JF313 Elektromanyetik Teori

Frekans ortaminda dalga denklemi Fourier dnsm yardimiyla 2.10 ve 2.11 nolu bagintilar frekans ortamina dnstrlebilir. 2 E+ (?w2 -i sw) E=0 ve 2 H+ (?w2 -i sw) H=0 veya 2H+k2 H=0 burada ve 2E+k2 E=0 (2.14) (2.13) (2.12)

k2 =(?w2 -i sw)

dalga denklemi frekans ortaminda ortam degistirgenlerinden ayri olarak ifade edildi. Burada k, ortami tanimlayan yeni bir degistirgen olarak alinabilir. k dalga sayisi olarak adlandirilir ve EM dalganin ortamdaki yayilimi kontrol eder diger bir deyisle ortam ile EM alanin etkilesimini tanimlar. k yi tanimlayan bagintida parantez icindeki gerel kisim ( w2 ) yerdegistirme akimlarini (displacement current), sanal kisim ise (iw) iletkenlik akimlarini (conduction current) temsil eder. knin frekansa gre degisimi EM yntemlerinin en nemli temelidir. Frekans ise jeofizikiler tarafindan tasarim degistirgeni olarak kullanilir. Dogada bazi maddeler ne tam iletkendirler, ne de tam dielektriktirler, dolayisiyla bu tr malzemelerde, hem iletim akimi hem de yerdegistirme akimlari ortaya ikar. Elektrik alan E iin, eiwt zaman bagimliligi varsayilmisti, toplam akim yogunlugu;
j t = j c + j d = e + (e) J t = E + j E t

Olur buradan da; jc = (2.15) jd Bulunur. Buradan da, frekans arttika yer degistirme akimlari, iletkenlik akimlarina baskin oldugu anlasilir. Daha nceleri de deginildigi gibi frekans jeofizikiler iin nemli bir degistirgendir ve frekansin yksek ve dsk oldugu durumlari incelemek yararli olacaktir. ok yksek frekanslarda ne olur? ok yksek frekanslarda (f>>105 ) yerdegistirme akimlari baskindir ve k2 w2 EM alan herhangi bir snme ugramadan yayilir. Dalga boyu yalnizca a baglidir.

JF313 Elektromanyetik Teori

= 2/()1/2 Bu tr yayilim, yansitici yeralti yapilarina olan uzakligi lmek iin kullanilir. Bu islem iin dalganin vericiden yansiticiya gidip ve yansiyip geri gelmesi iin geen zaman llr. Bu islem Yer radari (Ground Probing Radar, GPR) ynteminin temelini olusturmaktadir. Boslukta isik hizi, c,
c= 1 0 0

Ile verilirse dalga boyu isik hizi arasi iliski = 2 c / bagintisi ile elde edilir.

ok dsk frekanslarda ne olur? (2.14) nolu bagintilarda 105 Hz den dsk frekanslarda ?w2 << sw olur. Tanim olarak yerdegistirme akimlari ihmal edilecek kadar azalirlar. Bu kosullarda k nin ? a bagimliligi ortadan kalkar ve EM alanin davranisi difzyon bagintilari ile verilir, 2 h-s (h/t)=0 2 e -s (e /t)=0 2 H- iswH =0 2 E-iswE=0 (2. derece dogrusal dif. Denk.) son bagintilarda dalga sayisi yaklasik olarak k2 (-isw) bagintisi ile verilir. ogu jeofizik uygulamalarda, difzyon bagintisinin geerli oldugu kabul edilir.

3. Dalga Denklemi Ve Dalganin Yayilmasi 3.1 Kayipsiz Ortamda Dalga Denklemi Zaman ortaminda kaynaksiz, kayipsiz (iletken olmayan, s =0) ortamda dalga denklemi 2Ex 2 Ex = 0 0 (2.16) z 2 t 2 ile tanimlanabilir. Dalga denkleminin genel zmn bulmak iin fonksiyonlari seelim. Bunlar; F =f(z-ct) ve f ve g keyfi

JF313 Elektromanyetik Teori

F =g(z+ct) biimindedir ve sirasiyla +z ve z ynlerinde c hiziyla ilerleyen dalgalari tanimlarlar. Asagidaki sekilde birinci zm t=0 ve t=t1 zamanlari iin gsterilmistir. Dalga t1 zamanina kadar ct1 kadar yol almistir.

F t=0

t = t1

z0

f (z0 )

z1 ct1

f ( z1 ct1 )

________________________________________________________________________________ Hatirlatma

2 E x 1 2 Ex = 2 z 2 c t 2 denkleminin
E ( z , t ) = e az + bt

seklinde stel trden zm aranirsa, a ile b arasinda; b= a seklinde bir iliski ikar. Bu durumda, A keyfi sabit olmak zere;
E ( z , t ) = Aeaz act Ifadesi dalga denkleminin zel tipten bir zmdr. a= i ( sabit), = c olmak zere seklinde zmler elde edilir.

E ( z , t ) = Aei (z + t )
benzer zmleme manyetik alan bileseni, H iinde geerli olacaktir

JF313 Elektromanyetik Teori

3.2 Iletken Ortamda DalgaYayilimi : Iletken tekdze bir ortamda yayilan dzlem-kutuplasmis elektrik alanini gz nne alalim. Elektrik alan yanlizca bir yndedir yani E=iEx , Ex hareket ettigi yne dik dzlemlerde sabittir. ex /x = ex /y =0 Maxwell denklemlerinden yararlanarak ve bilinen yney zelliklerini kullanarak 2e x - e (e2x /t2 ) - s (ex /t) = 0 dalga denklemini elde etmistik. Bu bagintida 2e x 2ex /z2 konularak 2e x/z2 - e (e2x /t2 ) - s (ex /t) = 0 elde edilir. Bu denklemin zm iin bazi tanimlar yapilmalidir, - Ex in sinsoidal dalga oldugu kabul edildi, - zamana bagimliligi eiwt ile verildi, - ayni ortamda asagi (+ ynde) giden dalgayi +Ex = +Eo eiwt e-imz ve yukari (- ynde) giden dalgayi ise - Ex = -Eo eiwt eimz ile tanimlayalim. Tanimlanan dalga bagintisinda Eo , t=0 ve z=0 anindaki genlik degeridir. Bu durumda zm, ex = +Eo eiwt e-imz + -Eo eiwt eimz olacaktir. Yukardaki dalga denklemini saglayip saglamadigina bakalim ex /z = - im + Eo eiwt e-imz + im - Eo eiwt eimz ve 2e x/z2 = (-m2 +Eo e-imz - m2 -Eo eimz )eiwt ayrica s (ex /t) = s iw (+ Eo e-imz + -Eo eimz )eiwt ve e (e2x /t2 ) = -ew2 (+Eo e-imz + -Eo eimz )eiwt (<< yalniz dsey ynde degisim oldugu iin)

JF313 Elektromanyetik Teori

Bu esitlikler dalga denkleminde yerine konursa -m2 (+Eo e-imz + -Eo eimz )eiwt - s iw (+Eo e-imz + -Eo eimz )eiwt +ew2 (+Eo e-imz + -Eo eimz )eiwt =0 m2 = ew2 - iws bulunur. Bu deger dalga sayisidir, m=k = a - i olarak tanimlanirsa a ve asagidaki gibi verilebilir (Stratton, 1941) a = w { e/2 [(1+ s2/e2 w2)1/2 +1]} 1/2 = w { e/2 [(1+ s2/e2 w2)1/2 -1]} 1/2 eger f << 105 alinirsa, a = olacaktir, ve k=(i)1/2 (ws) 1/2 yazilabilir.

Hatirlatma: (i)1/2 =(2i/2)1/2 ve (i+1)2 =1+2i+i2 =2i bu iki sonutan (i)1/2 = (2)-1/2 + i (2)-1/2 bulunabilir. _____________________________________________________________________ k = (1+i) (ws/2) 1/2 veya basit olarak k= s+ is tanimlayalim. Ortamda ilerleyen Ex iin Ex=A e Sz ei(wt sz) yazilabilir. Bu zm sadelestirmek iin eger s + ise z iin Ex

bu durumda s eksi isaretli seilmelidir. Ex=A e- ei(

sz wt - sz)

JF313 Elektromanyetik Teori

Buraya kadar yapilan islemler ile dalga denklemlerinin genel zmleri elde edilmis oldu. Ex=Eo e-sz eiwt ei sz ve Hx=Ho e-sz eiwt e-i sz Bu denklemlerde Ho ve Eo dalganin yzeyden basladigi andaki genligidir. Bu zmlerden ikarilabilecek sonular; a) e-sz herhangi bir salinimin genligi zamanla azalir. Azalmayi s kontrol eder. s gerel oldugundan z bydke e-sz klr bu, snm (attenuation) tanimlar, EM alanin yzeydeki genliginin 1/e oraninda azaldigi derinlik deri derinligi (skin depth) olarak tanimlanir, = 1/s = (ws/2) -1/2 = 503 (fs)-1/2 b) e-i sz = (cos sz i sin sz) dalganin z derinligine bagimli sinsoidal degisimini gsterir, c) ei wt = (cos wt i sin wt) dalganin zamanda sinsoidal davranisini gsterir, d) uzayda sabit bir dzlemde E ve H in zamanla degisimi sekilde verilmistir.
e,h

Sekil 3.2.1 zamanda degisim e) Eger dalga z ynnde yayilirsa o zaman E ve H ze bagimli olarak da degisecektir.
e,h 1 3 2 z

Sekil 3.2.2 z ynnde degisim

JF313 Elektromanyetik Teori

Iletken Ortamda Dalganin Yayildigini nereden biliyoruz 1) /x = /y =0 oldugundan Ex ve Hy z eksenine dik dzlemde sabit degerdedir, bu tekdze dzlem dalgayi gsterir (Sekil 3.5). 2) z exseni boyunca farkli uzakliklardaki dzlemlerde genlikleri de farkli olacaktir. Yukaridaki Sekilde (1), (2) ve (3) farkli derinliklerdeki genlikleri gstermektedir. (1) ve (3) te genlikler enbyk (2) de genlik 0 dir (not: Bu sekilde de Sekil 3.1 de verildigi gibi h eye dik olarak yayilmaktadir). 3) Herhangi bir dzlemde E ve H ayni fazda olacaktir bu dzlemde sabit faz dzlemi (plane of constant phase) olarak adlandirilir. Enbyk + ve degerlerine belirli zamanlarada ulasacaktir. 4) t=0 ve z=0 da olusan H ve E nin tepe degerleri asagiya dogru giderken t=t1 ve z=z1 de tekrar olusur sabit faz dzlemi z ynnde yayilacaktir (tekdze dzlem dalga iin /x = / y =0). 5) Sabit faz dzlemi

Sekil 3.5 Sabit faz dzlemi

E=Eo + e-i(Sz wt) = Eo + e-ic Bagintisi ile verilir. Burada C=faz, yani, sins dalgasinin genliginin z ve t ye bagli tanimidir. C=wt-sz Fazin trevini alip 0 a esitleyelim; C/t = w- s z/t =0 buradan da z/t =w/s =Vph (+) faz hizi

JF313 Elektromanyetik Teori

elde edilir. Benzer olarak yukar giden dalga E=Eo - ei(Sz +wt) = Eo - eic ve z/t = -w/s =Vph (-) faz hizi

+ bulunabilir. Bu i slemler, neden E o ve E o genlik degerlerinin asagi ve yukari ynde giden dalgalarda kullanildigini aiklamaktadir. Eger faz hizi frekansa bagimli ise,

Vph =Vph (f) Ortam dispersif olarak tanimlanir. Benzer olarak k=k(f) olmasi da dispersif ortami tanimlamaktadir. Dsk frekanslar da dahi; Vph =(2w/s) 1/2 Olacagindan , s veya frekanstan bagimsiz olsalar bile yeryapisini olusturan malzemeler dispersif kabul edilirler.

Kaynaklar Annan, A.P., 1992. Ground penetrating radar workshop notes. Sensors and Software Inc., Mississauga, Ontario, 128 p. Grant, F. S. and West, G. F., 1965, Interpretation theory in applied geophysics, Newyork, McGraw-Hill. Idemen, M., 1995, Elektromanyetik dalgalarin temelleri, Literatr yayincilik, Istanbul, pp 145. Idemen, M., 1996, Elektromanyetik alan teorisinin temelleri, Literatr yayincilik, Istanbul, pp 176. Nabighian, M.N., (ed.): 1987, Electromagnetic methods in applied geophysics, Vol. 1, Theory, SEG, 513 pp. Telford, W. M., Geldard, L. P., Sheriff, R. E., and Keyes, D. A., 1976, Applied Geophysics, Cambridge University Press.