JF313 Elektromanyetik Teori

Yapay Kaynakli EM Yntemler1

Yapay kaynak kullanilarak istenilen siddette ve frekansta EM alani yaratilabilir ve daha nce tanimlanan deri kalinligi bagintisindan hareketle kullanilan herbir frekans iin de yerin degisik derinliklerinden bilgi alinabilir. Jeofizik yntemlerde genel olarak dsk frekans kullanildigindan dalga denklemi yerine difzyon denkleminin zm gz nne alinir. Bu durumda incelenen byklk, yansiyarak veya kirilarak gelen dalgalar yerine kaynak alanin ortamda bulunan iletkenler zerinde indkledigi EMK degeri olacaktir. Indklenen EMK in ortamda yarattigi akimlara Eddy akimlari denir. Eddy akimlari kendini yaratan kaynak alanin frekans zelliklerini tasiyacaklardir. Bu durumu jeofizik arastirmalari uygularsak; herhangi bir frekansla yayilan EM dalga, alici halkalari gibi iletkenler ile metalik maden yataklari, tuzlu yeralti sulari, v.b. gibi iletken ortamlarda da dikkate deger Eddy akimi indklerler. Bu indklenme metalik minerallerin olmadigi veya dsk iletkenlikli yerlerde yok denecek kadar azdir. Indklenen Eddy akimlari iletken yapilarin etrafinda ikincil degisken manyetik alanlar (Hs) a neden olur. Ikincil alan kaynaktan yayilan birincil alan (Hp )i engelleyecek sekilde davranir. Iki alanin bilesimi ile Hr degisken manyetik alani olusturulur. Herhangi bir alici halka (Rx ) Hr etki alanina yerlestirilirse bu seferde alici zerinde degisken akimlar indklenir

Sekil 3.1 Verici (Tx) - alici (Rx) dzenegi ile EM alaninin etkilesimi

Kaynak alani olarak genelde bir halka, bir halka veya ulari yere bagli bir telden akim geirilerek yaratilir. Uygulanan akimin degisken olmasi yaratilan EM alanini da degisken yapacaktir. Kaynak alanlari iki gurupta toplanabilir. 1. belli bir frekansta srekli bir akimi uygulanarak (continuous wave, CW) 2. uygulanan DC akim aniden kesilerek yaratilan geici alani kullanarak (transient EM, TEM).

Bu ders notuna http://jeofizik.comu.edu.tr adresinden ulasabilirsiniz

JF313 Elektromanyetik Teori CW kullanan yntemlere rnek 1. CSAMT (controlled source audio magneto tellurics = yapay kaynakli manyetotellrik) 2. VLF- EM (very low frequency EM = ok dsk frekansli EM) 3. Iki halka EM yntemleri Geici EM alan kullanan yntemler ayni adla anilir; TEM. Yntemlerin ayrintilari Elektromanyetik yontemler dersinde islenecektir. 2. Kaynak Alanlarin Matematiksel Tanimi Jeofizikte esitli kaynaklar kullanilir. EM yntemlerde kullanilan kaynak alanlari iin ionesferik akimlar, jeomagnetik degisimler veya bir halkadan akim geisi ile olusan alanlar gsterilebilir. Uzun bir kablodan veya halkadan alternatif akim geirilerek yaratilan basit kaynak dzenekleri iin sonuta ortaya ikan alan ogunlukla tam olarak hesaplanabilir. Uygulamada alicida llen, birincil alan ve bozucu etkinin (ikincil alanin) bilesimindir. Bu nedenle alici zerindeki birincil alanin bilinmesi ve bu etkinin giderilmesi yntemin basarisi aisindan olduka nemlidir. Kaynak terimi, s manyetik alan iin yalitkan ortamda toplam manyetik alana eklenirken iletken ortam iin akim yogunluguna eklenir. j = s e+ s Maxwell denklemlerinden xh= s e+ s yazilabilir. Toplam alan e = e p + es ve b = bp + bs burada, p birincil alan, s ikincil alani gsterir. Her iki alanda Maxwell denklemlerini saglarlar. xep= -( bp/ t) ve (2) nolu deklemden xbp= s e p + s Yalitkan ortamda s = 0 oldugundan, (2)

JF313 Elektromanyetik Teori

xbp = s olacaktir. Burada akim kapali bir devre olusturmaktadir. Kapalilik sonsuzda olabilir. Akim kaynaginin diverjansi ile birincil elektrik alanin diverjansi arasindaki iliski .s = - s . e p verilir. Havada (s = 0 ) .s = 0 olur. Bu nedenle kaynak alan blgesinde . ( x f)=0 oldugundan s = xM yazilabilir. M manyetik dipol momentin hacim yogunlugu olarak adlandiralabilir. Herhangi bir noktada olusacak birincil manyetik alanlar basit geometrik dzenler iin hesaplanabilir. Bu zmlere ulasmak iin ncelikle manyetik vektr potansiyel (MVP) i tanimlamamiz gerekir. MVP den hem elektrik and manyetik alan vektorleri elde edilebilir. Manyetik indksiyon ve MVP arasi iliski B = x A ve Maxwell esitliklerinden heriki tarafin zamana gre trevi alinirsa ?B/?t= x ? A/?t ve - x E=x ? A/?t Buradanda E = - iwA bulunur E = 0 oldugundan. A = 0 (3.1)

(3.2)

(3.3)

(3.1) esitliginin her iki tarafinin dneli alinip dzenleme ve sadelestirmeler yapilirsa 2 A = - x H = - E - iw E = iw A - w2 A (3.4)

Dsk frekaslarda sag taraftaki ikinci terim ihmal edilebilir. Bu durumda zayif iletkenlerin oldugu ortamlarda E ve H gibi MVP de Laplace bagintisini, iletkenligin yksek oldugu durumlarda da dfssion bagintisini saglar. 2 A = - E =- J (3.5)

JF313 Elektromanyetik Teori Bu baginti Poissions denklemidir ve zm A = ( /4 ) ?J dv/r ile verilir. Bu bagintida r2 =x2 + y2 + z2 MVP zmn elde ettikten sonra basit geometrik dzenler iin zmlere bakabiliriz. 2.1 Dz bir telin olusturdugu manyetik alan Biot - Savart kanunu: dural (static) manyetik alanlar iin tanimlanmistir. Ilgilenilen uzakliklarin kullanilan dalga boyundan ok kk oldugu durumlarda degisken alanlar iinde kullanilabilir. Kanun bir iletkenin kisa, dz parasindan geen akim ile uzayda herhangi bir noktadaki manyetik alan arasindaki iliskiyi verir. Sekilde verilen geometri iin bu iliski A = ( /4 ) ?J dv/R =( /4 ) ? i ds / R (3.7)

(3.6)

(3.7) daki izgisel integral tel zeride seilen kk elemanin etrafinda alinir. dH = dB/ = ( x dA) / = i ds {r1 x . (1/R)}/4p ve dH = (i d s x r1 ) / (4 R2 ) (3.1)

bu bagintida dH p deki manyetik alan siddeti, i= akim, ds= akim tasiyan iletken eleman, r1 = R ynnde birim vektrdr, R ise 0 dan P ye olan uzakliktir. Kagit disina dH P R d I s L P deki toplam alan (telin uzunlugu AB= L) dH = [ I d sec2 sin d ] / (4 d2 sec2 ) sadelestirmeden sonra ?=90-f alinarak 4 R =d sec s =d tan ds =d sec 2 d

JF313 Elektromanyetik Teori

dH = [ I cos ( ) d ] / (4 d) bylece tmleme sonucu H = [ I / (4 d )] ?cos d = [ I / (4 d )] (sin 2 - sin 1 ) Eger L>>d (ok uzun tel) 2 = /2 1 = - /2 and H = I / (2 d) Elde edilir. zmn diger bir gsterimi iin AB telini y ynnde alalim (ds = dy) ve silindirik koordinatlari kullanarak ve 3.1 bagintisinda rR yneyi rd ve ry yneyleri trnden genel olarak yazilirsa rR = (d rd + y ry ) / R burada - y araliginda degismektedir ve R2 = (d2 + y2 ) ile verilebilir. dH = (i d y ry x (d rd + y ry )) / (4 ( d2 + y2 )3/2 ) ry x ry = 0 ve ry x rd = r olacaktir. Her iki tarafinda tmlemesi alinirsa H=
- ? (I d dy x r ) / (4 ( d2 + y2 )3/2 )

(3.2)

H = (I y) / (4 d ( d2 + y2 )1/2 ) = (I / 2 d) r

Sonucuna ulasilir. Burada r degisimi y den bagimsizdir (Edminister, 1993. sf 135). 2.2 Dikdrtgen halkanin olusturdugu alan a). halkanin iindeki alan A R1 Halkanin iindeki alan AE, EB, DG, GC, AD E ve BC dilimlerinden olusan alanin toplamidir. AE kenarindan dolayi olusan alan, (3.2) bagintiindan (0 < < 1 ) H(AE) = (I sin 1 ) / (4 EP) B H P y R4 x G R3 F C D

R2

JF313 Elektromanyetik Teori ve sin 1 =HP/ R1 yazilabilir. H(AE) = (I / 4 ) (HP/EP) (1/ R1 ) Btn dilimlerden dolayi olusan toplam alan Hp = (I / 4 ) [R1 / A1 + R2 / A2 + R3 / A3 + R4 / A4 ] Ai ABCD dikdrtgenini olusturan kk dikdrtgenleri gstermektedir. Benzer bir zm yntemi : AH dogrusu uzerinde ds (= dx) elemani alinirsa dH = (I d s x r1 ) / (4 R2 ) yazilabilir. Bagintida r1 yneyi rx ve ry yneyleri cinsinden yazilirsa r1 = (- x rx + HP ry ) / R1 burada 0 x AH araliginda degismektedir ve R1 2 =( x2 + HP 2 ) ile verilebilir. dH = (I d s rx x (- x rx + HP ry )) / (4 ( x 2 + HP2 )3/2 ) Burada da rx x rx = 0 ve rx x ry = rz olacaktir. Her iki tarafinda tmlemesi alinirsa H1 =
0

?AH (I ds HP rz) / (4 ( x2 + HP2 )3/2 ) = (I / 4 ) (HP/AH) (1/ R1)

Sonucuna ulasilir. P noktasi tam ortada ise (HP/AH) =1 olacaktir. Toplam alan H = 8 H1 bagintisi ile bulunabilir (Edminister 1993 sf 143) b). halkanin disindaki alan Turam ynteminde lmler dikdrtgenler seklinde yayilmis halkanin disinda yapilir. Dz bir tel iin buldugumuz bagintiyi bu seklinde yayilmis halkaya uyarlayabiliriz. A Hp = (I / 4 ) [r1 / A1 + r2 / A2 - r3 / A3 - r4 / A4 ] I Ai ABFH dikdrtgenini olusturan kk dikdrtgenleri gstermektedir. E r2 B 6 C r3 F P r1 D r4 H

JF313 Elektromanyetik Teori

2.3. Kk bir halkanin olusturdugu alan Akim dairesel yol iinde ilerlediginden vektrel potansiyel A nin sadece bir bileseni vardir A

Z R a I z A y

x r,z>>a dv = a d dr dz, J = I /(dz dr) ve A = I/4v {cos J(r) dv }/R = (I / 4 ) o 2 (a cos d) /(r2 + z2 + a2 2ar cos)1/2 (r2 + z2 ) >> a2 oldugundan seri ailim kullanilabilir A = ( I / 4 ) o 2 (a cos ) /(r2 + z2 )1/2 { 1- 0.5 a2 / (r2 + z2 ) + a r cos / (r2 + z2 ) -...} d I a2 r / 4 (r2+z2 )3/2 bu durumda manyetik alan, H= x A / = (I a2 / 4) (- A / z rr + 1/r (rA)/r rz )

JF313 Elektromanyetik Teori H = (I a2 {3rz rr +(2z2 - r2 ) rz })/ 4(r2 +z2 )5/2 Bagintisi ile verilir ve iki bileseni vardir. r ynnde Hr = (3 I a2 r z ) / 4(r2 +z2 )5/2 Ve z ynnde Hz = I a2 (2z2 r2 ) / 4(r2 +z2 )5/2 r ve z iin zel durumlar gz nne alinira r = 0 iin ve z = 0 iin Hz z=0 = I a2 / 4r3 z dzlemindeki alan Hz r=0 = I a2 / 2(z)3 z ynndeki alan

Not bu sonular 1 sarimli halkalar iindir. N sarim iin bu degerlerin N kati alinir.

Kaynaklar Edminister J. A. 1993. Electromagnetics (2nd edition), Schaums outlines series, McGraw-Hill inc.