KINEMATIKA SPREZANJA I TRENJE U ZUPASTO-KAINIM PRENOSNICIMA

Blaa STOJANOVI, Mainski fakultet, Kragujevac KINEMATIC CONJUGATE ACTION AND FRICTION IN TIMING BELT TRANSMISSIONS
Summary
This paper deals with kinematic analysis of timing belt transmissions contacts, as well as, with detailed analysis of tribomechanical systems. Timing belt tooth goes into contact with a drive pulley, stretched to the maximum, because of the previous tension. When the contact begins the peak of the belt tooth makes the contact with the outer surface of the pulley teeth. The process of the teeth entering into the contact zone is accompanied with the relative sliding of their side surfaces and appropriate friction force. The normal force value is changing with the parabolic function, which also leads to the changes of the friction force. The biggest value of the normal force and of the friction force is at the tooth root. Hollow between teeth and the tip of the pulley teeth are also in contact. Occasionally, the face surface of the belt and the flange are also in contact. The friction occurs in those tribomechanical systems, also. Values of these friction forces are lower compared with the friction force, which occurs at the teeth root.

Key words: friction, timing belt

1. UVOD
Zupasto kaini prenosnici predstavljaju relativno novu koncepciju u prenosu snage, danas prihvaenu u svim oblastima industrije. To je zapravo kombinacija lananog i zupastog prenosa, sa prednostima koje poseduju kaini prenos. To su u osnovi pljosnati kaievi sa serijom jednakih prostornih zuba unutar temenog prenika [1]. Uprkos prednostima u radu zupasto kaini prenosnici su relativno skoro dobili veliku primenu. Tek posle upotrebe zupastih kaieva u pogonu bregaste osovine motora sa unutranjim sagorevanjem, postala je oigledna svrsishodnost njihove primene. U eksploataciji se najee koriste zupasto kaini prenosnici sa trapeznim profilom zuba. Kinematska analiza sprezanja i analiza trenja e se odnositi upravo na njih.

2. KINEMATIKA SPREZANJA ZUPASTIH KAINIH PRENOSNIKA

Bona povrina zuba kaia posle ulaza u spregu ostvaruje kontakt sa bonom povrinom zuba kainika. Pored toga u kontaktu se nalaze unutranja povrina meuzublja kaia i spoljna povrina kainika, a povremeno i eona povrina kaia sa obodnim prstenom. Zub kaia ulazi u spregu sa pogonskim kainikom maksimalno istegnut usled prethodnog zatezanja. Pri ulazu u spregu vrh zuba kaia ostvaruje kontakt sa spoljnom povrinom zuba kainika. U tom trenutku dolazi do kontakta po liniji. Usled interference zub kaia zadire u bonu povrinu zuba kainika. S obzirom na elastine osobine kaia i veliku krutost kainika dolazi do deformacije zuba kaia (slika 1, poloaj 4). Deformacija zuba kaia raste, dok se istovremeno

286

8th International Tribology Conference, 8. - 10. Oktober 2003., Belgrade, Serbia

poveava povrina kontakta kaia i kainika. Taka kontakta izmeu zuba kaia i kainika se pomera od vrha zuba kainika ka njegovom korenu. Maksimalna deformacija zuba nastaje u poloaju 2 (slika 1). Usled dejstva unutranjih napona i zaokretanja kaia i kainika dolazi do smanjenja deformacija. Da bi u poloaju 0 (slika 1) dolo do potpunog poklapanja bonih povrina zuba kaia i kainika. Sada dolazi do kontakta po povrini. Proces ulaska zuba kaia u spregu sa kainikom praen je relativnim klizanjem njihovih bonih povrina uz pojavu sile trenja. Vrednost normalne sile se menja po parabolinom zakonu, to dovodi do promene sile trenja [2]. Najvea vrednost normalne sile i sile trenja se javlja u korenu zuba.

Slika 1: ema ulaza zuba kaia u spregu sa zubom pogonskog kainika Poklapanje unutranje povrine kaia i spoljne povrine kainika traje veoma kratko. Usled dejstava radijalnih i centrifugalnih sila dolazi do pomeranja povrine kontakta u radijalnom pravcu. Pri pomeranju kaia u radijalnom pravcu dolazi do pojave sile trenja u kontaktu. Ukupna pomeranje dostiu 1/5, odnosno 1/3 visine zuba ako se zanemari sila trenja [2]. Na kretanje u radijalnom pravcu najvie utie prethodno zatezanje, jer pri nedovoljnom prethodnom zatezanju radijalne sile mogu da izazovu izlazak kaia iz sprege sa kainikom. Pri kontaktu kaia i kainika u spregu se unosi izvestna koliina vazduha. Jedan deo vazduha u aksijalnom pravcu izlazi iz sprege, dok ostatak vazduha ostaje zarobljen. S obzirom na postojanje radijalnog i bonog zazora izmeu zuba kaia i kainika vazduh se zadrava u tom prostoru. Radijalna komponenta vazduha dodatno optereuje unutranju povrinu kaia i pokuava da izbaci kai iz sprege. Komponenta vazduha u pravcu kretanja dodatno optereuje kai i poveava pritisak na kontaktnoj povrini to dovodi do dodatne deformacije zuba kaia. Usled dejstva radijalne i centrifugalne sile i vazduha nastaje dodatno kretanje kaia u radijal-

nom pravcu. Pri ovom kretanju dolazi do relativnog klizanja bonih povrina zuba kaia i kainika. Kretanje je praeno pojavom sile trenja klizanja, ije su vrednosti manje od sile trenja koja nastaje pri ulazu zuba kaia u spregu sa kainikom. Za vreme kretanja kaia du obvojnog ugla kainika dolazi do savijanja i istezanja kaia. Za razliku od pljosnatih kaieva gde se savijanje vri po ujednaenoj krivoj, savijanje zupastih kaieva se vri po mnogougaonom profilu. Savijanje kaia dovodi do unutranjih gubitaka, kao i do zamora kaia, odnosno vunog elementa. Savijanje i istezanje kaia du obvojnog ugla dovodi do deformacije kaia. Pored toga optereenje zuba kaia opada od ulaza zuba kaia u spregu sa kainikom do njegovog izlaska iz sprege. Najoptereeniji je prvi zub u sprezi kod koga se javljaju i najvee deformacije. S obzirom na razliita optereenja zuba, dolazi do stvaranja nejednakih deformacija zuba kaia du obvojnog ugla. Razlika deformacija dovodi do relativnog pomeranja, prvog reda, kaia u tangencijalnom pravcu. Pored toga kai ulazi u spregu maksimalno istegnut, a spregu sa kainikom naputa rastereen. Usled ovih pomeranja kaia dolazi do relativnog kretanja kaia u odnosu na kainik du obvojnog ugla. Pri ovom kretanju javljaju se sile trenja izmeu unutranje povrine kaia i spoljne povrine kainika. Poto se radi o pomeranjima prvog reda, vrednosti ovih sila su veoma male, ali njihov uticaj nije zanemarljiv. Osim kretanja u tangencijalnom i radijalnom pravcu, kod zupastog kaia je izraeno i kretanje u aksijalnom pravcu. Ovo kretanje je uslovljeno konstrukcijom kaia i helikoidnim namotajem vunog elementa. Pri aksijalnom kretanju dolazi do kontakta eone povrine kaia i obodnog prstena. Kontakt je posebno izraen pri ulazu i izlazu zuba kaia iz sprege sa kainikom. Tada uglavnom i dolazi do oteenja kaia, naroito ako postoje greke pri izradi ili montai kainika. Du obvojnog ugla takoe dolazi do kontakta kai-obodni prsten i to uglavnom zbog relativnog pomeranja kaia u odnosu na kainik. Uticaj aksijalne sile se ogleda u pritiskanju kaia ka obodnom prstenu. Praksa je pokazala da zupasti kaievi pokazuju sklonost da natravaju na obodni prsten ili mogu skliznuti sa kainika ukoliko nema upravljanja. Ovo je naroito uoeno kod irokih kaieva. U sluaju da prenosnici rade sa velikim obimnim brzinama, veim osnim rastojanjima ili su znatno prethodno zategnuti javljaju se vei pritisci eonih povrina kaia ka obodnim prstenovima. U kontaktu se javljaju sile trenja koje dovode do habanja krajeva kaia. Posle

8th International Tribology Conference, 8. - 10. Oktober 2003., Belgrade, Serbia

287

nekoliko meseci rada od ukupne irine kaia koristi se samo 80% i manje [3]. Habanje se moe smanjiti tanijom izradom i smanjenjem greaka pri montai. Pri tome se moraju potovati odgovarajue tolerancije, kada je izrada kainik i kaia u pitanju. Pri balan-siranju i montai kainika mora se voditi rauna da ose kainika budu paralelne i da se mogua iskoenja nalaze u odgovarajuim granicama. Pored nabrojanih faktora, na natravanje kaia na kainik, veliki uticaj ima i zazor izmeu eone povrine kaia i obodnog prstena. Vrednost eonog zazora mora biti optimizovana. Mali zazor dovodi eeg kontakta, pojave sile trenja izmeu eone povrine i obodnog prstena i poveanog habanja kaia. Ukoliko je eoni zazor veliki, kai dobija vei prostor za kretanje u eonom pravcu, to izaziva veu neravnomernost pri radu prenosnika. Kretanje kaia u radijalnom pravcu uslovljeno je dejstvom radijalne sile, centrifugalne sile, vazduha kao i deformacijom kaia usled savijanja. Ulazak vazduha u spregu kai-kainik dovodi do stvaranja vazdunog jastuka koji tei da izbaci kai iz sprege sa kainikom. Izvestno je da se pri veim brzinama kretanja kaia, vazduh uvuen kaiem, pri nailasku zuba na kainik sa obodnim prstenom sabija i istiskuje, to dovodi do neprijatnog zvidueg zvuka. Ovaj uticaj je mogue smanjiti primenom vielebnih zupastih kaieva. Konstrukcionim izvoenjem vielebnih zupastih kainika uvueni vazduh izlazi bre i bolje. Pored toga, poboljava se sprezanje zuba, ne obrazuje se vazduni jastuk izmeu kaia i kainika, zupasti kai se ne pridie, a smanjuje se i specifini pritisak na kontaktnoj povrini zuba. Meutim deo vazduha ostaje zarobljen izmeu kaia i kainika. Da bi se smanjio njegov uticaj u korenu meuzublja kainika ili na vrhu zuba kaia izrauje se kanal za vazduh. Njegove dimenzije zavise od veliine zupasto kainog prenosnika. Centrifugalne sile takoe pokuavaju da izbace kai iz sprege. Vrednosti centrifugalnih sila su znatno manje u odnosu na lanani prenosnik, s obzirom na materijal kaia. Uticaj ovih sila je posebno izraen pri veim brzinama kaia i veim dimenzijama kainika. Iako je uticaj centrifugalne sile manji od uticaja ostalih sila, njen uticaj je mogue dodatno smanjiti. Primenom fiberglasa umesto elika za izradu vunog elementa, smanjuje se masa kaia, a samim tim i centrifugalne sile. Radijalna sila predstavlja komponentu normalne sile u sprezi kai kainik. Vrednost radijalne sile zavisi od vrednosti obimne sile i ugla

profila kainika . Ona raste sa poveanjem ugla profila kainika. Optimalna vrednost ovog ugla iznosi 40D za kainike sa korakom zuba hk > 5.08[mm ] i 50D za hk 5.08[mm ]. Osim toga vrednost radijalne sile se menja du obvojnog ugla. Najvea radijalna sila se javlja pri ulazu zuba kaia u spregu sa pogonskim kainikom, a najmanja vrednost sile je pri izlazu iz sprege.

3. TRENJE U ZUPASTO KAINIM PRENOSNICIMA

Zupasto kaini prenosnici predstavljaju relativno nove prenosnike koji se javljaju u drugoj polovini 20. veka. Najvei deo kretanja i snage prenosi se oblikom, dok se samo jedan mali deo prenosi trenjem. Uticaj trenja u svakom sluaju nije zanemarljiv. Pojava trenja u zupasto kainom prenosniku, kao i njegove posledice nisu dovoljno razjanjene. Za razliku od ostalih prenosnika snage i kretanja (zupanika, lananih prenosnika, kardanskih prenosnika i td.) gde se trenje javlja pri kontaktu dve metalne povrine, kod zupastih prenosnika u kontaktu se nalaze metalna i nemetalna povrina odnosno dve nemetalne povrine. U zupasto kainom prenosniku razlikujemo sledee tribomehanike sisteme: o zub kaia zub kainika o elo kaia obodni prsten o meuzublje kaia teme zuba kainika U tabeli 1 date su osnovne vrste kretanja koje se javljaju u ovim tribomehanikim sistemima: Tabela 1 Tribomehaniki sistem Vrsta kretanja - udar zub kaia - zub kainika - klizanje - kotrljanje - udar elo kaia - obodni prsten - klizanje meuzublje kaia - teme - klizanje zuba kainika - kotrljanje

Pri sprezanju zuba kaia sa zubom kainika u kontaktu se nalaze njihove bone povrine. U trenutku ulaza zuba kaia u spregu sa kainikom najpre dolazi do kontakta po liniji. Poetak sprezanja zapoinje udarom zuba kaia u zub kainika. Zub kaia se, obzirom na svoje elastine osobine, deformie i dolazi do poveanja kontaktne povrine. Nakon poveanja povrine kontakta i

288

8th International Tribology Conference, 8. - 10. Oktober 2003., Belgrade, Serbia

zaokretanja kaia i kainika, zub kaia poinje da klizi niz bonu povrinu kainika, pri emu se javlja trenje kotrljanjem sa klizanjem. Vrednost sile trenja raste sa poveanjem puta klizanja, tako da svoju najveu vrednost ima u korenu zuba kaia. Istovremeno taka delovanja rezultujue komponente normalne sile pomera se od vrha zuba ka njegovom korenu. Normalna sila se menja po parabolinom zakonu. Meutim usled deformacije kaia, dejstva radijalne, centrifugalne sile i vazduha dolazi do relativnog pomeranja kaia u radijalnom pravcu i to u suprotnom smeru od prethodnog kretanja. Pri ovom pomeranju dolazi do pojave trenja klizanja izmeu bonih povrina zuba kaia i kainika. S obzirom na put klizanja, koji moe biti najvie 1/3 visine zuba kaia, sila trenja klizanja ima manje vrednosti od sile trenja kotrljanja koja se javlja pri prethodnom kretanju. Drugi tribomehaniki sistem koji je takoe bitan pri analizi trenja kod zupasto kainih prenosnika ine eona povrina kaia i obodni prsten. Do kontakta izmeu eone povrine kaia i obodnog prstena najee dolazi pri ulazu zuba kaia u spregu sa pogonskim kainikom. U sluaju da postoje greke u izradi ili montai prenosnika udar zuba kaia u obodni prsten, koji se javlja pri ulazu u spregu, moe dovesti do njegovog oteenja, pa ak i do pucanja. Pored toga du obvojnog ugla moe doi do povremenog kontakta ela kaia i obodnog prstena. Pri ovom kontaktu dolazi do klizanja kaia, to izaziva pojavu trenja klizanja. Trenje u zupasto kainom prenosniku javlja se i du celog obvojnog ugla i to izmeu meuzublja kaia i temena zuba kainika. Relativno pomeranje kaia du obvojnog ugla koje nastaje usled deformacije kaia i razlike optereenja pojedinih zuba dovodi do pojave trenja klizanja. S obzirom da je re o pomeranjima prvog reda, nastale sile predstavljaju sile trenja mirovanja i

njihove vredno-sti su manje od vrednosti ostalih sila u zupasto kainom prenosniku.

4. ZAKLJUAK
Pri kontaktu zuba kaia i kainika dolazi do kretanja kaia u tangencijalnom, radijalnom i aksijalnom pravcu. Ova kretanja nastaju usled obrtnog momenta, obimne sile, prethodnog zatezanja, radijalne sile, centrifugalne sile, vazduha, deformacije kaia usled savijanja i istezanja, konstrukcije kaia, vunog elementa i kainika, tanosti izrade i montae, kvaliteta obraenosti kontaktnih povrina i td. S obzirom na veliki broj parametara koji utiu na prenos snage i kretanja, kinematska analiza sprezanja predstavlja vrlo sloen proces U zupasto kainom prenosniku razlikujemo tri karakteristina tribomehanika sistema. U ovim tribomehanikim sistemima javljaju se sledee vrste kretanja: udar, kotrljanje i klizanje. Najvea vrednost sile trenja javlja se pri ulazu zuba kaia u spregu sa kainikom, kao i u korenu zuba kaia pri samom sprezanju.

LITERATURA
[1] Tanasijevi S., Mehaniki prenosnici: lanani prenosnici, zupasti kaini prenosnici, kardanski prenosnici, Jugoslovensko triboloko drutvo, Mainski fakultet Kragujevac, 1994. [2] .., , , , 152-160, , , 1971. [3] .., , , , 1979.

8th International Tribology Conference, 8. - 10. Oktober 2003., Belgrade, Serbia

289