JFM219 Yneyler ve Dizeyler

1
3. ALANLARLA ILGILI KURAMLAR
1

3.1 DIVERGENCE (IRAKSAMA):


Jeofizikte ilgilenilen yney alanlar aki izgileri ile gsterilir. Aki izgileri her noktadaki
yney alanini tanimlarlar. Yney alanin siddeti birim yzeyden geen aki izgilerinin sayisi
ile tanimlanir.












Sekilde A noktasindaki aki yogunlugu (birim alandaki aki izgisi sayisi) C noktasindaki
yogunluktan fazladir. Kenar lleri
dz dy dx , ,
olan dikdrtgenler prizmasini olusturdugu
oylumu ele alalim.





Bu dikdrtgenler prizmasi D yney alanina konuldugunda aki izgileri bir yzeyden girip
digerinden ikacaktir. Oyluma giren aki ile ikan aki arasinda fark olusmasi oylum iinde aki
reten (+ kaynak, source) veya tketen (- kaynak, sink) olduguna isaret eder. Sorun ne kadar
akinin prizmanin iinden basladigidir. Eger prizmaya giren ve ikan akilar bilinirse bunlarin
farki prizmanin iinde olusan akiyi verecektir. Oylum basina aki farki kapali oylumdaki
kaynak siddetinin ls olacaktir.

V
s D
D
S

d
lim
0 V



burda ds =nds oldugunu hatiralayin. Herhangi bir yzeyden giren aki miktari alana dik aki ile
yzey alaninin arpimina esittir (
dz dy Dx * *
). ikan aki ise dx yolu boyunca Dxte olusan
degisimle iliskilidir. Bu degisim orani
x Dx /
ile verilir.
dx
yolu boyunca toplam degisim
ise
( )dx x Dx /
olacaktir. Bu durumda yzeyi terkeden aki miktari da

( ) ) ( dz * dy * dx x / Dx Dx +


1
Bu ders notuna http://jeofizik.comu.edu.tr adresinden ulasabilirsiniz
dx
dy
dz
A
C
JFM219 Yneyler ve Dizeyler
2

ile verilebilir. Giren ve ikan akilarin farki ise


{ } ( ) x dz dy dx Dx dz dy Dx dz dy dx
x
Dx
Dx

'

1
]
1

,
_

+ / * * * * * * *


olarak bulunur. Benzer sekilde st yzeyden ve yan yzeyden geen akilarin farklari

( ) y dz dy dx Dy / * * *


ve

( ) z dz dy dx Dz / * * *


olarak hesaplanabilir.





Oylumu terkeden toplam aki miktari ise

( ) ( ) ( ) [ ] dz dy dx z Dz y Dy x Dx * * * / / / + +


olacaktir. Iraksama (Divergence) birim oylum basina prizmada olusan ve burada baslayan aki
miktari olarak verilmisti. Kenarlari
dz dy dx , ,
olan kbn oylumu

dz dy dx dv * *


olarak hesaplandigi iin

( ) ( ) ( ) [ ] [ ] v dxdydz z Dz y Dy x Dx D + + / * / / /


veya

( ) ( ) ( ) [ ] z Dz y Dy x Dx D + + / / /


olacaktir. Son baginti daha ncede tanimlanan iraksama islemidir. zetle bu islem birim
oylum iinde kalan ve ilgilenilen yney alanini yaratan kaynagin (veya kaynak siddetinin)
gc olarak tanimlanir.


rnek. Maxvell denklemlerinden

0 B

ve
v
B
verilirse nasil yorumlarsiniz?
dx
dy
Dx
Dy
D
JFM219 Yneyler ve Dizeyler
3


3.2. GAUSS KURAMI:

dv
oylumunu sonsuz sayida hcreye blelim. a hcresinden ikan aki izgileri hcreye giren
akidan
dv D*
kadar fazladir. Benzer olarak komsu b hcresinde olusan aki ise divergence
ile hcrenin arpimi kadardir. Iki birim hcreden ikan/yayilan toplam aki izgisi iki hcre
iin iraksama ile oylum arpimlarinin toplami kadardir. Oylumdaki tm hcreler gznne
alindiginda toplam fark aki tm farklarin tmlemesi kadar olacaktir.



Bir a alanindan geen yney alan D nindegisimi (flux),

ds D


ile verilmisti. Bu durumda fazladan ikan aki

dv D
olacaktir.

Buradan da grlebilecegi gibi disari ikan gerek aki kapali bir yzeydeki akinin tmlemesi
ile bulunur.

s Dd


bu ve daha nce elde ettigimiz

Ddv
ayni deger iin farkli bagintilar oldugu iin birbirine
esitlenebilir.



V
dv d D s D
S


bu kuram bir oylumdaki iraksamanin tmlemesini oylumu evreleyen kapali yzeydeki yney
alaninin siddetinin tmlemesiyle iliskilendirmektedir. Divergence veya Gauss kurami olarak
adlandirilir. zetle, kapali yzeyinin iinden geen geen D yney alaninin izgileri (aki)
sayisi ayni zamanda D yneyinin iraksamasinin oylum zerine tmelemesine esittir


3.3. CURL (DNEL):

Matematiksel olarak akis miktari verilen yol boyunca yney alanin izgisel tmlemesi olur.

dr E


Dnel ok kk boyutta dolasimdir. Diger bir deyisle dnel, birim alandaki akis miktari
olarak adlandirilir. Yney alani iin dnel, kk kapali yoldaki yney alaninin akis
a b
JFM219 Yneyler ve Dizeyler
4
miktarindir. Dnel bir yney oldugundan genliginin enbyk oldugu yn dnme dzlemine
dik olacaktir

n
enbyk
S
a
d
x

,
_

s
r E
E
C
0
lim


Kapali yolun daire olmasi gerekmez. Kk bir hcreyi gznne alalim. Burada
( )
1 x
Ey
, x
1

dogrusu boyunca
Ey
bilesenini tanimlamaktadir. Hcrenin kenarlari
dy dx,
ile verilmistir. Bu
hcredeki akis/dolasim miktarini bulmak iin her kenar boyunca uzunluk ve bilesen
arpimlari saatin tersi ynde toplanir.

Akis miktari=
( ) ( ) ( ) ( ) dy Ey dx Ex dy Ey dx Ex
x y x y 1 2 2 1
+


olarak bulunur. Son iki terim ynnden dolayi (-) isaretlidir. Yukaridaki ifade dzenlenirse

Akis miktari=
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )dx Ex Ex dy Ey Ey
y y x x 1 2 1 2



elde edilir. Ilk parantez iindeki ifade, x
1
den x
2
ye
Ey
bilesenindeki azalmadir ve

( ) dx x Ey * /


ile verilebilir.
























a b
X2
(b)
(a)
Y1
dx
dy
Ey
x1
Ex
y1
E
Ey
x2
Ex
y2
X1
Y2
JFM219 Yneyler ve Dizeyler
5





Benzer sekilde ikinci parantezin ii de dzenlenirse Akis miktari

( ) ( ) ( ) ( )dx dy y Ex dy dx x Ey / /


bulunur. Sonsuz kk yol iin akis miktari

( ) s E d


yol ile kapatilan alan, a zerinde ise

( ) ( ) ( ) ( ) ( )dx dy y Ex dy dx x Ey d / / s E


yol ile evreli alan
dxdy ds
dir bu durumda baginti

( ) y Ex x Ey k E / /


ile verilir ve toplam dneli tanimlar. zet olarak bu islem yney alanina dik dogrultuda
olusacak enbyk etki ve degisim veya dngsel dolasimin siddetini verir.


3.4. STOKES KURAMI:

nceki blmde tek noktadaki dneli tanimlamistik. Sonlu uzunlukta yzey zerinde dnelin
tmlemesini arayalim. Eger her noktadaki dnel bulunursa bunlarin tmlemesi istenilen
sonucu verecektir. Bu islem yerine Stokes Kurami da kullanilabilir. Yney alani iinde kalan
kk dikdrtgeni ele alalim (Sekilde verilen a). Yney alanindan dolayi drtgen etrafinda
oklarla gsterilen aki olacaktir. Dolasim E alanindaki dnelle tanimlanir. Komsu drtgen bde
de dolasim olacaktir ve b alanin dneli ile verilir. Ortak kenardaki dolasim her drtgen iin
esit miktarda ancak ters isaretlidir. a ve b deki toplam dnel toplam alani evreleyen dis
kenarlar gznne alinarak bulunabilir. Eklenen her drtgen iin ortak kenarlar alandan
ikarilip sadece dis kenarlar isleme alinir. Matematiksel olarak yneyin dolasimi tamamlayan
izgisel trevi, yneyin dnelinin yzey tmlemesine esitlenebilir. Sonu Stokes Kurami
olarak anilir.



S C
ds E) dr E (


Kuram dz yzeyle kisitli degildir. rnegin bir aydanligi gznne alalim. Dnelin dis
bkey olan aydanligin dis yzeyi boyunca tmlemesi evresi etrafindaki dolasimina esit
olacaktir. aydanligin kapagi varsa aydanligin stne yerlestirildiginde kapagin evresi ve
aydanligin agzi iie olacaktir. Bu durumda kapak yzeyi zerinde dnelin tmlemesi
aydanlik yzeyi zerinde dnelin tmlemesine esit olacaktir. Sonu olarak dis kenarla
JFM219 Yneyler ve Dizeyler
6
belirlenen yzeyler toplulugunda kuram uygulanabilir. Sonu i yzeyin seklinden
bagimsizdir.


zel tanimlar

0 A
zelligi korunumlu (conservative) duruma isaret eder.
S
? A
ise ?
s
dolanan akimin siddetini verir.

0 A
ise yney sargisal (selonoidal) olarak adlandirilir.
V
A
olmasi durumunda ise ?
v
akis kaynaginin siddeti olacaktir.


UYGULAMALAR

1. A= xyi -y
2
j +xzk
2. B= r(sin a
r
2cos a

)
3. C= xi-2yj+zk
4. D=k/R a
R

Sargisal ve korunumlu olup olmadiklarini gsterin

5. iki boyutlu tmleme alan programi yazin