JF313 Elektromanyetik Teori

3. ALANLARLA LGL KURAMLAR

1
3.1 DIVERGENCE (IRAKSAMA):
Jeofizikte ilgilenilen yney alanlar ak izgileri ile gsterilir. Ak izgileri her noktadaki
yney alann tanmlarlar. Yney alann iddeti birim yzeyden geen ak izgilerinin says
ile tanmlanr.

ekilde A noktasndaki ak younluu (birim alandaki ak izgisi says) C noktasndaki
younluktan fazladr. Kenar lleri
dz dy dx , ,
olan dikdrtgenler prizmasn oluturduu
oylumu ele alalm.

Bu dikdrtgenler prizmas D yney alanna konulduunda ak izgileri bir yzeyden girip
dierinden kacaktr. Oyluma giren ak ile kan ak arasnda fark olumas oylum iinde ak
reten (+ kaynak, source) veya tketen (- kaynak, sink) olduuna iaret eder. Sorun ne kadar
aknn prizmann iinden baladdr. Eer prizmaya giren ve kan aklar bilinirse bunlarn
fark prizmann iinde oluan aky verecektir. Oylum bana ak fark kapal oylumdaki
kaynak iddetinin ls olacaktr. Herhangi bir yzeyden giren ak miktar alana dik ak ile
1
Bu ders notuna http://jeofizik.comu.edu.tr aderesinden ulaabilirsiniz
dy
dz
dx
x
y
z
1
A
C
JF313 Elektromanyetik Teori
yzey alannn arpmna eittir (
dz dy Dx * *
). kan ak ise dx yolu boyunca Dxte oluan
deiimle ilikilidir. Bu deiim oran x Dx / ile verilir. dx yolu boyunca toplam deiim
ise ( ) dx x Dx / olacaktr. Bu durumda kar yzeyi terkeden ak miktar da
( ) ) ( dz * dy * dx x / Dx Dx +
ile verilebilir. Giren ve kan aklarn fark ise

{ } ( ) x dz dy dx Dx dz dy Dx dz dy dx
x
Dx
Dx

'

1
]
1

,
_

+ / * * * * * * *

olarak bulunur. Benzer ekilde st yzeyden ve yan yzeyden geen aklarn farklar
( ) y dz dy dx Dy / * * *
ve
( ) z dz dy dx Dz / * * *
olarak hesaplanabilir.
Oylumu terkeden toplam ak miktar ise
( ) ( ) ( ) [ ] dz dy dx z Dz y Dy x Dx * * * / / / + +
olacaktr. Iraksama (Divergence) birim oylum bana prizmada oluan ve burada balayan ak
miktar olarak verilmiti. Kenarlar
dz dy dx , ,
olan kbn oylumu
dz dy dx dv * *

dx
dy
Dx
Dy
D
2
JF313 Elektromanyetik Teori
olarak hesapland iin
( ) ( ) ( ) [ ] [ ] v dxdydz z Dz y Dy x Dx D + + / * / / /
veya
( ) ( ) ( ) [ ] z Dz y Dy x Dx D + + / / /
olacaktr. Son bant daha ncede tanmlanan raksama ilemidir. zetle bu ilem birim
oylum iinde kalan ve ilgilenilen yney alann yaratan kaynan (veya kaynak iddetinin)
gc olarak tanmlanr.
rnek. Maxvell denklemlerinden
0 B
ve
v
B
verilirse nasl yorumlarsnz?
3.2. GAUSS KURAMI:
dv oylumunu sonsuz sayda hcreye blelim. a hcresinden kan ak izgileri hcreye giren
akdan dv D* kadar fazladr. Benzer olarak komu b hcresinde oluan ak ise divergence
ile hcrenin arpm kadardr. ki birim hcreden kan/yaylan toplam ak izgisi iki hcre
iin raksama ile oylum arpmlarnn toplam kadardr. Oylumdaki tm hcreler gznne
alndnda toplam fark ak tm farklarn tmlemesi kadar olacaktr.
Bir a alanndan geen yney alan D nindeiimi (flux),

ds D

ile verilmiti. Bu durumda fazladan kan ak
a b
3
JF313 Elektromanyetik Teori

dv D
olacaktr.
Buradan da grlebilecei gibi dar kan gerek ak kapal bir yzeydeki aknn tmlemesi
ile bulunur.

s Dd
bu ve daha nce elde ettiimiz

Ddv
ayn deer iin farkl bantlar olduu iin birbirine
eitlenebilir.


V
dv d D s D
S
bu kuram bir oylumdaki raksamann tmlemesini oylumu evreleyen kapal yzeydeki yney
alannn iddetinin tmlemesiyle ilikilendirmektedir. Divergence veya Gauss kuram olarak
adlandrlr. zetle, kapal yzeyinin iinden geen geen D yney alannn izgileri (ak)
says ayn zamanda D yneyinin raksamasnn oylum zerine tmelemesine eittir
3.3. CURL (DNEL):
Matematiksel olarak ak miktar verilen yol boyunca yney alann izgisel tmlemesi olur.

dr E
Dnel ok kk boyutta dolamdr. Dier bir deyile dnel, birim alandaki ak miktar
olarak adlandrlr. Yney alan iin dnel, kk kapal yoldaki yney alannn ak
miktarndr. Dnel bir yney olduundan genliinin enbyk olduu yn dnme dzlemine
dik olacaktr. Kapal yolun daire olmas gerekmez. Kk bir hcreyi gznne alalm.
Burada
( )
1 x
Ey
, x
1
dorusu boyunca
Ey
bileenini tanmlamaktadr. Hcrenin kenarlar
dy dx,

ile verilmitir. Bu hcredeki ak/dolam miktarn bulmak iin her kenar boyunca uzunluk ve
bileen arpmlar saatin tersi ynde toplanr.
Ak miktar=
( ) ( ) ( ) ( ) dy Ey dx Ex dy Ey dx Ex
x y x y 1 2 2 1
+

olarak bulunur. Son iki terim ynnden dolay (-) iaretlidir. Yukardaki ifade dzenlenirse
Ak miktar=
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )dx Ex Ex dy Ey Ey
y y x x 1 2 1 2


elde edilir. lk parantez iindeki ifade, x
1
den x
2
ye
Ey
bileenindeki azalmadr ve
( ) dx x Ey * /
ile verilebilir.
4
JF313 Elektromanyetik Teori
Benzer ekilde ikinci parantezin ii de dzenlenirse Ak miktar
( ) ( ) ( ) ( )dx dy y Ex dy dx x Ey / /
bulunur. Sonsuz kk yol iin ak miktar
( ) s E d
yol ile kapatlan alan, a zerinde ise
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) dx dy y Ex dy dx x Ey d / / s E
yol ile evreli alan
dxdy ds
dir bu durumda bant
( ) y Ex x Ey k E / /
ile verilir ve toplam dneli tanmlar. zet olarak bu ilem yney alanna dik dorultuda
oluacak enbyk etki ve deiim veya dnsel dolamn iddetini verir.
5
a b
X2
(b)
(a)
Y1
dx
dy
Ey
x1
Ex
y1
E
Ey
x2
Ex
y2
X1
Y2
JF313 Elektromanyetik Teori
3.4. STOKES KURAMI:
nceki blmde tek noktadaki dneli tanmlamtk. Sonlu uzunlukta yzey zerinde dnelin
tmlemesini arayalm. Eer her noktadaki dnel bulunursa bunlarn tmlemesi istenilen
sonucu verecektir. Bu ilem yerine Stokes Kuram da kullanlabilir. Yney alan iinde kalan
kk dikdrtgeni ele alalm (ekilde verilen a). Yney alanndan dolay drtgen etrafnda
oklarla gsterilen ak olacaktr. Dolam E alanndaki dnelle tanmlanr. Komu drtgen bde
de dolam olacaktr ve b alann dneli ile verilir. Ortak kenardaki dolam her drtgen iin
eit miktarda ancak ters iaretlidir. a ve b deki toplam dnel toplam alan evreleyen d
kenarlar gznne alnarak bulunabilir. Eklenen her drtgen iin ortak kenarlar alandan
karlp sadece d kenarlar ileme alnr. Matematiksel olarak yneyin dolam tamamlayan
izgisel trevi, yneyin dnelinin yzey tmlemesine eitlenebilir. Sonu Stokes Kuram
olarak anlr.


S C
ds E) dr E (
Kuram dz yzeyle kstl deildir. rnein bir aydanl gznne alalm. Dnelin d
bkey olan aydanln d yzeyi boyunca tmlemesi evresi etrafndaki dolamna eit
olacaktr. aydanln kapa varsa aydanln stne yerletirildiinde kapan evresi ve
aydanln az iie olacaktr. Bu durumda kapak yzeyi zerinde dnelin tmlemesi
aydanlk yzeyi zerinde dnelin tmlemesine eit olacaktr. Sonu olarak d kenarla
belirlenen yzeyler topluluunda kuram uygulanabilir. Sonu i yzeyin eklinden
bamszdr.
zel tanmlar

0 A zellii korunumlu (conservative) duruma iaret eder.
S
A
ise
s
dolanan akmn iddetini verir.
0 A ise yney sargsal (selonoidal) olarak adlandrlr.
V
A
olmas durumunda ise
v
ak kaynann iddeti olacaktr.
UYGULAMALAR
1. A= xyi -y
2
j +xzk
2. B= r(sin a
r
2cos a

)
3. C= xi-2yj+zk
4. D=k/R a
R

Sargsal ve korunumlu olup olmadklarn gsterin
5. iki boyutlu tmleme alan program yazn
6