7

1.
1.1. Mt s khi nim
1.1.1. Mi trng

M U

Mi trng l tng hp nhng iu kin bn ngoi c nh hng n i sng v s pht trin ca mi sinh vt. i vi con ngi, mi trng sng l tng hp cc iu kin vt l, ha hc, kinh t x hi c nh hng n s sng v pht trin ca tng c nhn, ca cng ng con ngi. Mi trng sng ca con ngi l c v tr, trong h Mt tri v Tri t c nh hng trc tip v r rt nht. nh gi cht lng mi trng, ngi ta thng o c, phn tch v so snh cc thng s cht lng mi trng vi cc tiu chun v cht lng mi trng do tng quc gia hay cc t chc quc t a ra. 1.1.2. Ha hc mi trng Ha hc mi trng l mn khoa hc nghin cu cc hin tng ha hc xy ra trong mi trng. Ni cch khc, ha hc mi trng nghin cu cc ngun, cc phn ng, s vn chuyn, hiu ng v s tn ti ca cc cht ha hc trong khng kh, nc, t, v nh hng ca cc hot ng ca con ngi n cc qu trnh ny. Nh vy, ha hc mi trng l mn hc a ngnh lin quan trc tip n cc ngnh ha hc, vt l, sinh hc, a cht hc, nng hc, y hc,... Cc kin thc v ha hc mi trng khng nhng ch cn thit cho cc nh ha hc, m cn rt cn thit cho c nhng nh nghin cu mi trng, k thut v qun l. 1.1.3. nhim mi trng nhim mi trng l cc thay i khng mong mun v tnh cht vt l, ha hc, sinh hc ca khng kh, nc hay t c th gy nh hng c hi cho sc khe, s sng, hot ng ca con ngi hay cc sinh vt khc [12]. Mt nh ngha khc v nhim mi trng, c s dng kh ph bin hin nay cho rng, nhim mi trng l qu trnh con ngi chuyn vo mi trng cc cht hay dng nng lng c kh nng gy hi cho sc khe ca con ngi, sinh vt, h sinh thi, hy hoi cu trc, s hi ha, hoc lm nh hng n cc tc dng li ch vn c ca mi trng [13]. Theo Lut Bo v mi trng Vit Nam, nhim mi trng l s lm thay i tnh cht ca mi trng, vi phm tiu chun mi trng. 1.1.4. Cht gy nhim Cht (gy) nhim l nhng cht khng c trong t nhin, hoc vn c trong t nhin nhng nay c hm lng ln hn v gy tc ng c hi cho mi trng thin nhin, cho con ngi cng nh cc sinh vt khc. Cht gy nhim c th c ngun gc t nhin (ni la, chy rng, bo lt,...) hoc do cc hot ng ca con ngi to ra (hot ng sn xut cng nghip, giao thng vn ti, chin tranh, sinh hot th,...). 1.1.5. ng i ca cht gy nhim (pollutant pathways) ng i ca cht gy nhim l c ch pht tn ch t gy nhim t ngun pht sinh n cc b phn ca mi trng. V d: ng i ca ch trong xng du ng c vo

8 c th ngi v gy c hi:
g xakh Pb(C2H5)4 (xng, du ng c) n PbCl2 + PbBr2 (kh quyn)

Ngi Thc phm PbCl2 + PbBr2 (trong t)

1.2. Cu trc v cc thnh phn mi trng ca Tri t

1.2.1. Cu trc ca Tri t C nhiu gi thit gii thch ngun gc ca h Mt tri ni chung v Tri t ni ring, song tt c cc gi thit y u ch da trn cc hiu bit rt t i hin nay v h Mt tri, do cn gy nhiu tranh ci. Nhng bng chng hin c cho thy rng, Tri t l mt hnh tinh c lp v cng xut hin cch y khong 4,5 t nm, nm cch Mt tri 150 triu km. Cu trc chnh ca Tri t (Hnh 1.1) rt t thay i trong 4 t nm gn y.
B dy (Km) 0 4 10 V i dng 60 0 40 V 1000 2900 400 5100 6370 Lp ph Ngoi Trong Nhn Vng chuyn tip Lp ph trn i dng

V lc a

1000 Lp ph di

Hnh 1.1. Cu trc ca Tri t [16]

Phn v mng bn ngoi ca Tri t, ch chim 1% khi lng ca Tri t, nhng li ng vai tr rt quan trng i vi s sng v pht trin ca loi ngi. B mt Tri t khng u, khong 70% b bao ph bi nc vi su trung bnh khong 4 km (0 11 km). Phn cn li l khi t vi cao trung bnh 0,84 km (0 8,8 km) trn mt nc bin. Hai phn ba ca khi t ny thuc phn Bc bn cu.

9 Khi t chnh l lc a c xc nh gii hn khng phi bng b bin, m bng mp phn phng ca y i dng (c th xa b), v vy lc a bao gm c phn thm lc a. Theo cch xc nh ny th trong nhiu trng hp, cc o ngoi khi vn c th l mt b phn ca khi t lc a gn chng. Cch xc nh phn lc a ny hon ton ph hp vi thc t v s khc nhau ca thnh phn lp v lc a v lp v y i dng.
Bng 1.1. Cc nguyn t chnh trong cc phn cu trc ca Tri t [16] Phn cu trc ca Tri t Kh quyn i dng trm tch granit t nham thch bazan t nham thch Lp ph Cc nguyn t chnh (theo th t nng gim dn) N, O O, H (Cl, Na, Mg, S) O, Si, Al, Fe, Ca, K, Mg, C, Na O, Si, Al, K, Na, Ca, Fe, Mg O, Si, Al, Fe, Ca, Mg O, Si, Mg, Fe

Ni (8,8 km)

Kh quyn

Tng bnh lu (35 km) bao gm tng ozon (15 km) Tng i lu (15 km)

t thp (trung bnh 0,84 km) trm tch Thm lc a i dng (su trung bnh 4 km) Vc (11 km) granit t nham thch bazan t nham thch Lp ph

20

40

60

100 % b mt Tri t b chim

80

Hnh 1.2. Mt ct ngang ca b mt Tri t [16]

Phn c thm: S chuyn dch ca cc mng lc a Gi thuyt v hot ng kin to cho rng lp v cng ca Tri t c to nn bi 15 mng lc a c kch thc khc nhau lp ghp li, trong c 9 mng chnh. C mng ch cha ton i dng hoc ch cha phn lc a, nhng a s cc mng lc a va cha phn i dung, va cha phn lc a. Di tc ng ca cc dng chuyn dch bn trong lng Tri t, cc mng lc a lun tri dt trn lp quyn mm (asthenosphere). C 3 kiu chuyn dch tng

10 i gia cc mng lc a lin nhau. Kiu chuyn dch phn k lm cho cc mng lc a tch xa nhau to nn cc khe h dung nham t lng t tro ra ngoi, kh c li to thnh cc ngn ni la trn t lin hay cc dy ni ngm di y i dng. Chuyn dch phn k thng xy ra phn i dng hn trn lc a.

Hnh 1.3. Cc mng lc a chnh [7]

To ni

Dy ni ngm i dng

Phn v lc a Phn v i dng Vng ln xung Ti nng chy Hot ng ni la LP PH Mng lc a 2 Mng lc a 3 ng bin c s dch chuyn phn k Phn v i dng

Mng lc a 1 ng bin c s dch chuyn hi t

Hnh 1.4. S dch chuyn ca cc mng lc a [16]

Kiu chuyn dch hi t lm cc mng lc a x p hay trn, trt, chng ln nhau. Khi mt mng lc a l lc a cn mng kia l i dng th mng i

11 dng s trt v ln xung bn di mng lc a. Phn ln xung b nng chy, cc thnh phn vt liu nng chy c khi lng ring nh s di chuyn i ln to ra ni, cc vt liu nng hn s chm xung vo lp ph. Khi hai mng lc a dch chuyn hi t u l lc a s dn n hin tng dn p cc lp t ln thnh cc dy ni cao (dy Himalayas, Anpes). Khi mt phn ca mng lc a i dng trt v ln su xung bn di mng lc a, th mt phn mng lc a mi c hnh thnh t i dng thay th cc phn mng lc a b mt i. Kiu chuyn dch trt ca hai mng lc a c th to ra cc vt nt gy trn mt t hay i dng (v d: vt nt San Andreas chy t thnh ph San Francisco ct ngang bang California (M) n tn bin gii Mexico). 1.2.2. Thnh phn mi trng ca Tri t Khi nghin cu, ngi ta thng chia mi trng ca Tri t thnh 4 thnh phn chnh: kh quyn, thy quyn, a quyn v sinh quyn. Ngoi 4 thnh phn chnh ny, cc nh khoa hc cn a ra khi nim mi v tr quyn mt thnh phn ca mi trng Tri t. Kh quyn: l lp kh bao ph xung quanh b mt Tri t, nui dng s sng trn mt t v bo v chng trc cc tc ng c hi t khong khng v tr. Kh quyn hp th hu ht cc tia v tr v mt phn ng k bc x in t ca Mt tri chiu xung Tri t. Kh quyn ch cho cc bc x c bc sng trong khong 320 n 2500 nm i qua v ngn chn phn bc x t ngoi c bc sng nh hn 320 nm, l phn bc x gy hy hoi da. Kh quyn ng mt vai tr quan trng trong qu trnh cn bng nhit ca Tri t, thng qua kh nng hp th bc x hng ngoi ca nh sng Mt tri v phn ti bc x t Tri t. Thnh phn chnh ca kh quyn l nit v oxy, ngoi ra cn c argon, cacbonic v nhiu cht kh khc c nng nh hn rt nhiu.
Bng 1.2. 10 nguyn t ha hc trong v tr, Tri t, v Tri t, i dng, kh quyn (khng kh kh) v sinh quyn (% khi lng) [16] V tr H : 77 He : 21 O : 0,8 C : 0,3 Ne : 0,2 Fe : 0,1 Si : 0,07 N : 0,06 Mg : 0,06 S : 0,04 Tri t Fe : 35 O : 29 Si : 14 Mg : 14 S : 2,9 Ni : 2,4 Ca : 2,1 Al : 1,8 Na : 0,3 P : 0,2 V Tri t O : 46,6 Si : 29,5 Al : 8,2 Fe : 5,0 Ca : 3,6 Na : 2,8 K : 2,6 Mg : 2,1 Ti : 0,57 H : 0,22 i dng O : 85,8 H : 11 Cl : 1,94 Na : 1,05 Mg : 0,13 S : 0,09 Ca : 0,048 K : 0,039 Br : 0,007 C : 0,003 Kh quyn N : 75,5 O : 23,2 Ar : 1,3 C : 9,3 103 Ne : 1,3 103 Kr : 0,45 103 He : 72 10 Xe : 40 10
6 6

Sinh quyn O : 53 C : 39 H : 6,6 N : 0,5 Ca : 0,4 K : 0,2 Si : 0,1 P : 0,1 Mg : 0,1 S : 0,07

H : 23 106 S : 70 109

Thy quyn: bao gm tt c cc ngun nc: i dng, bin, sng, sui, h, bng cc cc, nc ngm,... Khong 97% lng nc ca thy quyn l nc cc i dng. Lng nc ngt

12 con ngi c th s dng c (nc sng, h, sui v nc ngm) ch chim cha n 1% lng nc ca thy quyn. Nc c con ngi s dng vo cc mc ch chnh sau: nng nghip (30%), nh my nhit in (50%), cng nghip (12%), sinh hot (7%). Nc (b) mt ngy cng b nhim do thuc tr su, phn bn trong nc chy trn t ng rung, do cc cht thi khc ca con ngi, ng vt v sn xut cng nghip. Cc bnh ly qua ng nc t nc thi th lm cht hng triu ngi cc nc ang pht trin. a quyn (thch quyn): l phn v Tri t t mt t n su khong 100 km, bao gm cc khong cht trong lp phong ha v t (t l hn hp phc tp bao gm cc cht khong, cht hu c, khng kh v nc). Sinh quyn: l mt phn ca Tri t v kh quyn c tn ti s sng. Gia sinh quyn v mi trng c s tc ng qua li ln nhau. Sinh quyn cng c mi quan h cht ch vi dng nng lng trong mi trng v ha hc mi trng nc. Tr quyn (noosphere): l khi nim ch cc dng thng tin biu hin rt phc tp trong sinh quyn m trong pht trin cao nht l tr tu con ngi. Tr quyn ang thay i nhanh chng v phm vi tc ng ca n ngy cng m rng k c ngoi phm vi Tri t.

1.3. Qu trnh pht trin ca s sng trn Tri t

Cng nh lch s pht trin ca Tri t, qu trnh pht trin ca s sng trn Tri t c gii thch da vo cc gi thit. Nhng gi thit ny c xy dng da trn vic nghin cu cc ha thch tm c. Cc ha thch c nht tm thy c c tui trn 3 t nm. Cc ha thch ny c dng tng t vi khun v to ngy nay, tc l cc sinh vt n bo. Cc t bo ny cha c nhn pht trin hon chnh v c t tn l prokaryotes (sinh vt nhn s) . Qu trnh to thnh cc prokaryotes cho n nay vn cn l iu b n. Qu trnh pht trin ca s sng c xem l mt qu trnh tin trin dn dn t cc phn t v c n gin n cc sinh vt a dng, t n gin n phc tp hin nay. Tt c cc dng sng u c to thnh t cc hp cht hu c. Cc hp cht ny c th c to thnh trong t nhin t cc phn t n gin nh, H 2O, NH3, CO2, CO, CH4, H2S, H2. Cc phn t n gin ny c th tn ti trong kh quyn, i dng ca Tri t lc s khai. Ngi ta suy on rng, t nhiu loi phn t hu c c to thnh, cc h v sinh (non-living systems) c hnh thnh, tin ha thnh cc sinh vt t sinh tn v sinh sn, sau cng pht trin thnh cc dng sng phong ph ngy nay. Cc sinh vt u tin ph thuc vo cc ngun cung cp cc phn t hu c c tng hp t bn ngoi, v do chng c gi l sinh vt d dng. Cc sinh vt t dng c kh nng tng hp nn cc phn t hu c cn thit t cc phn t v c n gin. V cc phn t v c n gin c sn rt nhiu trong kh quyn v i dng so vi cc phn t hu c, nn cc sinh vt t dng pht trin mnh hn cc sinh vt d dng. C hai loi sinh vt prokaryotes c th thu nng lng t cc phn ng ln men nh sau: C6H12O6 2C3H4O3 + 4H glucoz axit pyruvic (kt hp vi cc nhm khc) Phn ng ln men khng phi l ngun cung cp nng lng tt. Kh nng dng phn ph kh kin ca bc x Mt tri lm ngun nng lng chuyn ha CO2 thnh cc phn t hu c, to iu kin thun li cho s pht trin ca loi vi khun quang hp. Cc phn t nh H2S, hay cc phn t hu c n gin, c th ng vai tr l tc nhn cho hydro:

13
an h sa ng + 2nH2A (CH2O)n + nH2O + 2nA Tc nhn cho hydro Cacbohydrat T , to lam s dng nc ca i dng, nh mt tc nhn cho hydro, pht trin v to ra sn phm ph l oxy:

nCO2

an h sa ng nCO2 + nH2O (CH2O)n + nO2 Tc nhn cho hydro Cacbohydrat Oxy to thnh t qu trnh quang hp lm thay i b mt Tri t, ng thi tiu dit cc sinh vt khng thch ng vi loi kh hot ng ha hc mnh ny. Khi oxy tch t nhiu trong kh quyn, tng ozon dn hnh thnh tng bnh lu (cch mt t 15 40 km), hp th tia t ngoi c hi. Lc ny, cc sinh vt c th pht trin thnh qun th trong vng tip gip ca kh quyn / nc / t v nhu cu phi sinh sng di nc trnh tc hi ca tia t ngoi khng cn l iu bt buc na. Cc sinh vt bt u chuyn ln sng trn cn. S c mt ca oxy to iu kin cho nhng bin i thch hp ca t bo, nhm c th s dng phn ng h hp cung cp nng lng cho s pht trin. Ngun nng lng thu t phn ng h hp ln hn nng lng thu t phn ng ln men n 18 ln. (CH2O)n + nO2 nCO2 + nH2O Cacbohydrat Cc t chc bn trong t bo lc ny chu nhng thay i mnh m v pht trin. Xut hin nhn t bo c mn bc, cha cc axit nucleic mang thng tin gen ca t bo, ngoi ra cn c mt lot cc bin i khc bit v c im cu trc. Cc t bo mi ny c gi l cc eukaryotes (sinh vt nhn thc), cha nhn xc nh. Cc eukaryotes n bo t dng tin ha thnh thc vt a bo, c kh nng quang hp sn xut cc cht hu c v oxy. S pht trin v s lng cc sinh vt c kh nng quang hp v h hp tt to thnh tp hp d dng. Cc eukaryotes d dng tin ha thnh c, cn trng v ng vt ngy nay.

Hnh 1.5. Hai dng t bo Prokaryote v Eukaryote[17]

Qu trnh pht trin s sng, nh va nu s lc trn lm cho hm lng oxy trong kh quyn tng cao v tr thnh loi kh ch yu ca kh quyn, ng thi lm gim ng k

14 hm lng cc kh c lc u trong kh quyn s khai (N2, CO2, H2, CO, CH4...).

1.4. Chu trnh a ha

Cc s liu trong Bng 1.2 ch cho thy s phn b cc nguyn t trong cc thnh phn ca mi trng m khng cho thy s di chuyn (vn ng) ca cc nguyn t t b phn ny sang b phn khc, v d: sng vn chuyn cc cht tan v cht rn l lng t t lin ra i dng; s di chuyn ca cc mng lc a v Tri t to ra s dng ln ( uplift) ca trm tch i dng v cc khi t mi; thc vt to thm oxy cho kh quyn thng qua qu trnh quang hp, ng thi ly oxy t khng kh trong qu trnh h hp. S di chuyn ca mt nguyn t ha hc gia t, i dng, khng kh c th c biu din bi chu trnh gi l chu trnh a ha. Mi chu trnh a ha l mt m hnh, m t s di chuyn ca mt nguyn t ha hc (hay mt cht), thng thng l xy ra gn b mt Tri t. Trong mt chu trnh a ha c mt s ni cha (reservoirs), c xc nh r v mt vt l (nh lc a, t, i dng, kh quyn,...) v cc ng di chuyn (transport paths) ca vt cht t ni cha ny n ni cha khc. S lng ni cha trong mt chu trnh a ha ph thuc vo mc chi tit ca vic nghin cu h. Dng vt cht di chuyn gia cc ni cha thng c xc nh trong mt khong thi gian c nh, thng l mt nm.
1 2 3

KHNG KH
2 4 1 2 3 3 5

I DNG
8 7

TRM TCH
ni cha ng di chuyn

1. Ngng t (ma, tuyt) 5. S pht kh (Gas evolution) 2. Bi 6. Cc cht tan v l lng (trong nc sng) 3. Ht bt nc bin (sea spray) 7. Sa lng 4. S tch kh (Degassing) 8. S dng ln

15
Hnh 1.6. M hnh tng qut ca chu trnh a ha [16]

Nu lng nguyn t (hay cht) c chuyn vo v chuyn ra khi ni cha bng nhau th nng ca n trong ni cha s khng i, lc trng thi dng (steady state) c thit lp. V c bn, nu khng b nh hng bi hot ng ca con ngi hu ht cc chu trnh t nhin u trng thi dng . Kt lun ny c rt ra t thc t l khng c s thay i ln no ca mi trng ha hc ton cu xy ra trong vi trm triu nm trc y. Nu h ang trng thi dng, ta c th xc nh thi gian lu (residence times) ca mt cht xc nh trong ni cha xc nh da vo cng thc: l ng nguyn t(cht ) trong ni ch a t= tc i vao (hay ra ) ni ch a cu a nguyn t(cht ) V d, nu lng natri tan trong i dng l 151018 kg, lng thm vo hng nm l 100109 kg, th thi gian lu ca natri trong i dng s l 150 triu nm (thc ra, natri c thi gian lu trong i dng l 210 triu nm). Hu ht cc nguyn t c thi gian lu trong i dng khong vi triu nm, hoc t hn. Thi gian lu trong v Tri t thng cao hn nhiu thi gian lu trong khng kh, iu phn nh tnh lu ng ca cc h. Ngi ta cho rng, cc tc ng ca con ngi ln cc chu trnh a ha lm tng tc chuyn cht rn t lc a ra i dng, do cht ph rng, hot ng canh tc, lm tng xi mn. Nghin cu cho thy, tc xi mn ngy nay cao gp i cch y 5000 nm. Rt kh nh gi c nh hng ca cc hot ng nhn to ln cc chu trnh, do chng ta khng bit chc gi tr nn nng ca cc cht cng nh dng di chuyn vt cht trong cc chu trnh nu. Mc d, hiu bit v cc chu trnh a ha ton cu l rt quan trng, song chng ta cng cn quan tm n c nhng g ang xy ra quy m nh hn. Mt qu trnh chung trn ton cu c th che lp mt cc bin i bt thng ti mt khu vc nh. S r r cadmi t vng khai khong c th gy cht c pha h lu, l mt s c rt quan trng trn phm vi khu vc a phng, nhng dng di chuyn ca cadmi ny s khng ng k g khi so vi dng di chuyn tng cng ton cu. V vy, ngoi cc chu trnh a ha, chng ta vn rt cn cc m hnh minh ha v d on cc bin i mi trng khu vc.