A verdade nas ciencias formais

Adoita distinguirse entre Ciencias formais (as que estudan ideas) das factuais (as que estudan feitos). As primeiras, como a lxica e as matemticas non precisan do contacto coa realidade para convalidar as sas formas; as segundas, como a fsica ou a psicoloxa, refrense a feitos que ocorren no mundo e teen que apelar a experiencia para contrastar as sas frmulas. As pois a verdade nas ciencias formais pode conseguirse de xeito completo e formal mentres que nas ciencias empricas ser factual e incompleta. Dentro das Ciencias Empricas, as Ciencias Naturais estudan o mundo como obxecto material e recorren ao experimento, a observacin e a cuantificacin, mentres que as ciencias sociais estudan o mundo como produto humano, a cultura, ao ser humano e a historia, e a metodoloxa a comprensin, a anlise cualitativa, e crtica. Os enunciados das ciencias formais son tautoloxas, non din nada sobre os obxectos e por isto son vlidos e irrefutables pola observacin. A verdade lxica ou formal exprsase a travs da deducin lxica, non material ou de feito, un razoamento dedutivo no que o fundamental a relacin de necesidade entre argumentos, a sa coherencia e non a verdade ou falsidade das sas premisas. Na medida que este tipo de transformacins tautolxicas se entende como un clculo, e que a verdade lxica do mesmo tipo que a verdade matemtica, sostense que a matemtica pode fundamentarse na lxica.

1 Que a lxica?
Etimoloxicamente a palabra lxica proven do termo grego logos, de difcil traducin actual pois rexistra simultaneamente os significados de razn, idea e palabra. Algns autores tradcena como discurso, na medida en que este concepto artella as distintas acepcins. No seu uso cotin falamos de que algo lxico cando ten sentido. Tamn falamos da lxica do amor, da lxica do capitalismo ou da lxica das cousas en xeral cando queremos acentuar o carcter necesario ou inevitbel de certas consecuencias do amor, o capitalismo ou aquilo que nos acontece. Ludwig Wittgenstein afirmou no seu Tractatus Lgico Philosophicus que non podemos pensar un mundo ilxico. O noso coecemento racional do mundo depende do espazo lxico no que este nos vn dado. O espazo lxico o conxunto de feitos posbeis no mundo. Podemos dicir con verdade que o nmero de rbores da comarca de Chantada par ou impar. Non podemos saber o nmero exacto de rbores, a non ser que perdamos varios meses a contalos, sen embargo, sabemos que o nmero exacto debe ser necesariamente par ou impar porque o mundo non pode ser doutro xeito. Que o nmero de rbores non fose nin par nin impar un feito imposbel. As, ser par ou impar delimita o espacio lxico da cantidade de rbores da comarca de Chantada, porque distingue que feitos son posbeis (que o nmero sexa par ou impar) dos que son imposbeis (que o nmero non sexa nin par nin impar) no contexto da poboacin forestal chantadina. Por iso a lxica, en sentido filosfico, entndese como condicin de posibilidade do coecemento racional. Todas as ciencias participan dunha certa estrutura lxica. Anda que non o nico, a deducin un mtodo fundamental do coecemento cientfico. A lxica ocpase, entre outras cousas, de estudar as leis que rexen no mtodo dedutivo e de determinar que habilidade podemos esperar do seu uso. Mais a investigacin lxica abrangue outros obxectos estremeiros coa deducin. Existe, por exemplo, unha lxica da inducin. Por iso, cando se trata de definir esta ciencia recrrese a unha nocin un pouco mis ampla, a nocin de argumento, anda sendo o argumento dedutivo o principal obxecto dos estudios lxicos. Que entn un argumento?

1.1 Os argumentos
Intuitivamente doado constatar que existe un xeito correcto de pensar e un xeito incorrecto. Razoamos ben cando vendo a chuvia pola xanela deducimos que a ra est mollada, pois sabemos que sempre que chove o chan se molla. Razoamos mal cando vendo un home mal vestido

deducimos que un home pobre, pois, mis a mido do que tal vez creamos, tamn hai homes ricos que visten pesimamente. Entre ir mal vestido e ser pobre ou rico non hai unha relacin necesaria como semella habela entre o feito de chover e o de o chan estar mollado. Precisamente un razoamento ben feito depende de se a relacin de consecuencia que se establece entre as sas partes est ben fundada. Ambos razoamentos son argumentos. Un argumento un fragmento lingstico onde se pretende establecer unha relacin de consecuencia entre as sas partes. As condicins nas que esa relacin est ben fundada determinan a validez do argumento. O primeiro dos nosos dous argumentos era vlido. En troques o segundo era invlido. Analicemos entn as partes das que consta un argumento. Os argumentos estn formados por enunciados ou oracins con sentido completo das que podemos dicir que son verdadeiras ou falsas. "O imperio no que nunca se pon o sol" non un enunciado porque non unha oracin completa e non podemos afirmar se verdadeiro ou falso. Sen embargo "chove" un perfecto enunciado. Os enunciados que concorren nun argumento son de dous tipos: as premisas e a conclusin. As premisas son os enunciados iniciais e a conclusin o enunciado final do argumento. Un exemplo, Premisa 1: Se hai treboada a concentracin de gaiteiros ser suspendida. Premisa 2: Desgraciadamente hai treboada. Conclusin: Logo a concentracin de gaiteiros ser suspendida. Este argumento vlido porque das das premisas sguese necesariamente a conclusin. Doutro xeito, imposbel que da verdade das premisas se siga a falsidade da conclusin. Esta unha definicin de capital importancia para a lxica: un argumento vlido cando imposbel que de premisas verdadeiras se siga unha conclusin falsa. E unha definicin semellante de consecuencia lxica: un enunciado consecuencia lxica doutro enunciado cando da verdade do antecedente se segue necesariamente a verdade do consecuente. As podemos tamn dicir que un argumento vlido cando entre as sas premisas e a sa conclusin existe unha relacin de consecuencia lxica. Observemos que non se fala de argumentos verdadeiros senn de argumentos vlidos, porque lxica non lle preocupa tanto a verdade dos enunciados do argumento como a relacin de consecuencia entre eles. Imaxinemos un argumento semellante ao anterior. Premisa 1: Se a Terra plana e circular entn ten forma de moeda. Premisa 2: A Terra plana e circular. Conclusin: Logo a Terra ten forma de moeda. Como supomos que a estas alturas ningun dubidar de que a Terra redonda e que mis ben ten forma de laranxa achatada polos polos, podemos dicir con certeza que todos os enunciados bsicos deste argumento son falsos. Sen embargo o argumento vlido. S precisamos imaxinar que a Terra fose plana e circular e preguntarnos se sera posbel que a Terra non tivese forma de moeda. E obvio que non sera posbel, pois necesariamente se a Terra fose plana e circular tera forma de moeda. Por tanto sera imposbel que da verdade das premisas se seguise a falsidade da conclusin. Isto dbese ao carcter formal da relacin de consecuencia. Esta relacin non depende dos contidos do argumento senn da forma que estes presentan. A forma lxica do primeiro argumento e a do segundo son a mesma. Para pescudar cal a forma lxica de ambos s temos que compralos e observar que teen en comn. Illemos entre parnteses todo o que os diferencia. Argumento 1 Se (hai treboada) entn (a concentracin de gaiteiros ser suspendida). (desgraciadamente hai treboada). logo (a concentracin de gaiteiros ser suspendida). Argumento 2 Se (a Terra plana e circular) entn (ten forma de moeda). (a Terra plana e circular). logo (a Terra ten forma de moeda).

Agora en cada argumento substituamos cada enunciado bsico por unha letra e sempre pola mesma letra cada vez que apareza o mesmo enunciado. Reparemos en que nas primeiras premisas dos argumentos aparecen dous enunciados bsicos ligados polas partculas Se... entn... Argumento 1 Se A entn B A logo B Argumento 2 Se C entn D C logo D

Isto o que teen en comn, a sa forma lxica. A forma lxica dun argumento a estrutura concreta da relacin de consecuencia entre as sas premisas e a sa conclusin. No noso exemplo Se X entn Y X logo Y Analizar as formas lxicas dos argumentos para establecer a sa validez a tarefa propia da lxica. Anda que toda definicin supn certa simplificacin podemos definir agora a Lxica como o estudio da estrutura formal dos argumentos, pois este un dos seus obxectos principais.

1.2 Matematizacin da Lxica

A lxica , por tanto, unha ciencia formal, en canto analiza as formas abstractas dos argumentos. Neste sentido definiron a lxica os seus precursores hai mis de dous mil anos: Aristteles e os estoicos. No seu Organon (etimoloxicamente, "instrumento") Aristteles propuxo a siloxstica como o estudio do razoamento vlido que deba guiar os pasos de todas as ciencias. Empregou un simbolismo parcial para dar conta da estrutura abstracta dos argumentos e sistematizou a siloxstica nunha axiomtica (reducin de toda demostracin a principios simples e autoevidentes). Os estoicos, pola sa banda, iniciaron o que hoxe se coece como lxica proposicional estudando os elementos varibeis (categoremticos) e invaribeis (sincategoremticos) dos argumentos. Ata mediados do sculo XIX a lxica non pareceu experimentar avances significativos, permitindo a Kant afirmar na Crtica da Razn Pura (1787), que a lxica, segundo toda aparencia, "adibase conclusa e perfecta". Esta afirmacin non era exacta xa no seu momento pois s poda referirse lxica dedutiva. Desde o sculo XVI, o interese suscitado polo mtodo cientfico indutivo propiciou o desenvolvemento da lxica indutiva como unha nova rama da lxica formal. Pese a isto, houbo que esperar ata o sculo seguinte para que a lxica coecese un progreso sen precedentes desde a antigidade. As obras dos matemticos George Boole e Gottlob Frege iniciaron o que se coece como matematizacin da lxica, proceso de capital importancia na historia da nosa ciencia. A lxica aristotlica empregaba a linguaxe natural como sostn do seu estudio. Desde a modernidade esta caracterstica foi percibida como unha grave deficiencia porque a linguaxe natural ambigua e introduce na investigacin lxica anfiboloxas ou equvocos insalvbeis. O lxico polaco Jan Lukasiewicz advertiu, sen embargo, que non se pode xulgar a lxica aristotlica desde a perspectiva moderna. No estado das ciencias na antigidade a lxica aristotlica conserva toda a sa validez. O feito mis ben que a complexidade crecente da ciencia moderna desde o sculo XVI, co seu sometemento ao rigor do mtodo matemtico iniciado por Galileo, modificou radicalmente o concepto mesmo de ciencia. En canto a lxica pretende dar conta, en ltima instancia, dos mtodos de razoamento correcto que deben fundamentar o coecemento racional, do que o coecemento cientfico parte esencial, foi preciso, nun determinado momento, someter tamn a lxica ao mtodo da matemtica. A lxica beneficiouse as da exactitude e o rigor que tal mtodo aporta, permitindo a construcin dun Clculo Lxico. O Clculo Lxico era un vello ideal da Ilustracin. Unha das mximas preocupacins do racionalismo dos sculos XVII e XVIII era a cuestin de como identificar o erro no pensamento. Se

era posbel que houbese unha explicacin racional de todo fenmeno real, o celebre principio de razn suficiente, era as mesmo necesario desterrar o erro da razn. O filsofo alemn G.W. Leibniz localizou a fonte do erro na ambigidade da linguaxe natural. A discusin filosfica eternizbase debido a que o seu soporte lingstico facaa permebel a toda clase de equvocos. Leibniz, como xa fixera o filsofo cataln Raimon Llull no sculo XIII, postulou a necesidade dunha linguaxe simblica que permitise identificar o erro do pensamento como un erro de clculo, seguindo o modelo matemtico. O seu Calculus Ratiocinator permitira, mediante un sistema de regras, operar coas ideas dun modo exacto reducindo a discusin filosfica a un problema de clculo. O clculo estara fundado nunha linguaxe simblica, a Characteristica Universalis, que atribuira un nmero a cada concepto e definira un Ars Combinatoria, ou combinacin numrica de conceptos. A Mathesis Universalis ou coecemento universal xurdira finalmente por eliminacin sistemtica do erro. Anda que nunca desenvolveu o seu programa, Leibniz manifestaba as un optimismo ilimitado na estrutura matemtica do pensamento, formulando unha cuestin que suscitara unha profunda reflexin posterior: cal a relacin entre o pensamento lxico e a matemtica?. Comparten unha mesma estrutura?. Son intercambibeis? En 1854, o ingls George Boole presentou, na sa obra As leis do pensamento, unha lxebra do pensamento ou lxebra lxica na que as leis da lxica acadaban un grado de rigor e exactitude semellante ao da lxebra matemtica, procedendo por simbolizacin da lxica proposicional. Mis tarde, en 1879, o alemn Gottlob Frege publicou a sa Conceptografa, na que se formalizaba por primeira vez a lxica dedutiva elemental. Empregando unha orixinal, anda que complexa, escritura simblica, Frege construu o primeiro clculo lxico completo. Esta escritura foi simplificada en 1908 polo matemtico italiano Giuseppe Peano, quen utilizou por primeira vez a expresin "lxica matemtica" para referirse sistematizacin lxica da matemtica. Con estes autores non s a matemtica se constite como modelo da lxica, senn que a matemtica mesma, en virtude da sa estrutura dedutiva, pasa a ser obxecto da lxica. As, Frege e Peano influron decisivamente nunha das obras fundamentais da lxica simblica do sculo XX: os Principia Mathemca de A.N. Whitehead e Bertrand Russell. O propsito ltimo desta obra era establecer a fundamentacin lxica da matemtica, entroncndose as co vello programa leibniziano. A transcendencia filosfica deste empeo radicaba en que se a matemtica era reducbel, no sentido etimolxico de "lxebra", ao sistema lxico, entn ficara demostrado que o pensamento racional posua unha estrutura matemtica e por tanto toda verdade tera un acceso directo desde a razn. A cuestin entrou a formar parte do celebre programa de Hilbert, quen desde un esquema mis manexbel e matemticamente mis amplo que o mtodo dos Principia, intentou establecer unha base lxica definitiva do clculo matemtico nun conxunto de axiomas e regras. Como veremos o programa fracasou coa formulacin do Teorema de Godel, quen asestou un golpe definitivo ao optimismo matemtico da poca tras demostrar que a reducin lxica completa da matemtica era imposbel.

2 A proposicin
Un dos conceptos fundamentais da simbolizacin da lxica foi o concepto de proposicin. Nos seus estudios sobre semntica, Frege esbozou o celebre tringulo da referencia no que analizaba a estrutura dun signo calquera. Un signo consta dun sentido e dunha referencia. Por exemplo, o signo "catedral" ten como referencia o obxecto do mundo que designamos con ese nome, neste caso un certo edificio relixioso. O seu sentido o modo de darse esa designacin, o seu significado, no exemplo, "igrexa principal dunha diocese". As, signos distintos poden ter sentidos diferentes pero un mesmo referente. "A estrela da ma" e "a estrela da tarde" teen sentidos diferentes pero refrense a un mesmo obxecto: Venus. Xeneralizando esta anlise para os enunciados completos, con suxeito e predicado, Frege explica que o sentido destes enunciados o pensamento que encerran mentres a sa referencia o seu valor de verdade: verdadeiro se o pensamento se corresponde coa realidade, falso se non ocorre tal. Tanto Russell como Wittgenstein criticaron este xeito de analizar os signos e os enunciados, pero

permitiulles centrar a sa reflexin sobre o que denominaron a "proposicin" a partir da sa teora referencial do significado. Para eles un nome non ten sentido, o seu significado directamente o obxecto ao que se refire. O sentido xorde cando o nome entra a formar parte dun enunciado. Os enunciados teen sentido porque expresan un pensamento susceptbel de ser verdadeiro ou falso. Este pensamento denomnase "proposicin". Distintos enunciados poden expresar unha mesma proposicin. As por exemplo, "a coroa demasiado pequena para entrar na cabeza do rei" expresa a mesma proposicin que o enunciado "o permetro da coroa mis pequeno que o permetro cranial do rei". Obviamente os nicos enunciados que expresan proposicins, neste sentido, son os enunciados declarativos ou descritivos. O enunciado exhortativo "Zorrgalle!", anda que encerra un pensamento claro, non susceptbel de ser verdadeiro ou falso e, por tanto, tal pensamento non unha proposicin.

2.1 A formalizacin
Sobre esta concepcin posbel erradicar a ambigidade da linguaxe natural e proceder a unha formalizacin dos enunciados. No caso dun enunciado ambiguo, por exemplo, "Amparo pilloume nas verzas", podemos desfacer a ambigidade distinguindo a proposicin segundo a cal Amparo me alcanzou xunto s verzas e a proposicin segundo a cal Amparo me sorprendeu coa mente distrada. Se convimos en asignar unha letra a cada proposicin encerrada nun enunciado simple ou atmico poderemos desembarazarnos das imprecisins dos enunciados. Habitualmente as proposicins atmicas simbolzanse coas letras do alfabeto a partir de p. Tomemos un conxunto de enunciados e formalicmolos deste xeito. Xan non ten can. Adela ten unha cadela. Xan pobre. Adela rica. p q r s

Pero existen tamn enunciados complexos formados a partir de enunciados atmicos. Por exemplo, 1. 2. 3. 4. 5. Adela non ten unha cadela. Xan non ten can e Adela ten unha cadela. Ou Xan pobre ou Adela rica. Se Xan non ten un can entn Xan pobre. Adela rica se, e s se, ten unha cadela.

Como xa vimos mis arriba nesta clase de enunciados aparecen partculas invariantes, como as que subliamos con cursiva nos anteriores enunciados. A linguaxe natural ofrcenos unha ampla gama de partculas deste tipo como conxuncins, disxuncins, adverbios, etc. sen embargo os lxicos lograron reducir todas estas expresins a cinco conectivas bsicas: o negador (non), o conxuntor (e), a disxuncin (ou), o implicador (se... entn) e o bicondicional (se, e s se...), que constiten os termos lxicos do lxico formal frente as proposicins, que son os termos non lxicos. En principio calquera conexin sintctica entre enunciados da linguaxe natural redutbel a unha combinacin destas cinco constantes lxicas. Anda que existen ao menos das simboloxas distintas para estas conectivas, adoptaremos, como costume entre os lxicos continentais, a simboloxa polaca: Negador: Conxuntor: Disxuntor: Implicador: Bicondicional:

deste xeito, retomando o noso exemplo, podemos formalizar os enunciados da seguinte maneira 1. 2. 3. 4. 5. q pq rs pr qs

E obvio que a ambigidade da linguaxe natural desaparece mediante esta traducin a unha linguaxe formal. A dobre reducin dos enunciados a proposicins e das proposicins a smbolos erradica toda ambivalencia. Por medio deste recurso simblico a lxica pode construr unha linguaxe formal que ten por elementos bsicos as proposicins atmicas e as conectivas lxicas. A partir destes elementos a linguaxe pode expresar calquera proposicin complexa, que non outra cousa que a combinacin de varias proposicins atmicas mediante conectivas. A cuestin agora saber cal o significado lxico das conectivas, das que vai depender o desenvolvemento do clculo formal.

10 Consellos para formalizar correctamente:

A formalizacin consiste na traducin da linguaxe natural linguaxe formal. Para levar a cabo esa traducin correctamente podes axudarte dos seguintes consellos: 1. Emprganse diferentes varibeis para cada enunciado diferente usando as minsculas a partires de "p": p, q, r, s, t,u , v... 2. Utilizarase unha varibel soa para cada enunciado, anda que sexa moi longo: 1. Neva=p 2. Nos invernos neva de abondo nos fermosos cumios asiticos= q 3. O negador () simboliza as negacins implcitas e explcitas: 1. Non chega= p 2. A clase interminbel=q 4. A conxuncin () serve para formalizar a conxuncin copulativa "e", pero tamn "pero", comas ou mesmo a ausencia destas; en xeral utilizmolo sempre que se indica que dous acontecementos suceden ao mesmo tempo: 1. Collo o bus e vou ao cine= pq 2. Paula non estudou nada pero aprobou o exame= pq 3. Chegou de ma, sentou e non falou en todo o da= pqr 5. A disxuncin () inclusiva ou non exclunte ( verdadeiras e se d calquera dos elementos e tamn se se dan os dous): 1. Para matricularse hai que ter cursado qumica ou xeoloxa = pq 2. Para formalizar a disxuncin exclunte (dse unha posibilidade ou a outra, pero non as das ao mesmo tempo) deberemos complicarnos mis: Saes ou entras (pero non entras e saes ao mesmo tempo = (pq)(pq) 6. s veces non se din os verbos, o cal non debe impedirnos ver que hai mis dun enunciado: 1. Xan e Luca adoran o ftbol = pq 2. A Luca encntalle o ftbol, pero a Xan non= pq 7. O condicional ou implicacin () o mis difcil de simbolizar. Utilizmolo en enunciados onde se nos quere expresar que algo consecuencia doutra cousa, o cal se pode expresar de moitas formas. A clave est en localizar que enunciado o antecedente e que enunciado o consecuente (que se segue de que). Unha boa forma de recoecer isto transportar todo a unha frmula que entendamos ben como: "Se..., entn..." 1. Se os seres humanos son mortais entn eu son mortal: pq 2. Se che gusta, regalareicho: pq (p=gstache; q=reglocho). 3. Cando veas ensinareicho: pq (p=ves; q=ensnocho) 4. Pagarei s se merece a pena: pq (p=merece a pena, q=pago) 5. Chegas tarde sempre que quero ir ao cine: pq (p=quero ir ao cine, q=chegas tarde) 8. O bicondicional ou coimplicador () equivale a dous condicionais e se utiliza para

formalizar expresins do tipo "se e s se". Esta relacin dse habitualmente nas definicins. 1. Un mineral un metal se e s se un bo condutor da electricidade: pq 2. A suma dos ngulos dun tringulo equivale a 180: pq 9. Cando aparece unha negacin aplicada a mis dun enunciado debemos explicitar na nosa linguaxe lxica a que parte ou partes se aplica a negacin: 1. Nin chove nin vai sol:pq 2. Non certo que chova e faga sol:(pq) 3. Non chove pero vai sol:pq 10.A potencia das conectivas ordnase segundo a seguinte escala: a mis poderosa a coimplicacin, sguelle a implicacin, a continuacin, co mesmo grao, a conxuncin e a disxuncin e por ltimo a negacin.

2.2 As conectivas lxicas

Para definir este significado a lxica recorre s tboas de verdade. Como vimos as proposicins poden ser verdadeiras ou falsas. Ags o negador, que s se aplica a unha nica proposicin, o resto das conectivas son didicas, dicir, establecen unha conexin entre das proposicins. Unha tboa de verdade consiste en estipular graficamente en que condicins unha proposicin complexa verdadeira ou falsa. Fndase no principio de composicionalidade, segundo o cal o valor de verdade dunha proposicin complexa est en funcin do valor de verdade das proposicins atmicas que a constiten. De a que as conectivas sexan chamadas tamn funcins de verdade. O significado intuitivo dunha negacin, por exemplo, que esta negacin ser falsa cando a proposicin negada sexa verdadeira e ser verdadeira cando a proposicin negada sexa falsa. Nunha tboa de verdade isto represntase as: P V F P F V

Para as conectivas didicas as combinacins posbeis de valores de verdade son catro. As sas tboas de verdade son estas: pq VV VF FV FF pq V F F F pq V V V F pq V F V V V F F V

Vemos que a conxuncin s verdadeira cando as sas proposicins atmicas son simultaneamente verdadeiras, que a disxuncin sempre verdadeira non sendo cando as sas proposicins atmicas son simultaneamente falsas, que o implicador s falso cando o antecedente verdadeiro e o consecuente falso, e que o bicondicional sempre verdadeiro cando as sas proposicins atmicas teen o mesmo valor de verdade. As tboas determinan o significado lxico das conectivas, e deste xeito, sabendo o valor de verdade das proposicins atmicas poderemos coecer o valor de verdade de calquera proposicin complexa da que formen parte. Por exemplo, supoamos que p e q son proposicins verdadeiras e que r unha proposicin falsa. A proposicin complexa p(qr) ser falsa. Para comprobalo s ternos que buscar o valor de verdade de qr na tboa de verdade da conxuncin cando a primeira proposicin verdadeira e a segunda falsa, e veremos que qr falsa. Logo buscaremos na tboa

do implicador que valor toma este cando o antecedente, neste caso p, verdadeiro e o consecuente, neste caso qr, falso. E veremos que toma valor falso. Observemos que deste xeito a cuestin do significado dos enunciados na linguaxe natural queda reducida a unha asignacin de valores de verdade a proposicins atmicas. As tboas de verdade proporcinannos ademais un criterio para distinguir tres tipos de proposicins: As tautoloxas: Son proposicins que sempre son verdadeiras independentemente do valor de verdade das proposicins atmicas que as constiten, porque a sa estrutura sintctica tal que non poden ser falsas en ningn caso. As pp unha tautoloxa. S temos que construr a sa tboa de verdade e constatar que verdadeira en todos os casos posbeis. Esta tautoloxa tamn unha verdade lxica, coecida como principio do terzo excluso: unha proposicin e a sa contraria nunca poden ser simultaneamente verdadeiras ou falsas. As tautoloxas sempre son verdades lxicas, dicir, a sa verdade necesaria e non depende da experiencia. Pero non toda verdade lxica unha tautoloxa, porque hai verdades necesarias que non posen estrutura tautolxica, non chega coa simple anlise sintctica, preciso unha anlise semntica para determinar a sa verdade. As contradicins: Son proposicins que sempre son falsas con independencia do valor das proposicins atmicas. As pp unha contradicin, e na sa tboa de verdade todos os casos arroxan o valor de falsidade. As continxencias ou indeterminacins: Son proposicins que son verdadeiras nuns casos e falsas noutros. As pq unha proposicin continxente. Na sa tboa de verdade atoparemos distintos valores segundo cada caso. Sen embargo, determinar o valor de verdade dunha proposicin atmica xa non tarefa da lxica senn das outras ciencias. A lxica limtase a lle propor s demais ciencias un clculo que funcione sen ambigidade e faino a partir deste concepto de proposicin. por iso que a lxica matemtica elemental cocese tamn como lxica proposicional, na medida en que se ocupa das proposicins sen analizar as sas partes. Como veremos, existen clculos lxicos mis complexos que afondan na estrutura das proposicins, pero aqu s nos aproximaremos ao clculo lxico mis bsico.

3 O clculo lxico
Unha vez establecido este dobre criterio de formalizacin para os enunciados da linguaxe natural, a lxica pode formular a linguaxe formal na que se vai sustentar o clculo lxico. Pero, cales son as caractersticas dunha linguaxe formal?. En primeiro lugar, unha linguaxe formal non unha linguaxe estrita. Respecto das linguaxes naturais, que traduce simbolicamente, carece de dimensin semntica. Lembremos que a lxica non est preocupada polo significado das proposicins senn polas sas relacins formais. Por tanto podemos definir unha linguaxe formal como unha gramtica simblica, isto , un conxunto de regras sintcticas que soamente operan con smbolos. Isto non significa que as linguaxes formais sexan inexpresivas. O que ocorre que os smbolos non posen un significado de seu, senn que dependen dunha interpretacin posterior. Podemos interpretar calquera expresin segundo nos convea, por exemplo, dada a expresin pq, podemos atriburlle os seguintes significados: -Interpretacin 1: "se o Celta gaa a liga, entn a afeccin coruesa tirarase dos pelos", onde "p" interpretmola como "O Celta gaa a liga" e "q" como "a afeccin coruesa trase dos pelos". -Interpretacin 2: "se os galegos se deciden, entn conseguirn por fin subir pola escaleira", onde "p" interpretmola como "os galegos decdense" e "q" como "os galegos conseguen por fin subir a escaleira". evidente que as interpretacins poden ser potencialmente infinitas. A linguaxe formal s se ocupa de que sexa cal sexa a interpretacin escollida, as operacins simblicas estean ben fundadas e se apliquen correctamente.

En segundo lugar, unha linguaxe formal pose unha estrutura que consta de tres elementos: un lxico, un conxunto de regras de formacin e un conxunto de regras de transformacin. Tomando a linguaxe da lxica proposicional como modelo de linguaxe formal podemos analizar esta estrutura de xeito mis detido. Lxico: un conxunto de expresins bsicas. Son expresin simblicas carentes de significado que cumpren unha funcin semellante das palabras nas linguaxes naturais, dicir, permiten construr, mediante a sa combinacin, expresins mis complexas. No noso caso distnguense dous tipos Termos non lxicos: p, q, r, s, t, etc... smbolos de proposicin, tamn chamadas varibeis proposicionais, na medida en que cada letra pode simbolizar distintas proposicins atmicas, dicir, pode ser interpretada con distintos significados Termos lxicos: , ,,,, smbolos das conectivas lxicas, tamn chamadas constantes lxicas na medida en que cada conectiva ten un significado ou interpretacin fixa, determinado na sa tboa de verdade, como xa vimos. Termos auxiliares: (), parnteses. Serven para agrupar proposicins atmicas dentro de expresins mis complexas, como en p(qr), onde as parnteses marcan a preeminencia do implicador sobre o disxuntor distinguindo esta expresin de (pq)r, que ten un sentido diferente. Regras de formacin: Son un conxunto de regras que determinan como se deben combinar correctamente as expresins bsicas para construr expresins complexas 1. 2. 3. 4. 5. 6. "A" unha frmula ben formada, en adiante fbf. "A" unha fbf (pola contra "A" non sera unha fbf). "AB" unha fbf (pola contra "AB" non sera unha fbf). "AB" unha fbf. "AB" unha fbf. "AB" unha fbf. onde A e B simbolizan calquera proposicin atmica -p, q, r, ...-ou complexa -por exemplo: p(qr). Regras de transformacin: Son un conxunto de regras que nos permiten transformar unhas expresins noutras dun xeito correcto. Dependendo da presentacin do clculo o nmero de regras de transformacin vara. Nun sistema axiomtico, como veremos mis adiante, abonda cun par de regras e un conxunto reducido de axiomas, sen embargo aqu imos presentar o clculo da lxica de deducin natural por ter un carcter mis intuitivo e outorgarlle preeminencia ao concepto de argumento. Neste clculo defnense das regras bsicas de transformacin, tamn chamadas regras de inferencia, por cada conectiva, unha de introducin e outra de eliminacin. Eliminacin Eliminacin do Dobre negador (DN ou EDN) A Entn A Eliminacin da conxuncin (EC) AB Entn A ou Entn B Eliminacin da disxuncin (Casos, cas.) AB A C B C Entn C Eliminacin da implicacin ou Modus Ponens (MP) AB A Entn B Eliminacin da coimplicacin (ECo) AB Entn AB ou BA

Introducin

Introducin do negador ou Absurdo (Abs) A BB A

Introducin da conxuncin (IC) A B Entn AB

Introducin da disxuncin (lD) A Entn AB

Introducin da implicacin (II) A B Entn AB

Introducin da coimplicacin (ICo) AB BA Entn AB

Outras regras de frecuente uso son: Modus (MT) Tollens AB B Entn A Tollendo Ponens (TP) AB A Entn B Siloxismo (Sil) AB BC Entn AC De Morgan (DM 1) (AB) Entn AB De Morgan (DM 2) (AB) Entn AB

3.1 As regras de inferencia

Na vida coti, como xa vimos, servmonos de argumentos para razoar anda que non sempre razoemos correctamente e incluso s veces non razoemos en absoluto. Anda que resulte un tanto paradoxal, cando pensamos facmolo dun xeito inconsciente, dicir, empregamos unha serie de regras que nos permiten deducir unhas ideas doutras sen saber ou sermos conscientes de cales son esas regras. A proba diso que, grosso modo, sabemos distinguir un razoamento lxico doutro que non o sen nunca ter estudado lxica. Esas regras que rexen nas operacins dedutivas mis comns non son outras que as regras de inferencia do apartado anterior. tarefa da lxica explicitar cales son e determinar a sa aplicacin correcta nas operacins dedutivas. Deste xeito, ademais, a lxica pode contar cun procedemento seguro para establecer a validez dun argumento. As regras de inferencia fundamntanse en esquemas de argumentos vlidos que todos empregamos ao razoar. En realidade calquera argumento pode ser esquematizado obtendo as unha nova regra de inferencia, pero obviamente os lxicos prefiren manexar un conxunto de regras reducido por mor da simplicidade. Isto posbel porque calquera regra de inferencia complexa derivbel a partir das regras bsicas xa apuntadas. A estrutura dunha regra de inferencia , xa que logo, semellante dun argumento: a regra evidencia o procedemento para obter a inferencia dunha expresin (que se toma por conclusin) a partir dunha ou varias expresins xa dadas (que se toman como premisas). Escollamos o Modus Ponens, ou regra de eliminacin do implicador para velo mellor: (Expresin previa/premisas) AB A (Expresin inferida/conclusin) B Onde A e B estn por calquera frmula proposicional ben formada, atmica ou complexa. A regra indcanos que nunha cadea dedutiva, se ternos unha expresin da mesma forma lxica que AB (implicacin) e ternos a expresin A (antecedente da implicacin), entn podemos inferir B (consecuente da implicacin) como seguinte paso da cadea dedutiva. Imaxinemos que nunha cadea dedutiva atopamos os seguintes pasos ... 17. (pq)r 18. st 19. pq Entn, como o paso 17 ten a mesma forma lxica que AB, pois ambas expresins son implicacins, e o paso 19 ten a mesma forma que A, dicir, ambas son antecedentes das sas

respectivas implicacins, a regra autorzanos a afirmar, no seguinte paso 20. r Onde r ten a mesma forma que B, dicir, ambas expresins son consecuentes das sas respectivas implicacins. Preguntmonos agora por que a regra pode autorizar estas inferencias. Lembremos que un argumento vlido aquel no que a conclusin se segue necesariamente das premisas, dicir, aquel no que imposbel que da verdade das premisas se siga a falsidade da conclusin. Precisamente o valor das regras de inferencia que garanten o cumprimento desta condicin entre os pasos da cadea dedutiva. dicir, garanten que ao seren aplicadas a un conxunto de premisas ou subpremisas nunca se produza o caso de que, senda ese conxunto verdadeiro, a inferencia resultante sexa falsa. Isto podmolo demostrar recorrendo de novo s tboas de verdade e analizando como funcionan as regras de inferencia semanticamente. Tomemos de novo o Modus Ponens. AB A B agora observemos na tboa de verdade do implicador se posbel que sendo AB, e A, Verdadeiras, B pode ser falsa, A V V F F B V F V F AB V F V V

O nico caso en que AB e A son verdadeiras, na primeira fila de valores, B tamn verdadeira. Poderamo analizar as outras regras do mesmo xeito e comprobaramos que todas se comportan igual. As regras cumpren a condicin de validez e por tanto, cada unha das inferencias que resultan da sa aplicacin nunha cadea dedutiva mantn unha relacin de consecuencia coas premisas ou subpremisas das que foron deducidas. Deste modo, podemos afirmar que un argumento vlido e posbel construr unha cadea dedutiva, mediante regras de inferencia e partindo das sas premisas, na que a ltima inferencia sexa a conclusin. Este o sentido do clculo: fornecer un procedemento sintctico para demostrar a validez dos argumentos. Este procedemento non outro que a deducin.

3.2 A Deducin
Vexamos agora algns exemplos de deducin e observemos a sa estrutura: 1. 2. 3. 4. 5. 6. pq qr p q MP 1,3 r MP 2,4 pr IC 3,5

Nesta deducin as lias 1 e 2 correspndese coas premisas e aparecen marcadas cun guin para di tinguilas dos outros paso da cadea dedutiva. As lias 4 e 5 son as subpremisas da cadea dedutiva, e foron obtidas mediante a aplicacin de regras de inferencia, neste caso o Modus Ponens ou Eliminacin do Implicador. Ao final desas lias xustifcase o paso da inferencia nomeando a regra e os pasos previos sobre os que foi aplicada. A lia 6 a conclusin e, como as subpremisas, tamn aparece xustificada, neste caso pola regra de Introducin do Conxuntor.

1. 2. 3. 4. 5. 6.

pq qr p q MP 1,3 r MP 2,4 pr TD 3-5

Nesta deducin encontramos algo novo, que a lia de suposto. Indica un procedemento esixido por algunhas regras consistente en facer unha suposicin interesante para a deducin. A lia sempre debe ser cancelada e xustificada pola regra, neste caso o Teorema da Deducin ou Introducin do Implicador entre os pasos 3 e 5, separados por un guin para sinalar o emprego dun suposto. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. pq rq pr p EI 3 r EI 3 q MP 2,5 q MP 1,4 qq II 6,7 (pr) Abs 3-8

Esta deducin un exemplo do funcionamento de regra de Introducin do Negador. unha regra moi interesante porque correspndese cun mtodo clsico de demostracin lxica, a Reducin ao Absurdo. Calquera argumento pode ser demostrado mediante este mtodo. Supondo a negacin da conclusin e deducindo unha contradicin afrmase automaticamente a conclusin. Imaxinemos un exemplo non formalizado, o Inspector Contreras acaba de deter tres individuos, o Michi, o Pichi e o Richi, en relacin cun atraco a unha entidade bancaria. Despois dun interrogatorio con todas as garantas constitucionais, como propio do inspector Contreras, chgase a estas conclusins: 1. 2. 3. 4. Ao menos un dos tres culpbel e fra deles ningun mis pode estar implicado. Se o Michi culpbel e o Pichi inocente, entn o Richi culpbel. O Richi non traballa nunca s, porque lle d cagana asaltar bancos pola sa conta. O Michi non traballa nunca co Richi, precisamente porque odia os cagainas.

O Inspector Contreras, que ten un sexto sentido para estas cousas, sospeita que o Pichi culpbel, pero, pdeo deducir s con estes datos?. Axudmoslle, como bos cidadns, cunha reducin ao absurdo. Supoamos que o Pichi inocente. Entn se o Michi fose culpbel, o Richi tamn o sera, polo primeiro enunciado, pero isto significara que o Michi e o Richi traballaron xuntos no atraco, o que contrad o terceiro enunciado. Polo tanto o Michi ten que ser inocente e o Richi o nico culpbel. Pero se o Richi o nico culpbel incorremos nunha contradicin co segundo enunciado, as que o Pichi non pode ser inocente, pois sera contraditorio coas probas. Logo culpbel, anda que non poidamos saber se o Michi ou o Richi tamn o son. Sen embargo, isto abonda para o inspector Contreras, quen sabe que o Pichi cantar toda a letra da cancin tan pronto lle amose a nosa impecbel deducin.

4 Sistemas axiomticos
Como xa dixemos, o clculo que vimos estudando at aqu o clculo lxico de deducin natural, dicir, un clculo centrado no concepto de argumento e moi prximo da lxica coti, do xeito natural de razoar. En realidade, a este clculo non lle preocupa o contido das hipteses iniciais, as premisas, e s se encarga de analizar en que condicins unha conclusin pode ser derivada lexitimamente desas hipteses. Pero cando a lxica debe enfrontar o funcionamento dos sistemas cientficos, a deducin natural un mtodo insuficiente. A ciencia non opera con argumentos dispersos. Pola contra, esixe un ordenamento sistemtico no que sexa posbel un control lxico rigoroso das sas hipteses e principios. Noutras palabras, a ciencia organzase en teoras. Unha teora un conxunto coherente de enunciados e non admite ningn outro enunciado que non se poida deducir no seu interior ou ao menos que non sexa coherente con ela. Este tipo de deducin constite o mtodo axiomtico. O mtodo axiomtico un procedemento que ordena dedutivamente unha teora a partir dun conxunto de axiomas ou postulados. Un axioma un enunciado verdadeiro indemostrbel por exemplo, "Das cousas iguais a unha terceira son iguais entre si", que un axioma da xeometra eucldea. S os enunciados deducidos dos axiomas mediante inferencia lxica poden ser admitidos na teora. Por esta razn os axiomas tamn reciben o nome de principios da teora. Os enunciados deducidos a partir dos axiomas denomnanse teoremas. Tradicionalmente tamn se distingua entre axiomas, proposicins necesarias e inmediatamente evidentes, e postulados, proposicins non evidentes aceptadas por convencin. A primeira rama da ciencia en ser axiomatizada foi a xeometra, e foi obra do matemtico grego Euclides. A xeometra eucldea pretenda describir a percepcin natural ou intuitiva do espceo e de a o carcter evidente dos seus axiomas, que non fan senn determinar a construcin da xeometra a partir de nocins elementais e intuitivas (punto, recta, paralela, etc... ). Sen embargo, as novas xeometras formuladas no sculo pasado por Riemann e Lobatchewsky desafiaron esta distincin entre postulados e axiomas. Na xeometra de Riemann, por exemplo, non se define a nocin de recta e non posbel definir paralelas. A partir de a remarcouse o carcter convencional e non evidente dos axiomas, desautorizando a distincin dos postulados. Distintos axiomas determinan distintas xeometras igualmente vlidas. As a xeometra eucldea mantn a sa validez no mbito natural da mecnica clsica mentres a xeometra de Riemann demostrou a sa eficacia no mbito macrocsmico da astrofsica e a de Lobatchewsky no mbito microcsmico da mecnica cuntica. Filosoficamente interesante sinalar como o progreso da axiomatizacin vai parello da relativizacin da verdade. A capacidade de anlise da ciencia, o noso ollar, vlvese complexo na mesma medida que a realidade. que xa non nica senn plural. Flase hoxe de mbitos de realidade e por tanto a relacin do coecemento coa verdade debe acusar esta transformacin. Os sistemas axiomticos son sistemas altamente formalizados, dicir, constrense encol dunha linguaxe formal. Participan, por tanto, da mesma estrutura que xa estudamos nos apartados anteriores: un lxico, unhas regras de formacin e unhas regras de transformacin. A matematizacin da lxica tamn trouxo consigo distintas propostas de axiomatizacin formal. A ttulo informativo exporemos aqu un dos sistemas axiomticos de lxica proposicional elemental sen afondar no seu funcionamento. Trtase do sistema axiomtico de Church ideado por este lxico en 1956. Unha das caractersticas salientbeis deste tipo de sistemas a sa simplicidade. Vexmolo: Lxico Termos non lxicos: os mesmos que na lxica dedutiva natural, p, q, r, s, t, etc... smbolos de proposicin e () parnteses como termos auxiliares. Termos lxicos: o implicador e o negador . Esta reducin de todas as conectivas a un nico par posbel porque os lxicos demostraron que todas as conectivas son intercambibeis mediante expresins construdas a partir dos chamados "conxuntos

primitivos de conectivas". As, noutros sistemas axiomticos podemos atopar o disxuntor e o negador, ou o conxuntor e o negador, etc. .. como termos lxicos. Regras de Formacin As mesmas, con algn matiz, que na lxica de deducin natural, mis tres axiomas 1. A(BA) 2. (A(BC))((AB)(AC)) 3. (AB)(BA) E tres definicins, que permiten traducir as outras conectivas en funcin do conxunto primitivo de conectivas: 1. D1:AB (AB) 2. D2:AB AB 3. D3:AB (AB)(BA) Regras de transformacin Modus Ponens: Aqu radica a novidade mis significativa respecto da lxica natural. No sistema de Church s se define unha regra de inferencia, o Modus Ponens, que xa coecemos. AB A B A deducin dos teoremas realzase por tanto por aplicacin do Modus Ponens conxuntamente cos axiomas. Os teoremas xa demostrados emprganse na deducin doutro teoremas posteriores. O interese dos sistemas axiomticos que lles permiten os lxicos estudar as sas propiedades e aplicar este coecemento aos sistemas axiomticos da ciencia, avaliando o seu rigor formal e determinando as sas insuficiencias. As propiedades fundamentais dos sistemas axiomticos son catro: 1. Consistencia: dicimos que un sistema consistente cando imposbel deducir unha contradicin dos seus axiomas. 2. Completude: dicimos que un sistema completo cando todos os teoremas posbeis da teora son deducbeis dos seus axiomas. 3. Decibilidade: dicimos que un sistema decidbel cando existe algn procedemento mecnico ou algoritmo, que permite decidir de calquera frmula se deducbel ou non no sistema. 4. Independencia: dicimos que un sistema independente cando os seus axiomas son independentes entre si, isto , non posbel derivar ningn deles a partir dos demais.

5 Algunhas implicacins filosficas

O sistema axiomtico de Church para a lxica elemental pose as catro propiedades. Este un ideal axiomtico que non sempre se cumpre. Se lembramos o apartado adicado historia da lxica, os matemticos de principios de sculo interesronse pola axiomatizacin de cara a fundamentar loxicamente a matemtica. Se era posbel demostrar que o pensamento racional posua unha estrutura matemtica, ou doutro xeito, que a matemtica era redutbel a principios lxicos, entn sera posbel erradicar o erro do pensamento. A tarefa consista en axiomatizar a matemtica e comprobar se o sistema resultante comparta co sistema lxico as mesmas propiedades, dicir, consistencia, completude, decibilidade e independencia. A grandes trazos este era o chamado programa de Hilbert. Sen embargo Kurt Gdel demostrou en 1931, no seu celebre teorema, que os sistemas axiomticos de aritmtica elemental eran incompletos, e por tanto, que existan proposicins verdadeiras non deducbeis do sistema. Para estas proposicins era imposbel encontrar un algoritmo que decidise a sa pertenza ao sistema e por tanto a incompletude tamn

implicaba a indecibilidade parcial da matemtica. As consecuencias filosficas desta formulacin provocaron unha revolucin no pensamento do sculo XX. Xunto da teora da relatividade e a mecnica cuntica, o teorema de Gdel propiciou unha nova perspectiva da relacin entre o coecemento e a realidade. Segundo certa visin tradicional existan unha realidade e unha verdade absolutas e s era cuestin de tempo que a ciencia progresase no coecemento de ambas. Coas novas formulacins cientficas esta visin perdeu pe en favor dunha realidade plural e unha verdade relativa. Ficaba aberto as un novo horizonte de problemas que a ciencia e a filosofa deban afrontar con novos e orixinais enfoques.

6 Imaxes da lxica
Como temos visto, a lxica un poderoso instrumento de anlise que nos ofrece un mtodo para ordenar ideas e conceptos e determinar a correccin dos argumentos. Calquera discurso susceptbel de ser examinado loxicamente, e non s os discursos cientficos. Como dira Lewis Carroll, o valor mis importante da lxica "o poder de detectar falacias e despedazar os argumentos insubstancialmente ilxicos que decote atopamos nos libros, nos xornais, nos discursos e incluso nos sermns, e que nos enganan con tanta facilidade". Pero a lxica est lonxe de ser unha ciencia fechada. Nesta presentacin puidemos estudar a lxica elemental de enunciados que unha parte fundamental do corpus lxico, mais non a nica. Canto mis se afonda na estrutura das proposicins fanse preciso clculos lxicos mis suts. As, por exemplo, a continuacin da lxica de enunciados, encontrase a lxica de predicados, que d conta da estrutura da proposicin en termos de suxeito e predicado e analiza o fenmenos da cuantificacin: Todos os homes son mortais, Algns gatos son pardos, Ningn planeta rectangular, etc. Existe tamn a chamada lxica modal, que introduce os valores de necesidade, posibilidade e imposibilidade como termos lxicos, ou a lxica de mundos posbeis, na que se investiga o comportamento das estruturas lxicas en diferentes mundos hipotticos para aprehender un substrato mis profundo do seu funcionamento. A carn destas lxicas formlanse novos clculos, como a lxica borrosa, que pretenden ir mis ala da bivalencia clsica da verdade e a falsidade, incorporando novos valores como a indeterminacin ou a probabilidade, nun intento de dotar a lxica de maior competencia perante os novos desafos suscitados pola ciencia. En calquera caso cada clculo obedece a un determinado conxunto de problemas, desde os problemas mis inmediatos do razoamento elemental aos problemas dos razoamentos abstractos mis complexos, e non sempre os diferentes clculos presentan unha imaxe unitaria da lxica. Sen embargo a lxica ten o valor de situarnos fronte os lmites da racionalidade determinando aquilo que podemos esperar desa capacidade humana chamada razn, tarefa crucial nun mundo cada vez mis complexo e no que o dilogo e a comunicacin precisan dun fundamento racional de cara a manter a sa preeminencia fronte a barbarie e o despotismo.