JF313 Elektromanyetik Teori

ELEKTROMANYETK ALANLAR1 1. Giri Jeofizik aratrmalarnda, yzeyden gzlenemeyen yeralt yaplar hakkndaki bilgiler, yer yzeyinde yaplan bir dizi lmler ile ortaya koymaya allnr. Yer altndaki gerek jeolojik, gerekse de kltrel yaplar oluturan malzemeler farkl fiziksel zelliklerden olumaktadr. Bu fiziksel zellikler iinde elektrik akmnn geiine kar malzemenin gsterdii diren, elektromanyetik (EM) yntemlerin ana konusudur. EM yntemler basit olarak ele alndnda, bir EM alcs ile yapay veya doal yolla retilen ve yaylan EM alannn bir veya birden fazla bileeni llr. Bu llen deerlerin eitli veri ilem aamalarndan geirilip yorumlanmas sonucunda da yeraltna ait baz bilgiler elde edilebilir. Elde edilen bilgiler, yapy oluturan malzemenin elektriksel deitirgenleri (parametreleri) ounlukla da iletkenlii ile ilgilidir. EM yntemlerinin kullanlmas ile elde edilebilecek bilgiler: Gml iletken hedefin; a.) Konumu, b.) Elektriksel uzanm, c.) Eimi, d.) Derinlii, e.) Uzunluu, f.) letkenlii. Olarak sralanabilir. Jeolojik adan bakldnda basitletirilmi bir hedef ekil 1.1 de verilmektedir:

YAS

rt kayas

metalik M.Y sokulum

volkanikler

ekil 1.1 EM yntemler ile aratrlan basit bir jeolojik yap. EM dalga zerinde biraz daha duralm. Bir alternatif akm (AC) bir bobin veya halkadan geirildiinde EM alan yaratm olur. Oluturulan alann frekans, ugulanan akmn frekans ile ayndr ve bu alan eitli ynlerde yaylr. Yaylan alann manyetik (H) ve elektrik (E) bileenleri birbirine diktir ve oluturduklar yzey de yaylm dorultusuna diktir. Her iki bileen de zaman baml sinusoidal bir davran gsterir.
1

Bu ders notuna http://jeofizik.comu.edu.tr/ sayfasndan ulaabilirsiniz 1

JF313 Elektromanyetik Teori

(ekil 1.2). Zamana bal olarak deien manyetik alan, etrafnda bulunan dier iletken cisimler zerinde Eddy akmlarn indkler. Bu olgu, EM indksiyon (uyartm) olarak bilinir ve jeofizik aramalarnda kullanlan EM yntemlerin temelini oluturur.
E,H

ekil 1.2 Zamanda deiim Bu olgunun incelenmesi iin, EM alann bileenleri arasndaki ilikiyi, dzlem dalga kavramn, yaylmn ve uygulama aamasnda gzlemlenebilecek yaylm zerindeki etkileri ayrntl olarak bilinmesi gerekir. Maxwell Denklemleri, EM alann bileenleri arasndaki ilikileri ve jeofizik (yeralt) aratrmalarna nasl uygulanacan anlamak iin iyi bir balang noktasdr. Bu bantlar Faraday ve Ampere gibi bilim adamlarnn yapt almalar sonucu elde edilmi deneysel (empirical) denklemlerdir.

Gelen Dalga i E1 ,H1 r E2 , H2 Yansyan Dalga o o o 1 1 1 Geen Dalga E3 , H3

ekil 1.3 yansyan ve krlan dalgalar

JF313 Elektromanyetik Teori

2. EM Alanlarnn Dalga zellikleri ve Maxwell Denklemlerinin Trev Formu Elektromanyetik teorinin temelini oluturan Maxwell denklemleri, zamanla deien EM alanlar tanmlar. Zamanla deien elektrik alan bir manyetik alan yaratr, benzer olarak da zamanla deien manyetik alan da elektrik alana neden olacaktr (ekil 2.1). Srekli olarak ardk bir ekilde tekrarlanan bu alan yaratma ilemi, ortamda ilerleyerek devam eder. Ilerleme, kayplarn (genlik,frekans vs.) greceli byklne bal olarak difzyon yada dalga hareketi olarak geliir. Jeofizik uygulamalar gz nne alndnda rnein, yksek frekans kullanldndan yerradarnda dalga eklinde bir yaynm gzlenirken, dk frekans kullanm nedeniyle manyetotellrik yntemde difzyon olay incelenir. Maxwell Denklemlerinin Trev Formu Maxwell denklemleri hakknda olduka geni kaynak bulunmaktadr. Bu ders notunda genel olarak Telford et al (1990), Nabighian (1987) ve demen (1995 ve 1996) da verilen zmlerden yararlanlmtr Duraan (static) olmayan alanlar iin Maxwell denklemleri aadaki ekilde sralanabilir; xe= -(b/t) xh= j+(d/t) (2.1) (2.2)

Faraday kanunu olarak tanmlanan (2.1) nolu bant da zamanla deien manyetik ak younluunun b (T), elektrik alan iddeti e yi (V/m) yarattn gsterir. (2.2) nolu bant ise manyetik alan iddeti h (A/m) nn, ortamda akan elektrik akmlar tarafndan oluturulduunu gsterir. (2.1) nolu bantda j= elektrik akm younluunu (A/m2), d= yer deitirme akmlarn (C/m2) gsterir.
j(t) + d(t)/t e(t) b(t)/t h(t)

ekil 2.1 Alanlar aras ilikiler (Grant and West 1965) Ampere kanunu olarak bilinen (2.2) bantsnda 2 eit akm tanmlanmaktadr: a) Galvanik veya Ohmik akm (j), elektriksel yk (charge) tayclar, herhangi bir engel olmadan ortamdan akar. letim elektron al verii ile gerekleir. b) Yerdeitirme akm (d/t), ortamdaki elektriksel yklerle ilgilidir ve dielektrik malzemelerde zorlayc bir elekrik alanla ortaya kar. Tam bir iletim

JF313 Elektromanyetik Teori

szkonusu deilidir, elektron alverii gereklemez. Ortamda oluacak manyetik alan iletkenlik ve yerdeitirme akmlarnn toplam ile orantl olacaktr. b =0 d = s (2.3) (2.4)

(2.3) ve (2.4) denklemleri ise diverjans denklemleri olarak adlandrlr ve (2.1) ve (2.2) denklemlerinden tretilebilir.

(2.3) ve (2.4) denklemlerini (2.1) ve (2.2) denklemlerinden elde ediniz. Yol gsterme: xA =0 yney ilemlerinden yararlanabilirsiniz. _____________________________________________________________________
dev1.

J Akm B Alann yaratr E, elektrik alann yaratr

B, manyetik alan

Elektrik alan, elektrik akm yaratr.

ekil 2.2. Dalga formunu oluturan, ardk olarak yaratlan alanlar (Annan, 1992)

2.1 ve 2.2 bantlar EM alanlarn davrann btn Jeofizik uygulamalarda tanmlar. Ancak, bu bantlarda elektrik alanlar ile yeralt yaplar veya yaplarn zellikleri arasnda nasl bir iliki olduu ak deildir. Yukarda verilen fizik kanunlar ile yer

JF313 Elektromanyetik Teori

yaplar arasndaki bant ilikilendirici denklemler (Constitutive Equations)ad verilen bantlar kullanarak gsterilebilir. Bu denklemlerin ilki; j=e (2.5)

Bu, jeofizik uygulamalar iin en nemli bantdr ve akm younluu ile elektrik alan arasndaki ilikiyi verir. Burada tanmlanan deitirgeni (parameter) elektriksel iletkenlik olarak adlandrlr. Birimi mho-m veya siemens-m dir. j ve e yney olduklarndan tensr olarak alnabilir. xx yx zx xy yy zy xz yz zz

Kegen elemanlar iletkenliin ana (principal) deerlerini oluturur. Dier elemanlar ise ikincil (subsidiory) deerlerdir. ou yer yapsnda iletkenlik ynlere bamldr. Bu tr ortamlar iin tekdze olmayan (Anisotropic) ortam tanm kullanlr. Tekdzelik atomik veya molekler seviyeden (instrict anisotropy) bozulmu olabilir. ana deerinin ayn olduu tekdze kaya ve minerallere olduka nadir rastlanr. Eer birbirine dik iki koordinat yn iletkenliin en fazla ve en az olduu ( ana ynler) ynlerde seilirse iletkenlik tensr basit ekilde yazlabilir. xx 0 0 0 yy 0 0 0 zz keyfi ynler iin xy = yx alnabilir.

Jeofizik uygulamada iletkenlik yerine ziletkenlik tanm daha yaygndr ve zdiren ile arasnda =1/ ilikisi vardr. Dier bir bant d= e (2.6)

bu bant elektrik alan iddeti ile yer deitirme akmlar arasndaki ilikiyi gstermektedir. = dielektrik sabiti (Dielektric constant, permitivity) ortama ait deitirgendir ve gibi tensrdr. Serbest uzayda degeri 0 =8.854*10-12 Farad/m. Dielektrik malzemelere bir alan uygulandnda malzemenin yklerinde ayrma meydana gelir ve bu olay kutuplanma (polarisation) olarak adlandrlr. Bu olgu, yksek frekans kullanan EM yntemlerde nem kazanr ve IP (induction polarisation) ynteminin de temelini oluturur. b= h (2.7)

Bu bant, manyetik alan iddeti ile manyetik ak younluu arasndaki ilikiyi verir. ortamn bir deitirgenidir ve manyetik geirgenlik (Magnetic Permeability) olarak

JF313 Elektromanyetik Teori

adlandrlr. Serbest uzayda degeri 0=4 10-7 H/m. Manyetik yntemlerin temelini oluturmasna ramen EM yntemlerde de nemlidir. de dierleri gibi tensrdr. Jeofizik uygulamalarnda ortam tanmlayan bu zellikler (, ,) EM alan nasl etkiler. Genel uygulama, ortamn btn zelliklerini bir bantda toplamaktr. Ortam deitirgenleri ile E ve H arasndaki iliki 2.5, 2.6, 2.7 bantlarn 2.1 ve 2.2 de verilen bantlarda yerine koyup 2.1 ve 2.2 yi yalnz E ve H olarak ifade ederek verilebilir: xh= e+((e)/ t) ve xe=-((h)/ t) Fourier dnm ile bu bantlar frekans ortamna tanabilir. Bu durumda E alann zaman bal olarak e(t)=eo eiwt bants ile verelim eo genlik deeridir. Benzer olarak h(t)=ho eiwt bants yazlabilir. [f] FT[F] = Fourier dnmn gsterirse; [/t] iw xH=(+iw)E ve xE=-iwH (2.9) ( i=(-1)1/2) alnarak (2.8)

bantlar elde edilir. 2.8 ve 2.9 bantlar birbirine geili ve balantl olduundan bu deitirgenin EM alan birlikte etkiledii sylenebilir. Bu birliktelik, ortamda EM alann davrann belirler. Buraya kadar yaplan ilemlerde , , deitirgenlerinin zamandan bamsz oldugu varsaym yaplmtr. Dier bir deyile dispersiyon gz nne alnmamtr. Gerek koullarda herbir deitirgen, zamana (veya frekansa) sya ve basnca bamllk gsterebilir. lem kolayl iin bu notlarda verilen ilemlerde bu bamllklar gz nne alnmayacaktr.

JF313 Elektromanyetik Teori

Dalga denklemleri Dalga denklemlerini elde etmek iin zaman ortamndaki Maxwell denklemlerini tekrar yazalm; 1) xe=-(b/t) 2) xh=j + (d/t) 1. ve 2. nin dnelleri alnp xxF= (.F)- 2F zellii kullanlr. Bu bantlar, h iin xxh=xj+x(d/t) =xe+( (xe)/ t) =(-b/t)+ ( (-b/t)/ t) =(-h/t) )+ ( (-h/t)/ t) ve xxh+ (2h/t2)+ (h/t)=0 bants bulunur. Ayn ekilde e iin xxe=-x(h/t)=- ( (xh)/ t) = - ( (j+d/t )/ t ) = - (j/t +d2/t2 ) = -(e/t) (e2/t2 ) ve basit dzenlemeden sonra xxe+ (2e/ t2)+ (e/t)=0 bu bantlarda xxF= (.F)- 2F zelliini kullanalm. Tekdze ortamda (2) (1) b=h, d= e , j=e,

JF313 Elektromanyetik Teori

.e=0 ve .h=0 zellikleri bilinmektedir. -2h=xxh Buradan da; 2 h= (2h/t2)+ (h/t) 2 e= (e2/t2)+ (e/t) (2.10) (2.11) ve -2e=xxe olur.

yazlabilir. 2.10 ve 2.11 bantlar zaman ortamnda E ve H iin dalga denklemleridir. Denklemlerde ( (e veya h)/ t) terimleri dalgann snm denetler. 2.11 nolu bant ele alndnda , dalgann elektrik yneyinin etkisi ile akan iletkenlik akmlarna neden olur. Bu akmlar Ohmik snma (ohmic heating) nedeni ile dnmsz olarak sanrlar ve dalgann yaylmnda enerji kaybna neden olurlar. Bu nedenle (e/t) ve (h/t) kayp terimleri olarakta adlandrlr. zetle 2.10 ve 2.11 bantlar snml dalgann yaynmn verir. Eer =0, yani hava gz nne alnrsa, snm terimi ortadan kalkar ama ou materyalin iletkenlii sonludur.

Kaynaklar Annan, A.P., 1992. Ground penetrating radar workshop notes. Sensors and Software Inc., Mississauga, Ontario, 128 p. Grant, F. S. and West, G. F., 1965, Interpretation theory in applied geophysics, Newyork, McGraw-Hill. demen, M., 1995, Elektromanyetik dalgalarn temelleri, Literatr yaynclk, stanbul, pp 145. demen, M., 1996, Elektromanyetik alan teorisinin temelleri, Literatr yaynclk, stanbul, pp 176. Nabighian, M.N., (ed.): 1987, Electromagnetic methods in applied geophysics, Vol. 1, Theory, SEG, 513 pp. Telford, W. M., Geldard, L. P., Sheriff, R. E., and Keyes, D. A., 1976, Applied Geophysics, Cambridge University Press.