JFM 219 Yneyler ve Dizeyler

1. DIZEYLER1
Mhendislikte ve bilimsel alismalarda fiziksel degiskenler ile gzlemlenen byklkler birbirlerine esitli trde denklemlerle baglidir. Gerek bilgisayar ortaminda yeniden yaratma gerekse verileri tanimlayan fiziksel degiskenleri elde etmede denklem kmesinin zmlemesi ile yapilir. Bu tr zmlemeler dizey (matrix) kullanarak ok kolay bir sekilde yapilabilir. Bilgisayarda, dizeyler zerinde islem yapmak ok kolaydir ve ok fazla sayida denklem iin bu tr zmlemeler uygulamada ok genis bir yer kaplamaktadir. Dizey ve dizey islemleri ile ilgili tanimlar sirsiyla asagida verilmistir. Dizeyler Iki boyutlu yneyler olarak adlandirilabilirler. Ax A = Bx Cx Ay By Cy Az Bz Cz

1.2. Temel Kavramlar Bir A dizeyi m satir ve n sutundan olusursa boyutu m x n (``m arpi n'') olarak tanimlanir. 1236 A= 1467 5091

A dizeyi (3x4) boyutundadir. zel hal olarak; eger sadece 1 sutun (n=1) varsa mx1 (sutun yney), veya sadece 1 sira (m=1) varsa 1 x n (satir yney) gene dizey olarak tanimlanabilir. Dizey iinde i. satirdaki ve j. sutundaki eleman aij ile gsterilir. Eger iki dizeyin a) her iksininde boyutu ayni ve b) karsilikli elemanlari esit (aij=bij) ise bu iki dizey esittir denir. Birim dizey ksegen elemanlari 1 geri kalan elemanlari 0 olan kare bir dizeydir ve gelenksel olarak I ile tanimlanir.
1

Bu ders notuna http://jeofizik.comu.edu.tr/ sayfasindan ulasabilirsiniz.

JFM 219 Yneyler ve Dizeyler

I=

100 010 001

1.3. Evrik (transpose)

dizeyinin evrigi bulunur. Tanimdan grldg gibi

ile tanimlanir. Satir ve sutunlar yer degistirilerek

olacaktir. Eger dizey kare ve bakisimli ise (symmetric)

rnek A= 1 2 3 4 3 6 5 6 7 1 4 5 2 3 6 3 6 7

AT =

asil ksegenin degismedigine dikkat ediniz. 1.4. Temel Islemler Temel drt iselem dizeylerede uygulanabilir. Toplama islemi sadece ayni boyutlu dizeyler ile yapilabilir

bir dizeyin bir sayi (c) ile arpimi her elemanin bu sayi ile arpimi elde edilir.

dizey arpimi A(mxn) ve B(rxp) dizeylerin arpimi ancak (n=r) olmasi halinde yapilabilir A nin sutun sayisi B nin satir sayisina esit olmalidir

sonu C dizeyi (mxp) boyutunda olacaktir. Yeni elemanlar

JFM 219 Yneyler ve Dizeyler

bagintisinda elde edilirler. arpimlarin evrigi ters sirada evriklerin arpimina esittir.

dizey arpiminin yer degistirme zelligi yoktur

rnek Asagidaki arpimi yapalim

sonu

ve

olacaktir. Ancak bu rnekten ikarilmamalidir. 1.5. Determinant

oldugundan

veya

oldugu sonucu

Kare dizeyler iin tanimlanabilen bir sayidir. zdeger zmlemesinde nemli bir tutar Bir 2x2 dizeyin determinanti

ile verilir. Hatirlatma : asil ksegendeki elemanlarin arpimindan ve ksegenin disindaki elemanlarin (off-diagonal) arpimi ikarilir. Genis dizeylerin determinatini elde etmek iin esitli yollar vardir. Bu amala kullanilan aij'nin Minoru A dizeyinde i. satir ve j. sutun silindiginde geriye kalan dizeyin determinantidir ve Mij ile verilir. Minor a bagli cofactor ise Cij = (-1)i+jMij ile tanimlanir.

JFM 219 Yneyler ve Dizeyler

rnek

verilirde i) M13 , ii) C22 .degerlerini bulun i) M 13 = ii) 1 1 = 1 3 2

bu iki tanim istenen boyuttaki (

) dizeyin determinatini bulmada kullanilir

burada , ve Cjk ise ajk iin bulunan cofactor dur. D degeri n adet n-1 boyutlu dizeyin determinantindan elde edilmis olur

rnek: (3x3) dizeyin determinanti

rnek: Determinantini bulalim

ikinci sutun iin ailimi yazalim

burada cofactor ler

JFM 219 Yneyler ve Dizeyler

Yukardaki gibi

ve buradanda

elde edilir. 3x3 dizeyler iin diger bir yol. Determinant ksegenlerin arpimi ve toplamasi olarak verildiginden 1 2 3 2 3 4 5 6 7

A=

ele alalim rnek hesaplama iin ilk iki sutun sona eklenir ve ksengenler arpilir. 1 2 3 1 2 Det(A) = 2 3 4 2 3 =(1x3x7)+(2x4x5)+(3x2x6)-[(3x3x5)+(1x4x6)+(2x2x7)]= 0 5 6 7 5 6 veya ilk iki yney dizeyin altina eklenir, 1 Det(A) = 2 5 1 2 2 3 6 2 3 3 4 7 3 4

=(1x3x7)+(2x6x3)+(5x2x4)-[(3x3x5)+(4x6x1)+(7x2x2)]= 0

determinantin sifir ikmasi ok zel bir durumdur ve dizey ile yapilacak islemleri ynlendirir. Determinantin genel zellikleri satirlar sutun olarak yazilirsa deger degismez. eger bir satirdaki elemanlar bir c sabiti ile arpilirsa determinat c ile arpilmis olur. eger bir satirdaki veya sutundaki elemanlar 0 ise determinat 0 olur eger herhangi iki satir veya sutun yer degistirirse determinant isaret degistirir eger herhangi iki satir veya sutundaki elemanlar birbirninin orani ile verilebiliyorsa determinant 0 olur bir satirin kati diger bir satira eklenirse determinant degismez. arpimin determinanti determinantlarin arpimina esittir,

Soru:

JFM 219 Yneyler ve Dizeyler

neden? Dogru sonu nedir? Soru: Asagida verilen dizeyin determinanti 5 ise,

bu dizeyin determinanti ne olur bulun

1.6. Rank(A) Determinanti sifirdan farkli enbyk kare idizey ilgili dizeyin rankini tanimlar 1 2 3 2 3 4 5 6 7

A=

(3x3) boyutlu bu dizeyin ranki 1 dir. 5 2 5 -2 2 3 6 1 3 4 7 0

A=

(4x3) boyutlu dizeyin ranki 3 tr. 1.7. Tekillik determinati sifir olan dizey tekil dizey olarak adlandirilir. Uygulama 1- Bir dosyada verilen NxM boyutlu dizeyi okuyan alt programi yaziniz 2- Istenen dizeyi bir dosyaya yazan alt programi yaziniz 3- Kullanici tarafindan verilen c katsayisi ile kullanicinin istedigi satiri veya sutunu arpan alt programi yazin 4- (3x3) boyutlu dizeyin evrigini bulan alt programi yazin 5- (3x3) boyutlu iki dizeyin toplamini bulan alt programi yazin 6- (3x3) boyutlu iki dizeyin arpimini bulan alt programi yazin 7- (3x3) boyutlu dizeyin determinatini bulan alt programi yazin 8- bu alt programlari (mxm) boyut iin genellestiriniz.