Turkish J. Eng. Env. Sci. 26 (2002) , 127 135.

ITAK c TUB

Dizel Motorlarnda Egzoz Gazlar Resirk ulasyonunun (EGR) Motor Performans ve Egzoz Emisyonlarna Etkisinin Deneysel Analizi
Can HAS IMO GLU Sel cuk Universitesi, Teknik E gitim Fak ultesi, Makine E gitimi B ol um u, Alaeddin Kamp us u, Sel cuklu, Konya-TURK IYE ING Yakup IC UR Gazi Universitesi, Teknik E gitim Fak ultesi, Makine E gitimi B ol um u, Teknikokullar, Ankara-TURK IYE G UT H useyin O Sel cuk Universitesi, Ziraat Fak ultesi, Tarm Makineleri B ol um u, Alaeddin Kamp us u, Sel cuklu, Konya-TURK IYE

Geli s Tarihi 30.11.2000

Ozet cten yanmal motorlarda yanma odasndaki scaklk 1800 Knin u I zerine c kt gnda, havann i cerisindeki azot ve oksijen kimyasal olarak birle serek, insan sa gl gna ve cevreye zararl azot oksitlere d on u su r. Azot oksitler akci gerde, nemle birle sip nitrik asit olu sturarak, solunum hastalklarna yol a cmaktadrlar. Dizel motorlarnn hava fazlal g ile cal smas, azot oksit olu sturma potansiyellerini artrmaktadr. Bu c al smada, dizel motorlarndan kaynaklanan azot oksit emisyonlarnn azaltlmas u zerinde durulmu s, bu ama cla tek silindirli bir dizel motorunun egzoz gazlar belirli oranlarda (% 10, 20, 30) motorun emme hattna geri g onderilerek motor performans ve egzoz emisyonlarndaki de gi sim izlenmi stir. Yaplan deneyler sonucunda EGR uygulamas ile azot oksit emisyonlarnda onemli ol cu de d u su s olurken, duman emisyonu ve ozg ul yakt t uketiminin k ot ule sti gi g or ulm u st ur. Anahtar S ozc ukler: Dizel motoru, Dizel emisyonu, EGR, Egzoz emisyon kontrol u

Experimental Analysis of the Eect of Exhaust Gas Recirculation (EGR) on Engine Performance and Exhaust Emissions on Diesel Engines
Abstract When the temperature of the combustion chamber rises beyond 1800 K in internal combustion engines, the nitrogen and oxygen in the air combine chemically and become a gas called nitrogen oxide, which is harmful to human health and the environment. Nitrogen oxides combine with humidity in the lungs and become nitric acid, which causes breathing illnesses. Diesel engines use excess air for combustion, and this increases nitrogen oxide production potential. In this research, the reduction of nitrogen oxide emissions from diesel engines was investigated. For this purpose, a single cylinder diesel engines exhaust gases were recirculated to the engine induction system at determined rates (10, 20, 30%) and changes in engine performance and exhaust emissions were traced. The results show that nitrogen oxide emissions decreased drastically but smoke emissions and specic fuel consumption deteriorated. Key Words: Diesel engine, Diesel emission, EGR, Exhaust emission control

127

 ING O G UT HAS IMO GLU, IC UR,

Giri s D unyadaki enerjinin ancak % 30 kadar yanmasz bir sekilde hidrolik ve n ukleer santrallerde u retilmektedir. Geriye kalan % 70 enerji fosil yakt ad verilen k om ur, petrol, gaz veya bunlarn sentetik t urevlerinin yaklmas ile elde edilmektedir (Ergeneman ve ark.,1998). Hava kirlenmesinin ba slca kaynaklarn su sekilde sralanabilir; 1. Motorlu Ta stlar, 2. Konut Istmalar, 3. Termik Santraller, 4. End ustriden gelen gazlardr. S ehirlerdeki kirlenmenin b uy uk bir b ol um u otomobillerden kaynaklanmaktadr. Bu kirleticilerin ozellikleri ve yo gunluklar motor tipine, motor ayarna, kullanm tarzna, yakt bile simine ve atmosferik sartlara ba gldr (C akro glu, 1996). Motorlu ta stlar c evreyi; egzoz emisyonu, yaktya g buhar, kur sun bile sikleri, asbest ve lastik tozlar, a snma, paslanma ve korozyon sonucu olu san gaz, sv ve kat atklarla kirletmektedir. Bu kirleticilerin en etkin zararl ve yo gun olanlar egzoz gaznda bulunan CO, HC, NOx ve PM (is, duman vb.) emisyonok lardr. Bunlardan NOx ile PM emisyonlar daha c dizel motorlarndan kaynaklanmaktadr (I sksolu gu, 1997). Toplu ta smaclkta ve a gr y uk ta stlarnda genellikle dizel motorlar kullanlmaktadr. Bu sebeple dizel motorlarndan kaynaklanan emisyonlarn azaltlmas onem kazanmaktadr. Bu cal smada dizel motorlarndan kaynaklanan zerinde duNOx emisyonlarnn azaltlmas u rulmu s, bu ama cla i cten yanmal motorlardan kaynaklanan NOx emisyonlarn azaltmada kullanlan y ontemlerden biri olan egzoz gazlar resirk ulasyonu y ontemi tek silindirli bir dizel motoruna uygulanm str. Deney motorunun egzoz manifoldundan alnan gazlar belirli oranlarda motora geri g onderilerek motor performans ve egzoz emisyonlarndaki de gi sim izlenmi stir. Dizel motorlarndan emisyonlar Kirleticilerin o nemli toplayabiliriz. Bunlar ; 1. Karbon oksitler, 128 kaynaklanan olanlarn alt egzoz grupta

2. Azot oksitler, 3. K uk urtl u bile senler, 4. Hidrokarbonlar, 5. Aldehitler, 6. Partik ullerdir (Borat ve ark., 1994). Dizel motorlarnda silindir i cerisine emilen havann birim hacmi piston yardmyla 1/14 ile 1/22 de gerine d u secek tarzda sk strlmaktadr (Bilginpek, 1991). Benzin motoruna g ore takriben iki misli sk san hava daha y uksek basn c ve scakl ga ula smaktadr. Bu srada havann i cerisine p usk urt ulen yakt kolaylkla tutu sabilmektedir. Teorik olarak 1kg yakta yakla sk 15kg hava gerekmektedir. Dizel motorlarnda iyi bir yanma i cin bu miktarn 1,5 ile 2 kat kadar hava ile yanmay ger cekle stirmek gereklidir. Kirletici bile senlerin meydana gelmesi yanma olayna ba gldr. Burada ger cek hava/yakt oran teorik tam yanma miktarndan b uy uk olmasna ra gmen silindir i cindeki yakt damlacklar c evresinde yeterli miktarda hava temin edilememektedir. Bu da eksik yanma u r un u olan is (karbon par cacklarnn) do gmasna yol a cmaktadr. Motorin hava kar smlarnn yanmas ile olu san u r unler a sa gdaki denklemde sunulmu stur. C17 H34 + 25, 5(O2 + 3, 76N2 ) {CO2 , CO, CH4, H.CHO, C, SO2, SO3 , H2O, (1) N O, N O2, N2 } Dizel motorlarnda da i sletme sartlar sk sk de gi smekte ve baz hallerde hava/yakt oran istenen oranlarn d sna c kmaktadr. Di ger bir ifade ile dizel motorunun hidrokarbon, NOx , is, aldehit gibi kirletici bile senleri artmaktadr. Yaktn i cerisindeki k uk urt miktar dizel egzozundan ckan C u nk u k uk urt SOx miktarn belirlemektedir. bile seni yanma olaynda O2 ile hemen reaksiyona ger bile senleri okgirmektedir. Geri kalan O2 di sitleyebilmektedir (Balc, 1995). Dizel motorlarndan kaynaklanan zararl emisyonlarn ba snda mutojenik ve kanserojenik etkiye sahip olan kat par cacklar (partik uller) gelmektedir. Dizel motorlar benzin motorlar ile kar sla strld gnda CO ve HC emisyonlar daha az i cermesine kar slk dizel ara clarda SO2 (k uk urtdioksit) ve NOx emisyonlar daha fazla olu smaktadr (Anonymous, 1995). Dizel motorlarnda karakteristik olarak zararl egzoz gazlarnn seviyesi benzin motorlarna g ore

 ING O G UT HAS IMO GLU, IC UR,

daha d u su kt ur. Ayrca zararl gaz oranlar motorun kullanm s uresince fazlaca de gi smezler. Bunun sebebi dizel motorunun c al sma prensibidir. Dizel motorlar kendili ginden ate slemeli olup kar sma silindirlerin i cerisinde meydana gelir ve hava fazlal g ile cal sr. Dizel motorlarnn o zelli gi partik ul atklarnn benzinli motorlara g ore c ok y uksek olmasdr. Bu partik ul emisyonlarnn b uy uk bir ksm karbon par cacklarndan, di ger ksm ise hidrokarbonlardan olu smaktadr (Anonymous, 1993). Yanma esnasnda is olu sumu, dizyon yanmas srasnda ba slar ve p usk urtme s uresinde is konsantrasyonu hzla artar. P usk urtme sonunda da maksimum d uzeye ula sr. Daha sonraki safhada is oksitlenmeye ba slar. Ancak alev scakl g d u smeye ba sladk ca oksitlenme yava slar ve 1400o Cnin altnda etkisini kaybeder. Dolaysyla is bu konsantrasyon cing seviyesinde d sar atlr (I ur ve ark., 1995). cevre ve insan sa gl gna etkisi NOx lerin siklerin t um u NO, NO2 , N2 O2 ve benzeri bile NOx olarak tanmlanmaktadr. Azot oksitler, kandaki hemoglobin ile birle smektedir. Ci gerdeki nemle birle serek nitrik asit olu stururlar. Olu san asit miktarnn konsantrasyonunun azl g nedeniyle etkisi de az olmaktadr. Ancak zamanla birikerek solunum yolu hastalklar bulunan ki siler i cin tehlike olu sturmaktadr (Ergeneman ve ark. 1998). Ayrca sumu ile NOx ler aeresol ve fotokimyasal duman olu ozon tabakasnn tahribine yol a cmaktadrlar (Kaytako glu, 1995). Azot oksitler i cinde NO, kokusuz bir gazdr. Akci gerlerin c al smasn bozar, mukoza zarn tahri s eder ve fel c yapc etkisi vardr. Nitrik asit olu sumuna sebep olur. C evre sartlarnda kararszdr on u su r. MAK de geri ve oksijenle birle serek NO2 ye d ur. 9 mg/m3 t sm NO2 , keskin kokulu krmz kahverengi kar bir gazdr. D u su k yo gunlukta olmas halinde bile akci geri tahri s eder, dokulara ve mukoza zarna zarar ur (Schafer, 1995). verir. MAK de geri 9 mg/m3 t sum mekanizmas Termal NOx olu Genelde stokiyometrik orana yakn hava yakt kar smlarnda yanma srasnda NO olu sur. NO olu sumunu arttran parametreler gaz scakl g ve cten yanmal motoroksijen konsantrasyonudur. I larda yanma odasndaki scaklk 1800 Knin u zerine ckt gnda, havann i cerisindeki azot ve oksijen kimyasal olarak birle serek, azot oksit denilen, insan

sa gl gna ve c evreye zararl bir gaz haline d on u su r. Stokiyometrik kar smn bir miktar fakir tarafnda (=1-1,1) NO olu sumu maksimum iken, kar sm zenginle sip fakirle stik ce NO miktar da azalr (Heywood, 1988). Yanma olaylarnda olu san Termal NO i cin Zeldovich mekanizmasna g ore O2 2O olu sunca zincir te skil eden serbest radikallerde NO do gmaktadr; O + N2 N O + N N + O2 N O + O (2) (3)

Bu arada alevin son yanma b olgesinde NO te sekk ul u ba slamadan o nce esas yanma reaksiyonlarnn dengeye ula st g kabul edilebilir. Yukardaki mekanizma HFKnn 0,8den b uy uk olan zenginlikte veya fakir kar smlar i cin ge cerlidir. HFK 0,8 ise ilave olarak ; N + OH N O + H (4)

reaksiyonu onem kazanmaktadr (Borat ve ark., 1994). ontemleri Dizel motorlarnda NOx kontrol y Dizel Motorlarnda NOx emisyonlarn kontrol etmede kullanlan c e sitli y ontemler S ekil 1de g osterilmi stir. Ba slca yaktta, motorda ve egzoz gazlarnda alnacak o nlemler olarak toplanabilir. P usk urtme avansnn de gi stirilmesi, fakir ya da zengin yanma, sk strma orannn de gi stirilmesi, emme supap o zellikleri (silindir ba sna d u sen supap says, emme kanal sekli ve uzunlu gu, girdap olu sumu vb.) ve on yanma odas gibi o zellikler motordaki yanma i slemine etki eden onemli parametrelerdir.

S ekil 1. NOx Emisyonlarn Kontrol Etmede Kullanlan C e sitli Y ontemler (Andrews, 1995).

Dizel motorlarnda NOx emisyonlarn azaltmada kullanlan y ontemlerin, etkileri S ekil 2de g osterilmi stir. Sadece EGR uygulamas ile NOx emisyonlarnda % 75lik bir azalma elde edilebilmektedir. T um y ontemler ve katalitik konvert or kuls lanarak ise NOx emisyonlarnda % 95lik bir azal sa glanabilmektedir. 129

 ING O G UT HAS IMO GLU, IC UR,

S ekil 2. Dizel motorlarnda NOx emisyonlarn azaltmada kullanlan y ontemlerin etkileri (Andrews, 1995).

Nmdir. Deneyler srasnda kullanlan debi o l cer GO Power M5000 tipindedir. Uzerinde 0-75 mm H2 O aral gnda o l cme yapan bir manometresi bulunmaktadr. Deneylerde debi ol cer giri s a gzna 30 mm capl nozul taklm str. Motorun egzoz manifoldundan alnan egzoz gaz, debi o l cer vent urisi u zerinden emme hattna geri g onderilmi stir. Bu durumun debi ol cerdeki ak s bozaca g d u su n uld ug u nden deneyler srasnda tespit edilen hava t uketimi de gerleri dikkate alnmam str. Bu sebeple EGR oranna ba gl olarak hacimsel verimin de gi simi hesaplanmam str.

Deney Donanm ve Y ontem Deney donanm Deneyler Gazi Universitesi Teknik E gitim cten Yanmal Fak ultesi Otomotiv Anabilim Dal I Motorlar Laboratuarnda ger cekle stirilmi stir. Motordan egzoz gazlarnn alnabilmesi i cin bir ara par ca yaptrlarak egzoz manifolduna ba glanm str. Ara par caya ba glanan vana ve boru ile motordan alnan egzoz gaz debi o l cer u zerinden emme hattna geri verilmi stir. Deney d uzene ginin sematik g or un u su S ekil 3de, deneylerde kullanlan motora ait bilgiler Tablo 1de verilmi stir. Deneylerde devir saysn ve d ond urme momentini o l cen McClure marka elektrikli dinamometre kullanlm str. Dinamometrenin o l cu m kapasitesi 6500 devir/dakika ve 80 Nmdir. Hassasiyeti ise 0,01

S ekil 3. Deney d uzene ginin sematik g or un u su

Tablo 1. Deney Motorunun Teknik Ozellikleri

Marka ve Model C al sma Prensibi Silindir adedi Silindir hacmi (1) Silindir c ap (mm) Kurs (mm) Sk strma oran Maksimum hz (devir/dakika) Maksimum g uc (kW) Maksimum moment (Nm) So gutma Ya glama Bo sta C al sma (devir/dakika) P usk urtme basnc (bar) Pompa tipi

P 8800 Hydra 4 zamanl direkt p usk urtmeli 1 0,473 80,26 88,9 19,8/1 4500 8 25 (2500 devir/dakikada) Su ile so gutma Tam basn cl 1200 275 Bosch DPA Mekanik reg ulat orl u

130

 ING O G UT HAS IMO GLU, IC UR,

T uketilen yakt miktarn ol cebilmek i cin Ohaus marka 8 kg kapasiteli 0,1 gr hassasiyetli dijital terazi kullanlm str. Deneyler srasnda u c adet emisyon ol cu m cihaz kullanlm str. Egzoz emisyonlarnn o l cu m unde Gaco-SN marka analiz cihaz kullanlm str. Cihaz CO, CO2 , NOx , O2 , SO2 , gazlarn ppm ve mg/m3 olarak o l cebilmektedir. Cihaz NOx emisyonunu 1 ppm hassasiyetle, CO2 emisyonunu ise 0,01 hassasiyetle ol cmektedir. Ayrca HFK ve yanma verimi de o l cu lebilmektedir. Duman koyulu gunun ol cu lmesinde OVLT-2600 tipi dizel emisyon o l cu m cihaz kullanlm str. Cihaz duman miktarn K fakt or u ve y uzde (% ) olarak o l cebilmektedir. Cihazn hassasiyeti 0,01dir. Emme manifoldundaki l cebilmek i cin SUN SGA 9000 tipi CO2 miktarn o emisyon ol cu m cihaz kullanlm str. Cihaz CO, l cebilmektedir. CO2 CO2 , O2 , ve HC emisyonlarn o i cin hassasiyeti 0,01dir. C evre scakl gnn belirlenmesi i cin Snar marka evre 1300 C kapasiteli, 10 C hassasiyetli termometre, c basncnn o l cu lmesi i cin Precision marka 710-800 mmHg aral gnda o l cu m yapabilen barometre kullanlm str. Yakt t uketiminin belirlenmesinde Robic Sports SC 700 model dijital g ostergeli ve 0,01 saniye b ol unt ul u kronometre kullanlm str. Y ontem Deneylere ba slamadan o nce supap ayar kontrol edilerek, enjekt or p usk urtme basnc 275 bara ayarlanm str. Enjeksiyon pompa ayarlar referans de gerlerinde kabul edilmi stir. Motor cal strlmadan o nce su ve ya g devir daim pompalar ve stclar termostatlar a clana kadar cal strlm str. Deneylere ba slamadan o nce motor orta devirlerde haf y uklerde cal strlp rejime girmesi sa glanm str. Deneyler motor tam y uk konumunda iken yaplm str. Deneyler srasnda stur. Yakt p usk urtme avans 18o de sabit tutulmu olarak ise 46 setan sayl T urk Petrol motorin kullanlm str. Deneyler % 10, 20 ve 30 EGRli ve EGRsiz olarak iki a samada ger cekle stirilmi stir. EGRsiz deneyler o nce yaplarak egzozda ol cu len CO2 miktarndan yararlanlarak EGRli deneyler i cin emme manifoldunda olmas gereken CO2 miktar hesaplanm str. Daha sonra egzoz manifoldundaki ara par caya ba gl vana a clarak debi o l cer u zerinden motorun emme hattna egzoz gaz g onderilmi stir. Emme hatt u zerine bir emisyon o l cu m cihaz

ba glanarak bu ksmdaki CO2 miktar vana ile kontrol altnda tutulmu stur. Egzoz emisyonlarnn ol cu lmesinde Gaco-Sn marka gaz analiz or u kullanlm str. Cihazn probu ol cu m yerine ba glandktan sonra 60 saniye beklenip de gerler kaydedilmi stir. Duman o l cu m u i cinde ayn yol izlenmi stir. Emme hattndaki CO2 miktarnn belirlenmesi i cin emme hattna a clan bir deli ge cihazn probu szdrmaz bir sekilde ba glanm str. Dijital terazi ile 1 dakikadaki yakt t uketimi gram olarak ol cu lm u st ur. Motora geri g onderilen egzoz gaz miktarnn belirlenmesinde 5 nolu denklem kullanlm str (Needham ve ark., 1993). [(CO2 )emme manifoldu (CO2 ) cevre ] 100 [(CO2 )egzoz manifoldu ] (5) Havann i cerisinde hacimsel olarak % 0,03 CO2 bulunmaktadr (C etinkaya, 1999). Bu de ger cok k uc u k oldu gu i cin cihazn hassasiyeti ortamdaki karbondioksit miktarn o l cmeye yetmemi stir. uzdesi sfr olarak kabul Dolaysyla ortamdaki CO2 y edilmi stir. Elde edilen verilere g ore yaplan hesaplamalar Motordan o l cu m yoluyla elde edilen verilerle g uc , ortalama efektif basn c, saatlik yakt t uketimi ve ozg ul yakt t uketimi de gerleri hesaplanm str. Dizeller i cin d uzeltme katsays bulunarak moment de gerleri bu katsay ile c arplarak d uzeltilmi stir. Dizeller i cin d uzeltme katsays ; Kd = [(Psd/Pa )0,65] [(Ta /Tsd )]0,5 E sitli gi ile hesaplanm str. Buradan ; M ed = M e Kd Nm olarak bulunur. G uc , d uzeltilmi s moment de gerinden; P e = (M ed n)/9549 kW olarak bulunur. Dakikadaki yakt t uketimi; B = (3600 my )/60 (9) 131 (8) (7) (6)

EGR(%) =

 ING O G UT HAS IMO GLU, IC UR,

Yukardaki e sitlik kullanlarak saatlik yakt t uketimine c evrilmi stir. ul yakt t Ozg uketimi ; be = (B 103 )/P e ifadesi ile (g/kWh) olarak bulunmu stur Ortalama efektif basn c; Pme = (12,56*Me)*Vd(kPa) cing ile hesaplanm str (I ur, 1996). Ara strma Sonu clar ve Tart sma Ger cekle stirilen motor deneyleri sonucunda tam y uk durumunda EGR oranna ba gl olarak, g uc , ozg ul yakt t uketimi, ortalama efektif basn c, azot oksit, ve duman emisyonlar motor devrine ba gl cu olarak S ekil 4...8,de graklerle verilmi stir. Ol mler 1500, 2000, 2500, 3000, 3500 ve 4000 devir/dakikada yaplm str. (11) (10)

yakla sk % 50 ve % 60 d u su s g ozlenmi stir. 3500 devir/dakikann altnda ise motor g uc unde ve ortalama efektif basn cta y uksek devirlere g ore onemli bir d u su s olmam str.

S ekil 5. Motor devir saysna ba gl olarak farkl EGR oranlarnda ortalama efektif basn c de gi simleri

S ekil 6da motor devrine ba gl olarak her bir EGR oran i cin ozg ul yakt t uketimi g or ulmektedir. Her devir aral gnda standart de gerler ile % 10 EGRli de gerler arasnda ortalama % 15lik bir art s vardr. % 20 ve % 30 EGR durumunda da 3000 devir/dakikaya kadar bu fark hemen hemen de gi smez. Fakat 4000 devir/dakikada % 20 ve % 30 EGR durumunda o zg ul yakt t uketimi srasyla 2 ve 3 kat artmaktadr.

S ekil 4. Motor devir saysna ba gl olarak farkl EGR oranlarnda motor g uc u de gi simleri

Motor devir saysna ba gl olarak her bir EGR oran i cin motor g uc undeki de gi sim S ekil 4de, motor devrine ba gl olarak her bir EGR oran i cin Ortalama Efektif Basn ctaki de gi sim S ekil 5te g or ulmektedir. Standart ve % 10 EGR durumunda maksimum g uc 3500 devir/dakikada elde edilirken, % 20 ve % 30 EGRde maksimum g uc un elde edildi gi devir 3000 devir/dakikaya d u sm u st ur. Her devir aral gnda Standart EGR ile % 10 EGR arasnda ortalama efektif basn c yakla sk % 10 d u sm u st ur. 3500 devir/dakikaya kadar ise EGR oran arttrldk ca her devir i cin ortalama efektif basn c yakla sk % 5 azalmaktadr. 3500 devir/dakikadan sonra ise ortalama efektif basn ctaki azal s artmaktadr. Ayrca 4000 devir/dakikada % 20 ve % 30 EGR oranlarnda motor g uc u ve ortalama efektif basn cta, srasyla 132

S ekil 6. Motor devir saysna ba gl olarak farkl EGR oranlarnda o zg ul yakt t uketimi de gi simleri

Artan EGR oran ile beraber motor g uc un un, OEB ve OYTnin k ot ule smesinde ayn fakt orler etkili olmaktadr. Y uksek devirlerde artan EGR oranna ba gl olarak kar smn cok fakirle smesi yanmann k ot ule smesine yol a cmaktadr. Ayrca artan EGR oran ile birlikte a c ga ckan maksimum s miktarnn azalmas ve maksimum snn a c ga c kt g noktann gecikmesine sebep olmaktadr. Silindire

 ING O G UT HAS IMO GLU, IC UR,

g onderilen egzoz gazlar, kar sm seyreltip yanma hzn yava slatmakta b oylece maksimum snn a c ga ckt g nokta gecikmektedir. A c ga ckan snn bir ksm egzoz gazlar tarafndan so guruldu gundan yanma sonunda a c ga c kan maksimum s miktar da azalmaktadr. Yanma hznn yava slamas ve dolgu i cerisindeki oksijen miktarnn azalmas da motor g uc u, OEB ve OYTde k ot ule smeye sebep olmaktadr. Deneyler sabit p usk urtme avansnda yapld gndan y uksek devirlerde avans yetersiz kalmakta, dolaysyla bir miktar yakt yanamamaktadr. Bunun sonucu olarak o zellikle 3000 devir/dakikadan sonra o zg ul yakt t uketimi o nemli ol cu de artmaktadr. S ekil 7de motor devrine ba gl olarak her bir EGR oran i cin duman yo gunlu gu de gerleri g or ulmektedir. 1500 devir/dakikada duman yo gunlu gu EGR oran ile ters orantldr. Yani d u su k devirlerde EGR oran arttrldk ca duman yo gunlu gu azalmakta ya da pek de gi smemektedir. Standart, % 10, % 20 ve % 30 EGR oranlar arasnda duman yo gunlu gu ortalama yakla sk % 5er azalm str. 2000 devir/dakika i cin ise her bir EGR oran i cin duman yo gunlu gu pek de gi smemi stir. 2500 devir/dakika i cin % 10, % 20 ve % 30 EGRli de gerler birbirine yakn olmakla birlikte standart de gerde ortalama yakla sk % 10 daha fazladr. 3000 ve 3500 devir/dakika i cin % 10, % 20 ve % 30 EGRli de gerler arasnda yakla sk % 5, standart de ger ile % 10 EGRli de ger arasnda ise yakla sk % 10luk bir de gi sim g or ulmektedir. 4000 devir/dakika da ise % 10, %20 ve % 30 EGRli de gerler fazla de gi smemekle birlikte % 10 EGRi de ger ile standart de ger arasnda yakla sk % 5lik bir fark vardr. 1500 ve 2000 devir/dakika i cin EGR oran arttrldk ca duman yo gunlu gunun azalmas ya da de gi smemesinin sebebi ise deneylerin sabit p usk urtme avansnda yaplmas sonucu, d u su k devirlerde avansn fazla gelmesi y uz unden oldu gu sanlmaktadr. Y uksek devirlere c kld gnda ise artan EGR oranyla beraber duman yo gunlu gu da artmaktadr. Y uksek devirlerde avansn yetersiz kalmas y uz unden yanmann tamamlanamamas, ayrca silindir i cindeki oksijen miktarnn azalmas ve EGRnin alev scakl gn d u su rmesi sonucu yaktn oksidasyonun tamamlanamamas sebebiyle duman yo gunlu gu artmaktadr.

S ekil 7. Motor devir saysna ba gl olarak farkl EGR oranlarnda duman yo gunlu gu de gi simleri

S ekil 8de motor devrine ba gl olarak her bir EGR oran i cin azot oksit emisyonlar ppm olarak g or ulmektedir. Standart de gerler ile % 10 ve % 20 EGR uyguland g durumdaki de gerler arasnda, srasyla yakla sk olarak ortalama % 35 ve % 75lik bir azalma olmu stur. % 30 EGR durumunda ise emisyon o l cu m cihaznda azot oksit emisyonlar sfr olarak ol cu lm u st ur. Egzoz gazlar yanma sonucu a c ga ckan snn bir ksmn absorbe ettiklerinden dolay yanma odasndaki maksimum scaklk d u smekte dolaysyla azotoksit emisyonlar da azalmaktadr. Ayrca yanma hznn d u smesi maksimum snn a c ga c kt g noktay geciktirdi ginden maksimum silindir scakl g azalmakta ve buna ba gl olarak azotoksit emisyonlar d u smektedir. Y uksek EGR oranlarnda yanma hznn c ok d u smesi ve y uksek devirlerde avansn yetmemesi sonucu yanma sartlarnn k ot ule smesi azotoksit emisyonlarn d u su rmektedir.

S ekil 8. Motor devir saysna ba gl olarak farkl EGR oranlarnda azot oksit emisyonu de gi simleri

133

 ING O G UT HAS IMO GLU, IC UR,

Sonu c ve Oneriler Yaplan deneyler sonucunda EGR uygulamas snda kalan di ger parameile NOx emisyonlar d trelerde k ot ule sme oldu gu g or ulm u st ur. Tam y uk ko sullarnda, EGR orannn % 30dan daha fazla artrlmas, motorun performansn daha cok k ot ule stirece gi i cin tavsiye edilmemektedir. Hem ger parametreler dikkate NOx emisyonlar, hem de di alnd gnda ideal EGR oran % 10 olarak bulunmu stur. Tam y uk ko sullarnda performans kayplarnn o nlenebilmesi i cin EGR devre d s braklabilir ve ba ska y ontemler uygulanabilir. EGR ile kar smn yanma hz d u smektedir. Bu durumda silindire p usk urt ulen yaktn bir ksm gereken s ure i cerisinde yanamayaca gndan yakt t uketimi k ot ule smektedir. Kullanlan yaktn setan says arttrlarak kar smn daha erken tutu smas sa glanabilir. Dolaysyla kar smn yanabilmesi i cin daha fazla s ure sa glanm s olur. Egzoz gazlarnn i cerisindeki k uc u k partik uller motordaki a snmay arttracaktr. Bunun i cin gazlar silindire geri g onderilmeden once bir ltreden ge cirilmelidir. Partik ullerin ltrelenmesi ile EGRnin a sndrma etkisi de azaltlabilir. Ayrca EGR sistemi bulunan motorlarda daha y uksek kaliteli motor ya glarnn kullanlmas da a snmay azaltacaktr. Silindirlere geri g onderilen egzoz gazlar emme manifolduna verilmeden o nce bir so gutucudan ge cirilerek so gutuldu gu takdirde, hem scak egzoz gazlar y uz unden motorun volumetrik veriminin olumsuz etkilenmesi bir miktar o nlenecek hem de so gumu s egzoz gazlarnn yo gunlu gunun artmas

dolaysyla silindire geri g onderilen egzoz gaz miktar artacaktr. Semboller be B C17 H34 EGR HC H.CHO HFK Kd MAK Me Med my n NOx N2 O2 OEB OH OYT Pe Pa Psd PM ppm SOx Ta Tsd Vd = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = o zg ul yakt t uketimi (g/kWh) saatlik yakt t uketimi (g/h) motorin egzoz gazlar resirk ulasyonu hidro karbon aldehit hava fazlalk katsays d uzeltme katsays maksimum atmosfer konsantrasyonu motor momenti (Nm) d uzeltilmi s motor momenti (Nm) dakikadaki yakt t uketimi motor devri (devir/dakika) azot oksit diazot dioksit ortalama efektif basn c (kPa) hidroksit o zg ul yakt t uketimi(gr/kWh) motor g uc u (kW) ortam basnc (kPA) standart basn c (293 K) partik ul madde milyonda bir partik ul k uk urt oksit ortam scakl g (K) standart scaklk (293 K) toplam motor hacmi (l) hava fazlalk katsays

Kaynaklar
Andrews, G., NOx Formation and Control, The Eleventh Annual Short Course on Diesel Particulates and NOx Emissions, University of Leeds, England, 1995. Anonymous, Bosch Teknik B ulten, Ankara, 26-27, 1993. Anonymous, Motorlu Ta stlardan Kaynaklanan Hava Kirlili ginin Onlenmesi Paneli, Ankara, 72, 1995. Balc, M., Motorlu Ta stlarda Kirletici Denetimi, 4. Yanma Sempozyumu, Bursa, 437-447, 1995. Bilginpek, H., Dizel Motorlar, MEB Basmevi, Istanbul, 30, 1991. Borat, O., Balc, M., ve S urmen, A., Hava Kirlenmesi ve Kontrol Tekni gi, Teknik E gitim Vakf Yaynlar-3, Ankara, 25, 1994. C akro glu, M., Motorlu Ta st Tra ginde Egzoz Emisyonlar, 1. Ulusal Ula sm Sempozyumu, Istanbul, 565-573, 1996. C etinkaya, S.,Termodinamik, Ankara, 259, 1999. Nobel Yaynlar,

Ergeneman, M., Arslan, H., ve Mutlu, M., Ta st Egzozundan Kaynaklanan Kirleticiler, Kutlar, O.A. (edit or), Birsen Yaynevi, Istanbul, 4-8, 1998. Heywood, J.B., Internal Combustion Engine Fundamentals, McGraw-Hill Publishing Company, New York, 586-592, 1988. I sksolu gu, M. A., Dizel Motorlu Ta stlarn cu Egzoz Gazndaki Duman Koyulu gu ve Ol mde Kar sla slan Sorunlar, M uhendis ve Makine Dergisi, 38, 453, 22-25, 1997.

134

 ING O G UT HAS IMO GLU, IC UR,

cing Salman, M.S., ve Koca, I ur, Y., C elikten, I., A., Dizel Motorlarnda Servis Ko sullarndan Kaynaklanan Emisyonlarn Deneysel Olarak Incelenmesi, Yanma ve Hava Kirlili gi Kontrol u III. Ulusal Sempozyumu, Ankara, 156-167, 1995. cing I ur, Y., Dizel Motorlarnn A sr Doldurulmasnda Kullanlan Bir Basn c Dalga Makinesinin Tasarm ve Kullanlabilirli ginin Deneysel Analizi, Gazi Universitesi Fen Bilimleri Enstit us u Doktora Tezi, Ankara, 84, 1996.

Kaytako glu, S., Var, F., ve Ocal, S. E., Motorlu Ta stlardan Kaynaklanan Kirlilik ve Giderilme Y ontemleri, Yanma ve Hava Kirlili gi Kontrol u 3. Ulusal Sempozyumu, Ankara, 143-155, 1995. Needham, J.R., Nicol, A.J., and Such, C.H., Low Emission Heavy Duty Diesel Engine for Europe,SAE Paper, 620-631, 1993. Schafer, F., and Basshuysen, R. V., Reduced Emissions and Fuel Consumption in Automobile Engines, Springer-Verlag Press, Germany, 6, 1995.

135