SADRAJ

. 1
BIOGRAFIJA
.. 2
DANTEOVI
IZVORI
.. 6
Theologus Dante
. 6.1
Antiki i hrianski izvori
6.2
Antiki izvori: XI pevanje Odiseje i VI pevanje Eneide. Ciceronov Scipionov
san 6.3
Hrianski izvori: Sv. Pavle, Jovanovo Otkrivenje i brojne apokaliptike vizije srednjega veka.
8
Legende o
Vergiliju.... 8.1
Boetijeva Uteha
Filozofije..... 9.1
Bernard Silvestar, Alan iz Lila, i Bernard od
Klervoa. 10
HERMENEUTIKA ETIRI ZNAENJA............................................................................................................................ 10.1
Kako je Commedia postala
divina.. 10.2
Razlika izmeu komedije i tragedije kod Aristotela i u renesansi, i kod Dantea................
11
Uenje o etiri
znaenja... 11.1
Istorija uenja o etiri znaenja.
. 12.1
Podele unutar smisla. .
13.1
Kod Dantea, u navedenom odlomku iz Gozbe, postoje dve razdeobe.
............... 14
Prevlast doslovnog..
.. 14.1
HIJAZMI KOD DANTEA................................................................................................................................................... 16
Hijazam kao jezgro Danteove alegorije.
.. 16.1
Stvaranje jezika u
jeziku 17.1
Otkrie sopstva u istini samostvaranja. (Subjektivacija kao polje susreta sa istinom.)............
18.1
Pojam
subjektivacije. 19
1
Polja subjektivacije.
19.1
Kad Dante u Gozbi objanjava figuru autora, on nalazi da taj izraz (autore)
ima dvostruko etimoloko por
.20.1
Obrti izmeu horizontale i vertikale.
.. 21.1
Perspektivizam subjekta..
... 21.2
EKSKURS

O LJUBAVI ........................................................................................................................................................... 23
Eros od nemira do blaenstva.
23.1
Pitanje reprezentovanja erosa. .
.. 23.2
Eros i Tanatos. .
... 24
Eros i
agape 24.1
Ljubav kao trop.
25.1
BIOGRFIJA
Dante Alighieri (Firenca 1265. - Ravenna, no 13./14. rujna 1321.), italijanski
pjesnik.
Njegova osobna izjava u djelu Paradiso (XXII, 112 117) da je roen kad je sunce
bilo u Blizancima, ukazuje na datum roenja izmeu 18. svibnja i 17. lipnja.
Dante je sin Alighiera di Bellinciona, koji je pripadao drevnoj ali i dekadentnoj
gvelfskoj obitelji i njegove prve ene, Belle, koja je bila kerka Duranta di Scolaia
Abatija, koji bio pripadnik gibelinske vlastele. Nekoliko mjeseci po Danteovom
roenju, pobjedom Charlesa od Anjou nad kraljem Manfredom od Beneventa (26.
veljae 1266. godine) zavrava se razdoblje carstva u Italiji, Napulj postaje francuski
i osigurava se prevlast gvelfskoj struji u Toskani. Zbog toga Dante odrasta u duhu
firentinske demokracije. Dri se da je filozofiju uio kod franjevaca i da mu je uitelj
iz retorike bio Brunetto Latini, tajnik Republike i istaknuti pristaa gvelfske stranke,
ujedno poznat i kao autor djela Tesoro koje je predstavljalo ukupno enciklopedijsko
znanje onoga vremena.
U slubi gradske opine borio se kao konjaniki glasnik kod Campaldina (11. lipnja
1289.), kada je gvelfska liga, na ijem je elu bila Firenca, pobijedila gibeline. U
politikom ivotu grada sudjeluje kao lan Vijea stotine. Ve tada je 1294. Dante
bio napisao svoje prvo djelo, Novi ivot,nadahnuto ljubavlju prema Beatrice

2
Portinari, a posveeno firentinskom pjesniku Cavalcantiju, kojeg i sam Dante naziva
svojim prvim prijateljem.
Poetkom 1300. godine, papom je proglaen Bonifacije VIII. Politike prilike u Firenci
bile su katastrofalne, jer se vladajua gvelfska stranka podijelila u dvije struje,
poznate kao Bijeli i Crni, gdje su se Bijeli vie zalagali za ustav i graanska prava a
Crni, uglavnom imuniji i vlastela, davali potporu papi, koji je nastojao zaustaviti
demokratske procese u Toskani. Vrhunac sukoba dogodio se 1. svibnja, kada je
dolo do krvavog sukoba predstavnika ove dvije struje. Dana 7. svibnja Dante odlazi
na diplomatsku slubu u San Gimignano. Poslije svog povratka biva izabran za
jednog od est gradskih priora. Kao pristaa Bijelih, Dante s drugim priorima
uspostavlja mjere protiv papine dominacije u gradu i kanjava voe obje struje te
doputa odbjeglim pristaama Bijelih povratak u Firencu. Kao odgovor na ove mjere,
papa alje francuskog princa Karla III. s trupama u Firencu, koji ulazi u grad 1.
studenog i vraa Crne na vlast. Kada su se papine pristae (Crni) domogli vlasti
(1302.), Dante je osuen na progonstvo, a presudom od 10. oujka iste godine
zaprijeeno mu je i lomaom, ukoliko se zatekne na teritoriju opine.
Nekoliko godina prije progonstva, Dante se oenio Gemmom di Manetto Donati,
roakinjom svojeg najeeg protivnika Corsa Donatija i imao je etvero djece.
Nakon progonstva, nikad vie nije vidio svoju enu. Sinovi Pietro i Jacopo i jedna
kerka Beatrice kasnije su mu se pridruili. Kao izbjeglica ivio je u Arezzu, Veroni,
Ravenni, a neko vrijeme, ini se, i u Parizu. Obijajui tue pragove i kuajui gorki
okus tueg kruha, Dante nije gubio nadu da e se jednog dana vratiti u rodni grad.
Materijalna nesigurnost i teke ivotne prilike prisiljavale su ga da trai utjecajne
zatitnike pokuavajui privui njihovu pozornost protiv pape, a sa smru cara
Henrika VII. izgubio je sve izglede da bi neka vanjska intervencija mogla izmijeniti
politiko stanje u Firenci. Razoaran je 1315. odbio prihvatiti poniavajue uvjete
povratka, i sve se vie udaljavao od ranijih pristaa i istomiljenika, postajui sve
vie "svoja vlastita stranka".
Od 1317. nastanio se trajno u Ravenni gdje je, kako se misli, predavao retoriku.
Godinu dana pred smrt odrava u Veroni na latinskom predavanje Rasprava o vodi i
zemlji.
Putujui u Veneciju 1321. razbolio se i po povratku u Ravennu umro. Firenca, koja
ga je doivotno prognala i osudila na lomau, pedesetak godina nakon pjesnikove
smrti poziva drugog velikog pisca (Boccaccia) da dri javna predavanja o znaenju
Danteove Boanstvene komedije koja se ispoetka nazivala samo Commedia da bi
ju sam Boccaccio kasnije nazvao boanstvenom. Ovo remek-djelo zapadne
civilizacije i kulture prvi je put tiskano pod nazivom La Divina Commedia 1555.
godine.
Novi ivot :
3
Prvo Danteovo pjesniko djelo Novi ivot (tal. Vita nuova) (pisano 1292.-1293.)
nadahnuto je ljubavlju prema Beatrice Portinari koju je upoznao u najranijoj mladosti
i koja je odigrala presudnu ulogu u njegovu ivotu i stvaralatvu. Po idealiziranoj
koncepciji ljubavi, u duhu firentinske pjesnike kole dolce stil novo, (draesni ili
ljupki ili milozvuni novi stil) Beatrice je uzdignuta do nadzemaljskog simbola
blaen je onaj koji moe posvjedoiti o njezinoj ljepoti, "Beato, o anima bella, chi te
vede") ona postaje i mistini voa ljudske due prema Bogu. Djelo Novi ivot
obuhvaa rane Danteove stihove koji su povezani duljim proznim odlomcima i
komentarima. Po svojoj moralno-filozofskoj koncepciji i originalnoj konstrukciji, obilju
alegorija i mladenakoj svjeini to je bio "prvi jaki akord" koji nagovjetava autora
Boanstvene komedije.
Gozba :
Filozofsko djelo Gozba (tal. Convivio), pisano u izgnanstvu, bilo je zamiljeno kao
cjelina od 14 kancona i 15 traktata. Djelo nije dovreno, ali i ovako fragmentarno
daje uvid u Danteove etike i politike preokupacije. U prvobitnoj zamisli
enciklopedijski pregled dotadanje znanosti i filozofski komentar kanconama
nadahnutim "ljubavlju i vrlinom" Gozba je zapravo pohvala narodnom jeziku (novo
svjetlo: novo sunce) i gradu Rimu, po Danteu Bojom providnou odreenom
sreditu izabranog naroda.
O umijeu govorenja na pukom jeziku [uredi]
O potrebi da se u raznolikostima 14 talijanskih narjeja pronae ono to je
zajedniko, takav lingvistiki tip koji bi harmonizirao sve ono to je dotad bilo
regionalno, da jedinstven narodni jezik postupno ali neizbjeno doe na mjesto
latinskog, izjasnio se u latinskom spisu O umijeu govorenja na pukom jeziku (lat.
De vulgari eloquentia).
Monarhija :
U latinskom traktatu Monarhija (lat. De Monarchia) Dante se zalae za monarhistiki
oblik politikog ureenja, istiui uzajamnu neovisnost i ravnopravnost Carstva i
Crkve.
Boanstvena komedija :
Ma kako bilo zanimljivo Danteovo stvaralatvo prije Boanstvene komedije, ono je
samo nagovjetaj Danteova pjesnikog genija. Djelo koje je za Danteove komentare
bilo "vjena glazba", "iroka rijeka u koju se ulijevaju mnogi pritoci", "sustav
4
moralnih istina" i "glas nakon deset stoljea utnje" zamiljeno je nakon Beatricine
smrti, zapoeto 1307. (neki dre i 1313.), a dovreno iste godine kada Dante umire
(1321.). Djelo se sastoji od tri dijela Pakao, istilite i Raj (tal. Inferno, Purgatorio,
Paradiso) i obuhvaa stotinu pjevanja u rimovanim jedanaesterakim tercinama. U
alegorijskoj formi srednjovjekovne vizije nadgrobnog ivota dana je monumentalna
slika jedne epohe s njenim socijalnim, politikim i moralnim tenjama. Iako je
slijedio naela skolastike, formalistike poetike, Dante je uspio stvoriti pjesniki
svijet koji po snanim slikama i dubokim snanim osjeajima sadri povijest
pjesnikova ispatanja i savrenstva. Iskreno tendenciozan, Dante razotkriva ljudske
strasti i poroke vremena, ne tedei ni crkvu ni njezine predstavnike. Dao je
nepreglednu galeriju mitolokih i historijskih linosti, no najivlji su likovi pjesnikovih
suvremenika. Unosei u djelo iskustvo svoga burnog ivota, ogoren na sugraane
koji su ga prognali, na grad koji lako mijenja zakone i principe, Firentinac i sam
"rodom ali ne po obiajima", Dante je usprkos dogmatskim uvjerenjima pokazao
iroko razumijevanje za ljudsku slabost i veliinu. U poetskoj viziji Komedije
savladana je prolaznost vremena, ostvareno jedinstvo Zemlje i nadgrobnog svijeta.
Razmjetajui grjenike prema prirodi i teini njihova grijeha, nije dao samo
upeatljive slike paklenskih muka ve i svu dubinu ljudskog oajanja, osjeaj
promaenosti i nitavila, pakao kao alosnu dolinu, loco selvaggio, pravi ponor i
prazninu u svemiru. U pratnji rimskog pjesnika Vergilija Dante sagledava misteriju
boli, govori o varljivosti zemaljske slave, igoe svoje politike protivnike i s
izvanrednom sugestivnou iznosi tragiku, prkos, strast, fantastiku. Gledajui u
istilitu put iskupljenika, osloboenje ovjeka od materijalnih zavisnosti i
mogunost njegova usavravanja, pjesnik otkriva Raj kao harmoniju, jedinstvo
ovjeka i kozmosa, misterij one ljubavi koja "pokree sunce i ostale zvijezde".
Znaaj Danteova djela :
Pisac i politiar koji ljudsko djelovanje sagledava u sklopu nepromjenjivih etikih
zakona, Dante je izrazio i vrijeme u kojemu je ivio i trajne ljudske dileme izmeu
dunosti i osjeaja, misaonosti i akcije. Izvrio je dalekosean utjecaj na europsku
literaturu, a u djelima Marulia, Preerna i mnogih drugih se osjea neprekidna
Danteova prisutnost.
Ljupki novi stil (il dolce stil nuovo):
Dante je dao zavrni oblik vanom smjeru ljubavne poezije, ljupkog novog stila ili
milozvunog novog stila (tal. il dolce stil nuovo), koji se razvio na podruju Toskane,
a predstavnici su mu osim Dantea dva Guida: Guido Guinizelli i Guido Calvacanti. Ta
je kola na stanovit nain nagovjetaj uene poezije, tj. pretpostavlja poznavanje
predmeta o kojem se pie, viteke ljubavi, te zahtijeva njegovanost oblika i jezinu
pravilnost, a zapravo je neizravno ustanovila i talijanski knjievni jezik prihvatom
toskanskog narjeja kao norme. Nain pisanja ljubavne lirike, galantna poetika, u
Danteovu tumaenju vana je karika u povijesti europske poezije isto toliko kao i
5
poimanje ljubavi u duhovnome, spiritualnom smislu na putanji od provansalskih
trubadura, sicilijanskih pjesnika do petrarkista.
6
DANTEOVI IZVORI
-Theologus Dante:
U poretku teologije poznog srednjeg veka mesta za pjesnitvo zapravo nije bilo.
Pjesnik se slui slikovitim izraavanjem radi vlastitog prikazivanja; Sveto Pismo se,
meutim, slui slikama i poreenjima jer je to nuno i korisno, kae Toma Akvinski
u Sumi teologije. I dodaje kako je pjesnitvo najnie meu svim saznanjima (infima
inter omnes doctrinam): pjesnika disciplina se tie stvari koje se usled vlastitog
nedostatka istine ne mogu shvatiti razumom, pa zato on mora da bude zaveden
slinostima. Teologija, meutim, ima posla sa stvarima koje su iznad razuma. Kad
Dante Aligijeri zapoinje stvaranje svoje Komedije

, onda on u dobu potpune

prevlasti teologije mora da prui uverljivo opravdanje za vlastito djelo: i on e ga
nai, ne time to svoju poemu opravdava pred teologijom, nego tako to ideju
vlastitog pjesnikog djela izdie na stupanj teologije . Za svoje savremenike on je
zato poeta theologus, tj. theologus Dante. Kao teolog, Dante je bogoslov, ali ne
u znaenju bogoslovske doktrine sholastike, ve je re o jednoj pjesnikoj teologiji, o
blagoslovlju putem stihova. Ali da bi dosegao takvu taku za svoju poemu, Dante je
morao da preuzme na sebe stanovite jedne univerzalnosti. Kako je do toga doao, i
na koje se izvore iz tradicije mogao osloniti?
-Antiki i hrianski izvori:
Dvije su linije koje dolaze iz tradicije i koje je Dante mogao kombinovati za svoje
pjesniko djelo, u prvom redu za svoju Komediju. To su s jedne strane antike
grke i rimske povesti o putovanjima s onu stranu ivota, vizije zagrobnog ivota;
s druge strane, to su sline po temi, ali hrianski inspirisane vizije eshatoloke

ili
apokaliptike

naravi.

Dante Aligijeri (1265-1321), pjesnik tzv. Boanstvene komedije (nastale u prvim

decenijama XIV veka), izgleda da je imenom bio Durante (skraeno Dante), a prezimenom
Alagieri (Alaghieri, prema imenu oca), a glavno delo je naslovio kao Komediju. Epitet
boanstvena ili boanska dodat je naknadno, od strane njegovih italaca i tumaa,
najpre Bokaa a onda i ostalih, i isprva se odnosio na Dantea kao autora (divino poeta
fiorentino Danthe Aleghieri, stoji u izdanju iz 1481), da bi, nakon Ludovika Dola (Ludovico
Dolce, 1508-1568), od jednog venecijanskog izdanja iz 1555. godine spjev bio esto
oznaavan kao La divina commedia.
"
Eshatologija religiozno uenje o tzv. poslednjim stvarima o onome to posle smrti, eka pojedince i
oveanstvo; uenje o ivotu posle smrti, besmrtnosti due, smaku sveta, venom blaenstvu i paklu. Eshatoloki
zagrobni, posmrtni.

Apokalipsa Otkrovenje Jovanovo proroka knjiga koja uglavnom obrauje svretak svjeta; odatle mrano,
mistino proroanstvo. Jahai apokalipse kuga, rat, glad, smrt.
7
-Antiki izvori: XI pevanje Odiseje i VI pjevanje Eneide.
Ciceronov Scipionov san:
1. Dante je mogao imati u vidu starogrku mitologiju iz koje e uzeti veliki broj
likova za svoju poemu onako kako je predstavljena u Homerovim epovima,
najvie u Odiseji, gde glavni junak tog speva u XI pjevanju na nagovor Kirke
preduzima putovanje u carstvo senki, Ad, kako bi od pokojnog vraa Tiresije

saznao neto o budunosti vlastitoga povratka na Itaku. U tom cilju Odisej se
upuuje ka obalama Okeana (rub, ivica svjeta), priziva due umrlih i vodi sa
njima razgovore; meu sjenama koje mu se javljaju nalazi se pokojna majka
Antiklija, kao i brojni junaci (Agamemnon, Ahilej, Ajant) sa kojima je ratovao
pod Trojom, odnosno likovi koje poznajemo iz mitologije (Tantal, Sizif,
Herakle). Prie iz XI pjevanja Odiseje uglavnom govore o onome to se
dogaalo nakon pada Troje i tokom putovanja Odiseja, ispunjavajui na svoj
nain mesto izmeu dva Homerova epa, upuujui se ka odreenoj
metanaraciji.
2. Ali jo je vie tome upuen drugi antiki Danteov izvor, Vergilijeva Eneida
koja je i napisana kako bi kombinovala, kroz prie o lutanjima Eneje

i
potonjem osnivanju Rima, oba Homerova epa u ep o ispunjenju istorije kroz
osnivanje vjenoga grada. Tema Enejinog silaska u drugi svjet oslanja se
na temu Odisejevog silaska, ali je ona kod Vergilija razvijenija nego kod
Homera: poput Odiseja, u VI pjevanju Vergilijevog epa Eneja silazi kako bi mu
pokojni otac Ankiz (koji mu se prehodno bio javio u snu) dao savjete za dalje
putovanje; praen vraarom Sibilom i nosei magijsku zlatnu granu, on
putuje sve do ua Aheronta i Kokita u Stiks, gde susree vazduasta bia
bez tela, slike bez sadrine; jurnuo bi na njih i sekao sjenke koje se posjei ne
mogu. Posle susreta sa svojim pokojnim krmanoem Palinurom (koji, kao i
Elpenor Odiseja, moli Eneju da ga pokopa i tako umiri lutanje due), Vergilijev
junak dolazi do raskra lijevo put vodi u Tartar, mesto gde u mukama
borave due zloinaca, koje se samo dalje sputa u bezdan i tamu (o Tartaru
izvetava Sibila), a desno put je ka Elisijumu

, tj. ka Jelisejskim poljima, gde

borave due junaka i blaenih, a gde e se sresti sa pokojnicima, kao i sa
duama koje e odatle tek poi u gornji svjet, svjet ivih, poput Avgusta ili
Marcela, Avgustovog neaka. Ova podjela onotranog svjeta na pakleni i rajski
dio , uz motive ispatanja i nagrade, proricanja budunosti, lutanja sjenki
izmeu ivota i smrti (onih koji vie nisu meu ivima ali su, takoe,

Tiresija slijepi prorok koji je, tokom svog dugog vijeka, kazivao istinu Tebancima od Penteja preko Edipa do
epigona. Posle smrti jedini od sjeni je zadrao razum, pa je proricao Odiseju koji je radi toga siao u Had.
"
Eneja sin Trojanca Anhiza i boginje Afrodite. U Ilijadi se kae da je Eneja cijenjen koliko i Hektor, premda
njegovi postupci nisu naroito herojski, a esto ga u zatitu uzimaju bogovi. On je izrazito poboan, a Posejdon na
jednom mjestu prorie da e Enejini sinovi jednom vladati. Iz ovoga nagovetaja se, mora biti, razvila tradicija koja
predstavlja osnovu Vergilijeve Eneide, rimskog nacionalnog spjeva. Prema njoj, Eneja je branio Troju do poslednjeg
dana, a pobjegao je iz grada u poaru nosei na leima starog oca i vodei za ruku malog sina Askanija. Sa dravnim
svetinjama, ukrcao je preivele Trojance na dvadeset laa i krenuo na zapad. Na uu Tibra je pobjedio Turna, koji
predvodio domoroce. Njegov sin Askanije (poznat i pod rimskim imenom Jul) je podigao grad Alba longu i
zasnovao dinastiju iz koje su potekli Romul i Rem. Loza Julijevaca, kojoj su pripadali Cezar i Avgust, smatrala je da
vodi porijeklo, preko Eneje, od same Venere.

Elisij posmrtno boravite blaenih, o kojem u mitolokoj i knjievnoj tradiciji postoje prilino nedosljedne
predstave. Homer u Odiseji kae da je Elisij na dalekom zapadu, s one strane Okeana. Vergilije opisuje pravednike
koji u podzemlju, ali pod posebnim suncem i uz Orfejevu pesmu, uivaju veitu sreu.
8
nedovoljno mrtvi kako bi se do kraja upokojili), Dante e preuzeti od Vergilija,
kao i sam lik ovog autora (1. vjek pre n.e.) za svog velikog i prvog vou na
putovanju koje e, u vlastitoj viziji, sam preduzeti.
3. Od ostalih antikih izvora sa temom putovanja u carstvo sjenki Dante je
mogao, preko posrednih izvora, znati i za Ciceronovu priu Scipionov san, iz
izgubljene Ciceronove rasprave O dravi (spis je nestao u V stoljeu, ali je
pominjan u X i XII vjeku, da bi bio otkriven jedan njegov prepis poetkom XIX
veka u Vatikanskoj biblioteci). Re je o snu gde junak razgovara o budunosti
sa mrtvim duama, i gde nalazimo opis Ptolomejvog kosmosa sa devet
nebeskih sfera, slino kosmosu na koji e se osloniti Danteova
transcendentna kartografija. Ortiki i pitagorijs uplivi koje Ciceron prenosi a
koji se mogu pronai i u VI pjevanju Eneide o ispatanju due posle smrti, o
metempsihozi, o tjelu kao o tamnici, vidljivi su iz mjesta na kojem se o
mrtvima kae: Zapravo ive oni koji su iz tjelesnih okova umakli kao iz
tamnice, dok je ono to vi zovete ivot u stvari smrt.
Hrianski izvori: Sv. Pavle, Jovanovo Otkrivenje i brojne
apokaliptike vizije srednjega veka.
Hrianski izvori su, vie nego antiki, Danteu mogli tematizovati viziju putovanja
kroz onaj svjet kao viziju uspenja.
1. Judejska i semitska tradicija uopte imala je razvijene predstave o paklu kao
mjestu ispatanja dua posle smrti, odnosno o raju kao nagradi za one koji su
izmakli iskuenjima grijeha i slabosti.
2. Jedan od vanih izvora za hrianske vizije jeste mesto iz II poslanice
Korinanima sv. apostola Pavla o putovanju do treeg neba(Znam ovjeka
u Hristu koji pre 14 godina da li u svom tijelu, ne znam, ili bez tijela, ne
znam, Bog to zna bi uznesen do treeg neba; i znam za tog oveka da li u
svom tijelu, ili van tijela, ne znam, Bog to zna da bee iznesen u raj, i da je
uo neiskazive rei koje ovjeku nije doputeno da govori).
3. Drugi vani izvor za hriansku viziju su alegorijske predstave iz Novoga
zavjeta koje su najrazvijenije u Otkrivenju sv. Jovana Bogoslova.
4. Ve u III vjeku na grkom jeziku nastaje apokrifna

Apokalipsa Pavla (ili Vizija

Pavla), vjerovatno rad nekog Egipanina, koja se krajem IV ili poetkom V
vjeka prevodi na latinski i potom biva nairoko prepisivana i irena sve do XV-
XVI vjeka: u njenoj II knjizi se pria o nebeskom gradu, okruenom sa 12
zidova i 4 reke; u III knjizi je re o oblasti muka, sa rjekom ari, usred leda i
snijega gdje due u mukama ispataju grehe; IV knjiga je molitvena i govori o
ponovnoj Pavlovljevoj posjeti raju.
5. Srednji vjek je i sam dao brojne doprinose razvijanju zagrobnih vizija,
apokaliptikoj i eshatolokoj literaturi svake vrste, od Dijaloga Grgura Velikog
(6. vjek), preko razliitih popularnih (pukih, narodskih) apokalipsi i vizija,
predstava o poslednjem, tzv. Stranom sudu

, slika o raju i o paklu, sve do

Apokrifan nesiguran, sumnjiv, laan, podmetnut. Apokrifni spisi spisi ili knjige koje crkva ne priznaje kao
prave (za razliku od kanonskih).

Strani sud bog je odredio jedan dan da pravedno sudi svetu. Bog e suditi svakoga prema njegovim djelima bez
pristrasnosti. Tom e strogom sudu biti podvrgnuti bludnici i preljubnici, bezbonici, lani uitelji, pa i sami
pobunjeni aneli, zloesti biskupi i neverne udovice koje ne ostaju u stanju svog udovitva. Hristos e tada vriti
9
niza spisa nastalih u XII vjeku, poput Vizije Tundala (sa oko 200 prepisa samo
u tom stoljeu), Cvetova povesti Rodera iz Vendovera i Velike hronike Metju
Parisa, istilita sv. Patrika, pa do Vizije Turkila iz 1206. posle ega za neko
vrjeme kao da prestaje dalje nastajanje ovakve literature. XIII stoljee ono u
ijem se neposrednom duhovnom okrilju formirao Dante uopte je stoljee
koje se esto opisuje kao vjek intelektualnog i umejtnikog zastoja, kao vjek
koji je bio posveen obradi dotle akumulisanih saznanja i otkria.
-Legende o Vergiliju:
Ali srednji vjek je takoe razvio jednu posebnu predstavu o Vergiliju kao o nekoj
vrsti antikog, paganskog proroka Hristovog dolaska. Ta se predstava inspirisala
njegovom IV eklogom (esto zvanom Mesijanska), koja govori o posljednjem
vremenu i roenju boanskog dejteta (deko e postati Bog, s njim e prestati
gvozdeni, i nastae svuda zlatni vjek, i oslobodie se svjet vjeitoga straha, emu
e prethoditi ratovi, brojne i opake bolesti, unitenja gradova i masovne pogibelji, ali
e se, potom, svi radovati novoroenom detetu spasitelju), kao i VIII eklogom
(arobnjakom), koja govori o magijskim umjeima arobnice kad vraa svog
voljenog Dafnisa iz mrtvih ponovo meu ive. Srednjevjekovni Vergilije je tako
postao onaj ko je najavio kako zbivanja iz Jevanelja (dobra vijest o pojavi
Spasitelja), tako i onaj ko je najavio i strani sud i vaskrsenje, pa je hrianska i
popularna imaginacija za njega vezivala i na njega prenosila brojne lokalne legende
o magiji, sveznanju i onostranim moima. Taj je Vergilije iz srednjevekovne mate
stvarao arobne ivotinje od metala, vjeite vatre i izvore tople vode za sirotinju,
mostove u vazduhu kojim se mogao vinuti preko planina ili mora, arobna ogledala
iz kojih se vidjela budunost; tzv. stihomantika gledanje u stihove bila se razvila
kao tehnika proricanja iz nekog njegovog nasumino uzetog stiha; pojedinim
njegovim stihovima, pak, pripisivala se isceliteljska mo; negromantija se takoe
vezivala za lik ovakvog Vergilija, sve do naih krajeva tzv. vrzino kolo (Verzilovo,
tj. Vergilijevo kolo) opisano je i kod Vuka u Rjeniku, gde se aci grabancijai

hvataju u kolo i tu itaju nekakvu osobitu knjigu, da bi potom krenuli sa vilama i
avolima da vode oblake u vrjeme grmljavine, oluje i grada. Vergilije sveznadar,
mag i prorok, a ne samo Vergilije pesnik, postae za Dantea alegorijska figura
pjesnika-znalca, paganina ne samo prihvaenog, nego i slavljenog u hriansko
doba.
-Boetijeva Uteha Filozofije:
ulogu sudije ivih i mrtvih. Otkrivenje u grubim crtama daje jeziv prizor ovog poslednjeg suenja. Jao onome ko
bude sudio blinjemu, i sam e biti suen po onom merilu koje je primenjivao na druge.

Grabancija prema starom narodnom verovanju onaj koji proe kroz vilenjaku kolu te stekne natprirodnu
mo. avolov uenik, mag.
10
Meu izvorima za Dantea ne toliko za samu Komediju, koliko za spise koji su joj
prethodili poput Novog ivota ili Gozbe (Convivio), kao i za literaturu na koju se
Komedija mogla, ponekad i tematski osloniti valja pomenuti i Boetijevu Utehu
Filozofije (Consolatio Philosophiae). Boetije (5 6. vjek) je Utehu Filozofije napisao u
zatvoru ekajui pogubljenje na koje je bio osuen; tu se, kao u Danteovoj Gozbi
kasnije, javlja Filozofija u liku uene, milosrdne ene koja tei mudrou. Boetije je
poslednji veliki autor rimske knjievnosti, koga je hrianstvo rado prihvatilo utoliko
to govori o jednome bogu (mada bez pominjanja Hrista), to je, uz temu utjehe u
mudrosti i znanju, godilo srednjevjekovnim uima i mentalitetu, veoma opsjednutim
pitanjima prolaznosti ovozemaljskog ivota, smrti i onoga to dolazi posle smrti.
Njegov je spis bio nairoko itan i prepisivan, pa i prevoen s latinskog na jezike ije
je formiranje jo u zaetku: tako, engleski kralj Alfred Veliki nalae oko 900. godine
da se saini prevod, to e ponoviti i oser koji 1382. iznova prevodi Utjehu;
poetkom XI vjeka javlja se njen prjevod na nemaki, krajem XIII veka na francuski.
Danteova Beatrie, kao alegorija milosti i utehe, duguje dosta toga modelu Filozofije
kod Boetija.
Ali Boetijeva Uteha Filozofije je u poznom srednjem vjeku bila jo uticajnija kao
anrovski obrazac. Ona pripada vrsti tzv. prozimetra, kombinovanju stihova kojima
slijedi prozni komentar ili kraa pripovjedna epizoda. Dante je slijedio ovaj obrazac
u Novom ivotu i u nedovrenoj Gozbi (neuspjeh ovog poslednjeg spisa na svoj
nain je doprineo nastanku zamisli za Komediju).
-Bernard Silvestar, Alan iz Lila, i Bernard od Klervoa:
Meu vanim autorima koji su negovali prozimetar kao knjievni rod u XII vjeku
nalaze se najvei autori tog stoljea Bernard Silvestar sa spisom De universitate
mundi (O cjelini svjeta, ili O vaseljeni), i Alan iz Lila, sa svojim Antiklaudijanusom.
Oba djela imaju za temu stvaranje svjeta kod Bernarda Silvestra je re nastajanju
makrokosmosa i potom ovjekovog svjeta, mikrokosmosa, kod Alana iz Lila o
stvaranju savrenog ovjeka preko Prirode, Nature; oba prozimetra pripadaju
teoloko-filozofskoj epici, i kombinuju antika saznanja sa hrianskim uenjima.
Dante je mogao brojne motive za Komediju nai u ovim djelima, kao to je motiv
produhovljenog erosa koji vodi ka nebeskom spasenju na kojem je takoe
izgraen lik Beatrie mogao nai kod uticajnog pjesnika iz druge polovine XII veka
Bernarda od Klervoa, koji, nakon Vergilija i Stacija, biva trei, poslednji voa Danteu
u zavrnim pjevanjima Raja, i iji spisi, a posebno stihovi u kojima ideju enskog i
ljubavi uzdie,preko ara duhovne kontemplacije (excessus mentis), do lika Majke
Boije, predstavljaju unutar hrianstva oslonac za legitimaciju ljubavi kao
duhovnog putokaza ka transcendentnoj sferi. Takav motiv e iz srednjega vjeka
11
preko Dantea prelaziti i na renesansne autore, i vaie sve do Getea i njegovog
veito enskog iz Fausta.
HERMENEUTIKA ETIRI ZNAENJA

-Kako je Commedia postala divina?
Kako je dolo do toga da Danteova Komedija dobije epitet boanstvena, i zato je
ta odredba ula ak i u naslov? Poev od sredine XVI stoljea prvobitni, Danteov
naslov morao je da zvui jo udnije nego pre toga, ako imamo u vidu da upravo od
sredine tog stoljea novootkrivena Aristotelova Poetika zapoinje svoj moderni upliv
na shvatanja ta su to osnovne knjievne klase, tj. rodovi tragedije i komedije.
Tragedija definitivno postaje nain uzvienog govora i radnje plemenitih likova, dok
se komedija vezuje za aljiv, nii ton, za zabavu plebsa, kako su i pokazivale rimske
komedija Plauta i Terencija, i to je ponovo oivjela renesansna lakrdijaka
improvizacija pod imenom commedia dell'arte.
Srednjevjekovni misterijski prikazi, pak, za izraz komedija vezivali su takoe
zamisao radosti, ali takve koja je u duhu jevanelja kao radosne vjesti, pri emu
ton nije bio lakrdijaki, ve uzvien. Jedna od takvih misterija, znana pod nazivom
commedia dell'anima poinjala je onim to je bilo stanje ljudskoga (umano), ega se
treba osloboditi, kako bi se kroz proienje (spoglia) dolo do stanja obnove
(rinnova): dua se tako od tijela kree navie ka umu. Isto kretanje navie bie i
glavno obeleje Danteove Komedije, ali kako je renesansa od XVI vjeka komino
povezala opet sa niskim tonom, potreba da se naglasi Danteovo srednjevjekovno
kretanje navie i upuenost njegovog glavnog djela ka teolokim znaenjima i doveli
su do isturanja i isticanja epiteta boanska ili boanstvena (divina) uz izvorni
naslov.
-Razlika izmeu komedije i tragedije kod Aristotela i u
renesansi, i kod Dantea:
Sam Dante je u pismu (poslanici) svom veronskom zatitniku Kangrandeu dela Skali,
uz koju mu alje upravo zavren Raj, etimoloki objasnio svoj naslov i razliku
komedije od tragedije na sledei nain:
Naslov knjige je 'Zapoinje Komedija [Incipit Commedia] Dantea Aligijerija, po
roenju Firentinca, ali ne po obiajima'. Pri tome, valja znati da 'komedija' dolazi od
kmos, selo, i oda, pesma, te je komedija poput 'seoske pjesme'. Komedija je takav
rod pjesnike pripovesti da se razlikuje od svih ostalih.
12
Graom se razlikuje od tragedije po tome to je tragedija u poetku divna i mirna,
ali je kraju ili u zavretku smradna i uasna; a to je tako jer kau da dolazi od rijei
tragos, jarac, i oda, pjesma, pa je to 'jareva pesma', smradna poput jarca, kao to
pokazuje Seneka u svojim tragedijama. Komedija, istina, zapoinje surovou o
nekoj pojavi, ali se njena sadrina sreno zavrava, kao to pokazuje Terencije u
svojim komedijama. Zato su neki pisci poslanica uobiavali umjesto pozdrava
pozdraviti 's tragikim poetkom, a komikim zavretkom'.
Takoe se razlikuju i u nainu govora, jer tragedija govori zanosno i uzvieno, a
komedija mirno i ponizno; kao to hoe Horacije u svojoj Poetici, gde doputa da
komiki pjesnici govore kat-kad kao tragiki, i obrnuto: 'Ponekad i komedija podigne
glas / I srditi Hremet ohole zbori rei; / A tragiar se jada prostim govorom.'
Prema tome, jasno je zato se ovo djelo naziva Komedijom. Pogledamo li, naime,
grau, ona je u poetku uasna i smradna, jer je Pakao; na kraju je srena, poeljna
i milotvorna, jer je Raj. Pogledamo li nain govora, on je tih i ponizan, jer je to
narodni govor, jer njime opte i ene.
-Uenje o etiri znaenja:
U istoj poslanici Kangrandeu, pisanoj po okonanju svog glavnog djela, i neto pre
smrti, Dante napominje kako valja itati, to jest razumeti djelo: Zarad poimanja
reenoga valja znati da dotino djelo nema jednostavno znaenje, ta vie moe se
kazati da je polisemno [polysemum], to jest viestrukog znaenja, jer je jedno
znaenje koje je prema slovu, a drugo prema znaenju tih istih slova. Zato se prvo
zove doslovno, a drugo alegorijsko ili moralno ili anagogijsko. Ova podela znaenja
izmeu doslovnog s jedne strane, i alegorijskog, odnosno moralnog ili anagogijskog,
s druge, bila je ve razraena u prozimetru koji je Dante pisao pre nego to se
upustio u stvaranje Komedije. Ve u nedovrenom spisu pod naslovom Gozba
(Convivio ili Convito), sainjenom od pjesama kojima slijede komentari, u duhu
Boetijeve Utjehe filozofije, sa figurom gospe Filozofije koja e se, nakon prve pojave
u Novom ivotu (Vita nuova), iznova preobraziti u lik Beatrie, Dante na sljedei
nain (na poetku drugog dela Gozbe) obrazlae polisemiju pjesnike tvorevine:
Ova objanjenja, kako je ve reeno u prvoj glavi, treba da budu doslovna i
alegorijska. Da bi to bilo moguno, valja znati da se spisi mogu shvatati i
objanjavati prema etiri glavna znaenja.
1. Doslovno: ono koje se ne protee dalje od slova tobonjih rei [parole fittizie],
kao u pjesnikim sastavima.
2. Alegorijsko: ono znaenje koje se skriva pod platom tih sastava, istina
skrivena iza lijepe lai. Kada Ovidije veli da je Orfej harfom krotio zvjer,a
drvee i kamenje privlaio sebi, to znai da mudar ovjek moe instrumentom
svoga glasa okrutna srca da uini krotkim i pitomim, i prema svojoj volji da
pokree one koji u sebi nemaju ivota spoznajnog i umjetnikog; jer oni koji u
sebi nemaju intelektualnog ivota, skoro da su kao kamenje... Istina, teolozi
13
uzimaju to znaenje drukije nego pjesnici, ali kako je moja namjera ovdje da
slijedim nain pjesnika, uzimam alegorijski smisao onako kako ga pjesnici
uzimaju.
3. Moralna pouka: ono koje itaoci treba briljivo da otkriju u napisanome, na
korist svoju i onih koji su spise stvorili: takav se primjer moe vidjeti u
Jevanelju,kad se Hridt popeo na goru da bi se preobrazi, a sa sobom je od
dvanaest apostola poveo trojicu, iz ega se moe izvui pouka da u
najtajnijim stvarima treba da budemo u malobrojnom drutvu.
4. Anagogijsko, to jest znaenje navie; ono nastaje kad se izlae duhovno
znaenje neega to je takoe istinito i u doslovnom znaenju, pa opisanim
stvarima oznaavamo vie pojave vjeite slave; takav se nain moe vidjeti u
onom p jevanju Proroka [Psalmi, 113] kad veli da je izlaskom naroda Izrailja iz
Egipta Judeja postala svetom i slobodnom. I kao to je to istinito u doslovnom
znaenju, tako je istinito i ono to se u duhovnom znaenju podrazumjeva,
naime da dua, izaavi iz greha, postaje sveta i slobodna u svojoj moi.
-Istorija uenja o etiri znaenja:
Danteovo upuivanje na etiri znaenja od kojih bi se sastojao smisao nekog teksta
ima prevashodno teoloke korjene, a ti korjeni seu sve do poznoantikih tumaa
mitologije koji su nastojali da primjene retorika naela na razumjevanje predaje.
Retoriko razdvajanje smisla na doslovno i preneseno znaenje prihvatano je kod
prvih hrianskih mislilaca na razliite naine.
Ve u teologiji sv. Pavla nailazimo na jedno zanimljivo potiskivanje doslovnog za
raun prenosnog, u znamenitim reima kako slovo ubija, a duh oivljuje to nas
navodi da prevashodno ispitujemo duhovno (1. Kor. 2, 14), tj. da u poimanju
biblijskog teksta dajemo prednost znaenjima koja nisu doslovna, ve posredna,
izvedena, i u irem smislu metaforika.
Znaajno ukrtanje antike retorike tradicije sa hrianskom dogmatikom vezano
je za ime Origena (3. vjek), koji se oslanjao na platonovsku podjelu svjeta ljudskog
na ono to je tjelesno tom podruju odgovaraju tjelesna, doslovna znaenja, sa
disciplinama fizike, ono to se odnosi na duu (psyche) emu pripadaju moralna
znaenja, sa disciplinom etike, i na ono to odgovara duhu (pneuma ili nous) emu
pripadaju alegorijska ili anagogijska znaenja, a ime se bave bilo enoptika (ili slina
mistika uenja), bilo filozofija. Ovoj podjeli na sferu praktinog, socijalnog i
teolokog odgovarale su one egzegeze tumaenja biblijskog teksta koje su bile ili
expositio historica ili expositio mystica, ili povjesno ili eshatoloko izlaganje.
Origen je u svojim tumaenjima primenjivao naelo prenosnog okretanja (ton
metaleptikon tropon), tj. prenoenja po smislu gde prednost stiu ona znaenja
koja su metaleptika

znaenja koja, u strukturi smisla, dolaze vremenski poslije

onih na koja bi neposredno (doslovno) upuivao sam znak. Iako je Origenov princip
-
Metalepsa termin antike retorike za trop koji nastaje kada se jedan pojam zamjeni metaforikom rjeju koja ne
odgovara datom kontekstu: Jezik gore posjee nego sablja (narodna poslovica).
14
alegorizacije biblijskog smisla vaio kao putokaz hrianskoj egzegezi tokom itavog
srednjega vjeka, sam je Origen u VI stoljeu osuen kao heretiki mislilac, kao neko
ko je ponekad umio previe da helenizuje novozavetnu poruku, tj. da previe
slobodno i otuda suvie prenosno, metaforiki razumije temeljni hrianski,
jevaneoski dogaaj Hristovog ovaploenja i vaskrsenja, dogaaj koji, pak, po
hrianskoj dogmi valja u prvom redu shvatiti doslovno.
-Podjele unutar smisla:
Origenova shema od tri znaenja proirie se, nakon Huga od sv. Viktora (12. vek) i
kole tzv. viktorovaca u XII i XIII stoljeu na shemu od etiri znaenja, onu koju e
preuzeti i Dante. Naime, im se jednom unutar govora prepozna naelo razlike kao
ono koje sutinski uestvuje u tvorbi smisla, im se ustanovi podjela izmeu
doslovnog i prenosnog znaenja, ta e se razdeoba iriti i umnoavati.
Poetna distinkcija kod sv. Jeronima izmeu povjesnog i tropolokog (historia
stricta, tropologia libera), kod sv. Avgustina na ono to pripada podruju znanja
(scientia) i ono to pripada podruju mudrosti (sapientia), odnosno, unutar
alegorijskog polja znaenja na alegoriju povesti (allegoria historiae) i alegoriju
besjede (allegoria sermonis) posebno e se razvijati u polju tzv. prenosnih
znaenja. Kako je alegorija pre svega takav nain govora gde se (smatra da se)
kae jedno, kako bi se reklo neto sasvim drugo odnosno gdje je, za razumjevanje
onoga to je reeno, potrebno jedan niz znakova povezati sa nekim drugim nizom,
gdje su ove dvije serije heterogene jedna drugoj i vremenski se ne poklapaju, ve
jedna prethodi drugoj koja se na nju oslanja ona je mogla obuhvatiti pod sobom
razliite druge govorne figure, od metafore i metonimije sve do sinegdohe i simbola.
Prevlast alegorije nad simbolom, na primjer, dolazi usljed osnovne podijele svjeta na
boansku i na ljudsku sferu, na dva heterogena niza znakova od kojih je ovaj drugi
niz, vezan za polje ljudskog, onaj niz koji treba povezati sa prethodnim, boanskim
nizom koji mu uvek i naelno prethodi. Znak se tako oslanja na drugi, prethodni i
heterogeni znak, ime se gradi alegorija kao opti princip itanja svjeta, koji u sebi i
dalje uva sutinsku pod jelu na boansko i ljudsko, omoguujui komunikaciju
izmeu ta dva polja. Naelo alegorijskog itanja nije se zaustavljalo samo na
granicama govora i tekstova, drevnih mitova ili novijih legendi koje treba
pretumaiti i podvesti pod hriansku paradigmu: osim tzv. alegorije u reima
(allegoria in verbis ili allegoria verbi) za itav srednji vjek e postojati i alegorija u
stvarima ili dogaajima (allegoria in factis ili allegoria facti), tj. drukije znaenje od
neposrednog koje se moe povezati sa nekom stvari ili sa nekim zbivanjem. Otuda,
kad se govori o velikoj srednjevjekovnoj simbolizaciji svjeta, treba imati u vidu da je
zapravo rije o alegorizaciji svjeta, pokuaju usklaivanja, sinhronizacije svih pojava
shodno hrianskoj paradigmi o mogunoj koincidenciji boanske vjenosti i
ljudskog trenutka.
15
-Kod Dantea, u navedenom odlomku iz Gozbe, postoje
dvije razdeobe:
Najpre je posredi podjela izmeu onoga to je doslovno, to je vezano za tobonje
rei ili fiktivni govor, i onoga to je alegorijsko, prenosno. Znaci kojima se ljudi
slue sami za sebe nisu nita drugo do konvencije, vrsta fikcije u koju se vjeruje kao
u neto to ima smisao; pjesniki sastavi, prie ili fabule nemaju drugu ulogu do da
razviju ove konvencije to je mogue uspenije, kako bi se na njih, kao na
spoljanjost, mogla osloniti znaenja koja su unutranja, ona do kojih se dospjeva
prenoenjem ka skrivenom. Alegorijski prenos je otuda put ka skrivenom,
unutranjem, istinitijem nego to je spoljanjost samih znakova onako kako su dati;
alegorijski prenos je i duhovni prenos, prenos duhom koji tek ini da se znaci mogu
oivjeti, tj. da im se mogu pridati znaenja. Primer iz Ovidija, gde Orfej oivljava
neivo ili pokree nerazumno, vie je od primera. Taj primer za rad duha, gdje se ide
od neivih znakova ka ivom smislu, jeste neka vrsta globalne alegorije za
odnos jezika i uma. Ali ve time to se navodi primjer iz jednog pjesnika (Ovidija),
koji sam govori o pjesniku (Orfeju), kae se i da bi osnovni model po kojem valja
razumjeti odnos jezika i uma onaj koji daje pjesnitvo, a ne teologija u uem smislu:
pjesnici su, naime, za Dantea ti koji govoru daju ivot, koji znacima omoguuju da
sebi pribave znaenja, pa je paradigma za razumjevanje govora u pjesnitvu, a ne
bogoslovlju.
Druga razdeoba se tie odnosa unutar alegorijskog znaenja koje se dalje dijeli na
moralno i anagogijsko, na pouku koja se moe izvui u socijalnom ili sv jetovnom
polju ivota, i na nadznaenje vezano za semantike projekcije koje dopiru u sferu
transcendentalnog i v jenog . Moralno znaenje ili pouka jeste takvo da ga itaoci
tee otkrivaju, to jest da treba da ga briljivo trae, kako kae Dante. U emu je
ova tekoa? Najvie u tome to je rije o jednom povezivanju ili sintezi koja treba
da se ostvari izmeu teksta i onoga to bi on mogao znaiti za pojedinca u vremenu
njegovog ogranienog, konanog ivota, za odreen odsek vremena u kojem stoji
njegovo pojedinano postojanje. Iako primer Hrista i molitve na gori upuuje na
neto to bi, shodno vanosti tog primera i injenice da dolazi iz teolokog registra,
vailo za svagda, ipak je taj primjer vezan za vrlo osobene, izolovane okolnosti (za
najtajnije stvari), to jest za vrjeme uzeto u njegovim djelovima koji mogu biti
trenuci. Moralno znaenje je takvo da povezuje znake i pojedinano, ak trenutno,
dok je anagogijsko znaenje ono koje povezuje znake i v jenost .
Unutar alegorijskog znaenja druga Danteova semantika podjela upuuje na jednu
podjelu u vremenu, na temporalne sinteze koje se mogu ostvariti govorom preko
itanja koje, na svoj nain, razvija ili eksplicira znaenja koja su u tekstu svijena ili
implicirana.
16
-Prevlast doslovnog:
Nakon to je razvio doktrinu o etiri znaenja doslovnom, alegorijskom, i u okviru
ovog poslednjeg o moralnom i anagogijskom Dante dodaje neto to je od velike
vanosti za itavu tu doktrinu: U takvom predstavljanju mora doslovno znaenje
uvjek biti prvo, jer je ono to u iji smisao su sva druga znaenja ukljuena i bez
kojeg bi bilo nemogue i nerazumno shvatiti ostala, a naroito alegorijski smisao.
Dante razvija ovaj motiv prednosti doslovnoga nad ostalima nudei tri niza
argumenata iz sholastikog aparata ondanje misli, ali ih i sam previja shodno
svojim potrebama, koje nisu sholastiko-teoloke, ve pjesnike.
1. Tako, on kae kako budui da je u spisima doslovno znaenje uvek spolja,
nemogue je doi do drugih znaenja, konano do alegorijskog znaenja, ako
prvo ne doemo do doslovnog. Doslovno znaenje, rijei uzete u svojoj
konvencionalnosti, imaju i prostornu i vremensku prednost: one su
spoljanjost za neku unutranjost koju sadre, obuhvataju sobom, i one
prethode, u vremenskom sledu razumjevanja, znaenjima koja dolaze tek
posle, kroz itanje.
2. Drugi argument za prednost doslovnog tie se odnosa forme i subjekta:
nemogue je doi do forme ukoliko ve nije na raspolaganju subjekt kojem
se forma ima prilagoditi, (...) ako materija, to jest subjekt, nije pripremljen i
prireen (...). A poto je doslovno znaenje uv jek subjekt i materija
um jetnosti , posebno alegorijske, nemogue je saznati umjetnost prije nego
to saznamo njega. Disponibilnost subjekta, onoga to je nosilac (podmet)
znaenja, upuuje na doslovnost, na funkciju rjei koje treba razviti postaviti
i rasporediti tako da budu oslonac svakoj daljoj predstavi koju ukljuuju u
sebe.
3. Tu funkciju doslovnoga i njegovu formalnu prednost Dante uvruje i treim
argumentom, argumentom arhitekture ili kompozicije, gdje je doslovno
predstavljanje temelj svih drugih znaenja, osobito alegorijskog, pa je
nemogue sagraditi druga znaenja pre nego to sagradimo njega.
Otuda itava konstrukcija etiri znaenja zavisi prevashodno od toga da li je dovoljno razvijeno prvo,
temeljno, prostorno i vremenski prethodno znaenje, to jest ono koje nazivamo doslovnom, a koje se tie
samih rijei. One su osnova za dalja oblikovanja, pre svega za formu alegorije i za ostala, izvedena
znaenja. Utoliko je alegorijsko posredno, preneseno znaenje uslovno, zavisno od doslovnog. Po
tome je Dante na suprotnom polu od teologije, u kojoj bi doslovno bilo zavisno od prenosnog, duhovnog.
On i sam to naglaava kad o alegorijskom znaenju kae da teolozi uzimaju to znaenje drugaije nego
pjesnici, ali kako je moja namjera da ovde slijedim nain pjesnika, uzimam alegorijsko znaenje onako
kako pjesnici uzimaju.
Ova Danteova hermeneutika umnogome je odredila putanju istorije tumaenja
Komedije. Komentarisanje u duhu etiri znaenja, posebno alegorijsko-
anagogijskog, zapoinju ve sa Danteovim sinovima, Jakopom i Pijetrom; Bokao se
takoe javlja kao prvi tuma Dantea plaen od strane firentinske optine da dri
predavanja o Komediji; tradicija potonjeg, humanistikog tumaenja Dantea traje,
preko Kristofora Landina i Lodovika Kastelvetra, sve do pred kraj XVI stoljea. Ali tek
17
su predromantiari i romantiari Dantea izdigli na rang pjesnika univerzalnog po
znaaju, to je mjesto koje je zadrao i za pjesnike i pisce u XX stoljeu (kod
Paunda, T. S. Eliota ili Dojsa). Od 1920. pa nadalje italijanistika poznaje i dva
specijalizovana asopisa koja su u cjelini posveena dantologiji (to su Giornale
Dantesco i Bolletino dela Societa Dantesca koji izlaze dva puta mjeseno), a
krunu predstavlja izdavanje estotomne Danteovske enciklopedije (Enciclopedia
dantesca, 1970-78).
HIJAZMI KOD DANTEA

-Komedija kao il poema sacro:
Na samom poetku XXV pjevanja Raja, Dante za svoju Komediju kae da je il poema
sacro sakralna poema, sveta pjesma na koju su poloili ruke (rukopoloili
je u liturgijskom znaenju, odnosno doslovnije imali udjela) i nebo i zemlja.
I to bi mogao biti najobuhvatniji hijazam za kojim Dante traga: ukrtanje nebeskog i
zemaljskog sv jeta , dva velika poretka koja ne samo da ograniavaju i obuhvataju
ovjekov svjet, ve mu, prema hrianskoj paradigmi spasenja, pruaju glavne
smjerove za kretanje njegove vlastite sudbine. Ta dva poretka su radikalno
heterogena, i srednjevjekovna hrianska umjetnost sastoji se bilo u pokuaju da se
oni poveu preko velikog mehanizma alegorije, da se jedan poredak najpre onaj
nebeski, duhovni i unekoliko apstraktni postavi isprva naporedo a onda previje
preko drugog poretka i time uini opipljivijim, zemaljskim, bilo da se ovom
pitanjem poretku prida odreeni smisao, da se nad njim nadvije onaj prvi, kao
poredak vieg smisla. Izmeu ta dva poretka postoji, za svet hrianstva, jedan rez,
praznina koju ispunjava alegorija kao kombinovanje heterogenih nizova znakova,
gde se jedan niz oslanja na drugi, koji mu vremenski prethodi, tako da se alegorijsko
kombinovanje, njena compositio, uspostavlja kroz stupnjeve, kroz hijerarhijsko
svladavanje poetne heterogenosti.
-Hijazam kao jezgro Danteove alegorije:
Dante u ovu optu shemu srednjevjekovne alegorizacije unosi neto novo.
Alegorizacija kod njega nije samo postupak povezivanja prethodno ustanovljenih
poredaka, ve unutar nje postoji hijazmiko ukrtanje tih poredaka tako da oni
izmeu sebe mogu izmenjivati svojstva. Danteova alegorija

je hijazmika, a

Alegorija proirena metafora. Zamjena jednog sadraja drugim koji mu je slian po optoj strukturi i nekim
pojedinostima.
18
hijazam

figura ukrtanja heterogenog i protivnog doputa odreena izokretanja,

izvjesne obrte koji dotle nisu postojali.
Tako, na primjer, poredak nebeskog moe se uiniti zemaljskim: kazne koje ekaju
grenike pre svega su ustanovljene na nebu, ali se one realizuju kao pakao koji se
sputa na zemlju i ak ide ispod zemlje, tanije silazi unutar nje i nastanjuje se kao
sadrina podzemlja, dok se jedno zemaljsko bie sam Dante kao hodoasnik ovog
podzemlja potom izdie, preko planine istilita, ka nebeskom raju. Kad Dante
kae da su njegovu svetu poemu rukopoloili i nebo i zemlja, onda je ovo ii
znak jednog povezivanja koje nije samo alegorijsko slaganje dva poretka jedan na
drugi, ve i znak hijazmikog izmenjivanja svojstva tih dvaju poredaka, mogunost
njihovog izokretanja jednog ka drugom i jednog u drugi. Kod Dantea jo uvek ostaje
alegorijski mehanizam superponiranja poredaka, koji u sebi uva princip njihovog
razlikovanja, samim tim i kontrole obrta koji dolaze ili mogu doi iz mehanizma
hijazmikog ukrtanja; to jo nije budue, daleko slobodnije renesansno izokretanje,
ali je samo naelo izokretanja ve tu, iako kontrolisano i ograniavano, zauzdavano
alegorijskim kombinovanjem.
Brojne su serije koje se mogu kod Dantea izdvojiti kao graa za alegorijsko
kombinovanje heterogenog i za hijazmiko ukrtanje protivnoga. Postoji:
- tematski hijazam kao prolaenje kroz pakao ka raju,
- metafiziki hijazam ukrtanja neba i zemlje, ovjeka i Boga, ivota i smrti,
- formalni hijazmi gde se, na primjer, naelo konanog oblikovanja stihova
kroz jedanaesterce kombinuje sa njihovim potencijalno beskonanim
ulanavanjem kroz tercine ili terza rime, dajui nam ukupno 14.233 stiha u
100 pjevanja, podeljenih na tri dijela od kojih se sastoji itava Komedija.
- Moe se govoriti o kombinovanju i ukrtanju razliitih stilova ili modusa
govora, visokog, sveanog ili uzvienog, onakvog kakav je bio epski stil
Vergilija, sa niskim, ponekad grotesknim, usmerenim na runo i strano,
svakodnevnim stilom preuzetim iz srednjevjekovog govora.
- Nita manje, moe se govoriti i o ukrtanju samih govora: pisana na
italijanskom, Komedija uzima za osnovu firentinsko nareje, ali ga dopunjuje i
drugim ondanjim narejima srednje i gornje Italije, pri emu se, u pozadini
ovog stvaranja novog pjesnikog idoma

, nasluuje i uloga latinskog kao

Hijazam ime je izvedeno iz oznake za grko slovo X koje daje grafiku sliku ove konstrukcije. Radi se o tome
da se ukrteno postavljaju (bilo sinteksiki, bilo sadrajno) analogne rei, grupe rijei ili reenice: drugi par stoji u
obrnutom rasporedu prema prvom kao u ogledalu. (AB + BA) Na pr: Lako mae, al udara teko.
"
Idiom:
1. nareje nekog kraja, govor, dijalekat
2. leksika jedinica specifine strukture i znaenja karakteristina za odreeni jezik. Gramatiki neproduktivna
jer se po istom obrascu ne mogu obrazovati slini izrazi. Leksiki okotala jer se jedna re u sastavu idioma ne
moe zameniti drugom. Semantiki neprozirna jer znaenje celog idioma po pravilu nije suma znaenja
njegovih sastavnih delova. Na pr: povjesti rauna, dopasti nekome aka, raditi nekome o glavi, kupiti maku u
daku, zbijati alu, sitna riba, orava posla. Od idioma treba razlikovati metaforu i klie.
19
kontrolnog jezika, tradicionalno nadreenog vulgarnim, tj. narodskim
govorima.
-Stvaranje jezika u jeziku:
U spisu De vulgari eloquentia, pisanom na latinskom jeziku, ali u odbranu volgare
nareja, Dante nee samo obrazlagati vitalnost i upotrebljivost volgare govora kao
nareja, kao lokucije

, ve e ii dalje, prenosei na ovu lokuciju one mogunosti

koje je imao latinski, pokazujui da je taj, puki govor mogue koristiti i kao govor
visoke rijeitosti, kao modus elokvencije. Da bi se volgare mogao ustanoviti kao
govor sposoban za elokvenciju, rijeitost istog stupnja na kakvom je latinski, taj
govor treba otkriti ispod naslaga svakodnevne upotrebe, tj. stvoriti ga kao jezik u
jeziku, stvarajui u isti mah na njemu pjesnitvo koje:
- nee biti samo lirski izraz (to su ve uinili provansalski pjesnici, a posle njih
sicilijanska kola lirike i sam Dante sa svojim starijim prijateljima iz kole
slatkog novoga stila, Gvidom Gvinicelijem i Gvidom Kavalkantijem),
- ve imati i sposobnost ireg narativnog razvijanja odreenih tema,
- kao i sposobnost da iskazuje odreene apstraktne misli, ideje ili ona znaenja
koja su alegorijska (moralna ili anagogijska).
Stoga e Komedija, za koju je De vulgari eloquentia neka vrsta lingvistike
legitimacije, biti i ukrtanje lirskog sa narativnim i diskursivnim, kao to e biti, u
okviru narativnosti na koju cilja svaka alegorija, kombinovati u sebi makro-, pa i
metanarativne ravni (globalne naracije o spasenju, ali i prianje koje se oslanja na
ono to je ve bilo ispriano, kod antikih ili biblijskih autora) sa mikronarativnim
ravnima, sa onim to e se, kroz presek individualnih sudbina oko 400 likova u
Komediji, uvek izdvajati kao primer za samu sudbinu, kroz sudbinska exempla,
paradigmatinost usuda koji je zadesio bilo antike, bilo biblijske, bilo savremene
likove i linosti.
-Otkrie sopstva u istini samostvaranja. (Subjektivacija
kao polje susreta sa istinom.):
Ali svi ovi i drugi hijazmi ne bi bili moguni bez jednog ukrtanja u ijem je sreditu
sam Dante. Dante pre svega uzima sebe, vlastito sopstvo, za lik i za temu
opisujui putovanje tog vlastog Ja i njegove transformacije ka spasenju. To je veliki
zaokret prema renesansnom, ponovnom otkriu subjektivacije kao naina dolaanje
do istine.
Antika je predala hrianstvu dva naina miljenja:
-
Lokucija nain govora, izraz; izgovor.
20
1. jedan koji je problem odnosa prema sebi, brige za sebe (epimeleia heauto),
stavljao u sredite odnosa prema istini, gdje se do istine dolazi modifikacijom,
pripremom vlastitog sopstva tako da moe susresti ono to se otkriva u istini,
2. i drugi nain, gde je uslov istine jedna vrsta njene objektivacije preko
brisanja, uklanjanja sopstva kao prepreke za njeno zahvatanje.
Prvi nain miljenja dominira Platonovom filozofskom prozom, i onim to se, preko
helenizma, pojavljuje kod Boetija i sv. Avgustina: nije re o zahvatanju istine preko
ideje istog saznanja koje bi uklanjalo subjekt kao nosioca neke radnje, pa i radnje
saznavanja, ve o tome da se istina moe otkriti u razliitim znaenjima tog izraza
ukoliko se, prije svega, brinemo za sebe kao za ono to nosi dogaaj naeg
susreta s otkriem, za svoje sopstvo koje je podmet tog susreta. Tako Sokrat
istie da on prije ne zna nego zna, tj. da nije saznanje to koje mu je cilj, ve da
je, kako kae u Platonovoj Odbrani (Apologiji) Sokrata, nastojao da svoje sugraane,
a pre svega atinsku mlade, navede da se brinu o sebi. Brinuti o sebi znai sebe
izgraivati za istinu, tako da istinu moemo susresti; ona nije unapred data, susret s
njom nije mogu bez prethodne pripreme svoga sopstva, bez naroitih okolnosti koji
nekome omoguuju bilo da sam otkrije neku istinu, bilo da ve otkrivenu istinu
doivi ili na drugi nain sebe povee sa njom. To e biti, u platonovskoj tradiciji
istine, za koju e u prvom redu biti zainteresovana renesansa, sasvim razliito od
onog tipa praktikovanja istine gde subjekt kao sopstvo nije potrebno prireivati za
istinu.
Kod Aristotela na primer brigu o sebi smjenjuje briga o silogistici kao o pravilima
saznavanja koje su nezavisne od sopstva, tj. vae bez obzira na subjekt koji saznaje.
Aristotelov objektivistiki stil, prije svega oslonjen na prirodnonaunu deskripciju
fenomena i, u oblasti metafizike, na najvie klase, kategorije miljenja koje se mogu
formalizovati u sudove saznanja, gdje se istina moe reprezentovati nezavisno od
subjekta, nastavie se u srednjem vjeku preko sholastike.
Renesansa je prije svega reakcija na ovakav nain (aristotelovsko-sholastikog)
objektivisanja istine, ponovno otkrie da je istina sloenija od silogistikih pravila
njenog reprezentovanja, odnosno, u krajnjoj liniji, slutnja da je istina neto za ta
nije dovoljno samo znati ta je neki fenomen, ve jedna relacija prema tom saznanju
koja je i njegova subjektivacija. Vezivanje renesansnih autora za Platona najpre je
vezivanje za ovaj problem subjektivacije istine, za problem istine kao otkria koje
ukljuuje brigu za onoga ko otkriva istinu.
-Pojam subjektivacije:
P ostajanje drukijim na nekom dogaaju , gdje sopstvo trai svoja nova sredita,
nalazi ih ili otkriva u dimenzijama temporalnosti (pri-vremenosti), nazvaemo
subjektivacija. Mi se subjektivizujemo (m jenjamo svoj subjekt, podeavamo ga,
iznalazimo za druge subjekte i za sebe) na razne naine. Djevojka se subjektivizuje
pred ogledalom kad se minka i tako postaje privremeni izmenjeni subjekt za druge
21
subjekte i za sebe. Mladi se subjektivizuje uestvujui u fudbalskim ili koarkakim
igrama, bilo kao uesnik bilo kao posmatra. Meu mnogim subjektivacijama koje
pokreemo i predajemo im se u ivotu, itanje i pisanje jesu primarni dogaaji,
utoliko to su vezani za polje jezika, a subjektivacije su u osnovi uvjek jezike,
znakovne. Subjektivacija se u naelu moe opisati kao dogaaj invencije sopstva na
tij elu jezika , bilo da je to tijelo verbalni ili paraverbalni govor, bilo da je ono jedno
fiziko tijelo koje ima svoje gestove koji tek trae da budu priznati kao znak (znak
naklonosti ili odbijanja, strasti ili pasije, zanosa ili neuroze).
Danteov spjev Komedija se tako moe predstaviti i kao jedan od puteva
subjektivacije, postajanje Dantea subje k tom za hrianski dogaaj spasenja preko
ljubavnog dogaaja koji ima ime Beatrie. Njeno jo uvek astralno tijelo u isti mah je
govor hrianske agape kroz jezik alegorija i simbola.
-Polja subjektivacije:
Dante kao da sve vrjeme u svom djelu eksperimentie sa subjektivacijom kao
poljem susreta sa istinom.
Ako pratimo spis za koji se smatra da je nastao neposredno prije Komedije, Gozbu
(Convivio) naime, vidjeemo da subjekt tog spisa, gramatiko ja koje nam govori,
poinje u jednom aristotelovskom kljuu: ne samo da se i neposredno, na samom
poetku spisa, pominje Aristotel i to povodom pitanja saznanja (Kao to veli Filozof
na poetku svoje Prve filozofije, svi ljudi po prirodi ude za saznanjem), ve je i
Danteovo ja koje poinje jedno ponizno sopstvo, koje sledi velike autoritete i javlja
se tek kao skuplja tuih mudrosti koje ga vode; bie to poetna pozicija Danteovog
ja u Komediji, gdje je ono takoe voeno od strane drugih (Vergilija, Stacija, sv.
Bernarda, sv. Lucije, Beatrie), i gdje se, kao podreeno, pasiviz ir ano Ja , pojavljuje
tek kao posmatra, a ne nosilac radnje, gdje sebe uklanja pred prizorima do kojih je,
esto preko svoje volje, dovedeno da im bude posmatra.
To poetno ja, potinjeno objektivizaciji pojava, uklonjeno pred njima, doivljava
svoju prvu metamorfozu onda kad postavi pitanje koji bi bio razlog udnje za
saznanjem, saznajne elje, kao u drugoj reenici Gozbe (razlog bi mogao biti taj
da svaka stvar tei vlastitom savrenstvu), gdje se ve odnos prema saznanju
stavlja u okvir ireg odnosa prema istini, a ovaj odnos u jo iri okvir odnosa prema
sebi: ako je elja za saznanjem, saznajni eros, u tome da se tei prema savrenstvu,
to je savrenstvo cilj jednog susreta sa vlastitim sopstvom.
Gozba ovo okretanje prema sopstvu nalazi u tome to se poetno ja sada, nakon
pasivne i samouklanjajue uloge, pojavljuje kao funkcija vlastitog komentarisanja
(Danteovo ja je sada i komentator drugog Danteovog ja, komentator onoga ja koje
je pisalo pjesme, pa je sada lik Dantea i lik komentatora vlastitih proizvoda, a ne
samo figura skupljaa tue mudrosti), kao to e i novo ja u Komediji, nakon
polaznog, pasivnog ja koje samo posmatra dok ga drugi vode, postati jedno Ja koje i
samo govori, komentarie, sudi, jada se nad sudbinom drugih i sebe uporeuje sa
22
njima kako bi, pred prizorima iz Pakla, izb jeglo usud osuenih grenika , odnosno, u
Raju, bilo podstaknuto prim jerima blaenih ne bi li im se pribliilo , tj. kako bi sebe
modifikovalo za istinu koja se, jo uvek odreena hrianskom paradigmom, javlja
kao otkrie spasenja.
Ali ovo obrtanje prema sebi, udvajanje i potom umnoavanje vlastitog ja, nakon
poetnog razdvajanja i suoavanja sa sobom ima barem jo jednu funkciju. Ona se
sastoji u transferu, prenoenju osobina ili odlika koje je sopstvo imalo u jednom
registru na sopstvo koje treba da ima u drugom registru. Dok u Gozbi Dante pie na
italijanskom jeziku kako je izvor sveg autoriteta zapravo latinski jezik, sa svojom
tradicijom i fondom znanja sainjenim od tolikih djela, u spisu De vulgari eloquentia

nailazimo na sasvim obrnutu tvrdnju: Dante sada ovaj spis pie na latinskom kako bi
potvrdio italijanski kao jezik na kome se moe pisati sa pouzdanjem, uverenou u
vlastit govor, sa autoritetom. Kako objasniti ova dva sasvim protivna stanovita? Pa,
u oba sluaja rije je o tome da se jednom registru onom iz koga se poinje, gde
se najprije vlastito sopstvo zatie kao pasivni primalac, kao pratilac istine oduzme
legitimacija i da se ta legitimacija prenese na drugi registar na onaj u koji se stie i
gd je sopstvo nije vie pasivno, ve aktivno ; treba, naime, sa autoriteta latinske
tradicije i jezika prjei na italijanski jezik i od svoga novoga ja nainiti autoritativni
glas. Transfer legitimacije novoga sopstva i njegovog jezika praen je najpre
deligitimacijom jezika ranijeg sopstva; briga o sebi ukljuuje brigu o govoru toga
sopstva, budui da se modifikacija subjekta odvija uvjek u jeziku. Dante nije vie
samo primalac tuih besjeda, ve neko ko stvara vlastite besjede, vlastiti govor,
neko ko postaje i sam autor. Autorstvo nije samo preuzimanje sopstva u novom
registru, ve i ponovno okretanje tog sopstva oko onog registra od kojeg se poelo i
koje se, nakon njegovog deligitimisanja i prenoenja legitimacije na nov registar,
ostavlja kao prazno sredite jednog kruenja, upljina ili nedostatak oko kojeg se
odvija itav ovaj proces subjektivacije.
-Kad Dante u Gozbi objanjava figuru autora, on nalazi da
taj izraz (autore) ima dvostruko etimoloko poreklo:
1. Jedno od njih je potpuno proizvoljno po sadrini, ali je nuno po formi (autore
bi dolazilo, po Danteu, od auieo, to bi znailo povezati rijei: polazi se od
A, onda se okree ka U, pa pravo sa I ide se na E, a onda se vraa na O, pri
emu istinski odslikava ovu figuru auieo, to je figura vrpce), nuno kao isto
kruenje sebe od sebe i ponovo ka sebi, kao vrpca koja se vezuje oko praznog
sredita ili oko nevane sadrine.
2. drugi etimon, drugo poreklo autorstva i onoga to je autorita nalazi u
legitimisanju tog kruenja preko grkog autentin, onog vrijednog vjere i
potovanja, onog to je ne samo autoritativno i autentino, ve autorizuje
(ovlauje, doputa) i autentifikuje (ini vjerodostojnim, istinitim) glas
novouspostavljenog subjekta. Taj novi subjekt stvara samoga sebe, jednim
kruenjem oko praznog sredita u kojem je najpre susreo vlastito sopstvo, da
bi oko tog sopstva igradio novo i izdigao ga na stupanj jedne autentinosti, tj.

Spis De vulgari eloquentia daje pravila za pjesnitvo na nacionalnom jeziku, ali to ini na latinskom jeziku.
23
da bi mu naao istinu u formi jednog samootkria. Danteovo veliko djelo moe
se posmatrati kao nova forma subjektivacije gde se subjekt otkriva kao obrt ili
trop podloan razliitim ukrtanjima, razliitim hijazmima.
-Obrti izmeu horizontale i vertikale:
Rije je o tome da se novi subjekt uspostavi na mjesto starog i iznad njega. itava
arhitektura Danteovog svjeta u Komediji postavljenja je kao kretanje nagore, uspon,
izvlaenje prema vertikali.
To ne vai samo za sam lik Dantea kao putnika prema vrhovima nebesa u Empireju

,
ve i za ostale likove, ija subjektivacija takoe podlijee povlaenju ka vertikali. U
Paklu je svaki od velikih likova (Paolo i Franeska iz V pjevanja, Farinata i
Kavalkante u X pjevanju, grof Ugolino u XXXIII pjevanju, itd.) uzet kao primjer,
exemplum, za odreen tip sudbine, u trenutku kad ispunjava svoju kob, tako to se
iz horizontale svoje ivotne i opte historije povlai ka vertikali na kojoj e nai svoje
mjesto; to je mjesto odreeno prema lestvici grjehova od poetne ravnodunosti
(prema hrianskim vrlinama), preko nasilja (prema drugima i sebi), sve do prevare
(kanjene takoe shodno razliitim stupnjevima u donjim regionima Inferna) jedan
presjek horizontale historijskog vremena koje tee kroz smenjivanje trenutaka i
trenutka koji se potom ustaljuje kao vertikala vjenosti. Svaki od tih likova je,
naime, kanjen usljed neega to je uinio u jednom trenutku svoje ivotne pov jesti
(Paolo i Franeska su, na primjer, uhvaeni u asu ljubavnog zanosa od strane
Franeskinog mua anota Malateste koji ih je pogubio), ali se potom taj as
ustanovljuje kao trenutak koji ima posl jedice za itavu v jenost koju kristalie oko
sebe.
istilite ve svedoi o preobraaju lika koji se moe dalje uspinjati ka nebeskoj
svjetlosti, kao i Raj u kojem je tema uspenja u svjetlost dominantna.
Posmatrano u okvirima Komedije u cjelini, prvobitno izokretanje historijske
horizontale u vertikalu orijentisanu prema vjenosti doivljava svoj novi obrt: sada
je to vertikala koja se ponovo kree, koja se svija prema sebi i iznova postavlja u
horizontalu; vr jeme v jenosti , zaustavljeno transcendentno vrjeme kojem streme
subjekti Komedije ponovo se razvija u vremenu koje tee, ali koje vie nije
historijsko vrjeme, ve vrjeme prie, narativno vr jeme itavog speva .
-Perspektivizam subjekta:
Svi ovi obrti, koji su izgraeni po naelu hijazma obrta i prenoenja svojstava
izmeu, u poetku, suprotnih pojava vezani su prije svega za transformacije
subjekta: Danteova Komedija je veliko pjesniko istraivanje nove subjektivacije.
"
Empirej:
1. u predstavama starih Grka najvii deo neba, ispunjen istom vatrom i svjetlou. Prebivalite bogova.
2. u prenesenom smislu vrhunac, visina, sedmo/deveto nebo.
24
To istraivanje nije usmjereno prema novim saznanjima; saznanje koje bi
objektivisalo subjekt suprotan je put od subjektivacije a to znai prom jene
subjekta koji naputa svoj raniji poloaj i m jenja se u pravcu novog poloaja, kreui
se stazom uspenja i vlastitog prosvetljenja. Kad Dante u XXIV pjevanju Pakla
susretne Odiseja koji mu govori iz vrha plamika u ta je, kanjen zbog svog
prestupa, zajedno sa Diomedom pretvoren, Odisejev prestup ocjenjen u odnosu na
druge prestupnike paradoksalno i isprva nerazumljivo strogo (stroe, recimo, od
jeretika ili ubica) mogao bi se shvatiti
- najprije kao prestup protiv principa vertikale. Rije je, naime, o Odisejevom
posljednjem putovanju na koje je nagovorio svoju druinu, o putovanju na rub
sv jeta, ime se predao jednom horizontalnom istraivanju zarad utoljavanja
vlastite znatielje, zarad vlastitih ciljeva saznanja, um jesto da se okrene
vanijoj iz Danteove perspektive vertikali subjektivacije.
- Takoe je to prestup u odnosu na konvencionalnost: Odisejevo mjesto, u ulozi
nekoga ko je bio zao sav jetnik svojoj druini , pri dnu je osmog kruga paklenih
jaruga, uz varalice, lopove, krivotvoritelje, to jest u krugu svih onih koji ne
potuju ustanove, institucije, autoritete, najvie konvencije bez kojih bi se
sama arbitrarnost jezika i veza izmeu znaka i znaenja uruila u puku
proizvoljnost, u prazninu.
itava struktura subjektivacije koju Dante istrauje svojom svetom poemom,
Komedijom, okree se oko ove praznine koja postoji u jeziku, i nastoji da to prazno
mjesto konstitutivno za svaki subjekt okrui konstruktima kulture (jednako onim
koji dolaze iz paganske antike koliko i onim nastalim u okrilju potonje hrianske
civilizacije srednjeg vjeka), pa time i da zatiti subjekt od nestajanja, da mu prui
nove puteve na kojima on moe na promenjen nain opet susresti i otkriti sebe.
Kazano rjenikom jednog savremenog mislioca, Danteov subjekt sebe
deteritorizuje iz historije, kako bi se, preko privremenih teritorizacija u
vertikalama vjenosti, ponovo reteritorizovao u pjesnitvu, u lirici i naraciji o sebi.
Rije je takoe o prvom velikom pokuaju u historiji knjievnosti da se vlastito Ja
uzme za prevashodni motiv pjevanja i da se prate njegove modifikacije i
samootkria. Iako je sadrina tog pokuaja jo uvjek srednjevjekovna po karakteru,
ovaj dominantni motiv subjektivacije ve najavljuje renesansnu epohu. To je prelaz
sa sholastikog jedinstvenog Ja, odreenog kao logika veliina koja ima jedinstvo u
gramatikoj kategoriji prvog lica jednine, na retoriko, tropologizovano Ja tanije
na Ja koje poseduje mo da se razlikuje od sebe u svojim transformacijama, da poe
od jedne svoje take i kree se, u promenama koje doivljava, ka drugim takima.
Subjektivnost se tako javlja kao umnoavanje sopstva, subjekt je upuen na
samostvaranje. Dante na poetku Komedije nije isti kao na kraju, ni u perspektivi
vlastitog sopstva o kojem pie, i koje je glavni junak spjeva, niti u perspektivi svog
autorstva. Ovaj perspektivizam subjektivnosti, koja kao da se raa sa Danteom, jo
uvjek prikrivena pod naslagama i u simbolici srednjevjekovne teologije, bie
zapravo vodilja potonjih renesansnih i drugih modernih pjesnika, nit koju emo
nadalje pratiti i njoj se vraati.
25
EKSKURS O LJUBAVI

-Eros od nemira do blaenstva:
Dante poinje ljubavnom poezijom, a njome i zavrava. Novi ivot (Vita nuova, djelo
napisano vjerovatno krajem 1292. i poetkom 1293) iznosi, u stihovima kojima
slijede komentari, pov jest Danteove ljubavi prema Beatrii , od prvog susreta u
devetoj godini, pa do Beatriine rane smrti, posle ega on daje zavet da e stvoriti
djelo i u njemu rei o njoj ono to ni o jednoj nije bilo reeno. To djelo bie
Komedija, gde se ljubav, oliena u pojavi Beatrie (one koja je blaena, beata),
vie ne javlja kao izvor nemira i obeanja, kako je bilo u Novom ivotu, ve kao mo
koja uzdie i spasava, ona ljubav koje pokree Sunce i ostale zvjezde, kako veli
zavrni stih Raja. ta se dogodilo s Erosom koji od tjelesnog, ulnog nemira i izvora
patnje postaje Amor koji donosi blaenstvo, i da li je ljubav u pjesnitvu samo tema
koja se moe varirati na razliite naine, ili skup njenih varijacija pokazuje crte
jednog sklopa, a to znai i postojanog oblika koji literaturi nudi neto vie od
tematskog motiva?
-Pitanje reprezentovanja erosa:
Da bismo razumili promjene i kretanja erosa moramo se podsjetiti njegovih antikih
shvatanja, najvie onih stanovita koja su izloena i razvijena u Platonovoj Gozbi.
Gozba zapoinje prvom, Fedrovom besedom u ast ljubavi, postavljajui dve grupe
pitanja o prirodi erosa kao elje za neim.
Kako je elja uvek tenja da se neto dosegne, zadobije, poseduje, za
epistemologiju erotike, ukoliko se njen odgovor istrauje prema modelu elje, javlja
se pitanje kako uopte reprezentovati elju, kako je predstaviti u diskursu na dole
pozitivan nain. Naime, ako je elja uvek elja za neim to nedostaje, tada bi njen
subjekt morao da se odredi negativno, preko praznine ili odsustva onoga za im
udi, to tek nastoji da dosegne. Da bi se taj, epistemoloki i ontoloki problem a
to je i logiki problem, barem utoliko to je re o tome kako elju reprezentovati,
predstaviti u terminima logike reprezentacije mogao rjeavati, uzima se da je
ljubavna elja takve vrste da se, kao dogaaj ili sluaj, odvija izmeu dva subjekta,
jednoga koji voli (eron ili erastes) i drugoga koji je voljen (eromenon ili eromenos),
kako bi se eventualno praznina, nedostatak ili negativnost uoena iz modela elje
kod prvoga nadopunio, pa i zamenio onim to se da dosegnuti ili na drugi nain
uiniti prisutnim kod drugoga. Pitanje erosa tako postaje pitanje erotske relacije,
jedne razmjene izmeu nekoga ko nema a treba da primi, i nekoga ko ima, a treba
26
da prui pitanje ekonomije koje se, za besjednike u Gozbi, kao i za samoga Fedra u
prvom djelu Platonovog dijaloga Fedar, tematizuje kao pitanje ko treba vie da ini,
da se trudi ili da ugaa erastes ili eromenos. To je i pitanje koga i kako nadahnjuje,
podstie bog Eros, tj. kakva je geneza ljubavi i ta bi bila njena funkcija ili svrha u
etikom i intelektualnom ivotu ljudi.
-Eros i Tanatos:
Fedar, na poetku Gozbe, iznosi jednu prilino okantnu tezu o tome gdje bi i kada
trebalo traiti objektivni korelat erotskog. Istina ljubavi je, kae on, u smrti on
navodi primjer mladih Spartanica koji dokazuju ljubav tako to su spremni da pou u
smrt. Teza o tome da je smrt dokaz i krajnja istina ljubavi moe se razliito tumaiti,
poev od toga da bi istinu ljubavi kao dogaaja trebalo utvrivati onda kad se njen
dogaaj zavri, pa je tek tada mogue zadobiti neku uravnoteenu predstavu o tom
dogaaju, mogue je izmjeriti njene uloge, intenzitete, nain na koji se odvijala, sve
do toga da se teza o Tanatosu kao o istini i osvedoenju Erosa moe tumaiti i kao
istina njihove sudbinske ili nagonske isprepletenosti, onako kako e se razmatranju
takve teze vratiti, dve hiljade i vie godina nakon Platona, Frojd u spisu S onu stranu
naela zadovoljstva (1920).
Sam Platon e, najvie ustima Sokrata koji nam u Gozbi izlae ono to je uo od
Diotime, posegnuti za drukijim jednim objanjenjem ljubavi i njenih istina. Bie to
pre svega teorija erotske sublimacije. Naime, ukoliko je ljubav uvjek stanje jedne
dinamike ekonomije koja se ne smiruje na horizontali vie-manje, ukoliko je ona
relacija gdje preseu simbolike nadoknade i nadopune, tada je njen mehanizam
mogue pratiti po znacima koji zamenjuju jedni druge: kao elja za punoom koja se
nikad realno ne ostvaruje, ljubav ispostavlja simbolike zam jene u kojima i vidi svoje
dejstvo. Umjesto nestabilne ekonomije po horizontali manje-vie, problem ljubavi
se tako orijentie prema vertikali dole-gore, pri emu se moe ono to je dole
(ono to je nie, a to je vezano za tzv. fiziku, t jelesnu ljubav , udnju u
doslovnom erotskom znaenju) zamjeniti ili nadopunjavati onim to je gore (to je
vie ili je vezano za vie regione netjelesnog, duevnog ili duhovnog ivota).
Kod Platona je tako Eros postao od boanstva zapravo demon, vrsta posrednika
izmeu nieg, donjeg, ljudskog svjeta i vieg, boanskog svjeta ideja, u prvom redu
ideje Dobra, a ovjek, kao konano bie ije su saznajne i ostale moi ograniene i
vezane za konane veliine, moe, ukoliko ga nadahnjuje demon erotskog, sebe
oplemeniti, uiniti viim biem, bliim boanskome, moe sublimirati svoju strast
u strast za istom kontemplacijom.
27
-Eros i agape:
Hrianstvo e na svoj nain preuzeti platonsku ljubav, tj. zamisao erosa kao
sublimirajue moi, kako bi rjeilo problem ljudske konanosti i vezanosti Erosa za
Tanatos (o toj prepletenosti svedoi motiv pragreha iz Postanja, tj. pria o
isterivanju oveka iz Edenskog vrta). Time se erotska horizontala snano izokree u
vertikalu ljubavi kao ljubavi koja je boanskog porekla, preobraaj erosa u agape.
Agape je naziv za ljubav u hrianskom kljuu, onu ljubav koja je u prvom redu
ljubav prema Bogu, odnosno ljubav prema blinjemu kao boijem stvorenju, ljubav
koja je oiena od greha puti, od niske, tjelesne ljubavi. I mada e se
horizontalni eros u razdoblju srednjega vjeka vraati da uznemiruje vertikalnu
agape, sublimacija ostaje dominantni mehanizam u teorijama srednjevjekovne
ljubavi.
-Ljubav kao trop:
Ali zamisao sublimacije ima i svoju drugu stranu. Budui da je kod sublimacije
posredi zamjena objekta i preusmeravanje elje, ona u isto vreme moe biti znak
proitan u drugaijem registru nego to je simbolika na koju sublimacija rauna i
izvesne degradacije, najee degradacije u odnosu na t jelo .
- Hrianski ideal asketizma, na primjer, moe predstavljati takoe simptom
izokretanja ili pervertovanja izvornog libida; moderne psihologije ljubavi i
psihoanaliza u razliitim varijantama upravo e insistirati na ovakvoj
mogunosti kao osnovi za vlastitu kritiku erotsko-sublimnog.
- Na slian nain se i ljubav u vidu tzv. ljubavi prema blinjem bilo kao izraz
altruizma, bilo kao samilost ili milosre (zapadnohrianska caritas) moe
rastumaiti i kao varijanta vlastitog egoizma ili jaanje samoljublja; Nie e
upotrebiti, u Genealogiji morala, takvo itanje za svoju interpretaciju i potom
kritiku tzv. asketskog ideala.
Izokretanje erosa njegovo pervertovanje bilo ka polu sublimacije, bilo ka polu
degeneracije libida i svoenja na tzv. animalnu seksualnost nije samo psiholoka
pojava, ve ponovo svedoi o osnovnom problemu erotike kao dogaaja elje,
nemogunosti da se erotski transfer predstavi u konanim kategorijama logike
reprezentacije. Pervertovanje je samo psiholoki korelat za jedno obrtanje za
tropologizaciju koja zahvata eros u svim njegovim vidovima, od poetka do kraja. I
literatura vie nego ijedna druga oblast rauna na to svojstvo erotskog kako bi
razvijala ovu temu u svim obrtima ili tropima kojima je ona podlona.
28
Dante je veliki pjesnik ljubavi utoliko to ovaj motiv zauzima jedno od presudnih
mesta meu temama njegovih djela i utoliko to je taj motiv i pokreta formalnih
odlika Danteovog djela.
Provansalska lirika predaje ovaj motiv tzv. sicilijanskoj koli u prvoj polovini XIII
stoljea, da bi se dalje razvijao kod Gvida Gvinicelija i Gvida Kavalkantija kao sukob
tjelesnog i duhovnog, erosa i agape, gdje se ljubav u osnovi pojavljuje kao izvor
duevnog nereda i pometnje.
Dante poinje slino ovim svojim savremenicama, tvorcima kole slatkog novog
stila, u Novom ivotu, ali nastoji da horizontalu nezadovoljene ljubavne elje
izokrene, alegorijskim prenoenjem vezanim za lik Beatrie, prema vertikali
sublimacije. U Komediji, pak, alegorizacija ljubavi nije vie samo sublimacija, ve
ljubav u svojoj tropologizaciji doivljava jo potpunije obrte. Tako, na primjer, kad
Dante u XI pevanju Raja opisuje sluaj sv. Franje Asikog tog verovatno najveeg
simbola u hrianstvu za sublimnu ljubav prema blinjima i govori o njegovoj
ljubavi sa alegorijski personifikovanom pojavom Siromatva; opis i odlike ove
sveeve ljubavnice ne ostaju do kraja u sferi agape, ve dobijaju erotske crte
karakteristine za predstavu srednjevjekovne bludnice (izmorene i odbaene, ali i
dalje eljne ljubavi); put prema agape-ljubavi kombinovan je i ukrten s kretanjem
prema erosu-ljubavi.

29