyla, kent ve mekan aratrmalarnn, analizlerinin ounluunda dnyann %51lik

tek aznlnn (Joreen, 1970) bilgisi yok10. Eh, insan bazen de ne olacam deil de neydim demeli, bir mcadelenin katettii mesafeleri dnp deerlendirmeli, bir zamanlar o ikincil yerlerin bile kendine almadn anmsamal. Nitekim, 63 bildirinin sunulduu Kolokyumda bir oturum bile oluturulamam ikincilleilememi bile!.. Bu elbette, kolokyumu dzenleyenlerin kabahati deil; Trkiyede kent / mekan almalar alannn hala ne denli cinsiyet-kr olduunun bir gstergesi. yimser bir yaklam, cinsler aras eitlik bak asnn baka btn aratrma konularna yedirilmi olduu, bir baka deyile bizim toplumsal cinsiyetin ana politikalara / kurumsal yaplara / aratrma konu ve yntemlerine yerletirilmesi (gender-mainstreaming) dediimiz srecin11 balam ve tamamlanm olduu, dolaysyla ayr bir kategorizasyona gerek kalmad olabilirdi. Norvete, 1975 ylndan bu yana bulunan Eit Stat iin Yerel Komitelerin bana gelen gibi yani... Bu komiteler kendi topluluklarnn cinsler aras eitlik ynnde ilerleme kaydetmesini salamaya alrlar. Son yllarda yaplan kimi almalar birka istisna dnda bu komitelerin marjinalleme eiliminde olduunu gstermektedir. Ne var ki bu eilim bir gerileme olarak deil, tam tersine bir ilerleme olarak deerlendirilmektedir: Bu tr ayr birimler yerine, cinsler aras eitlik ile ilgili konular belediye meclislerinin ve karar alma forumlarnn genel erevesiyle ve ileyiiyle btnletirme ynnde artan bir eilim vardr. Bu gelimeye kout olarak, yerel komitelerin says da giderek azalmaktadr. Elbette, hayal kurmann sonu yok... Kentsel Planlamada Gncel Kuramsal Yaklamlar ve Stratejiler gibi iddial bir balk tayan bildiri metnine bile baktmzda, oaltc planlamadan mzakereci planlamaya dein birok kavram gryoruz da grlmemekten hala yorulmuyoruz. 1970lerin ortalarndan bu yana kayda deer bir birikim edinmi olan feminist corafya akm, kadnlar ve planlama hareketi, geleneksel disipliner iddia ve ynelimlere getirdikleri kktenci eletiriler, cinsiyet asimetrisini temel balam olarak alp mekana ve kente odaklanan yzlerce aratrma12 bylesine mi grlmezdi diye sormadan edemiyor insan kendine... Gerekte, bu da bir baka tartamama alanna iaret ediyor. Bunun krlabilmesi iinse tam da bu sizin uzmanlk alannz, bir yeriniz, keniz var, oraya girmek haddimiz deil alakgnlllnden syrlmak, cehenneme giden yolun iyiniyet talaryla deli olduunu unutmamak...

ou durumda, aratrma verileri, aratrma iin bilgi alnan kaynaklar bile cinsiyetlere gre ayrtrlmaz. zellikle hane reisinden bilgi alnan niceliksel aratrma tekniklerinin kullanm durumunda, o bilgi zerinden yaplan analizlerin belirleyici olarak erkeklerin bilgisine yaslandn dahi bilmeyiz. 11 Toplumsal cinsiyetin ana politikalara yerletirilmesi, bir yer ayrmann bir adm ilerisi olarak grlebilir. Bu bir adm tedeki nitel farkllk, Mitchell ve Oakleyin (1984:17,20) iaret ettii, harita yapmnda arazide dolamak ile izim tahtasna geri dnmek arasndaki ayrma benzer. Bundan byle, dnyay, kadnlar da iine alacak bir bak asndan yeniden yorumlamak, kadnlar katmak deil, bak asn yeniden kurmak sz konusudur. 12 Yalnzca bazlar iin bkz: Alkan, 1999, 2000, 2005; Andrew & Moore Milroy, 1988; Ardener, 1981; Ayata & Ayata, 1996; Beall, 1996; Blunt & Rose, 1994; Boles, 1986; Bowlby, Foord & Mackenzie, 1981; Bruegal, 1973; Burnett, 1973; Christophersan, 1989; Ecevit, 1995; Enjeu & Save, 1974; Garber & Turner, 1995; Greed, 1994; Hamford, 1996; Hayden, 1982; Hayford, 1974; Kayas, 1996; Kmbetolu, 2001; Loyd, 1975; Mackenzie & Rose, 1983; Mackenzie, 1986, 1989a, 1989b; Markusen, 1980; Matrix, 1984; Mazey & Lee, 1983; McDowell, 1989, 1993, 1997; Momsen & Townsend, 1987; Monk & Hanson, 1982; zg, 1998; Radoki, 1996; Rose, 1993a, 1993b; Sandercock & Forsyth, 1992; Short, 1999; Takmaz Niancolu, 1996; Tivers, 1978; Wekerle, Peterson & Morley, 1980; Wedel, 2001; WGSGIBG, 1984; White, 1999; Zelinsky, Monk & Hanson, 1982.

10

Bu, bilgisini eklemekten te13 epistemolojik, dolaysyla metodolojik bir yenilenmeye gerek gsteren sorunun nihai zm; btn aratrma konular ve evrenlerinin cinsiyet-ykl olduunu grmek ve toplumsal cinsiyetin ana politikalara / kurumsal yaplara / aratrma konu ve yntemlerine yerletirilmesi denilen yaklam14 zerine dnlmesi. Ancak bu sre balayabildiinde Avrupada Lefebvrele, Castellsle, Harveyle, Trkiye iin ehircilikte SBF gelenei ya da ODT Mimarlk Fakltesi gelenei denebilecek birikimle balam olan toplumsal eitsizlik ve adaletsizlikleri mekanla diyalektik ilikileri etrafnda kavrama hatt tamam bir ierie ve doal sonular denebilecek uzanmlarna ulaabilecek. Bunun iin de ncelikle, 1970lerin ortalarndan bu yana kayda deer bir birikim edinmi olan ve cinsiyet asimetrisini temel balam olarak alp mekana ve kente odaklanan yzlerce aratrmay, bunlarn geleneksel disipliner iddia ve ynelimlere getirdikleri kktenci eletirileri,15 grmezden gelmekten kurtulmak gerekiyor.

Bir Umudum Sende: Sylemi Korumak Mekan almalarnn giderek toplumsal olan darda brakma eilimine girmesi, neo-liberal politikalar ve bir tr ekonomizmi sorgulamakszn genel geer ilkeler olarak benimsemesi kukusuz st-sylemlerde aka ifade edilen yelemeler deil ou kez. Hatta tam tersine, mekan / kent almalarnda ve planlamac yetitirmede nde gelen niversitelerin yllardan beri hem kurum olarak hem de yeleriyle birlikte, ekonomik olann toplumsal olana yelenmesine gl biimde kar ktklarn, bu uurda kalc rnler verdiklerini biliyoruz. Szgelimi 2005 ylnda, Trkiye Planlama Okullar Birliinin (TUPOB) dzenledii 1. Koordinasyon Toplantsnda ortaya konulan grler, bu yndeki tepkilerin snrl sayda kurumun kendi aralarnda duyduklar elitist kayglardan kaynaklanmadn, lkenin tm ilgili niversiter kurumlarnn soruna aa yukar ayn pencereden baktn gstermektedir; en azndan kat zerinde
stanbul bata olmak zere pek ok kentimiz zerinde hakim olan ve planlama kavram ve ilgili otoritelerin hibir ekilde kabul edemeyecei noktasal, geici ve bilimsellikten uzak kabul, ngr ve temennilerin kentlerin geleceini belirlemesi Harveyin, Farklln ve tekiliin, snf ya da retici gler trnden daha temel Marksist kategorilerin zerine eklenecek bir ey olarak deil, toplumsal deiim diyalektiini kavramaya ynelik her abada daha iin bandan itibaren hep dikkate alnacak bir ey olarak ele alnmas [gerekir]. Toplumsal organizasyonun rk, cinsiyet, din gibi vehelerinin, (para ve sermayenin dolamn vurgulayan) tarihsel materyalist almalarn ve (zgrleme mcadelesinin birliini vurgulayan) snf politikasnn btnsel erevesi iine yerletirilmesinin neminden ne kadar sz edilse yeridir. (1997:388) (vurgular bana ait) ifadesi tam da bu eklemenin yetersizliine iaret ediyor. Vurgulanan yerler, tartlmas bu yaznn snrlarn aacak nedenlerle sorunlu olsa da... 14 Toplumsal cinsiyetin ana politikalara yerletirilmesi, bir yer ayrmann bir adm ilerisi olarak grlebilir. Bu bir adm tedeki nitel farkllk, Mitchell ve Oakleyin (1984:17,20) iaret ettii, harita yapmnda arazide dolamak ile izim tahtasna geri dnmek arasndaki ayrma benzer. Bundan byle, dnyay, kadnlar da iine alacak bir bak asndan yeniden yorumlamak, kadnlar katmak deil, bak asn yeniden kurmak sz konusudur. 15 Yalnzca bazlar iin bkz: Alkan, 1999, 2000, 2005; Andrew & Moore Milroy, 1988; Ardener, 1981; Ayata & Ayata, 1996; Beall, 1996; Blunt & Rose, 1994; Boles, 1986; Bowlby, Foord & Mackenzie, 1981; Bruegal, 1973; Burnett, 1973; Christophersan, 1989; Ecevit, 1995; Enjeu & Save, 1974; Garber & Turner, 1995; Greed, 1994; Hamford, 1996; Hayden, 1982; Hayford, 1974; Kayas, 1996; Kmbetolu, 2001; Loyd, 1975; Mackenzie & Rose, 1983; Mackenzie, 1986, 1989a, 1989b; Markusen, 1980; Matrix, 1984; Mazey & Lee, 1983; McDowell, 1989, 1993, 1997; Momsen & Townsend, 1987; Monk & Hanson, 1982; zg, 1998; Radoki, 1996; Rose, 1993a, 1993b; Sandercock & Forsyth, 1992; Short, 1999; Takmaz Niancolu, 1996; Tivers, 1978; Wekerle, Peterson & Morley, 1980; Wedel, 2001; WGSGIBG, 1984; White, 1999; Zelinsky, Monk & Hanson, 1982.
13

kentlere giydirilmeye allan yapay bir markaclk tutumu iinde piyasa mekanizmasnn kontroln egemen klmak ve bu anlamda her trl tevii salamak adna planlama ve srdrlebilirlik kavramlarnn tamamen gzard edilmesi konunun uzman olan biz ehir ve blge planclarnn kabul edemeyecei ve geri dn olanaksz olan hatalar ve yetersizliklerdir. Planlama gnmz kentlerinin kar karya kald bu sorunlar amada samimi, gereki ve bilimsel ve etik verilere dayandrlarak yorumland takdirde en nemli ve geerli aratr.16

stelik bu yazda prizmamz oluturan Kolokyumun dzenleyicilerinden ehir Planclar Odasnn genel politikasnn, bildirilerin yanstt dilden ve ierikten uzakta bir yerlerde durduunu da biliyoruz. Bunu anlamak iin Odann dzenli olarak yaymlad ehircilik Gn Bildirgelerine gz atmak yeterli olacaktr. rnein, bir nceki 28. Kolokyumun Bildirgesinde toplumsal adalet temelli yeni bir yaklam nerilmektedir:
Kukusuz deien koullar karsnda sz konusu toplumsal adalet temelli projenin yeni yaklamlar ve aralar gelitirmesi gerekmektedir. ehir Planclar Odas neoliberalizmin olumsuz etkisi altndaki kentlerin dlanan geni kitlelerinin bir paras ve temsilcisi olarak, bu gelimeler karsnda srecin temellerini kavrayacak paradigma araylarnn tartlp gelitirilmesini salamak ve kentlerin sosyal adalet temelinde kullanm deerine dayanan yaanabilir ve insancl mekanlar haline gelebilmesine katkda bulunabilmek iin: a) Kentsel sosyal adalet temelli, dlayc olmayan, kent mekannn ve kentsel kamusal alanlarn her kesime ak olmas anlamnda mcadele edilmesi gerektiini, b) Kent mekann ekillendiren temel dinamik olarak rant yaratma kaygsnn deil, tm kesimlerin kent ve kentin yaratt olanaklardan yararlanmasn salayan politikalar desteklenmesinin zorunlu olduunu, c) alma, konut edinme ve temel hizmetlerden yararlanmann her kentlinin temel ve vazgeilmez hakk olduunu, bunun yannda tm kentlilere haklar yannda sorumluluklarda ykleyecek Kentli Haklarnn tartlarak hayata geirilmesi gerektiini, d) Kentlerin piyasa glerine hizmet eden plansz gelimesini engellenmesi ve dlanan geni kitlelerin dezavantajl gruplarn gereksinimlerini karlanmasnn gerektiini, dnmekte ve bu dncelerin hayata geebilmesi iin mcadele vermeyi kurulu amacndan kaynaklanan bir sorumluluk olarak grmektedir.17

Yazmzn odak noktasn oluturan 29. Kolokyum iin yine ehir Planclar Odas tarafndan yaynlanan bildirge de yukarda dile getirilen kayglara kout biimde dzenlenmi, bir anlamda kentlere ilikin risk ve frsatlarn farkl biimlerde de alglanabileceine dikkat ekilmitir:

TUPOBun basn duyurusu iin Bkz. (http://www.spoist.org/bas%C4%B1n.asp). Basn duyurusunun altnda, ehir Planclar Odasnn yan sra birlie ye olan btn planlama okullarnn imzas bulunuyor: stanbul Teknik niversitesi ehir ve Blge Planlama Blm; Yldz teknik niversitesi ehir ve Blge Planlama Blm; Orta Dou Teknik niversitesi ehir ve Blge Planlama Blm; Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi ehir ve Blge Planlama Blm; Gazi niversitesi ehir ve Blge Planlama Blm; Dokuz Eyll niversitesi ehir ve Blge Planlama Blm; zmir Yksek Teknoloji Enstits ehir ve Blge Planlama Blm; Erciyes niversitesi ehir ve Blge Planlama Blm; Karadeniz Teknik niversitesi ehir ve Blge Planlama Blm; Seluk niversitesi ehir ve Blge Planlama Blm; Yznc Yl niversitesi ehir ve Blge Planlama Blm. 17 ehir Planclar Odas, 8 Kasm Dnya ehircilik Gn 28. Kolokyumu Bildirgesi, 2004. (http://www.spo.org.tr/modules.php?op=modload&name=Sections&file=index&req=viewarticle&artid=30&pag e=1).

16

Kentler sosyallikleri tamamen gzard edilerek sadece ekonomik olanaklar ve rant deeri zerinden paylalmak dnda olanaklar bulunmayan yaplarm gibi gelitirilmeye (!) allmakta Bu anlay; kent ynetimi, planlama kurum ve kuramlarn da, mekannn deiim deeri ve rantsal niteliklerini kullanp, gelitirmeye hizmet eden bir piyasa temelli ara haline indirgemeye uramakta Aratrma, retim, bilim ve teknoloji konusunda politika gelitiremedii gibi tarm topraklarn, orman alanlarn ve imdi de kentsel alanlar paralayp satmak, pazarlamaktan baka deer yaratma politikas olmayan iktidarlarn yegane baars kresel siyasete uyum yapmas te bu yap ierisinde, TMMOB ehir Planclar Odas kentlerin kullanm deerine dayanan yaanabilir ve insancl mekanlar haline gelebilmesine katkda bulunabilmek iin: Kent mekann ekillendiren temel dinamik olarak rant yaratma ve kenti pazarlama kaygsnn deil, tm kesimlerin kent ve kentin yaratt olanaklardan yararlanmasn salayan politika ve stratejilerin gelitirilmesinin zorunlu olduunu Kentsel yaam ve olanaklardan dlanan geni kitlelerindezavantajl gruplarn en temel gereksinimlerinin kalc ve kendi yaamlarn onurlu bir biimde srdrmelerine olanak salayacak biimde karlanabilecei kentsel sosyal yaklamlarn daha fazla geciktirilmeksizin gndeme tanmasn, dnmekte ve bu dncelerin hayata geebilmesi iin mcadele vermeyi kurulu amacndan kaynaklanan bir sorumluluk olarak grmekte. Bu anlay ve sorumluluk iinde 29uncusunu gerekletirmekte olduumuz Dnya ehircilik Gn ve Kolokyumunun; nemli amazlar yaayan kentlerimize ve planlama srelerine ilikin almlarn tartlp gelitirilmesi ve kentlere ilikin risk ve frsatlarn alglanarak kamuoyuna aktarlabilmesi anlamnda deerli katklar olacana inanmaktayz.

Yukardaki satrlar mekan aratrmalarna ev sahiplii yapan niversitelerin, plan retenleri bir at altnda toplayan meslek odasnn, ksacas planlama srecini ynlendirenlerin nemli blmn temsil eden st oluumlarn hemen tmnn toplumsal adalet ilkeleri dorultusunda biimlenmi, btn kesimleri kucaklayan ve liberalizmin ykc etkilerinden uzak bir planlama anlayna sahip olduklarn ortaya koymaktadr. Ancak yine de olmas gerekene ilikin dler ve ngrlerle gerek yaam arasnda byk ayrm da ortada duruyor. Mekan almalarn bir yana brakp yalnzca planlama uygulamalarn aldmzda sorunun yantn bulmak ya da sulular ortaya koymak daha kolay gibi grnyor: Politikaclar, yerel erk odaklar, sermaye sahipleri, giriimciler, duyarsz yurttalar Ancak i mekan almalarndaki toplumsallamadan uzaklamay aklamaya gelince bu kadar rahat olamyoruz.18

Aslnda mekan almalarnn giderek toplumsall darda brakp kentin ilevselliini gelitirmeye ynelik aralar tasarlamaya ynelmesinde geleneksel planlama yaklamlarnn yetersizliklerinin de pay yok deil. Yerleik planlama anlayna yneltilen eletirilerin aslnda genel olarak btncl, kapsaml yaklamlarn tmne yneldii, daha ok modernite eletirisinin bir yansmas olduu biliniyor. Szgelimi, 1960lardan bugne dein planlama uygulamalarndaki baarszla kar yeni bir anlaya, yeni bir paradigmaya geiin zorunlu olduunu savunanlardan lhan Tekeli, geleneksel planlama sistemine egemen olan kapsaml aklc planlama anlaynn artk aldn, bunun yerine, btncl olma iddiasndan uzak, denetimi en alt dzeyde gerekli klan, ok aktrl bir dnyann gereksinimlerine uygun olarak mzakere edilebilir bir planlama sisteminin gerekli olduunu savunuyor. (Tekeli, 2002) Geleneksel, kapsaml planlama anlayna koldan, Marksist kesimden, neo-liberallerden ve mzakereci planlamay savunanlardan- yneltilen eletiriler iinde bugn yalnzca bir tanesinin ayakta kalabilmesini ekonomik ve toplumsal alanda yaanan dnmlerle dorudan balants bulunuyor. (Kapsaml ve uzun erimli planlama anlayna ynelik eletiriler iin Bkz. engl, 2002.)

18

Sonsz Yerine... Gerekte, son szn sylenmesi toplumsal bilimler ve disiplinlerin hibir annda olanakl deil. Tpk mekann ve toplumsalln biimlenmesi, yeniden ve yeniden biimlenmesinde kyamete dein bir son nokta olamayaca gibi. Durduumuz yerden ve baktmz pencereden ekmeye altmz fotoraf -her fotoraf gibi, varolann elbette ancak kk bir dikdrtgenlik parasn yanstan bu fotoraf- kyamet alametlerinden saymayacaz elbette... Varsayalm ki kyamet alametlerinden... Yzn ancak hocalarmzn odasnda grdmz krmz laleler arasndaki fotorafndan tan edinebildiimiz, bir arkadamzn / meslektamzn tek bana o fotoraf bile insana o denli geni ufuklar iaret ediyor ki dedii Prof. Fehmi Yavuz fsldamt hepimize, deil mi: ller bile ehirciliin etkilerinden kurtulamazlar...

KAYNAKA ALKAN, Ayten (1999) Toplumsal Cinsiyet ve Kent Planlamas, SBF Dergisi 54-4 (Ekim-Aralk) 1-29. ---------- (2000) zel Alan - Kamusal Alan Ayrmnn Feminist Eletirisi erevesinde Kentsel Mekan, Kltr ve letiim 3(1) K: 71-95. ---------- (2005) Yerel Ynetimler ve Cinsiyet: Kadnlarn Kentte Grnmez Varl (Ankara: Dipnot) ANDREW, Caroline & Beth MOORE MILROY (ed.) (1988) Life Spaces: Gender, Household, Employment (Vancouver: University of British Columbia Press). ARDENER, Shirley (ed.) (1981) Women and Space: Ground Rules and Social Maps (London). AREN, Sadun (1956) Mesken htiyacmz ve ktisadi Meseleleri, skan ve ehircilik Haftas Konferanslar I: 3342. BAYTN, T. (1964) i Konutlar Yapmnda htiya mkan Dengesinin Deerlendirilmesi, Teksif Konut Semineri (stanbul) AYATA, Aye Gne & Sencer AYATA (1996) Konut Alanlar, Cemaat likileri ve Kent Kltrnde Kadnlar, Dierlerinin Konut Sorunlar (der.Emine M. Komut) (Ankara: TMMOB) 65-70. BEALL, Jo (1996) Urban Governance: Why Gender Matters (UNDP, Gender in Development Monograph Series, No.1) BERKZ, Lale ve Engin EYBOLU (2005) Yabanc Sermayeli retici Hizmet Firmalarnn stanbuldaki Mekansal Dalmlar, 8 Kasm Dnya ehircilik Gn 29. Kolokyumu - Planlamada Yeni Politika ve Stratejiler: Riskler ve Frsatlar stanbul: T Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm & TMMOB ehir Planclar Odas) 179-201. BLUNT, Alison & Gillian ROSE (ed) (1994) Writing Women and Space: Colonial and Post-Colonial Geographies (New York & London) BOLES, J. (ed.) (1986) The Egalitarian City: Issues of Rights, Distribution, Access and Power (New York: Praeger) BOURDIEU, Pierre (1977) Outline of a Theory of Practice (Cambridge Uni. Press) BOWLBY, S., J. FOORD & Suzanne MACKENZIE (1981) Feminism and Geography, Area 13, 711-16 BURGESS, Ernest W., Donald J. BOGUE (1964) Research in Urban Society: A Long View, Contributions to Urban Sociology (ed. Ernest W. Burgess & Donald J. Bogue) (USA: University of Chicago Press) 1-14.

BURNETT, P. (1973) Social Change, the Status of Women and Models of City Form and Development, Antipode 5: 57-62 BRUEGAL, I. (1973) Cities, Women and Social Class: a Comment, Antipode 5: 62-3 CASTELLS, Manuel (1977) The Urban Question: A Marksist Approach (tr. Alan Sheridan) (London: Edward Arnold) [Orijinali: La Question Urbaine (1972) (Paris: Franois Maspero)] CHRISTOPHERSON, Susan (1989) On Being Outside The Project, Antipode 21-2: 83-9 AVDAR, Tuncay (1978) Toplum Bilinlenmesinde bir Ara Olarak Katlmc Demokrasi: zmit Yeniliki Yerlemeler Projesi, Mimarlk, S.154. ELK, H. Murat (2003) Trk Kent Planlama Sisteminin Dnya Planlama Teorisindeki Yeri ve Amazlar, Planlama 2003/4 S.94: 93-105. DALGAKIRAN, Ahu (2005) zmirde Tekstil ve Konfeksiyon Sektr zelinde Ticari Aktivitenin Deien Corafyas (1980-2000) 8 Kasm Dnya ehircilik Gn 29. Kolokyumu - Planlamada Yeni Politika ve Stratejiler: Riskler ve Frsatlar stanbul: T Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm & TMMOB ehir Planclar Odas) 96-108. ECEVT, Yldz (1995) Kentsel retim Srecinde Kadn Emeinin Konumu ve Deien Biimleri, 1980ler Trkiyesinde Kadn Bak Asndan Kadnlar (der. irin Tekeli) (stanbul: letiim) 117-28. ENJEU, C. & J. SAVE (1974) The City: Off Limits to Women, Liberation 18: 9-13. ERGUN, Nilgn & Funda YRMBEOLU (2005) stanbulda 2000-2004 Yllar Arasnda Suun Mekansal Dalm, 8 Kasm Dnya ehircilik Gn 29. Kolokyumu - Planlamada Yeni Politika ve Stratejiler: Riskler ve Frsatlar stanbul: T Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm & TMMOB ehir Planclar Odas) 295-308. ERKAN, Nilgn olpan (2005) Yaam Kalitesini Etkileyen Bir Faktr: Kentsel Vandalizm, 8 Kasm Dnya ehircilik Gn 29. Kolokyumu - Planlamada Yeni Politika ve Stratejiler: Riskler ve Frsatlar stanbul: T Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm & TMMOB ehir Planclar Odas) 309-16. ERSOY, Melih & H.aatay KESKNOK (Der.), (2000) Mekan Planlama ve Yarg Denetimi, (Ankara: Yarg Yaynevi) FOUCAULT, Michel (1961) Folie et Drasion (Paris: Plon) [(1992-3)Akl ve Akl Bozukluu: Klasik ada Deliliin Tarihi (ev. M. Ali Klbay) (Ankara: mge) C:1-3] ---------- (1975) Surveillir et Punir (Paris: Plon) [(1992) Disiplin ve Ceza: Hapishanenin Douu (ev. M. Ali Klbay) (Ankara: mge)] GARBER, Judith A. & Robyne S. TURNER (1995) Gender in Urban Research (California: Sage) GERAY, Cevat (1966a) Ky Yerlemeleri ve Toplum Kalknmas, Mimarlk S.11: 69-74. ---------- (1966b) ehirsel Toplum Kalknmas, SBF Dergisi C. 21, S.2: 235-53. ---------- (1967) Toplum Kalknmas ve Toprak Reformu, SBF Dergisi C. 21, S.3. ---------- (1968) Toplum Kalknmasnn Ekonomik ve Sosyal Ynleri, Sosyal Siyaset Konferanslar, 19. Kitap (. ktisat Fakltesi ktisat ve timaiyat Enstits Yay.) ---------- (1969a) Toplum Kalknmas ve Genlik, 1968 Yl renci Hareketleri (Ankara: A. Eitim Fakltesi Eitim ve Toplum Aratrmalar Ens. Yay.) ---------- (1969b) le apnda Toplum Kalknmas almalar, Mahalli dare Birlikleri ve Birka rnekolay, Amme daresi Dergisi C.2, S.2: 16-33. ---------- (1969c) Sosyal Hizmetler Alannda Halk Katllarnn Salanmas ve Gnll Dernekler, Amme daresi Dergisi, C.1, S.4: 21-33. ---------- (1971) Toplum Kalknmas, Kooperatifilik ve Birka rnekolay, Amme daresi Dergisi, C.4, S.3: 327. ---------- (1972) Toplum Kalknmas ve Ky Aratrmalar, A. Eitim Fakltesi Dergisi, C.5, S. 1-2. ---------- (1974) Ky Kalknmas ve Genlik, Amme daresi Dergisi, C.7 S. 4: 132-54. ---------- (1976) Kylarn Toplum Yararna Kullanlmasna likin Sorunlara Genel Bak, Mimarlk, C.12 S.147: 64-9.

---------- (1977) Kylarn Korunmas ve Gelitirilmesine likin Dzenlemeler, Devrimci Belediyeler Dergisi, S.4: 2-9 ---------- (1988) Trkiyede Kk Konut retimine Ynelmeliyiz, ada Konut ve Kentsel evre Araylar Ulusal Sempozyumu (Ankara: ODT Mimarlk Fak., Konut Aratrmalar Merkezi) ---------- (1993) Kooperatifilik Hareketi ve evre Sorunlar, BM Trk Dernei 1993 Yll: Gnmz evre Sorunlar (Ankara) 18-28. GIDDENS, Anthony (1984) The Constitution of Society: Outline of the Theory of Structuration (Oxford: Blackwell) GOTTDIENER, Mark (1984 Trke ev. 2001) Mekan Kuram zerine Tartma: Kentsel Praksise Doru (ev. aatay Keskinok) Praksis S.2 (Kent ve Kapitalizm) (Bahar 2001) 248-70. [Orijinali: Smith, Michael Peter (ed.) (1984) Cities in Transformation (London: Sage) iinde] GREED, Clara (1994) Women and Planning (London & New York: Routledge) HAMFORD, Susan (1996) Spatial Divisions and Womens Initiatives in British Local Government, Geoforum, Vol.20, No.2: 161-4. HARVEY, David (1973) Social Justice and the City (London: Edward Arnold) [(1996) Sosyal Adalet ve ehir (ev. Mehmet Moral) (stanbul: Metis)] ---------- (1997) Postmodernliin Durumu (ev. Sungur Savran) (stanbul: Metis) HAYDEN, Dolores (1982) The Grand Domestic Revolution: a History of Feminist Designs for American Homes, Neighbourhoods and Cities (Cambridge, Mass.: MIT Press) HAYFORD, A. (1974) The Geography of Women: A Historical Introduction, Antipode 6: 1-19. T Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm & TMMOB ehir Planclar Odas (2005) 8 Kasm Dnya ehircilik Gn 29. Kolokyumu - Planlamada Yeni Politika ve Stratejiler: Riskler ve Frsatlar (stanbul) JOREEN (1970) The 51 Percent Minority Group: A Statistical Essay, Sisterhood is Powerfull - An Anthology of Writings from the Womens Liberation Movement. (ed. Robin Morgan) (N.Y.: Vintage) 39-49. KATZNELSON, Ira (1988) Preface, Social Justice and the City (David Harvey) (London: Edward Arnold) KAYAS, Serap (1996) Kadn, Evde retim, Konut, Dierlerinin Konut Sorunlar (der.Emine M. Komut) (Ankara: TMMOB) 140-145. KELE, Ruen (1967) Kooperatifilik lkeleri ve Sosyal Konut Politikas Asndan Trkiyede Konut Kooperatifleri (Ankara: mar Ve skan Bakanl, Mesken Genel Mdrl Sosyal Aratrma Dairesi 8) ---------- (1971) Eski Ankarada Bir ehir Tipolojisi (Ankara: SBF Yay. 314) ---------- (1975) Kentleme ve Kamu Yarar, Ekonomi ve Hukuk Kongresi (Ankara: Trkiye Barolar Birlii) ---------- (1977) Belediyecilik, Bilim, Siyaset ve deoloji, Devrimci Belediyeler Dergisi, C.31 S.1-4: 29-52. ---------- (1978) deolojiler, Kent Politikalar ve nc Dnya, SBF Dergisi C.31, S.1-4: 5-19. ---------- (1981) Yerel Ynetimlerde Gncel Oluumlar, Ttengile Sayg (stanbul) 150-74. ---------- (1993) Kent ve Siyaset zerine Yazlar: 1975-1992 (stanbul: IULA-EMME) ---------- Cevat GERAY, Cahit EMRE & Ayegl MENG (1999) Kentsel Toprak Rantnn Kamuya Kazandrlmas (Ankara: Trkkent) KESKNOK, aatay (1997) State and the (Re)Production of Urban Space (Ankara: METU) KEYDER, alar (1996) stanbulu Nasl Satmal?, Ulusal Kalknmacn flas, Metis, stanbul, s.94-105. KMBETOLU, Belks (2001) Kentsel Alan ve Yerel Ynetimlerde Toplumsal Cinsiyet, Yerli Bir Feminizme Doru (der. Aynur lyasolu & Necla Akgke) (stanbul: Sel) 259-82. LEFEBVRE, Henri (1973) La Survie du Capitalisme (Paris: Editions Anthopos.) LEFEBVRE, Henri (1973) La Production de lEspace (Paris: Editions Anthropos) ---------- (1976) Reflections on the Politics of Space, Antipode 8/2: 30-7 [ayn makale Richard Peet (ed.) (1997) Radical Geography: Alternative Viewpoints on Contemporary Social Issues (London: Methuen & CO) 339-52] LOYD, B. (1975) Womens Place, Mens Place, Landscape 20: 10-3.

MACKENZIE, Suzanne & D. ROSE (1983) Industrial Change, the Domestic Economy and Home Life, Reduntant Spaces in Cities and Regions? Studies in Industrial Decline and Social Change (ed. J. Anderson, S. Duncan & R. Hudson) (London: Academic Press) 155-99. MACKENZIE, Suzanne (1986) Womens Responses to Economic Structuring: Changing Gender, Changing Space, The Politics of Diversity: Feminism, Marxism and Canadian Society, (ed. M. Barrett & R. Hamilton) (London: Verso) ---------- (1989a) Restructuring the Relations of Work and Life: Women as Environmental Actors, Feminism as Geographic Analysis, Remaking Human Geography (ed. A. Kobayashi & S. Mackenzie) (London: Unwin Hyman) 40-61. ---------- (1989b) Women in the City, New Models in Geography - Vol. Two (ed. Richard Peet & Nigel Thrift) (London: Unwin Hyman) 109-26 [Trkesi iin: (2002) Kentte Kadnlar, 20. Yzyl Kenti (der. & ev. B. Duru & A. Alkan) (Ankara: mge) 249-84] MARKUSEN, Ann (1980) City Spatial Structure, Womens Household Work and National Urban Policy, Signs: Journal of Women in Culture and Society 5, 3 (Supplement) 23-44. MARTINDALE, Don (2000 ng. orj. 1960) nsz, ehir: Modern Kentin Oluumu (Max Weber) (ev. Musa Ceylan) (stanbul: Bak) 5-71. MATRIX (1984) Making Space: Women and the Man-Made Environment (London: Pluto Press) MAZEY, M. & D. LEE (1983) Her Space, Her Place: A Geography of Women (Washington DC: Association of American Geographers) MCDOWELL, Linda (1989) Women, Gender and the Organisation of Space, Horizons in Human Geography (ed. D. Gregory & R. Walford) (Macmillan) 136-51. ---------- (1993) Space, Place and Gender Relations, Progress in Human Geography 17 (2) 157-79. ---------- (1997) Capital Culture: Gender at Work in the City (London: Blackwell) MITCHELL, Juliet & Ann OAKLEY (1984) Giri, Kadn ve Eitlik (der. Juliet Mitchell ve Ann Oakley) (ev. Fatmagl Berktay) (stanbul: Kaynak) 11-22. MOMSEN, Janet Henshall & Janet TOWNSEND (ed.) (1987) Geography of Gender in the Third World (London: Hutchinson) MONK, J. & S. HANSON (1982) On not Excluding Half the Human in Geography, Professional Geographer 34: 11-23. KSZ, Ahmet Melih (2005) Blgesel Merkez Olarak Trabzon Kenti Geliimi: Yeni Ulam Olanaklar Kent Makroformu likisi, 8 Kasm Dnya ehircilik Gn 29. Kolokyumu - Planlamada Yeni Politika ve Stratejiler: Riskler ve Frsatlar stanbul: T Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm & TMMOB ehir Planclar Odas) 170-80. ZDEMR, Semahat (2005) Karaburun Yarmadas Pratiinden Planlama Pratiimize Aktarabileceklerimiz, 8 Kasm Dnya ehircilik Gn 29. Kolokyumu - Planlamada Yeni Politika ve Stratejiler: Riskler ve Frsatlar stanbul: T Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm & TMMOB ehir Planclar Odas) 441-7. ZG, Nazmiye (1998) Kadnlarn Corafyas (stanbul: anta) POLAT, Erkan (2005) Kentsel Planlamada Gncel Kuramsal Yaklamlar ve Stratejiler, 8 Kasm Dnya ehircilik Gn 29. Kolokyumu - Planlamada Yeni Politika ve Stratejiler: Riskler ve Frsatlar stanbul: T Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm & TMMOB ehir Planclar Odas) 378-90. RADOKI, Carole (1996) Women in the City of Man: Recent Contributions to the Gender and Human Settlements Debate, Gender and Development 1 (Vol.4) 57-60. ROSE, Gillian (1993a) Feminism and Geography: The Limits of Geographical Knowledge (UK: Blackwell, Polity Press) ---------- (1993b) Progress in Geography and Gender. Or Something Else, Progress in Human Geography 17/4: 531-7. SANCAR R, Serpil (1998) Siyasal Alanda Cinsiyetilik ve Kadnlarn Sylemsel Kuatlml, 20. Yzyln Sonunda Kadnlar ve Gelecek (19-21 Kasm 1997 tarihli sempozyum bildirileri) (der. Oya iti) (Ankara: TODAE) 531-42. SANDERCOCK, Lonie & Ann FORSYTH (1992) A Gender Agenda: New Directions for Planning Theory, Journal of the American Planning Association 58 (1) 49-59.

SHORT, John Rennie (1999) Gender, Space and Power, The Urban Order: An Introduction to Cities, Culture and Power (John Rennie Short) (UK.: Blackwell) 307-30. SNEMLLOLU, Mustafa Ouz (2005) Yerelleme ve Ynetiim Balamnda Diyarbakr; Bir Yerel rgtlenme rnei ve Toplumsal Yaama Yansmalar, 8 Kasm Dnya ehircilik Gn 29. Kolokyumu - Planlamada Yeni Politika ve Stratejiler: Riskler ve Frsatlar stanbul: T Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm & TMMOB ehir Planclar Odas) 517-26. ENGL, Tark (2001) Kentsel eliki ve Siyaset (Ankara: Demokrasi Kitapl) ----------- (2002) Planlama Paradigmalarnn Dnm zerine Eletirel Bir Deerlendirme, Planlama, 2002/2-3, s.8-30. TAKMAZ NANCIOLU, ule (1996) Kadnlar Dnen Konut Planlamas, Dierlerinin Konut Sorunlar (der.Emine M. Komut) (Ankara: TMMOB) 81-9. TEKEL, lhan (1974) Kapitalistleme Sreci iinde Trkiyenin Konut retimine bir Bak (Trkiyede Kentleme Yazlar 1982 iinde) ---------- (1980a) Kent-Sululuk ve iddet (Trkiyede Kentleme Yazlar 1982 iinde) ??????(aadaki ne?? ---------- (1980b) Kent-Sululuk ve iddet [(1982) Trkiyede Kentleme Yazlar (Ankara: Turhan) iinde]???? ---------- (1986) Trkiyede Kent Planlamann Kurumsallamas ve Gnmzdeki Sorunlar, 10. Dnya ehircilik Gn Kolokyumu (stanbul) [Tekrar basm: Kent Planlamas Konumalar 1991 iinde] ---------- (1998) Trkiyede Cumhuriyet Dneminde Kentsel Gelime ve Kent Planlamas, 75 Ylnda Deien Kent ve Mimarlk (stanbul: Trkiye Bankas) 1-24. ---------- (2002), Trkiye Kent Planlamasnn Yeniden Kurumsallamasn Dzenlerken Dnmesi Gerekenler zerine, Planlama, 2002/1, s.4-11. TIVERS, J. (1978) How the Other Half Lives: The Geographical Study of Women, Area 10: 302-6. TOKMAN, L. Yldz & Ayten ALKAN (2005) Yerel Politika ve Planlamayla Cinsler-aras Eitlik Bak Asnn Btnletirilmesi: Yarn iin Bugnden Kampanyas Deneyimi, 8 Kasm Dnya ehircilik Gn 29. Kolokyumu - Planlamada Yeni Politika ve Stratejiler: Riskler ve Frsatlar stanbul: T Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm & TMMOB ehir Planclar Odas) 467-78. TUPOB (Trkiye Planlama Okullar Birlii) (2005) 1. Koordinasyon Toplants Yldz Teknik niversitesi Bulumas (30 Haziran-1 Temmuz 2005) (stanbul: TMMOB ehir Planclar Odas) WEDEL, Heidi (2001) Siyaset ve Cinsiyet: stanbul Gecekondularnda Kadnlarn Siyasal Katlm (ev. Can Kurultay) (stanbul: Metis) WEKERLE, G., R. PETERSON & D. MORLEY (ed) (1980) New Space for Women (Boulder, Westview Press Col.) WERLEN, Benno (1988) Gesellschaft, Handlung und Raum (Stuttgart: Franz Steiner) [ngilizce basm: (1993) Society, Action and Space (tr. Gayna Walls) (London: Routledge)] WGSGIBG (Women and Geography Study Group of the Institute of British Geographers) (1984) Geography and Gender: An Introduction to Feminist Geography (London: Hutchinson) WHITE, Jenny B. (1999) Para ile Akraba: Kentsel Trkiyede Kadn Emei (ev. Aksu Bora) (stanbul: letiim) YAVUZ, Fehmi (1956) Parselcilerin Son Gayreti, Forum C.5 S.60: 12. ---------- (1962) ehircilik (Ankara, A. SBF. Yay. 143, skan ve ehircilik Ens. Yay. 12) ---------- (1971) ehirleme ve Arsa Sorunlarmz, ehirciliimizin Baz Genel ve zel Sorunlar (Onuncu ve Onbirinci skan ve ehircilik Haftas Konferanslar) (Ankara: A. SBF Yay.318, skan ve ehircilik Ens.Yay.13) 27-50. ---------- (1980) Kentsel Topraklar (Ankara: A. SBF. Yay. 452) ZELINSKY, W., J. MONK & S. HANSON (1982) Women and Geography: A Review and Prospectus, Progress in Human Geography 6: 317-66.