KNC BLM

TEMEL BLGLER
1. YAKLAIK ZM
Sonlu elemanlar metodunda genellikle karlalan problemler ksmi diferansiyel
denklemlerle ifade edilen fiziksel problemlerdir. rnein elastik cisim mekaniinde aranan
sonu cismin yapt yerdeitirmedir. Bu da gerilme ve yer deitirmeler arasnda kurulan
ikinci dereceden bir ksmi diferansiyel denklemin zm ile elde edilir. Bu denklemler
basit geometriler ve ykleme durumlar iin kesin sonular elde edilecek ekilde
zlebilse de karmak problemlerde yaklak zmlerin elde edilmesi kanlmaz hale
gelir. Yaklak zmleme yntemleri de genellikle potansiyel enerji ve varyasyonel
yntemleri kullanr. Kitapta zmler potansiyel enerji ve Galerkin yaklam kullanlarak
elde edilmitir. Burada bu iki yntem elastisite problemlerine uygulanarak aklanacaktr.

1.1 Potasiyel Enerji

Koservatif sistemlerde yaplan i gidilen yoldan bamszdr ve yalnzca ykseklikle
ilikilidir. Buna gre eer bir cisim bir noktadan alnp belli bir yoldan getikten sonra ayn
noktaya tekrar getirilirse hibir i yaplm olmaz. Potansiyel enerji, sistemin konumunu
belirleyen koordinatlara bal olarak bir integral ifade ile elde edilebilir. Snr artlarn
gerekleyen durumlarda cismin dengede olabilmesi iin potansiyel enerjinin bir ekstremde
olmas gerekir. Bir ok durumda bu ekstrem deer bir minmumdur ve bu nedenle yntem
minimum potansiyel enerji yntemi olarak adlandrlr. rnein, rastgele yklenmi basit
mesnetli bir kirite kiriin kme erisi aratrlyor olsun. Mmkn olan bir ok kme
erisi arasnda gerek kme erisi, verilen snr artlar altnda kiri iin yazlacak
potansiyel enerji ifadesinin minimum olmasn salayan eri olacaktr. Bunda da i
kuvvetler tarafndan meydana getirilen potansiyel enerji ile d kuvvetlerin oluturduu
potansiyel enerji etkili olacaktr. kuvvetlerin potansiyel enerjisi ekil deitirme
Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN
Blm 2-22
enerjisinden, d kuvvetlerinki de uygulanan kuvvet sebebiyle meydana gelen yer
deitirmenin arpm (i) eklinde bulunur. Yani,

W U + = H (1)

olup U ekil deitirme enerjisini, W ise i potansiyelini gstermektedir. ekil deitirme
enerjisi,

{ }{ }
}
=
v
dv U c o
2
1
(2)

dir. potansiyeli ise, {u}=[u, v w] deplasmanlar, {f}=[f
x
, f
y
, f
z
] ktle kuvvetlerini,
{T}={T
x
, T
y
, T
z
] yzey kuvvetlerini ve {Pi} de tekil kuvvetleri gstermek zere,

{ } { } { } { } { } { }
}

}
=
s
i
i
T
i
T
v
T
P u dS T u dv f u W (3)

olarak yazlr. Bu durumda toplam potansiyel enerji,

{ }{ } { } { } { } { } { } { }
}

} }
=
s
i
i
T
i
T
v
T
v
P u dS T u dv f u dv c o H
2
1
(4)

olarak elde edilir. Bu durumda minimizasyon

0
} {
=
c
c
u
H
(5)

ile gerekletirilmi olur.

1.2 Rayleigh-Ritz Yntemi

Srekli bir ortam iin toplam potansiyel enerji ifadesi dorudan yaklak zm iin
kullanlabilir. Rayleigh-Ritz ynteminde deplasman alan tahmin edilerek bir zm
aratrlmaktadr. rnein deplasman alan,

l m n n m k z y z a w
m l j z y x a v
l i z y x a u
k k
j j
i i
) ) + = =
+ = =
= =

1 ) , , (
1 ) , , (
1 ) , , (
|
|
|
(6)

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN
Blm 2-33
olsun. |
i
fonksiyonlar genellikle polinomlardan seilir. Alnan u, v ve w deplasman
alanlar belirli snr artlarn salamak zorundadr. Gerilme-ekil deitirme ve ekil
deitirme-yer deitirme denklemleri kullanldnda toplam potansiyel enerji ifadesi r
adet bamsz deikene sahip bir fonksiyon olarak

) ,........, , (
2 1 r
a a a H H = (7)

eklinde yazlabilir. Bu durumda bamsz deikenlere gre yaplacak minimizasyon
ileminden

r i
a
i
,...... 2 , 1 0 = =
c
cH
(8)

elde edilir.

1.3 Arlkl Kalanlar Yaklam

Arlkl kalanlar yaklamnda integral formunun elde edilmesi iin sistemi tanmlayan
denklemler kullanlr. Herhangi bir V blgesinde tanm denklemi

Au=f (9)

ile verilmi olsun. rnein bir boyutlu ubuk probleminin tanm denklemi,

0 ) ( =
dx
du
EA
dx
d
(10)

eklindedir. Burada A y

) (
dx
d
EA
dx
d


eklinde bir operatr olarak tanmlayabiliriz. Sonlu elemanlar ynteminde
karlalabilecek dier baz operatrler

cu
dx
du
a
dx
d
u A +
|
.
|

\
|
= ) (
|
|
.
|

\
|
=
2
2
2
2
) (
dx
u d
b
dx
d
u A
|
.
|

\
|
=
dx
du
u
dx
d
u A ) (
Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN
Blm 2-44
(

|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
+
|
.
|

\
|
c
c
c
c
=
y
u
k
y x
u
k
x
u A
y x
) (
|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
c
c
+
c
c
+
c
c
+
c
c
=
x
v
y
u
y x
u
y
u
v
x
u
u v u A
2
2
) , (

eklindedir. Gerek zm, denklemi x zerindeki her noktada salar. Buna karlk u
N

eklinde yaklak bir zm elde edildiinde, R gibi bir hata oran ortaya kar ki buna
artk (kalan) denir. Bu da,

R=A u
N
f (11)

dir. Yaklak zmleme yntemine gre meydana gelen bu hata belirli bir arlk
fonksiyonuna (+
i
) oranla 0 mertebesinde olmaldr. Yani,

}
= =
v
N i
n i dV P u A ....... 1 , 0 ) ( + (12)

Yaklak zm ise genellikle

0
1
| |

=
+ =
N
j
j j N
c u (13)

formundadr. Burada c
j
snr artlarna gre hesaplanacak katsaylar |
0
ve |
j
de seilecek
fonksiyonlar gstermektedir. Bu fonksiyonlarn seim ekline gre eitli zm
yntemleri gelitirilmitir. Son durumda arlkl kalan yntemine gre sistem denklemi

N i dV c z y x R z y x
j
V
i
,.... 1 0 ) , , , ( ) , , ( = =
}
(14)

eklinde olur. Burada +
i
arlkl kalanlar denklem sistemi lineer bamsz olmak
zorundadr. eilen |
j
operatr denklemindeki mertebeye kadar sfrdan farkl treve sahip
olmaldr. Ayn zamanda |
0
ve |
j
btn snr artlarn salayacak ekilde seilmelidir.
Arlkl kalanlar ynteminin eitli formlar ileriki paragraflarda verilmitir.

Petrov-Galerkin Metodu: +
i
= |
i
olduunda arlkl kalanlar yntemi Petrov-Galerkin
metodu olarak adlandrlr. A operatr lineer olduunda iki boyutlu durum iin zm
denklemi

| | | |
}

}
O
=
O
= dxdy A f c dxdy A
i j
N
j
j i
) ( ) (
0
1
| | (15)

olarak basitletirilebilir. Yada
Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN
Blm 2-55

i j
N
j
ij
F c A =

=1
(16)

yazlr. Elde edilen operatr matrisi [A] simetrik deildir. Yani,

ji
j
i ij
A dxdy A A = =
}
O
) (| | (17)

Galerkin Metodu: +
i
arlk fonksiyonunun |
i
yaklam fonksiyonuna eit alnrsa bu
Galerkin metodu olarak bilinir. Galerkin yaklamnn cebirsel denklemleri

=
=
N
j
i j ij
F c A
1
(18)

olup burada dxdy A Aij
j
i
) (| |
}
O
= ve | |dxdy A f F
i
}
O
= ) (
0
| dir. [A] yine simetrik
deildir.

En Kk Kareler Metodu: Bu yntemde, c
j
parametrelerini kalannn (R) karesinin
integralinin minimizasyonuyla belirlenmesi halinde buna en kk kareler yntemi denir.

}
O
=
c
c
0 ) , , (
2
dxdy c y x R
c
j
i
(19)

veya

}
O
=
c
c
0 Rdxdy
c
R
i
(20)

Grld gibi esas denklemde +
i
= cR / cc
i
eklinde bir deiiklik meydana gelmitir.
Eer A lineer bir operatrse, +
i
= A ( |
i
) olacandan

| | | |dx A f A c dx A A
i j
N
j
j i
}

}
=
=
O O
| | | | ) ( ) ( ) ( ) (
0
1
(21)

elde edilir. Bu yda,

=
=
N
j
i j ij
F c A
1
(22)

yazlabilir. Burada [A] simetriktir.

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN
Blm 2-66
Kollokasyon Metodu: Kollokasyon metodunda, zm blgesi zerinde seilmi N adet
x
i
(x
i
, y
i
) noktasnda kalan sfrlanmas istenir.

R( x
i
,y
i
,c
i
) = 0 (i = 1,2,.........,N) (23)

x
i
noktalarnn seimi iyi bir yaklak zm elde etmek iin nemlidir. Kollokasyon
metodu +
i
=o(x-x
i
) ile eklinde bir dnm ile genel zm denklemine benzetilebilir.
Burada o(x) Dirac delta fonksiyonu olarak adlandrlr ve

) ( ) ( ) ( o f dxdy x x f =
}
O
(24)

eklinde verilir. Arlk fonksiyonlarn bu ekilde seilmesi halinde arlkl kalan ifadesi,

}
= =
O
o 0 ) , ( 0 ) , ( ) (
j
i
j
i
c x R veya dxdy c x R x x (25)

olur.

rnek: Aadaki diferansiyel denklemi arlkl kalanlar yntemine gre znz.
0
2
2
2
= + x u
dx
u d
, u(0)=0 , 1 ) 1 ( = ' u

zm: Arlkl kalan metoduna gre, |
0
ve |
i
snr artlarn salamaldr. Yani |
0
(0)=0,
1 ) 1 (
0
= ' | ve |
i
(0)=0, 0 ) 1 ( = '
i
| olmaldr. Burada |
0
gerek snr artlarn, |
i
ise
dmlerde tanml snr artlarn salamaktadr.

|
0
(x) = a + bx olarak seersek, snr artlarndan a ve b sabitleri elde edildikten sonra
|
0
(x)=x olarak bulunur.

ki homojen art olduundan, sfr olmayan bir fonksiyon elde etmek iin en az
parametreli bir fonksiyon seilmelidir. |
1
= a + bx + cx
2
. Snr artlar uygulandnda
|
1
= - cx (2-x) elde edilir.

|
2
iin, |
2
=a+bx+dx
3
veya |
2
= a + cx
2
+ dx
3
dan biri d = 0 olacak ekilde seilmelidir. |
2

her iki durumda da sral btn mertebeleri iermemektedir. Yaklak zm {|
1
,|
2
} ile ilk
dereceden btn terimleri iermektedir. lk tercih iin ) 1 (
3
2
2
2
x x = | bulunur. Buna
gre kalan fonksiyonu

2
1
0
1
2
2
0 x c
dx
d
c R
N
i
i i
N
i
i
i
+ |
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
+ =

= =
| |
|
2 2
3
2
2
2
2
1
) 4 2 ( ) 2 2 ( x x x x x c x x c + + + + + =

olur. Petrov-Galerkin Metodu iin arlk fonksiyonlar +
1
= x ,+
2
= x
2
olsun. Bu
durumda
}
=
1
0
0 xRdx , 0
1
0
2
=
}
Rdx x olacaktr. Buna gre katsaylar denklemleri
0
12
1
2 60
13
1 12
7
= + c c 0
20
1
2 45
11
1 30
11
= + c c
Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN
Blm 2-77
olur. c
i
ler zlrse, c
1
=
682
103
ve
682
15
2
= c elde edilir ve zm denklemi
u
PG
= 1.302053x - 0.173021x
2
- 0.014663x
3
olur.

Galerkin Metodu iin +
i
= |
i
alarak,
}
=
1
0
0 ) 2 ( Rdx x x , 0 ) 1 (
3
2
1
0
2
=
}
Rdx x x elde edilir.
Bu durumda katsay denklemleri
0
60
7
2 45
28
1 5
4
= + c c 0
36
1
2 315
29
1 90
17
= + c c
elde edilir. Katsaylar ise
4306
623
1
= c ,
4306
21
2
= c dir. Buna gre zm denklemi
u
G
=1.2894x - 0.1398x
2
- 0.00325x
3
olur.

En Kk Kareler Metodunda +
i
= cR/cc
i
alarak
}
= +
1
0
2
0 ) 2 2 ( Rdx x x ,
}
= +
1
0
3
3
2
2
0 ) 4 2 ( Rdx x x x elde edilir. Ayn ekilde
0
60
13
2 90
47
1 15
28
= c c 0
36
1
2 315
253
1 90
47
= + + c c
9935
1292
1
= c ,
19870
991
2
= c buradan,
u
KK
= 1.2601x - 0.08017x
2
- 0.03325x
3
dir.

Kollokasyon Metodu iin kollokasyon noktalar olarak
3
1
= x ve
3
2
= x alnarak
0 ) (
3
1
= R iin 117c
1
-61c
2
=18 0 ) (
3
2
= R iin 90c
1
+34c
2
=18
yazlr. Katsaylar
9468
1710
1
= c ,
9468
486
2
= c olarak bulunur. zm denklemi ise
u
C
= 1.3612x - 0.12927x
2
- 0.03422x
3
dir.

Elde edilen bu yaklak zmler ve kesin zm ( 2
1 cos
sin ) 1 cos( 2
) (
2
+

= x
x x
x u ) ekil
1 de verilmitir. Grld gibi Galerkin ve En Kk Kareler metodlar kesin zme en
yakn deerleri vermektedir.
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1,2
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1
Gerek zm
Petrov-Galerkin
Galerkin
En Kk Kareler
Kollokasyon
-d
2
u/dx
2
- u + x
2
=0
0<x<1

ekil 1 Arlkl kalanlar zmnde eitli yaklamlarn sonular
Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN
Blm 2-88
Galerkin yntemi elastisite problemlerinde, i kuvvetlerin yapt virtel ilerle d
kuvvetlerin yapt virtel iler birbirine eit olduu zaman sistem dengededir eklinde
tanmlanan virtel iler prensibine de uygunluk gstermektedir.

2. MATRS CEBR
Genel bir lineer denklem sistemi,

n n nn n n
n n
n n
b x a x a x a
b x a x a x a
b x a x a x a
= + + +
= + + +
= + + +
. ..........
.... .......... .......... .......... .......... ..........
. ..........
. ..........
2 2 1 1
2 2 2 22 1 21
1 1 2 12 1 11
(26)

eklinde verilir. Burada x
1
, x
2
, .....,x
n
bilinmeyenleri gstermektedir. Denklem sistemi
matris formunda,

[A]{x}={b} (27)

eklinde yazlr. Burada [A] kare bir matris olup lineer denklem sisteminin katsaylar
matrisi olarak adlandrlr. Matris ve vektrler,

=
(
(
(
(
(
(
(

=
n
i
n
i
nn nj n n n
n ij i i i
n j
n j
n j
b
b
b
b
b
b
x
x
x
x
x
x
a a a a a
a a a a a
a a a a a
a a a a a
a a a a a
A
...
...
} { ,
...
...
} { ,
... ...
... ... ... ... ... ... ...
... ...
... ... ... ... ... ... ...
... ...
... ...
... ...
] [
3
2
1
3
2
1
3 2 1
3 3 2 1
3 3 33 32 31
2 2 23 22 21
1 1 13 12 11
(28)

eklindedir. Grld gibi [A] matrisi elemanlardan olumu bir blge olup i satr ve j
stununda bulunan eleman a
ij
eklinde gsterilmektedir. Bir matrisin boyutlar (1xn) ise
buna satr vektr, (mx1) ise buna da stun vektr ad verilir.

Eer boyutlar (mxn) olan [A] ve [B] matrisleri var bu iki matrisin toplamndan oluan [C]
matrisinin elemanlar

c
ij
=a
ij
+b
ij
(29)


dir. [A] matrisinin sabit bir say ile arpm ise matrisin btn elemanlarnn bu say ile
arpm eklinde yaplr.
Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN
Blm 2-99

c[A]=[ca
ij
] (30)

(mxn) boyutlarndaki [A] ile (nxp) boyutlarndaki [B] nin arpmndan (mxp) boyutlarnda
[C] elde edilir. c
ij
ise,

c
ij
=([A] nn i satr)([B] nin j sutunu) (31)

arpmndan elde edilir. [A][B]=[B][A] dr. Matrisler kare matris deilse [B][A] arpm
zaten mmkn deildir.

[A]=[a
ij
] eklinde verilen bir matrisin tranpozu [A]
T
=[a
ji
] dir. Buna gre [A] nn satrlar
[A]
T
nin stunlar haline gelmitir. Boyutlar (mxn) olan matrisin transpozunun boyutlar
(nxm) olur. Bir matris arpmnn transpozu iin

([A][B][C])
T
=[C]
T
[B]
T
[A]
T
(32)

eitlii geerlidir. Bir kare matriste diyagonal elemanlar dndaki elemanlar sfr ise bu
matris diyagonal matris olarak adlandrlr. Diyagonal matrisin btn elemanlar 1 ise bu
da birim matristir. Kare matrisin elemanlar arasnda a
ij
=a
ji
ilikisi varsa bu matris
simetrik bir matristir. Simetrik matrisin transpozu kendisine eit olur. Kare matrisin
diyagonali altnda kalan elemanlarn hepsi sfr ise buna st gen matris denir.

Bir matrisin elemanlarnn tamamnn veya bir ksmnn fonksiyon olmas da mmkndr.
Bu nedenle matrislerin trev ve integralleri de alnabilir. Bir matrisin trevi (integrali) o
matrisin elemanlarnn tek tek trevi (integrali) alnmak suretiyle yaplr. Bir [B] matrisinin
trev ve integrali

| | | | | |
} }
=
(

= dxdy b dxdy B
dx
x db
x B
dx
d
ij
ij
,
) (
) ( (33)

olarak ifade edilebilir. Eer [A] katsaylar matrisi ve {x} deikenlerin bulunduu vektr
ise, [A]{x} arpmnn {x} in elemanlarndan birine gre trevi [A] nn bu deikene
karlk gelen kolonunu verir.

Bir kare matrisin [A] determinant detA ile gsterilir. eitli determinant alma
yntemleri vardr. Kofaktr yntemine gre (2x2) lik bir matrisin determinant

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN
Blm 2-1010
12 21 22 11
22 21
12 11
det a a a a
a a
a a
=
(

(34)

dr. (3x3) boyutlarndaki bir matrisin determinant ise

) ( ) ( ) ( det
22 31 32 21 13 23 31 33 21 12 23 32 33 22 11
33 32 31
23 22 21
13 12 11
a a a a a a a a a a a a a a a
a a a
a a a
a a a
+ =
(
(

(35)

eklindedir. Eer kare matrisin determinant sfrdan farkl ise bu matrisin tersi vardr.
Matris tersi [A]
-1
ile gsterilir ve

[A]
-1
[A]=[A][A]
-1
=[I] (36)

eitliini salar. Determinant sfr olan matrisler tekil matris olarak adlandrlr. Bir
matrisin minr [M
ij
] ile gsterilir ve matrisin i satr ve j kolonu silinerek elde edilen
(n-1xn-1) boyutlarndaki matrisin determinant olarak tanmlanr. Matrisin kofaktr

[C
ij
]=(-1)
i+j
[M
ij
] (37)

dir. Matrisin adjointi ise kofaktrnn transpozudur (adj A=[C]
T
). Bu tanmlar nda
matrisin tersi

| |
A
adjA
A
det
1
=

(38)

olarak verilir. rnein (2x2) lik bir matrisin tersi

12 21 22 11
11 21
12 22
1
22 21
12 11
a a a a
a a
a a
a a
a a

=
(

(39)

olarak elde edilir.

(nxn) boyutlarndaki bir matris ile (nx1) boyutlarndaki bir vektrn,

{x}
T
[A]{x} (40)

arpmlarndan elde edilen deer kuadratik form olarak adlandrlr.

zdeer problemi

[A]{y}={y} (41)

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN
Blm 2-1111
eklinde tanmlanr. Yukardaki eitlii salayan 0 dan farkl bir zvektr ve buna karlk
gelen bir zdeer problemin zmn verir. Denklemi

([A]-[I]){y}=0 (42)

eklinde dzenlersek, zmn yalnzca det([A]-[I])=0 olmas durumunda mmkn
olduu grlr. det([A]-[I])=0 karakteristik denklem olarak adlandrlr. Bu denklem
(nxn) boyutlarndaki [A] matrisi iin n adet zdeer bulunmas ile zlr. Her zdeere
karlk gelen bir de zvektr bulunmaktadr.

([A]-
i
[I]){y}
i
=0 (43)

Sonlu elemanlar metodunda karlalan zdeer problemleri genellikle [A]{y}=|B|{y}
eklindedir. Bu problemin zm ile ilgili aklamalar ilgili blmde yaplmtr.

Simetrik bir matrisin btn zdeerleri sfrdan byk ise bu matris pozitif tanml bir
matristir. Pozitif tanml matrislerin kuadratik formlarndan da sfrdan byk deerler
elde edilir.

3. GAUSS ELMNASYON METODU

Matris formda [A]{x}={b} eklinde lineer denklem takmn ele alalm. Burada [A] (nxn)
boyutlarnda b ve x de (nx1) boyutlarnda matris ve vektrlerdir. ayet det[A]=0 ise bu
denklemin her iki tarafn matrisin tersi ile arplarak {x} in zm {x}=[A]
-1
{b} eklinde
elde edilebilir. Fakat matris tersinin alnmas iin kullanlan yntemler bilgisayar ortam
asndan hem pahal ve zaman alc, hem de oluan hatalar asndan dezavantajldr. Bu
nedenle ters alma yerine bir eliminasyon ynteminin kullanlmas daha kolay ve faydaldr.
Burada ele alnan lineer denklem sisteminin zmnde Gauss Metodu nun kullanlmas
anlatlacaktr.

Gauss eliminasyon yntemi, lineer denklem sistemlerinden bilinmeyenleri elimine ederek
zm yapan tannm bir metottur. Bir rnek zerinden metodu tantalm


III
II
I
x x
x x x
x x x
1 5
4 2 3
0 7 2
3 1
3 2 1
3 2 1
= +
= + +
= +
(44)

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN
Blm 2-1212
Denklemler grld gibi I-II ve III olarak numaralandrlmtr. Burada x
1
'i II ve III 'den
elimine edelim I. denklemden; x
1
=(x
2
-7x
3
)/2 elde edilerek dierlerinde yerine konursa,


2 17 0
8 3 7 0
0 7 2
3 2
3 2
3 2 1
= + +
= +
= +
x x
x x
x x x

I
II
III
( )
( )
1
1
(45)

olur. Grlecei gibi bu ilem alt alta toplama yoluyla da yaplabilecektir. x
1
'i II 'den
elimine edebilmek iin II 'den I 'in yarsn karmak yeterli olacaktr. x
1
'i III 'den elimine
edebilmek iin ise III ile Ii toplamak yeterlidir. Sonuta ayn eitlikler elde edilir. x
1

kolonunda II ve III eitliklerinde 0 olmas bunun denklem II ve III 'den elimine edildiini
gsterir. Denklem numaralarnda bulunan () ile bu denklemlerin 1 kere ilem grd
anlatlmaktadr. imdide, III den x
2
'yi elimine edelim. Bunun iin III 'den II/7 'yi
karalm. Sonuta ortaya kan denklem sistemi,


6 122 0 0
4 3 7 0
0 7 2
3
3 2
3 2 1
= + +
= +
= +
x
x x
x x x

) 2 (
) 1 (
III
II
I
(46)

Grld gibi denklemlerin sol taraf bir st gen matris oluturmaktadr. III
denkleminden x
3
=0.05 bulunarak II denkleminde yerine konursa x
2
=1.16 olarak elde
edilir. Bu iki deer yardmyla da I denkleminden x
1
=0.82 olarak bulunur. Bilinmeyenleri
bu ters srada elde etme ilemine geri koyma ilemi denir. Yukardaki ilemler matris
formda gsterilebilir. Gauss eliminasyon ilemi matrisleri [A,b] eklinde birletirerek


(
(

(
(

(
(

3 61 0 0
8 3 7 0
0 7 1 2
2 17 1 0
8 3 7 0
0 7 1 2
1 5 0 1
4 2 3 1
0 7 1 2
(47)

elde edilir. Geri koyma ilemi ile; x
1
=0.82, x
2
=1.16, x
3
=0.05 bulunur.

Gauss Eliminasyonu in Genel Algoritma: Bir rnek zerinde temel fikrini
verdiimiz Gauss eliminasyonu iin bilgisayar uygulamasna imkan verecek ekilde genel
bir yntem gelitirilebilir. zlecek denklem sistemi,

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN
Blm 2-1313
a a a a a
a a a a a
a a a a a
a a a a a
a a a a a
j n
j n
j n
i i i ij n
n n n nj nn
11 12 13 1 1
21 22 23 2 2
31 32 33 3 3
1 2 3 3
1 2 3
... ...
... ...
... ...
... ... ... ... ... ... ...
... ...
... ... ... ... ... ... ...
... ...

(
(
(
(
(
(
(
(
(

x
x
x
x
x
b
b
b
b
b
i
n
i
n
1
2
3
1
2
3
...
...
...
...
(48)

olsun. Gauss eliminasyonu x
1
,x
2
,x
3
,......,x
n-1
deikenlerini tek bir x
n
deikeni kalncaya
kadar elimine eden sistematik bir bir yaklamdr. Bu ilem sonunda denklem sistemi bir
deitirilmi bir st gen matris ve yine deitirilmi bir sa taraftan oluan eitlik elde
edilir. Buna pepee eliminasyon ilemi denir. ndirgeme yapldktan sonra rnekte
grld gibi yerine koyma ilemiyle x
n
, x
n-1
, ..., x
3
, x
2
, x
1
deerleri srasyla elde edilir. k
ilem admlarn gstermek zere balangta [A] matrisi ve {b}vektr

1
...
...
... ... ... ... ... ... ...
... ...
... ...
2
1
3 2 1
4 3 2 1
2 2 23 22 21
1 1 13 12 11
=

(
(
(
(
(
(

k
b
b
b
b
a a a a a
a a a a a a
a a a a a
a a a a a
n
i
nn nj n n n
in ij i i i i
n j
n j
(49)

olsun. lk admda ama 1 denklemini kullanarak (1. Satr) x
1
'i dier eitliklerden elimine
etmektir.
(k)
adm numarasn gstermek zere birinci admda yaplan ilem

a = a -
a
a
. a
i j
(1)
i j
n
11
i j

(50)
b = b -
a
a
. b
i
(1)
i
n
11
1


dir. Burada a
i1
/a
11
rnekte grld gibi satrn ilk elemannn katsaysna blnmesiyle
oluan satr arpandr. a
11
ayn zamanda pivot olarak da adlandrlr. ndirgeme ilemi bu
ilk admda i,j nin 2 den ne kadar olan deerleri iin yaplaca aikardr. x
1
elimine
edildiinden birinci stunda 2'den n'e kadar olan tm satrlardaki elemanlar 0 dr.
Dolaysyla ikinci admda ilem yaplacak sistem,

Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN
Blm 2-1414
2
...
...
0
... ...
0
... ...
0
... ... 0
... ...
) 1 (
) 1 (
) 1 (
3
) 1 (
2
1
) 1 ( ) 1 ( ) 1 (
3
) 1 (
2
) 1 ( ) 1 ( ) 1 (
3
) 1 (
2
) 1 (
3
) 1 (
3
) 1 (
33
) 1 (
32
) 1 (
2
) 1 (
2
) 1 (
23
) 1 (
22
1 1 13 12 11
=

(
(
(
(
(
(
(
(

k
b
b
b
b
b
a a a a
a a a a
a a a a
a a a a
a a a a a
n
i
nn nj n n
in ij i i
n j
n j
n j
(51)

olur. Bu admda ise i ve j nin 3 ten n e kadar olan deerleri iin indirgeme yaplr. imdi
herhangi bir k adm iin yaplacak ileme bakabiliriz. lem yaplacak blge k+1 inci satr
ve stundan n inci satr ve stuna kadar olan blgedir. Yaplacak indirgeme ise,

k k
b
b
b
b
b
b
a a a
a a a
a a a
a a a
a a a a
a a a a a
k
n
k
i
k
k
k
nn
k
nj
k
n k
k
in
k
ij
k
i k
k
n k
k
j k
k
k k
n j
n j
n j
=

(
(
(
(
(
(
(
(
(
(

+

+

+

+ +
) 1 (
) 1 (
) 1 (
1
) 2 (
3
) 1 (
2
1
) 1 ( ) 1 ( ) 1 (
) 1 (
) 1 ( ) 1 ( ) 1 (
) 1 (
) 1 (
) 1 (
) 1 (
) 1 (
) 1 (
) 1 )( 1 (
) 2 (
3
) 2 (
3
) 2 (
33
) 1 (
2
) 1 (
2
) 1 (
23
) 1 (
22
1 1 13 12
...
...
...
... ... ... 0 0 0
... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 0 0 0
... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 0 0 0
... ... ... ... ... ... ... ... ...
.... ... ... ... 0 0
... ... ... ... 0
... ... ... ...
(52)

a = a -
a
a
a
i j
( k)
i j
(k-1) i k
(k-1)
k k
(k-1) k j
(k-1)
i , j = k + 1 , ................., n
(53)
b = b -
a
a
b
i
( k)
i
( k -1) i k
( k - 1)
k k
( k- 1 ) k
( k - 1 )
i = k + 1 , .................., n
eklindedir. lem (n-1) adm iin yapldktan sonra,

a a a a a
a a a a
a a a
a a
a
x
x
x
x
x
b
b
b
b
b
n
n
n
n
nn
n
n
11 12 13 14 1
22
1
23
1
14
1
2
1
33
2
34
2
3
2
44
3
4
3
1
1
2
3
4
1
2
1
3
2
4
3
0
...
...
...
...
... ... ...
( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
( ) ( )
( )
( )
( )
( )

(
(
(
(
(
(
(

=
n
n ( )

1
(54)

elde edilir.
(k)
eklindeki gsterim ilem basamaklarnn kolay kavranmas iindir.
Bilgisayar uygulamalarnda bunlara gerek kalmaz. Adm numaralar gsterilmeden geri
yerletirme admna geersek,

x =
b
a
n
n
n n
(55)
Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN
Blm 2-1515
olarak elde edilir. Dier bilinmeyenler ise,

ii
n
i j
j ij i
a
x a b
x

+ =

=
1
1
i n n = 1 2 1 , ,....., (56)

Bylece Gauss eliminasyonu tamamlanm olur. [A] simetrik ise, diyagonalin altnda kalan
elemanlar iin ilem yapmaya gerek kalmaz ve bu bize kolaylk salar. Bu durumda satr
arpan olarak
a
a
k i
k k
alnr, ilem yaplacak blge de stunlarda k+1 den n e kadar deil,
yalnzca diyagonalin st olur.

Sonlu elemanlar metodunda karlalan matrisler genellikle bant ekilli simetrik
matrislerdir. Bu nedenle eliminasyon ileminin bant matrise uygulanmas gerekir. Bu hem
zaman hem de bilgisayar kapasitesi asndan nemli kazanlar salar. Simetrik bir bant
matriste sfr olmayan btn deerler bir bant iinde toplanmtr. bant dnda kalan btn
elemanlar sfrdr. (n x n) boyutunda simetrik bir bant matris,


diyagonal
diyagonal
x sim
x x
x x x
x x x x
x x x x x
x x x x x x
x x x x x
x x x x x
x x x x x
x x x x x
x x x x x
ybg
. 1
. 2
0
.
.
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(

(57)

eklindedir. Burada ybg yar bant geniliidir. Sadece sfr olmayan elemanlarla ilem
yaplacandan bu ksmn saklanmas yeterli olacaktr. Bu da (n x ybg) boyutunda bir
matristir.


(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(

x
x x
x x x
x x x x
x x x x x
x x x x x
x x x x x
x x x x x
x x x x x
x x x x x
x x x x x
ybg d d
0
. 2 . 1
(58)
Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN
Blm 2-1616
Bu yeni matrisin ilk stunu simetrik bant matrisin birinci diyagonalidir. 2. stun 2.
diyagonal olur ve bu ekilde yeni matris oluturulur. ki matrisin elemanlar arsnda

bm
i j i
sbm
ij
a
i j
a
) 1 (
) (
) (
+
=
)
(59)

iliki vardr. Simetrik matriste a a
ij ji
= dir. Bant matriste k. satrda bulunan elemanlarn
says da min(n-k+1,YBG) dir. Bilgisayar mant asndan bant matrisin gauss
eliminasyonu

Pepee Eliminasyon lemi
DO k=1,n-1
ses=min(n-k + 1, ybg)
DO i=k+1, ses+k-1
i1=i-k+1
c=a
k,i1
/a
k,1

DO j=i,ses+k-1
j1=j-i+1
j
2
=j-k+1
a
i,j1
=a
i,j1
-ca
k,j2

END j
b
i
=b
i
-cb
k

END i
END k

Yerine Koyma:
b
n
= b
e
/ a
n,1

DO ii=1,n-1
i=n-ii
sei=min(n-i+1,ybg)
top=0
DO j=2,sei
top=top+a
i,j
b
i+j-1
END j
b
i
=(b
i
-top)/a
i,1

END ii

Burada DO dnglerinin indisleri orijinal simetrik bant matrise gre oluturulmutur.
Dorudan bant ekilli dikdrtgen matrise gre de program yazlmas mmkndr. Bunun
iin matrisler nceden bant formunda saklanmaldr. Dzlem kafes sistemi iin genel
matrisi bant formunda saklamak ve bu matrise gre eliminasyon yapmak amacyla
yazlm bir FORTRAN program paras aada verilmitir.


Mhendisler in Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAGETREN
Blm 2-1717
C Bant Matriste Yerletirme
DO 1 N=1, NE Eleman dngs
.............
DO 2 II=1, 2
NRT=2*(NOC(N, II)-1) NOC(,)Dm matrisi
DO 2 IT=1, 2
NR=NRT+IT Genel matriste satr numaras
I=2*(II-1)+IT Eleman matrisi satr numaras
DO 2 JJ=1, 2
NCT=2*(NOC(N, JJ)-1)
DO 2 JT=1, 2
J=2*(JJ-1)+JT Eleman matrisi stun numaras
NC=NCT+JT-NR+1 Genel matriste stun numaras
IF( NC .LE. 0 ) GO TO 2
S(NR, NC)=S(NR, NC)+SE(I, J) S(4,4) Genel Rijitlik Matrisi
2 CONTINUE SE(N,YBG)Eleman Rij. Matrisi
.............
1 CONTINUE

c Bant Matris in Gauss Eliminasyonu
c ndirgeme
DO 2 K=1, N-1 N=Diyagonal boyutu
NK=N-K+1
IF(NK .GT. YBG) NK=YBG
DO 2 I=2, NK Stun dngs
C1=S(K, I)/S(K, 1) S(K,1)=Pivot
I1=K+I-1
DO 1 J=I, NK
J1=J-I+1
1 S(I1, J1)=S(I1, J1)-C1*S(K, J)
2 F(I1)=F(I1)-C1*F(K) F(N)Kuvvet vektr
c Yerine koyma
F(N)=F(N)/S(N, 1)
DO 3 KK=1, N1
K=N-KK
C1=1/S(K, 1)
F(K)=C1*F(K)
NK=N-K+1
IF (NK .GT. YBG) NK=YBG
DO 4 J=2, NK Stun dngs
F(K)=F(K)-C1*S(K, J)*S(K+J-1)
4 CONTINUE F(N)Deplasman vektr
3 CONTINUE