JFM219 Yneyler ve Dizeyler

1
5. Eslenik, Byklk ve Diklik
1


5.1 Eslenik

Karmasik (complex) sayilar genelde

z= x+iy

ifadesi ile verilirler. z, karmasik sayiyi, x, karmasik sayinin gerel bilesenini, y, karmasik
sayinin sanal bileseni, i ise v(-1) degerini tanimlamaktadir. z nin karmasik eslenigi,

z* = z
E
= x - iy

ile tanimlanir. Dizey elemanlarinin karmasik sayi olmasi durumunda dizey karmasik dizey
olarak adlandirilir. Karmasik sayilarla yapilan tanimlarin tm burada da geerlidir,


g if
id c ib a
A

+


elemanlarin eslenigi alinirsa A dizeyinin eslenigi elde edilmis olur.

g if
id c ib a
A
E
+
+


1) A
E
= A ise A gerel sayilardan olusmaktadir
2) (A
E
)
E
= A
3) (A
E
+ A) gerel bir dizeydir
4) (AB)
E
= A
E
B
E

5) (A+B)
E
= A
E
+ B
E

6) AA
E
= A
2
ve gereldir.


5.2 Byklk

Yneylere benzer olarak bir kare dizeyin byklg (normu) A ile gsterilir. L
p

ile tanimlanan byklk

p
p
N
i
N
j
ij
a A
/ 1
1 1 1
1
]
1

islemi ile tanimlanir. p = 1,2 8 iin tanimlar yapilabilir. Genellestirilmis, L
2
veya klid
byklg adi verilen deger

1

1
Bu ders notuna http://jeofizik.comu.edu.tr/ sayfasindan ulasabilirsiniz.
JFM219 Yneyler ve Dizeyler
2

2 / 1
2
1 1
2
1
1
]
1

N
i
N
j
ij
a A

islemi ile elde edilir. L
1
byklg,

1
]
1

N
i
ij
N j
a A
1 .. 2 , 1
1 max


ile verilir ve stun toplamlarindan mutlak degerce en byk olandir. L
8
byklg,

1
]
1

N
j
ij
N i
a A
1 .. 2 , 1
max


ile verilir ve satir toplamlarindan mutlak degerce en byk olandir. Dizey byklkleride
yney byklkleri ile benzer zellikleri tasirlar,

1) A >0 (eger A?0)
2) sA = s A , burada s?0 herhangi bir sayil degerdir
3) A+B = A + B
4) AB = A B .

Izgel yariap

Bir kare dizeyin izgel yariapi, zdegerleri iinde mutlak degerce enbyk olan degeridir ve

s(A)=max ?

veya
m
m
m
A A
/ 1
lim ) (



ile verilir. Elde edilecek zdegerlerin sinirlarini tanimlamakta kullanilir. Herhangi bir dizey
byklg tanimi iin

s(A)= A

zelligi saglanir.

rnek :
Asagida verilen dizeyin, a) klid byklgn, b) L
1
, c) L
8
byklklerini bulunuz,

4 3 5
6 2 1
i i
i
A

+


a) A
2
=( 1+2i
2
+ 6
2
+ - i5
2
+ 3- i4
2
)=(5+6
2
+5
2
+5
2
)=v91

JFM219 Yneyler ve Dizeyler
3
b) stun toplamlarindan mutlak degerce enbyk olan

A
1
=max( 1+2i + -i5 , 3- i4

+ 6 )=max(v5+5,5+6)=11

c) satir toplamlarindan mutlak degerce enbyk olan

A
8
=max( 1+2i + 6 , -i5 + 3- i4 )=max(v5+6,5+5)=10


5.3 Diklik

bir karmasik dizeyin Hermit evrigi A
H
ile gsterilir. A
H
, A nin karmasik eslenik evrigidir,

A
H
=A
-T


Bir dizey,
1) AA
H
=A
H
A zelligi tasiyorsa diktir (normaldir)
2) A =A
H
zelligi tasiyorsa Hermit dizeydir.
3) Hermit dizey ise zdegerleri gereldir.
4) A
-1
=A
H
zelligi tasiyorsa birimseldir (unitary)
5) gerel ise ve A
-1
=A
T
zelligi tasiyorsa ortogonal olarak adlandirilir.


Gerel ve bakisimli dizeyler kendi evriklerine esittirler. Diger deyisle sadece gerel elemanlar
ieren bakisimli dizey Hermittir ve diktir.

rnek:
Asagida verilen dizeylerden hangilerinin dik oldugunu gsteriniz.

a)
1
]
1

3
4
1 2
0 1
b)
1
1
1
]
1

12 10 6
10 8 4
6 4 2
c)
1
]
1

10 2
2 1
i
i
d)
1
1
1
]
1

2 3 6
6 2 3
3 6 2


5.4 i arpma

Yneyler blmnde grdgmz sayil (nokta) arpimin benzeridir,

<A,B>=A.B
E


ile verilir. arpma islemi istenilen boyutta yapilabilir dizeyin boyutundan farkli boyutlarin
kullanilmasi durumunda, W(nxn) dizey olmak zere,

<A,B>
w
=(WA).(WB)
E


ile verilir. Burada W=I alinirsa nceki denklem elde edilmis olur

zellikleri,
JFM219 Yneyler ve Dizeyler
4
1) A?0 ise <A,A>
w
gerel ve artidir
2) Sadece A=0 ise <A,A>
w
=0 olur.
3) <A,B>=<A,B>
E

4) <A+B,C> = <A,B>+<B,C>
5) <A,B>
2
= (<A,A>) (<B,B>)

hatirlanacagi gibi iki yneyin arpimlarinin sifir olmasi bu yneylerin birbrine gre dik
olduklarinin gstergesiydi. Iki dizeyin i arpimlarinin sifir olmasi bu iki yneyin dik
(orthogonal) oldugunu gsterir.


5.4.1 Gram Schmidt diklestirme yntemi

Her sonlu ve dogrusal bagimsiz {X
1
, X
2
, ...,X
n
} dizeyler kmesi iin belirli bir arpima gre
sifir olmayan yneylerden olusan bir {Q
1
, Q
2
, ...,Q
n
} dik (orthogonal) yneyler kmesi vardir.
Her Q
j
(j=1,2,...n) dizeyi, X
1
den X
j-1
e yneylerin dogrusal bir bilesimidir.Q
j
leri elde etmek
iin Gram-Schmidt diklestirme ynteminden yararlanilir.

1) j=1
1
1 1
1
1
X
X X
Q



degeri hesaplanir

2) elde edilen Q
i
degeri

+

1
1
1
,
j
i
i i i j j
Q Q X X Y
3) Y
j
degeri kullanilarak Q
j
degeri elde edilir

J
J J
j
Y
Y Y
Q

1


4) 2. adima geri dnlr. Bu islem j=n olana kadar yapilir.

Bu yntem kendisi ile i arpimi 1 olan yneyler retir.


rnek X
1
=[2, 1+i2]
T
ve X
2
=[i, 1+i]
T
yneylerine dik olan yney kmesini bulun


< X
1
, X
1
>= X
1
.X
1
E
= 9
2 1
2
2 1
2

1
]
1

1
]
1

+ i i
=2*2+(1
2
+2
2
)

ve Q
1


JFM219 Yneyler ve Dizeyler
5
1
]
1

1
]
1

3 / ) 2 1 (
3 / 2
2 1
2
9
1
1
i i
Q

ikinci yney iin

< X
2
, Q
1
>= X
2
.Q
1
E
=
1
]
1

1
]
1

+ 3 / ) 2 1 (
3 / 2
1 i i
i
i*2/3 +(1
2
-2i+i +2)/3 =(3+i)/3

1
]
1

+
+

1
]
1

,
_

+
9 / ) 7 1 (
) 9 / 2 3 / 2 (
3 / ) 2 1 (
3 / 2
3
1 ,
1 1 2
i
i
i
i
Q Q X

1
]
1

+
+

1
]
1

+
+

1
]
1

+

9 / ) 2 8 (
9 / ) 7 6 (
9 / ) 7 1 (
9 / 2 3 / 2
1
,
1 1 2 2 2
i
i
i
i
i
i
Q Q X X Y

bylece


< Y
2
, Y
2
>= Y
2
.Y
2
E
=
1
]
1

1
]
1

+
+
9 / ) 2 8 (
9 / ) 7 6 (
9 / ) 2 8 (
9 / ) 7 6 (
i
i
i
i
=153/81

ve
1
]
1

+
+

1
]
1

+
+

153 / ) 2 8 (
153 / ) 7 6 (
9 / ) 2 8 (
9 / ) 7 6 (
81 / 153
1
2
i
i
i
i
Q

bulunur.


5.4.2. Ikinci yol


Eger {X
1
,,X
k
} dogrusal bagimsiz yney kmesi ise dik yney kmesini { e
1
, e
2
,, e
k
} elde
etmek iin islem basamaklari asagida verilmistir. Asagida tanimlanan e
i
ile yukarida verilen
Q
i
aynidir

, ...
1 1 1 1 1
x y + + +
i i i


burada ? zdegerler degilidir ve

?
i
=<xi, e
i-1
>

olarak tanimlanir. e
i
ise

1 1
1
1
1
1
x x
x
x
x


JFM219 Yneyler ve Dizeyler
6
alinir. rnek zerinde gsterimi asagida verilmistir

[ ] [ ] [ ]
T T T
1 ; 0 ; 1 ; 0 , 0 ; 1 ; 1 ; 1 , 0 ; 1 ; 0 ; 1
3 3 1
x x x

verilsin bu yneyler kmesine dik yneyler kmesini arayalim

T
x
x
1
]
1

0 ;
2
1
; 0 ;
2
1
1
1
1


y
2
denklemi

[ ] [ ] [ ]
T
T
T
0 ; 0 ; 1 ; 0 0 ; 2 / 1 ; 0 ; 2 / 1 2 0 ; 1 ; 1 ; 1 ) (
1 1 2 2 2
x x y

[ ]
T
y 0 ; 0 ; 1 ; 0 , 1
2
2
2 2

y
y


oldugundan y
3
yneyi

[ ] [ ] [ ] [ ]
T T
T
T
1 ; 0 ; 0 ; 0 0 ; 0 ; 1 ; 0 1 0 ; 2 / 1 ; 0 ; 2 / 1 0 1 ; 0 ; 1 ; 0 ) ( ) (
2 2 3 1 1 3 3 3
x x x y

ile verilir. bylece

[ ]
T
1 ; 0 ; 0 ; 0
3
3
3

y
y


elde edilmis olur.


1
0
1
0
0
1
1
1
0
1
0
1
X dizeyine karsilik gelen
1
0
0
0
0
0
1
0
0
2
1
0
2
1
Q dizeyi bulunmus olur


Uygulamalar

1) NxM boyutlu dizeyin eslenigini bulan altprogrami yaziniz
2) NxN dizeyin L
1
, L
2
ve L
8
iin byklklerini bulan altprogrami yaziniz
3) Verilen dizeyin Hermit olup olmadigini bulan altprogrami yaziniz
4) Verilen iki dizeyin birbirine dik olup olmadigini bulan altprogrami yaziniz
5) Gram Schmidt yntemini NxN dizey iin program haline getiriniz