JFM228 YNEYLER VE D ZEYLER 2006-2007 Gz Ankara niversitesi, Jeofizik Mh.Bl.

JFM228 YNEYLER VE DZEYLER 1. YNEYLER Geometri, fizik ve bunlarn mhendislik uygulamalarnda iki eit byklk kullanrz. Bunlar yney (vector) ve sayl (scalar) dir. Sayl, bykl ile tanmlanan bir niceliktir. Deeri uygun bir lekde llr. rnein, uzunluk, scaklk, voltaj sayl byklklerdir. Bir vektr ise bykl ve yn ile tanmlanan bir niceliktir. Bu nedenle bir ok veya ynlendirilmi izgi ile gsterilir. rnein, kuvvet ve hz birer yneydir. Jeofizik yntemler, Elektrik alan, manyetik alan alanlarn deiimlerini inceleyen bir mhendislik daldr ve bu alanlarda yney ve sayllarla ifade edilirler. rnek olarak yerekimi yaratan gravitasyonel alan alalm. Gravitasyonel alan yney alandr. Snf iinde herhangi bir noktada birim ktle alalm. Ktleye uygulanan kuvvet alan etki odann her tarafnda edeer ve dey yndedir. Bu notlarda yney bold karakter ile (F), sayl ise normal karakter (F) ile verilecektir. 1.1. Yneylelerin Tanmlanmasnda Kullanlan Koordiant Sistemleri Yneyin tanmlanmasda kullanlan konum belirteleri koordinat olarak adlandrlr. Kullanm amacna bal olarak temel koordinat dzenei vardr. Bunlar; kartezyen, kresel ve silindirik koordinatlardr. a-) Kartezyen Koordinatlar (cartesian coordinates or rectangular coordinates) Kartezyen koordinatlarda, bir P noktas, gerel say ile tanmlanr. Bu saylar, apsis(axis) denilen birbirine dik izgi zerinde, P noktasnn izdmlerini ifade eder. Eer koordinatlar, srasyla x, y, z ile isimlendirilirse, apsisler x-apsis, y-apsis, z-apsis olarak isimlendirilirler. Genelde x-apsisi, yatay ynde yaklak bakan kii tarafn gsterir, y-apsisi yne yatay ynde sa taraf gsterir, z-apsisi ise yukar yn gsterir. ekil 1a da kartezyen koordinat sistemi grlmektedir. Burada O (x=0, y=0, z=0) merkez noktasdr (origin) ve apsisin kesitii yeri gsterir. Kartezyen koordinatlarla yaplan basit ilemlerde genelde z-ekseni ihmal edilir. Kuramsal olarak eksen saysnda snrlama yoktur. Tek sorun tanmlamaktr.

b-) Silindirik Koordinatlar (cylindrical coordinates) Silindirik koordinat gstermek iin bir apsis (genelde bu apsis z-apsisidir) ve bu apsise dik bir dzlem seilir. Bu dzlemde bir n seilir (balang n). Bu n balangc, apsis ile dzlemin kesitii noktadan (origin) kar. Bir P noktasnn kutup (polar) koordinatlar; (r, ) ve z- ile gsterilir.

JFM228 YNEYLER VE D ZEYLER 2006-2007 Gz Ankara niversitesi, Jeofizik Mh.Bl.

c-) Kresel Koordinatlar (spherical-polar coordinates) Burada da bir apsis (kutuplanma apsisi-the polar axis) ve buna dik bir dzlem (the equatorial plane) alnr. Bu dzlemde, bu dzlem ve apsisin kesitii orjin noktasndan (the origin O) kan bir n (the initial ray) seilir. Bir P noktasnn koordinat; , orjin ile P noktas arasndaki mesafe; (zenith) OP dorusu ile pozitif apsis arasndaki a; (azimuth) ise balang n ile OP ni ekvatoryal izdm ile yapt adr. Silindirik koordinatlarda olduu gibi; , as gibi 360o ye kadar tanmlanabilir. ise (0, 180) veya (180, 360 ) aralnda tanmlanr. ( , , ) ile ( , 360- , 180+ ) koordinat deerleri ayn noktay gsterirler. Benzer ekilde, negative deerlerde alabilir. ( , , ) ve (- , 180- , 180+ ) koordinatlarda ayn noktay gsterir.

(a) (b) (c) ekil 1. (a) KartezyenKoordinatlarda P=(x,y,z)= (4.2,3.4,2.2). (b) Silindirik Koordinatlar. Uygun olan (r, ,z) parametreleri ile tanmlanr. P nin silindirik koordinatlarda konum belirteleri; P=(10,30,5) (c) Kresel Koordnatlar. A set of spherical coordinates for P is ( , , )=(10,60,30). 1.2. Yneylerin Gsterimi Uzayda ok ile gsterilen yney, birbirine dik bileenlere ayrlabilir. Yneylerin tanmlanmasnda, her bir eksenin tanmlayan birim yneyler kullanlr geleneksel olarak x iin i, y iin j ve z iin k birim yneyleri kullanlr. Bu durumda genel yney tanm, A= Axi + Ayj +Azk veya A = (Ax, Ay, Az)

ile verilir. Kartezyen koordinatlarda:

A x = A cos()

JFM228 YNEYLER VE D ZEYLER 2006-2007 Gz Ankara niversitesi, Jeofizik Mh.Bl.

A y = A sin() Az=Az
eklinde verilebilir. oluacaktr;
2 A = A2 x + Ay

A yneyi , Ax ve Ay bileenlerinin geometrik toplamndan

Silindirik koordinatlarda yney bileenleri aadaki gibidir:

A x = cos() A y = sin()
Az = Az Benzer olarak kresel koordinatlarda yney bileenleri ise A x = r sin() cos() A y = r sin() sin() A z = r cos() olarak tanmlanr.

1.2. Kartezyen, Silindirik ve Kresel Koordinat Sistemleri Arasndaki likiler

Genelde kullanlan boyutlu koordinat dzenekleri arasndaki ilikiler ve dnmler aadaki gibidir:

ekil

1.2. koordnat sisteminin birbirisi ile olan ilikisi. Merkez her koordinat
kresel

sistemi iin ayndr. Kartezyen ve silindirik koordinatlarda +z apsisi ile

JFM228 YNEYLER VE D ZEYLER 2006-2007 Gz Ankara niversitesi, Jeofizik Mh.Bl.

koordinatlarda art polar apsis kesimektedir. Silindirik ve kresel sistemin balang n kartezyen sistemde +x apsisi ile kesimektedir. =90 n +y apsisi ile kesimektedir. Kartezyen koordinatlardan Silindirik koordinatlara gei iin:

Slindirik koordinatlardan Kresel koordinatlara gei iin:

Kartezyen koordinatlardan Kresel koordinatlara gei iin:

bantlar kullanlr.

UYGULAMALAR 1-Bir yneyin kartezyen koordinatlardaki bilesenlerini okuyan alt program yaznz. 2-Kartezyen koordinatlarda verilen yney bileenlerini silindirik ve kresel koordinatlardaki bileenlere eviren alt programlar yaznz. 3-Program genelletirerek istenilen herhangi koordinat dnm yapan program yaznz.

JFM228 YNEYLER VE D ZEYLER 2006-2007 Gz Ankara niversitesi, Jeofizik Mh.Bl.

1. Yney lemleri: Toplama: Tanm:

a, b, c + x, y, z = a + x, b + y, c + z

Bu ilemin kural paralel kenar kural olarak tanmlanr

a + b paralelkenarn kegenidir

b nin kuyruu a nn bana kaydrlarak elde edilir

Yney toplama ileminin yerdeitirme zellii vardr. ki yney

Ax i + Ay j

ve

Bx i + By j

ile verilirse A ve B yoplamndan elde edilecek R yneyi;

R = A+ B

bileenler Rx = Ax + Bx R nin genlii ise

2 2 1/ 2 R = ( Rx + Ry )

ve

Ry = Ay + By.

verilir. R nin yn A ve B nin bileke yndr ve as ile tanmlanr,

= tan 1 (Ry/Rx).

JFM228 YNEYLER VE D ZEYLER 2006-2007 Gz Ankara niversitesi, Jeofizik Mh.Bl.

Sayl bir deer ile arpm ve kout yneyler Tanm:

a = a , b, c ise ka=k a, b, c = ka, kb, kc ;

Eer k > 0, ise ka ve a birbirine kout olacaktr. Eer k < 0, ise ka a nn tersi ynnde olacaktr. Heriki durumda da ka k defa a kadar uzun olacaktr.

rnekler 1. a= 2,4 ve b= 1,2 olsun a= 1,2 =2b, ise a ve b ayn ynldr. 2. a= 3,6,2 ve b= 12,24,8 a= 1 12,24,8 = 1 b , ise yneyler birbirlerine gre ters ynldr. 4 4 3. a= 1,3 ve b= 2,5

Eer k 1,3 = 2,5 olarak alnrsa k ,3k = 2,5 , olur ve k=2 ve k=5/3 bulunmu olur. Bu durumda yneyler ne ayn ynl nede ters ynldr. Hatrlatma: Eer A= k x, y, z a= kx, ky, kz , ise a arpm halinde sunulur.

karma Tanm:
a b = a + (-1)b

x = a b sadece x + b = a olmas durumunda geerlidir a + (b a) = b, eer a ve b kuyruklar ayn noktadan balyorsa b-a iin a ve b nin balar birletirilerek elde edilir.

JFM228 YNEYLER VE D ZEYLER 2006-2007 Gz Ankara niversitesi, Jeofizik Mh.Bl.

a b yneyi b nin ucundan a'nn ucuna uzanan bir yney olarak dnlebilir. Paralel kenar kuraln elalaln ve 0 ortak balang noktas olsun OP + PQ = OQ Burdanda PQ = OQ OP ,

Yazlabilir. Eer P yneyi bileenleri (a,b,c) ve Q yneyide (x, y, z) ile verilirse PQ = x - a, y - b, z - c

Yazlabilir.

rnek: 0 noktasndan P(1, -2,-1) ve Q(4, 1, -2) ye uzanan yneyleri ele alalm 4 1, 1 + 2, - 2 + 1 = 3, 3, - 1

PQ =

Tanmlar:i. yneyin bykl (normu), uzunluu, veya genlii v = v1, v2, v3 olsun
2 2 i. bykl = v = v12 + v2 + v3

ii. Eer v =1, ise v birim yneydir iii. sfrdan farkl v, iin v nin yn

v , v

JFM228 YNEYLER VE D ZEYLER 2006-2007 Gz Ankara niversitesi, Jeofizik Mh.Bl.

rnek Eer v = 3, 4, 5 , ise

v = 32 + 4 2 + 52 = 5 2

ve

3,4,5 v = v 13

Kuram

kv= k v
v = a, b, c iin kv =
(ka) 2 + (kb) 2 + (kc) 2

Kant

= k 2 a 2 + b2 + c 2 =k v

Sonu
Kant:

v nin yn v ye kouttur ve uzunluu 1 dir

v

sfrdan farkl olduundan v nin yn v ye kouttur. v 1 = v v v =1

arpma ilemi Sayl arpm A ve B gibi iki yneyin sayl (scalar veya nokta) arpm A B = A B cos
ile verilir. B cos terimi B nin A zerindeki iz dmn vereceinden ayn ynl yneyler arplm olur ve sonu sayl yani ynszdr. lem

AB = AxBx + AyBy + AzBz

ile verilir. spat gerekirse :

AB = (iAx + jAy + kAz) ( iBx + jBy + kBz)

= i i AxBx + j j AyBy + k k AzBz + i j AxBy + i k AxBz + j i AyBx + j k AyBx + j k AyBz + k i AzBx + k j AzBy arpm zellikleri hatrlanrsa ilk terim dndakiler sfr olacaktr.

JFM228 YNEYLER VE D ZEYLER 2006-2007 Gz Ankara niversitesi, Jeofizik Mh.Bl.

Yney arpm
A B = n A B sin Buradan n, A ve B yneylerine dik olan ve bykl 1 olan yneydir ve sonu yneyin ynn verir, n in grevi sayl olan AB sin deerini yney haline getirmektir. Sonu yneyin yn sa el kural ile bulunur. Yney bileenlerine dnersek:

A yneyinin kartezyen koordinatlardaki bileeni Ax, Ay ve Az dir. Bu tr deger sayldr ve sadece x, y ve z ynndeki byklkleri gsterir. Yneysel tanm iin her biri birim yneylerle arplmaldr. rnein, x ynndeki yney bileeni iAx olacaktr. i birim yneydir, A: A= i Ax + j Ay + k Az
ile verilir. Birim yneylerle yaplan arpmlar nem tar. ii ilemimde her ikiside i ve aralarndaki a 0o bu durumda sonu sayldr ve birimdir. ij ileminde ise aradaki a 90o dr sonu 0 olacaktr. i nn i zerindeki i dm ( i cos0 ) birimdir j nn i zerindeki iz dm (j cos90) sfr dr Yneysel arpm ele alalm i x j ilemi sonucu birim yneydir ve i ve j nin her ikisine de diktir. Sa el kuralna gre: i x j=k j x i = -k

JFM228 YNEYLER VE D ZEYLER 2006-2007 Gz Ankara niversitesi, Jeofizik Mh.Bl.

10

olacaktr. Dier taraftan ayn yneylerin arpm 0 (sfr) olur i x i =0 j x j =0 k x k=0

Dier deile yneyler arasndaki a sfra yaklarsa paralel kenarn alan da sfra yaklar. i i=1 i j=0 i k=0 i x i=0 ixj=k i x k= -j

Bu tr ilemlerde kullanlan koordinat sistemi nemlidir. Farkl ynl dzlemlerde farkl sonu retir. lem yaplrsa: A x B= i(AyBz AzBy) + j(AzBx AxBz) + k(AxBy AyBx) (1) (ispatn siz yapn!!) Hatrlatma arpma ileminin yer deitirme zellii yoktur. A x B = - (B x A) Yney arpm determinant ile verilebilir. i AxB = Ax Bx j Ay By k Az Bz

= i(AyBz) + j Azbx + k AxBy i AzBy j AxBz k AyBx = i(AyBz AzBy) +j (AzBx AxBz) + k (AxBy AyBx) son bant 1 nolu bantnn aynsdr.

UYGULAMALAR
1-Verilen iki yneyin toplamasn bulan alt program yaznz. 2-Verilen iki yneyin farkn bulan alt program yaznz 3-ki yneyin yney arpm bulan program yaznz 4-ki yneyin sayl arpm bulan program yaznz