JF313 Elektromanyetik Teori

1. Trev ilemleri ve ilgili tanmlar

1
Trev ilemleri sonsuz kk elemanlar zerinde de gsterilebilir. Aada verilen
tanmlamalar ileriki blmlerde greceimiz tmleme ilemleri iin temel oluturacaktr.
Genel olarak konum yneyinin tanm,
r= xi + yj +zk
ile verilmiti, sonsuz kk elemanlar iin yer deitirme yneyi ise
dr= dxi + dyj +dzk
ile verilir. Yzey eleman
S =yz i + xz j +xy k
ile verilir buradaki arpmlar saatin tersi ynnde alnr ve ynleri sa el kural ile bulunur.
Sonsuz kk bir eleman zerinde yzey elamanlar ise
dS =dydz i + dxdz j +dxdy k
ile verilir ve grld gibi yneydir
oylum (hacm, volume) ise konum yneyini bileenini arpmdr,
V=xyz

sonsuz kk bir eleman zerinde ise
dv=dxdydz
ile verilir ve sayldr.
Silindirik koordinatlarda: r, yer deitirme yneyi,
x = cos
y= sin
z = z.
kullanarak
1
Bu ders notuna http://jeofizik.comu.edu.tr aderesinden ulaabilirsiniz
1
dy
dz
dx
j
i
k
y
x
z
a
z
z
JF313 Elektromanyetik Teori
ve
a

= yarap birim yneyi,

a

= asal birim yneyi, z ekseni etrafnda deiim,

a
z
= dey yndeki birim yneyi
tanmlarn kullanarak
r = a

+ sin a

+ za
z
ile verilmiti, sonsuz kk elemanlar iin yer deitirme yneyi
dr = da

+ d a

+ dza
z
ile verilir. a

ynndeki yay iin ok kk alar alndnda sin d olduunu

hatrlaynz. Yzey elemanlar
s = sin z a

+ cos z a

+ ( cos) ( sin) a
z
ile verilir. Sonsuz kk bir eleman zerinde yzey elamanlar ise
ds = d dz a

+ d dz a

+ d d a
z
genel olarak oylum ise,
v = ( sin) z

ve sonsuz kk bir eleman zerinde ise
dv= d d dz
olacaktr. Benzer olarak kresel koordinatlarda
ise
2
dz
d
a

d
d
dz
a

y
x

z
JF313 Elektromanyetik Teori
x = r sin cos
y= r sin sin
z = r cos
ve konum yneyi,
r = r a
r
+ r sin sin a

+ r sin cos a

ile verilmiti, sonsuz kk elemanlar iin yer deitirme yneyi

dr = dr a
r
+ r d a

+ r sin d a

ile verilir. Yzey eleman

s = r
2
sin sin cos a
r
+ r
2
sin cos cos a

+ r
2
sin
2
cos sin a

ile verilir. Sonsuz kk bir eleman zerinde yzey elamanlar ise

ds = r
2
sin d d a
r
+ rdr sin d a

+ r dr d a

genel olarak oylum ise,

v = r (r sin sin )( r sin cos)
ve sonsuz kk bir eleman zerinde ise
dv= r
2
sin d d
olacaktr.
Basit Tmleme
Bir eri zerindeki noktalarn konumlar
r(u) = x(u)i +y(u)j + z(u)k
3

d
x
y
JF313 Elektromanyetik Teori
ile verilsin. u herhangi bir sayl deiken olsun ve her bileenin incelenem deiim aralnda
srekli olduu kabul edilsin. Tmleme,

+ + du u z du u y du u x du u ) ( ) ( ) ( ) ( k j i r
ile tanmlanr. Eer
) ( ) ( u
du
d
u S r
tanmn salayan S(u) yneyi varsa
c S S r +

) ( ) ( ) ( u du u
du
d
du u
yazlabilir.Burada c tmlemeden gelen keyfi sabit yneydir. Tmlemenin aral belli ise
) ( ) ( ) ( ( ) ( ) ( a b u du u
du
d
du u
b
a
S S | c) S S r
b
a
b
a
+

olacaktr.
izgisel Tmleme
Yol tmlemesi olarak da bilinen ilemde P
1
ve P
2
konumlarn birbirine balayan eri boyunca
tmlemesi aratrlr. r(u) eri zerindeki konumlar tanlayan yney ise sonsuz kk eleman
iin konum yneyi dr ile verilecektir.
Bir A(x,y,z) yneyini ele alalm teet bileenin C erisi boyunca tmlemesi,
dz A dY A dx A dr A dr A
Z
C
y x
C
P
P

+ +
2
1
4
y
x
z
P
1
P
2
JF313 Elektromanyetik Teori

Eer C erisi kapal ise (P
1
=P
2
) tmleme
dz A dy A dx A dr A
Z
C
y x
C

+ +
ile gsterilir
Kuram:
Eer
) , , ( z y x A
ve a
1
<x<a
2
, b
1
<y<b
2
ve c
1
<z<c
2
ise
1-

2
1
P
P
dr A P
1
ve P
2
yi birletiren C yolundan bamszdr.
2- Cyi evreleyen kapal yolda

C
d 0 r A
olur.
Bu durumda A kaypsszdr (conservative) yney alan olarak adlandrlr ve ise sayl
potansiyeldir. Eer bir yney 0 xA veya
) , , ( z y x A
zelliklerini salyorsa
kaypsz yney alandr.
Alan Tmlemesi
Bir S alann ele alalm sonsuz kk alan eleman ds ile verilsin. n ise dse dik birim yney
olsun. n ynndeki sonsuz kk ds yneyi ise nds ile tanmlanr. A yneyinin alandaki
tmlemesi ise


S S
ds d n A s A

olarak verilir. Tmleme imgesi iin

S S
gsterimleride kullanlabilir.
5
JF313 Elektromanyetik Teori
Oylum Tmlemesi
Sonsuz kk oylum eleman dv ile verilirse oylum tmlemesi

V
Adv V
ile tanmlanr.
UYGULAMALAR
1- Saysal tmleme ilemini yapan altprogram yaznz.
6
S
y
x
z
JF313 Elektromanyetik Teori
2. Yneylerin Trevleri
Bir A yneyini ele alalm, yneyin sadece x bileeni olsun. x in x kadar deiiminin A
yneyini ne kadar deitirdiinin bulunmas istenirse deiim oran,
x
) x ( ) x x (
x
) x (

A A A

bants ile verilir. x in ok kk olmas istenirse limit deeri alnr,
x
) x ( ) x x (
x
) x (
lim
dx
d
0 x
+

A A A A
bu ilem trev olarak adlandrlr ve sonu bir yneydir.
dx
dA
in x'e gre trevi
2
dx
A d
2
ile
verilir. stenilen dereceden trev benzer yolla elde edilir.
2.1. Konumun trevi
Taneciin izledii yolu zamana bal r, konum yneyi ile verelim,
r(t) = x(t)i +y(t)j + z(t)k
t annda (x,y,z) noktasnda olan tanecik t sre sonunda varaca nokta r(t+t) ile tanmlansn

konumdaki deiimin zamandaki deiime oran,
7
A(x+x)
A=A(x+x)- A(x)
A(x)
(x,y,z)
r=r(t+t)- r(t)
r(t)
r(t+t)
Burada r (x,y,z) noktasnda
eriye teet (tanjant) yneydir.
JF313 Elektromanyetik Teori
k
z
j
y
i
x r
dt
d
dt
d
dt
d
dt
d
+ +
ile verilir. son verilen ilem zaman gre konumun deiimi olduundan "hz" olarak
adlandrlr.
dt
dr
v
Benzer biimde hzn zamana gre deiimi bulunabilir.
2
2
dt
d
dt
d r v
a
bu tanm ivme olarak adlandrlr.
2.2. Sreklilik
Eer
) ( A ) ( A
lim
0
x x x
x
+

yazlabilirse A(x) x noktasnda sreklidir denir. x0 durumu iin (rn. saysal trev
uygulamalar), herhangi
< x
kk deeri iin
< + ) ( A ) ( A x x x
deeri elde
edilebilirse A(x) x noktasnda sreklidir denebilir, burada ve ok kk saylardr.
2.3. Ksmi Trevler
A yneyi (x,y,z) bileenleri ile tanmlansn. A nn x ynndeki deiimi,

x
) z , y , x ( ) z , y , x x (
lim
x 0 x
+

A A A
benzer olarak y ynndeki deiimi,

y
) z , y , x ( ) z , y y , x (
lim
y 0 y
+

A A A
ve z ynndeki deiimi,

z
) z , y , x ( ) z z , y , x (
lim
z 0 z
+

A A A
8
JF313 Elektromanyetik Teori
bantlar ile verilir. Trev imgesinin deitiine dikkat ediniz. Yksek dereceden trevler
tekrarl trev alnarak elde edilebilir. rnein,
t t t
2
2

A A
veya
x y y x y x
2

A A A
son denklemde trev srasnn nemli olmadna dikkat edilmelidir. Buraya kadar anlatlanlar
nda yneyler zerindeki trev ilemleri aagdaki gibi verilebilir,
t t
) (
t

B A
B A
t t
) (
t

B
A B
A
B A
t
x x
t
) x (
t

B
A B
A
B A
t t
) (
t

A
A A
t
x
t
x
t
) x (
t

C
Bx A C
B
A C B
A
C B A

,
_

y y x
) (
y x
2
B
A B
A
B A
2.4. Trev yney
Yneyler zerinde trev almnn temel trev uygulamalarndan fark yoktur,
Eer r(t) = x(t)i +y(t)j + z(t)k ise dr(t) = dx(t)i +dy(t)j + dz(t)k
veya A=(x,y,z) ise
dz
z
dy
y
dx
x
d

A A A
A
9
JF313 Elektromanyetik Teori
3.Trevler ile yaplan ilemler
Trev ileminin yney zellikleri ile birlikte kullanm, yneylerin davrann anlamda bize
yardmc olmaktadr.
3.1. Nabla
Trev ilemlerini tanmlamak iin kullanlr.
k j i
z y x

Tek bana anlam yoktur.
k j i
z
P
y
P
x
P
P

A'nn ilem A sonu
Eimi A sayl yney
Iraksamas A yney sayl
Dneli xA yney yney
Iraksama yney ynnde yney alannn iddetinin deiim orandr. Bu nedenle yneyin
bileenlerinin ayn yndeki trevleri alnr. rn., Ax nin x ynndeki, Ay nin y ynndeki
ve Az in z ynndeki trevleri alnr. Dnel (Curl) ise alana dik a ynnde alan iddetinin
deiim orandr. Bu nedenl x ve z bileenlerin y ynndeki, x ve y bileenlerinin z ynndeki
ve y ve z ynndeki bileenlerin ise x ynndeki trevleri alnr.
3.2. Eim (Gradient)
Z ynndeki bileeni ihmal edersek eim (Gradient) yneyi iki bileenden oluur, bunlar x ve
y ynlerindeki en byk eimlerdir, Eimin iki zgn zellii vardr,
- lk zellik, eim yneyi edeer izgilerine diktir. En dik eim en ksa yatay aralktaki
azalm olarakta alnabilir. Bir edeer izgiden dier edeer izgiye gidi yzeydeki birim
deiimi tanmlar.
- kinci zellik, ise edeer izgiler ne kadar yakn izilirse, eim o kadar dik olacaktr. Buna
bal olarak da eim byyecektir. Saysal olarak bant aadaki gibi verilir.
f f
Grad f = i + j
x y
10
JF313 Elektromanyetik Teori
Elektromanyetik (EM) alan iin3-Boyutta eimi inceleyelim; sayl f alannn yneysel
eimidir ve
k j i
z
f
y
f
x
f
f f Grad

7
ile verilir. Buraya kadar yaplan aklamalar kantlamak iin sonsuz kk uzunluk yneyi,
ds ele alalm
ds=dxi+dyj+dzk
bu sonsuz kk uzunluk f sayl alannn iinde olsun. (7) eitlii ile ds in arpm fnin
toplam trevi olarak elde edilir. Dierbir deyile ds yolu boyunca f alann deiimi df
olacaktr,
df dz
z
f
dy
y
f
dx
x
f
f Grad

ds ) (
sonu toplam trevdir. Eer ds yolu boyunca f deimez ise yant;
0 ) ( ds f Grad
olur.
Bu durumda hareketin edeer izgi boyunca olduu sylenebilir. Kant iin sayl arpmn,
AB=ABcos
zelliini kullanarak
(Grad f)ds = (Grad f) ds cos = 0
11
y
gradient
x
if/x
jf/y
Edeer
izgileri
JF313 Elektromanyetik Teori
olmas iin = 90 olmaldr. ds ve yney olan (Grad f) birbirine dik olmaldr. Gradient
edeer izgilerine dik olduuna gre ds bu izgilere kout olmaldr. arpmn en byk
deerini almas iinse ds in yney olan Grad f ile ayn ynde olmas ( = 0) olmas gerekir.
Genelde f ile verilen eimin a
r
birim yney dorultusundaki bileeni fa
r
ile tanmlanr
ve ynl trev (directional derivative) olarak adlandrlr. Uygulamada f deerinin a
r
ynnde
eimini bulmak iin kullanlr.
Yney olan Grad f nin genlii
2 / 1
2
2
2
z
f
y
f
x
f
Genlik
1
1
]
1

,
_

,
_

,
_

ile verilir.
3.3. Iraksama (Divengence)
Eim (Grad) sayl alann deime orandr. Benzer olarak yney alanda noktadan noktaya
deiebilir. Yzeyin eimi alnmaz ancak yneyin deiim oran raksama (divergence) ile
tanmlanr. Aadaki ekilde ortada bulunan noktada raksamann yneylerle gsterimi
verilmitir.
Bant olarak ise
z
A
y
A
x
A
Div
z
y
x

A A
yazlr A
x
, A yneyinin x bileenin genliidir. A 3-Boyutlu yney olduuna gre A
x
3-
Boyutlu sayl alan olacaktr ve genellikle de x, y ve zye baldr.
12
+ raksama
Div A >0
- raksama
Div A <0
0 raksama
Div A = 0
JF313 Elektromanyetik Teori
3.4. Dnel (Curl)
Bir yneyin deiiminin orann tanmlayan iletir. Iraksama sayl alandr. Noktadan noktaya
raksama olabilir. Ancak yn hakknda bilgi yoktur. Yneyin dneli yneydir. Her yneyde
olduu gibi dnelinde yn olmaldr. Dnel (Curl) girdap olarak alnrsa dngnn etrafnda
olutuu bir eksen olmaldr. Bu eksen yn yney olan dnelin yndr.
(a) (b)
(a) da verilen durumda noktadaki dnel kat dna dorudur (sa el kural). (b) de ise dnel
sfrdr. Matematiksel olarak
k j i xA A

,
_

+
,
_

,
_

y
A
x
A
x
A
z
A
z
A
y
A
Curl
x
y
z x
y
z
ile verilir.
3.5. Ardk kullanm ve uygulamalar
Dnel ve Eim ardk kullaldnda sonu sfr olur. Dier bir deyile bir alann eiminin
dneli yoktur.
xf 0
yney ilemlerinden
f = sayl alan
f = yney alan
Olduu bilinmektedir
k j i
z
f
y
f
x
f
f

ikinci ile uygulandnda
13
JF313 Elektromanyetik Teori
k j i

,
_

,
_

,
_

x
f
y y
f
x z
f
x x
f
z y
f
z z
f
y
f x
bulunur tm terimler "0" olacaktr. Sonu olarak Eimin Dneli 0 dr. Benzer olarak
dnelin raksamas sfrdr. Yani, bir alann dnelinin raksamas yoktur
xA 0
Dnelin raksamasnn 0 olduunu ispatlayn!!!
Fiziksel olarak nemli olan dier ilev Eimin raksamasdr.
( f) =
2
2
2
2
2
2
2
z
f
y
f
x
f
f

f sayl alannn Laplace' olarakta anlr. Her zaman sfr olmaz ancak jeofizik uygulamalarda
ilem ounlukla sfra eittir.
Eer A yney ise yneyin Laplace

2
A = (A) - x(x A) (8)
zellii kullanlarak verilir.
UYGULAMALAR
1- (8) nolu denklemi ispatlaynz
2- x ynnde deien bir say dizisi verilsin (rn 1, 3, -2, 0, 5, 9, 8, 6 -2) x ynndeki eimi
saysal trevi kullanarak bulan alt program yaznz
3- f=(x
2
+ y
2
)
-1/2
Laplace ' ne olur? Gsterin.
4- x =[-10,10] ve y =[-10,10] aralnda deiirse f deerlerini bulan ve yazan alt program
nasl yazarsnz?
5- f deerinin (5, 5) ve (4,4) noktalarnda trev deerini saysal olarak bulan program yazn.
14