JF313 Elektromanyetik Teori

YNEYLER1
Jeofizik yntemler, eitli alanlarn deiimlerin incelenmesi esasna dayanmaktadr. rnek olarak Elektrik alan, manyetik alan, vb gsterilebilir. Alanlar kendi ilerinde (yneysel) yney ve sayl (scalar) alanlar olmak zere iki tre ayrlabilirler. rnek olarak yerekimi yaratan gravitasyonel alan inceleyelim. Gravitasyonel alan yney alandr. Snf iinde herhangi bir noktada bir birim ktle varsa ktleye uygulanan yerekimi olacaktr, kuvvet alan olarak adlandrabileceimiz bu etki odann her tarafnda ayn edeerdir ve dey yndedir. Yney alan tm noktalarda byklk ve yn olarak bilinirse tam olarak tanmlanabilir. Sayl alana rnek olarak oda scakl verilebilir. Oda iindeki scaklk herhangi bir s ler ile llerek tanmlanabilir ancak herhangi bir yn tanm yaplamaz scaklk alan bu nedenle sayl alandr. Bu notlarda yney byklkler F ile sayl (skaler) deerler ise F ile verilecektir. Yneyin tanmlanmasda kullanlan konum belirtecleri koordinat olarak adlandrlr. Kullanm amacna bal olarak 3 temel koordinat dzenei vardr, - Kartezyen - Silindirik - Kresel koordinatlar. Her dzenek bileen ile tanmlanr. z z

y y x x kartezyen koordinatlar silindirik koordinatlar x kresel koordinatlar

kartezyen koordinatlarla yaplan basit ilemlerde genelde z ekseni ihmal edilir. Kuramsal olarak eksen saysnda snrlama yoktur, tek sorun tanmlamaktr. Uzayda ok ile gsterilen yney, birbirine dik bileenlere ayrlabilir. Yneylerin tanmlanmasnda, her bir eksenin tanmlayan birim yneyler kullanlr geleneksel olarak x iin i, y iin j ve z iin k birim yneyleri kullanlr. Bu durumda genel yney tanm,
1

Bu ders notuna http://jeofizik.comu.edu.tr adresinden ulaabilirsiniz

JF313 Elektromanyetik Teori A= Axi + Ayj +Azk veya A = Ax, Ay, Az ile verilir. Kartezyen koordinatlarda: y

Ay

Ax

verilebilir. A yneyi , Ax ve Ay bileenlerinin geometrik toplamndan oluacaktr. Ax =A cos Ay= A sin veya A= (Ax2 +Ay2)1/2 silindirik koordinatlarda: verilebilir. A yneyi , Ax ve Ay bileenlerinin geometrik toplamndan oluacaktr. z

Az

y x Ay Ay

JF313 Elektromanyetik Teori Ax = cos Ay= sin Az = Az Olarak tanmlanr. Benzer olarak kresel koordinatlarda ise z

x verilebilir. Ax, Ay ve Az bileenleri ise Ax =r sin cos Ay= r sin sin Az = r cos

olarak tanmlanr. Genelde kullanlan boyutlu koordinat dzenekleri arasndaki ilikiler ve dnmler
o

kreselden kartezyene

silindirikten kartezyene

kartezyenden kresele

JF313 Elektromanyetik Teori

o

silindirikten kresele

kartezyenden silindirie

kreselden silindirie

Tanmlar

bir yneyin bykl (normu), uzunluu, veya genlii;

v = v1, v2, v3 olsun i. bykl = v =

2 2 v12 + v2 + v3

ii. Eer v = 1, ise v birim yneydir iii. sfrdan farkl v, iin v nin yn yneydir. rnek Eer v = 3, 4, 5, ise
v = 32 + 42 + 52 = 5 2

v . Bu orana ile elde edilen yeni yney vnin birim v

ve

v 3,4,5 = . v 13

Kuram

kv = k v.
(ka ) 2 + (kb) 2 + (kc ) 2
k 2 a 2 + b2 + c 2

Kant v =a, b, c, iin kv = =

= k v. Sonu v nin yn v ye kouttur ve uzunluu 1 dir Kant. v sfrdan farkl olduundan v nin yn v ye kouttur.
v 1 = v = 1. v v

JF313 Elektromanyetik Teori Dorultman Cosinusleri A=x i + y j + z k le verilen yneyin koordinat eksenleri ile yapt alar dorultman cosinusu adn alr. Srasyla x ekseni ile olan a, x cos = A y ekseni ile olan a, y cos = A ve z ekseni ile olan a, z cos = A bantlar ile verilir.

UYGULAMALAR 1- Bir yneyin kartezyen koordinatlardaki bileenlerini okuyan alt program yaznz. 2- kartezyen koordinatlarda verilen yney bileenlerini silindirik ve kresel koordinatlardaki bileenlere eviren alt programlar yaznz. 3- program genelletirerek istenilen herhangi koordinat dnm yapan program yaznz. 4- Bir yneyin genlii ve dorultusunu bulan alt program yaznz. 5-

JF313 Elektromanyetik Teori

1. Yney ilemleri: Toplama. Tanm. a, b, c + x, y, z = a + x, b + y, c + z.

Bu ilemin kural paralel kenar kural olarak tanmlanr

a+b b a b a+b b nin kuyruu a nn bana kaydrlarak elde edilir

a + b paralelkenarn kegenidir

Yney toplama ileminin yerdeitirme zellii vardr. ki yney

ve

ile verilirse A ve B yoplamndan elde edilecek R yneyi

bileenler 6

JF313 Elektromanyetik Teori Rx = Ax + Bx R nin genlii ise R = (Rx2 + Ry2)1/2 verilir. R nin yn A ve B nin bileke yndr ve as ile tanmlanr, = tan-1(Ry/Rx). Sayl bir deer ile arpm ve kout yneyler Tanm: a = a, b, c ise ka=ka, b, c = ka, kb, kc; ve Ry = Ay + By.

Eer k > 0, ise ka ve a birbirine kout olacaktr. Eer k < 0, ise ka a nn tersi ynnde olacaktr. Heriki durumda da ka k defa a kadar uzun olacaktr.

2a

0.5 a

-a

-2a

rnekler 1. a = 2, 4 ve b = 1, 2 olsun

a = 2 1, 2 = 2 b, ise a ve b ayn ynldr. 2. a = 3, 6, 2 ve b = 12, 24,8 a = 1 4 12, 24,8 = 1 4 b, ise yneyler birbirlerine gre ters ynller 3. a = 1,3 ve b = 2,5

eer k 1, 3 = 2,5 olarak alnrsa k ,3k = 2,5 , olur ve k = 2 ve k = 5/3 bulunmu olur. Bu durumda yneyler ne ayn ynl nede ters ynldr. Hatrlatma Eer a = kx, ky, kz , ise a arpm halinde sunulur a = k x, y , z .

JF313 Elektromanyetik Teori karma Tanm: a b = a + (-1)b

x = a b sadece x + b = a olmas durumunda geerlidir a + (b a) = b, eer a ve b kuyruklar ayn noktadan balyorsa b-a iin a ve b nin balar birletirilerek elde edilir.

ba

b a b yneyi b nin ucundan a'nn ucuna uzanan bir yney olarak dnlebilir Paralel kenar kuraln elalaln ve 0 ortak balang noktas olsn OP + PQ = OQ Burdanda PQ = OQ OP , Yazlabilir. Eer P yneyi bileenleri (a,b,c) ve Q yneyide (x, y, z) ile verilirse PQ = x a, y b, z - c. Yazlabilir. P

rnek: 0 noktasndan P(1, -2,-1) ve Q(4, 1, -2) ye uzanan yneyleri ele alalm PQ = 4 1, 1 + 2, -2 + 1 = 3, 3, -1.

JF313 Elektromanyetik Teori

arpma ilemi Sayl arpm A ve B gibi iki yneyin sayl (scalar veya nokta) arpm A B = A B cos ile verilir. B cos terimi B nin A zerindeki iz dmn vereceinden ayn ynl yneyler arplm olur ve sonu sayl yani ynszdr. lem AB = AxBx + AyBy + AzBz ile verilir. spat gerekirse : AB = (iAx + jAy + kAz) ( iBx + jBy + kBz) = i i AxBx + j j AyBy + k k AzBz + i j AxBy + i k AxBz + j i AyBx + j k AyBx + j k AyBz + k i AzBx + k j AzBy arpm zellikleri hatrlanrsa ilk terim dndakiler sfr olacaktr. Yney arpm A B = n A B sin ile verilir. Buradan n, A ve B yneylerine dik olan ve bykl 1 olan yneydir ve sonu yneyin ynn verir, n in grevi sayl olan AB sin deerini yney haline getirmektir. Sonu yneyin yn sa el kural ile bulunur. Yney bileenlerine dnersek: A yneyinin kartezyen koordinatlardaki bileeni Ax, Ay ve Az dir. Bu tr deer sayldr ve sadece x, y ve z ynndeki byklkleri gsterir. Yneysel tanm iin her biri birim yneylerle arplmaldr. z

k y i x rnein, x ynndeki yney bileeni iAx olacaktr. i birim yneydir, A: j

JF313 Elektromanyetik Teori A= i Ax + j Ay + k Az ile verilir. Birim yneylerle yaplan arpmlar nem tar. ii ilemimde her ikiside i ve aralarndaki a 0o bu durumda sonu sayldr ve birimdir. ij ileminde ise aradaki a 90o dr sonu 0 olacaktr. i nn i zerindeki i dm ( i cos0 ) birimdir j nn i zerindeki iz dm (j cos90) sfr dr Yneysel arpm ele alalm i j ilemi sonucu birim yneydir ve i ve j nin her ikisine de diktir. Sa el kuralna gre: i j =k j i = -k

olacaktr. Dier taraftan ayn yneylerin arpm 0 (sfr) olur i i =0 j j =0 k k=0

Dier deyile yneyler arasndaki a sfra yaklarsa paralel kenarn alan da sfra yaklar. i i=1 i j=0 i k=0 i i=0 i j=k i k= -j

Bu tr ilemlerde kullanlan koordinat sistemi nemlidir. Farkl ynl dzlemlerde farkl sonu retir. lem yaplrsa: A B = i(AyBz AzBy) + j(AzBx AxBz) + k(AxBy AyBx) (1) (ispatn siz yapn!!) Hatrlatma arpma ileminin yer deitirme zellii yoktur. A B = - (B A) Yney arpm determinant ile verilebilir. i AB = Ax Bx j Ay By k Az Bz

= i(AyBz) + j Azbx + k AxBy i AzBy j AxBz k AyBx = i(AyBz AzBy) +j (AzBx AxBz) + k (AxBy AyBx) son bant 1 nolu bantnn aynsdr.

10

JF313 Elektromanyetik Teori

l arpm
ki yneyin yneysel arpmnn sonucu yneydir bu arpmn dier bir yneyle arpm da elde edilebilir. rnek: (AB) C veya (AB) C bu ifadeler farkl sonu retecektir. A, B ve C ayr yney olmak zere bir prizma tanmlar. A B AxB C Bu ekilde AB nn st ksmndaki alan verdii grlebilir (AB) C ise bu alan C nn bu yzeye dik bileeni ile arpmn verir. Benzer sonu A ve C kenarl yzeylerden hareket edilerekten de bulunabilir , bu durumda (AB) C = (BC) A = (CA) B eitlii yazlabilir. yneyin skaler arpm [ABC] ile verilebilir. Basit bir ilemle sra deimedike yerin deiebilecei grlebilir. [ABC]=[BCA]=[CAB] ancak [ABC]= - [CBA] Olacaktr. Bu ilemde veya istenilen srada konulabilir. l yneysel arpm A ve B ile ayn dzlemde bir yney retir. lem geniletilirse : (AB)C=B(C A) A(B C) yazlabilir (kantlama size braklmtr. !!!).

11

JF313 Elektromanyetik Teori Yneylerin dndrlmesi Herhangi bir koordinat dzeninde verilen yney istenilen bir a ile dndrlebilir. A=R A Burada A yney, A dndrlm yney ve R dndrme bilgilerini ieren dizeydir. cos R= -sin cos saatin tersi ynnde dndrme asn ifade eder Ax = Ay -sin cos Ay cos sin Ax sin

x UYGULAMALAR 1- Verilen iki yneyin toplamasn bulan alt program yaznz. 2- Verilen iki yneyin farkn bulan alt program yaznz 3- ki yneyin yney arpm bulan program yaznz 4- ki yneyin sayl arpm bulan program yaznz 5- Yneyi dndren program yaznz 6- Alt programlar kullanarak oklu arpm ilemi nasl yaplabilir gsteriniz 7- gen zerinde a2=b2+c2-2bc cos ve kullanarak ispatlayn.
sin A sin B sin C = = a b c

olduunu yney ilemlerini

12