JFM 219 Yneyler ve Dizeyler

1
4. ZDEGER ve ZYNEYLER
1


Dizey islemlerinde nemli olan zmlemelerden biride zdeger uygulamalaridir. Gelenksel
olarak

Ax= ?x

bagintisi ile verlirler. Bu denklemde x?0 zmlerini saglayan ? sayil degerine A nin zdegeri
adi verilir. Ilgili x zmne ise zyney adi verilir. zdeger zmlerinin tmne ise A nin
grngesi (spectrum) adi verilir.
rnek olarak

,
_

3 4
3 1
A
dizeyini ele alalim ?=-5 zdegerine karsilik gelen zyney

,
_

2
1
x olacaktir,
Ax= ?x

Denkleminde verilenleri yerlerine koyalim

,
_

,
_

,
_

,
_

2
1
5
10
5
2
1
3 4
3 1
A

elde edilir ve tanim dogrulanmis olur.

zgn determeninat (characteristic determinant) ? degerine bagli olarak elde edilen
degerdir ve

D(?)=det(A- ?I)

denklemi ile verilir ve zdenklemi (characteristic polynomial) olarak da adlandirilir.
Eger (A- ?I) nin tersi varsa x=0 iin keyfi bir zm olacaktir bu durumda zdegerler

D(?)=0

denkleminin kkleridir.

Hatirlatma: Gerel denklemlerin karmasik kkleri yani karmasik zdegerleri olabilir.
Bakisimli (symmetric) dizeylerin her zaman gerel zdegerleri vardir. Bu alismalarda bu
durum gznne alinacaktir.


rnek 1:

zdenklemi kullanarak

1
Bu ders notuna http://jeofizik.comu.edu.tr/ sayfasindan ulasabilirsiniz.
JFM 219 Yneyler ve Dizeyler
2

,
_

3 1 1
1 1 0
1 0 1
A

dizeyinin zdegerleri ?
1
=2-v3, ?
2
=1, ?
3
=2+v3 oldugunu gsterin ve zyneyi belirleyin;
zdegerler iin

det(A- ?I)=0

aik olarak yazarsak ve determinat elde etme islemini yaparsak

0 ) 1 4 )( 1 ( ) 1 ( 2 ) 3 ( ) 1 (
3 1 1
1 1 0
1 0 1
2 2
+

,
_

bu denklemin kklerinden biri ?=1 dir. Digerleri iin ise

3 2 0 ) 1 4 (
2
t +

yazilabilir. 3 adet kk bulunmus olur. zyneyler iin ise

Ax= ?x

Bagintisini kullanalim

,
_

,
_

,
_

3
2
1
3
2
1
3 1 1
1 1 0
1 0 1
x
x
x
x
x
x

i) ?
1
=2-v3 iin x
i
degerlerini arayalim. Hatirlatma : determinant 0 oldugundan tam zm
yoktur, ancak bir degiskene bagli zm bulunabilir. Ilk zdeger iin x
1
e bagli zm
arayalim. arpim ve dzenleme yapilirsa,

x
1
- x
3
= (2-v3)x
1
x
2
- x
3
= (2-v3)x
2
-x
1
- x
2
+ 3x
3
= (2-v3)x
3

bulunur. Ilk denklemden

x
3
= -(1-v3)x
1

bulunur. x
1
ve x
2
arasi iliski iin iki denklemin farkini alalim

x
1
- x
2
=(2-v3)x
1
- (2-v3)x
2


veya

JFM 219 Yneyler ve Dizeyler
3
x
1
- (2-v3)x
1 =
x
2
- (2-v3)x
2


buradan da x
2
= x
1
yazilabilir. Bu durumda 1. zyney

,
_

,
_

,
_

3 1
1
1
) 3 1 (
1
1
1
1
3
2
1
x
x
x
x
x
x
x
1
x

olur. keyfi bir x
1
degeri ile diger degerler ([x
1
,x
2
,x
3
]) arasindaki iliski tanimlanmis olur

ii) ?
2
=1 ikinci zyney (x
2
ye bagli zm). arpim ve dzenleme sonunda

x
1
- x
3
=

x
1

x
2
- x
3
=

x
2

-x
1
- x
2
+ 3x
3
= x
3

Elde edilir. ilk veya ikinci denklemden x
3
= 0 bulunur. Son denklemde x
3
= 0 konursa
x
2
= -

x
1
bulunur. Buradanda

,
_

,
_

,
_

0
1
1
0
2
2
2
2
3
2
1
x
x
x
x
x
x
x
2
x

yazilir

iii) ?
3
=2+v3 iin nc zyney (x
3
e bagli zm). arpim ve dzenleme yapilirsa,

x
1
- x
3
= (2+v3)x
1
x
2
- x
3
= (2+v3)x
2
-x
1
- x
2
+ 3x
3
= (2+v3)x
3


Ilk zyney islemlerine benzer olarak ilk denklemden

x
3
= -(1+v3)x
1

bulunur. x
3
ve x
2
arasi iliski iin ikinci denklemden

x
3
= -(1+v3)x
2

yazilabilir. 3. zyney ise

,
_

,
_

,
_

3 1
1
1
) 3 1 ( ) 3 1 (
) 3 1 (
1
3
3
3
1
3
1
3
2
1
x
x
x
x
x
x
x
3
x

ile verilir.

JFM 219 Yneyler ve Dizeyler
4
rnek 2:

,
_

1 0 3
0 1 3
3 3 2
A

dizeyinin zdegerleri ni arayalim

det(A- ?I)=0

aik olarak yazarsak ve determinat elde etme islemini yaparsak

+

,
_

)) 1 ( 9 ) 1 ( 9 ( ) 1 )( 1 )( 2 (
1 0 3
0 1 3
3 3 2

= 0 ) 5 )( 1 )( 4 ( + +

Buradan da ?
1
= -4, ?
2
= - 1, ?
3
= 5 bulunur.

1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

,
_

3
2
1
3
2
1
1 0 3
0 1 3
3 3 2
x
x
x
x
x
x

veya

1
1
1
]
1

1
1
1
]
1

,
_

0
0
0
1 0 3
0 1 3
3 3 2
3
2
1
x
x
x

Denkleminde ? degerlerini koyarak zyneyleri arayalim.

i) ?
1
= -4 iin x
1
ye bagli olan zyneyi bulalim. arpim ve dzenleme sonunda

6x
1
+3x
2
+ 3x
3
= 0
3x
1
+ 3x
2
= 0
3x
1
+ 3x
3
= 0


Elde edilir. ikinci ve nc denklemlerden

x
2
= -x
1

x
3
= -x
1

ve

,
_

,
_

,
_

1
1
1
1
1
1
1
3
2
1
x
x
x
x
x
x
x
1
x
JFM 219 Yneyler ve Dizeyler
5

ii) ?
2
= -1 iin x
2
ye bagli olan zyneyi bulalim. arpim ve dzenleme sonunda

3x
1
+3x
2
+ 3x
3
= 0
3x
1
= 0
3x
1
= 0


Elde edilir. ikinci ve nc denklemlerden

x
1
= 0


ldugu grlmektedir. Ilk denklemden de

3x
2
+ 3x
3
= 0

ve x
3
= -x
2

bulunur.

,
_

,
_

,
_

1
1
0 0
2
2
2
2
3
2
1
x
x
x
x
x
x
x
2
x

iii) ?
3
= 5 iin x
3
ye bagli olan zyneyi bulalim. arpim ve dzenleme sonunda

-3x
1
+3x
2
+ 3x
3
= 0
3x
1
- 6x
2
= 0
3x
1
- 6x
3
= 0


Elde edilir. nc denklemden

x
1
= 2x
3

ve son ik denklemin farkindan

-6x
2
+ 6x
3
= 0 ve x
2
= x
3


Bulunur.

,
_

,
_

,
_

1
1
2 2
3
3
3
3
3
2
1
x
x
x
x
x
x
x
3
x

Bulunmus olur.

zdeger ve zyneylerin zellikleri
1- Bir dizeyin zdegerlerinin toplami dizeyin izine esittir. Buda asil ksegendeki
elemanlarin toplamidir.

JFM 219 Yneyler ve Dizeyler
6
Iz = ? ?
i
=? a
ii

2- Farkli zdegerlere karsilik gelen zyneyler dogrusal bagimsizdir.
3- zdegerlerinden biri sifir ise dizey tekildir (tersi alinamaz)
4- Eger x, A nin ? iin zyneyi ise ve A
-1
varsa x, A
-1
nin 1/? iin zyneyi olacaktir
5- Eger x, A nin ? iin zyneyi ise, k?0 iin kx de ayni ? degeri iin bir zyneydir.
6- Bir dizeyin evriginin zdegerleri aynidir.
7- st veya alt gen dizeyin zdegerleri ksegen elemanlaridir.
8- Bir dizeyin zdegerlerinin arpimi dizeyin determinatina esittir.
9- Eger x, A nin ? ya karsilik gelen zyneyi ise, x ayni zamanda herhangi bir c degeri
iin (A-cI) den elde edilen (? c) karsilik gelen zdegeri iin bir zyneydir.

Cayley Hamilton Kurami
Bir kare dizey kendi zdenklemini saglar

det(A- ?I)=b
n
?
n
+ b
n-1
?
n-1
+ ... + b
2
?
2
+ b
1
? + b
0


ise

det(A- ?I)= b
n
A
n
+ b
n-1
A
n-1
+ ... + b
2
A
2
+ b
1
A + b
0
I =0

rnek

,
_

3 4
3 1
A iin Cayley Hamilton Kuramini ispatlayin,
zdenklem iin

det(A- ?I)= ?
2
+2?-15 =0

bulunur, burada

0 ) I 15 A 2 A (
2
+

ve

,
_

,
_

,
_

,
_

0 0
0 0
)
15 0
0 15
6 8
6 2
21 8
6 13
(

elde edilir.

UYGULAMALAR

1) 2x2 dizeyin zdenklemi det(A- ?I)=b
2
?
2
+ b
1
?
1
+ b
0
ile verilirse dizey elemanlari ve
bn katsayilari arasindaki iliskiyi ikarin ve bilgisayar programini yazin.
2) Bn katsayilarini kullanran denklemin kklerini (zdegerleri bulan programi yaziniz)
3) Yazdiginiz programi kullanarak asagida verilen dizeyin zdegerlerini bulun

,
_

6 3
2 1
S