1

DOU MARMARA BLGESNDE KENTLER: DEPREM NCES ve SONRASI

Betl ENGEZER Ercan KO Ali KILI

zet Deprem faktr erevesinde, DMAB, stanbul, Kocaeli ve Sakarya illerinden olumaktadr. DMABsinden Kuzey Anadolu Fay Hatt (KAF) gemektedir. Blge sk aralklarla ykc depremler yaam, her depremde nemli boyutta can ve mal kayplar ortaya kmtr. Blgede nfus geliimi, yatrm politikalar ve kentsel mekan zellikleri, yaanan depremlerden zaman dilimi olarak uzaklatka deprem faktr ok da nemsenmeden geliim gstermitir. Blgenin geliiminde ve makro formunun oluumunda, konum ve doal yap nemli faktrler olurken, yaanan depremlerin blgenin geliim srecinde ve makroformunun belirlenmesinde hibir etkisinin olmad sylenebilmektedir. Birinci derece deprem blgesinde yer alan, lkenin en nemli oda olan sk aralklarla ykc depremlerin yaand Dou Marmara Alt Blgesi ayn zamanda da kreselleen dnya sisteminde lkenin eklemlenme odadr. Dou Marmara Alt Blgesinde deprem odakl zmlemenin bir aamas olan bu almada, gemi dnemde izlenen politikalarn blgenin geliimi zerindeki etkisi, yerleme sisteminden kaynaklanan sorunlar belirlenmeye

2 allacak, deien retim sistemleri kapsamnda blgede yerleme modelinin eletirisi yaplarak, neriler tartmaya sunulacaktr. Giri Trkiyede kentsel ve krsal yaam alanlarnda nemli sorunlardan biri yaanabilirlik ltlerinin ok dk seviyede olmasdr. Yaanabilirlik asndan temel sorunlar, donat deerlerinin dkl, altyap yetersizlii, evre kirlilii, ulam sorunlar ve doal afetler karsnda kitlesel boyutta ortaya kan cann ve maln gven altnda bulunmamasdr. Krsal yerlemelerde homojen, dank, az youn yerleme yapsna karn zellikle deprem olaylarnda bina nitelikleri sorun oluturabilirken, nfus ve yap younluunun dkl sorunun boyutunu ksmen de olsa snrlamaktadr. Kentsel alanlar hzla dnm geirmekte, gittike artan oranda birbirine benzemektedir. Ayrca yasad yaplama kentsel alanlarn byk dilimlerini kapsar hale gelmektedir. Teknik eleman destei alnmadan ve srekli eklentilerle retilen yaplama dokusu deprem asndan en nemli sorun olarak karmza kmaktadr. Dou Marmara Alt Blgesi, nfus, sanayi, hizmet sektr younlamas, ulam, vergi gelirleri asndan lkenin en nemli oda konumundadr. Bu nitelii yan sra blge, 1999 ylnda yaanm olan 7.4 aletsel byklndeki 17 Austos Marmara ve 7.2 aletsel byklndeki 12 Kasm Bolu-Dzce depremleri ile de ne kmtr. Bu depremlerde resmi rakamlara gre yaklak 20 bin kii hayatn yitirmitir. Hayatn yitirenlerin %54 Kocaeli, %22si Sakarya, %14 Yalova ve %10u stanbul illerindedir. 100378 konut ve iyeri yklm veya ar hasar grmtr. stanbulda hasar, deprem merkezine yaklak100 km mesafedeki Avclar ve evresinde younlamtr. Kocaeli ilinde, zmit, depremin merkez ss Glck ve Krfez ileleri en fazla hasar grmtr. Kocaelinde az, orta ve ar hasarl 91 557 konut, 13 213 iyeri tespit edilmitir. Konutlarn %34, i yerlerinin %37si ykk ve

3 ar hasarldr. Ykk ve ar hasarl konutlarn %50si zmit, %35i Glck, %7.5i Krfez ilesindendir. Ykk ve ar hasarl i yerlerinin ise %45i zmit, %35i Glck, %13.6s Krfez ilesindedir. Sakaryada ise hasar Adapazarnda younlamtr. lde az, orta ve ar hasarl 70 222 konut, 11 480 iyeri tespit edilmitir. Sakaryada ykk ve ar hasarl konut oran % 35, ykk ve ar hasarl iyeri oran %44dr. Sakaryada hasarl konut saysnn % 86s, hasarl iyeri saysnn %92si fay hatlar zerinde yer alan, zemin suyu seviyesinin yksek olduu alvyon tabanl bir ova yerlemesi olan Adapazarnda olumutur. Alt Blge, deprem tehlikesi asndan halen nemini korumaktadr. Bu tehlike, gemite yaanm, gelecekte de yaanacak olan zmit ve Adapazar odakl depremler yan sra yakn zamanda da beklenen stanbul odakl yeni bir deprem tehlikesinden kaynaklanmaktadr. lke nfusunun 1/5inin yaad, ekonomik etkinliin merkezi konumundaki stanbulda olas depreme ynelik kayglar kentleme, planlama ve yatrm politikalarmzn yeniden gzden geirilmesini ve deprem gereine ynelik hazrlk iersinde olunmasn gerektirmektedir. Bu gereklilik stanbul Metropoliten Alannn kapsamnda

deerlendirilebilecek Adapazar, Kocaeli illeri iinde geerlidir. 17 Austos ve 12 Kasm 1999 depremlerinin fiziksel, ekonomik ve sosyal sonular, deprem olgusunun planlamann ne denli nemli bir girdisi olduunu yanstmtr. Oluan can ve mal kayplar yan sra lke kaynaklarnn nemli bir ksm bu blgeye aktarlm, blgedeki vergi gelirleri hazine iin nemli bir eksiklik oluturmu, binlerce kii yaralanm, isiz kalm, retim ve tketim dengesi bozulmutur. Zaman ierisinde lkenin bu en nemli sanayi ve hizmet merkezinde oluan sorunlar zme kavuturmak iin almalar srdrlmelidir. Gerek bu alt blgede gerekse de % 95i deprem blgesi olan Trkiyede yeni depremler yaanacaktr. Bu depremlerden en az zararla kmann yolu lke dzeyinde balayan planlama kademelerinin baars ile kouttur.

4 Birinci derece deprem blgesi niteliinde olup, sk aralklarla ykc depremlerin yaand Dou Marmara Alt Blgesi ayn zamanda da kreselleen dnya sisteminde lkenin eklemlenme odadr. Dou Marmara Alt Blgesinde deprem odakl zmlemenin bir aamas olan bu almada, gemi dnemde izlenen politikalarn blgenin geliimi zerindeki etkisi, yerleme sisteminden kaynaklanan sorunlar belirlenmeye allacak, deien retim sistemleri kapsamnda blgede yerleme modelinin eletirisi yaplarak, neriler tartmaya sunulacaktr. 1. Dou Marmara Alt Blgesinde (DMAB) Geliim Sreci Ulalabilirlik olanaklar, su kaynaklar ve verimli toprak yaps tarihin ilk dnemlerinden gnmze yerlemeler iin kanlmaz tercih ltlerindendir. DMABde doal yapnn sunduu olanaklar ve konum, srekli yerleilebilir alan nitelii asndan girdi oluturmu ve youn yerleme sistemlerini ynlendirmitir. imparatorlua bakentlik yapm olan stanbul ve zmit bu dizin iersinde arlkla ky kenti nitelikleri ile ne karken, Sakarya da tarmsal zellikleriyle tarihin her dneminde nem tamtr. Sahip olunan kaynaklar yerlemelerin geliimini ynlendirirken, deprem faktrn de dikkate alan yerleme politikalarna gereksinim duyulmaktadr. Planlama kurumunun etkinlik kazanaca, yerleme politikalarnn yerel halka aktarlmas ve destek salanmas kanlmaz bir gereksinimken, uygulama aralarnn gelitirilmesi, denetim salanmas, risklerin belirlenmesi nem tayan konulardr. Gelimi lkelerden yknerek izlediimiz depremde oluan can ve mal

kayplarnn azaltlmasna ynelik bu ierikte, yerleme sisteminin geliiminde etkin olan yasal erevenin planlama kurumunu etkinletirecek, denetlenebilir, yasa dl iermeyen, planlamay katlmc bir srece dntrecek ekilde yenilenmesi gerekmektedir. 1.1 Nfus Geliimi ve Sektrel Yap

5 DMABnde yer alan ve 17 Austos ve 12 Kasm 1999 depremlerinde birinci derecede etkilenmi olan stanbul, zmit ve Sakarya birbirinden farkl nitelikte yerlemelerdir (Harita 1). Bu yerlemelerin en nemli zellii stanbulla organik balarnn gl olmas ve stanbul odakl gelien sanayi sektr iin yeni halkalar oluturmalardr. lke dzeyinde en st kademe yerleme olan stanbul ok merkezli, boluksuz byyen kentsel alan arlkl bir yerleme niteliindeyken, dier ky kenti olan zmit ve evresi sanayi alanlarnn arlkl olduu ok byk nfus iermeyen bir yerlemedir. Kocaeli ile yerlemeleri de birbirinden farkl zellik ve fonksiyonlara sahiptir. Kocaelinin Marmara Denizi kysnda yer alan yerlemeleri, stanbul metropoliten alannn bir paras olarak devamllk sergileyen sanayi arlkl bir geliim gstermiken, dier yerlemeler tarm arlkl yapsn byk lde korumaktadrlar. Bu kimlikler yerlemelerin nfus yapsnda da etkin olmu, sanayi geliimi gzlenmi yerlemeler g almken, tarm arlkl yerlemeler darya g vermitir. Sakarya ilinde ise merkez ilede (Adapazar) sanayi ve hizmet fonksiyonlar younlarken, ile merkez yerlemeleri tarm arlkl bir yapya sahiptir. stanbul, zmit ve Sakarya illerinin nfuslar toplamnn lke nfusu iindeki pay 1940 ylnda % 7.7 iken bu oran 1997 ylnda 17.5e ykselmitir. Bu geliimde 1950 sonras sanayi yaplanmas ve koutundaki nfus art etkin olmutur. Kamu sanayi yatrmlar ve yabanc sermayenin teviki ile stanbulun lke nfusu iersindeki pay 1950 sonrasnda, Kocaeli nfususun ise 1970 sonrasnda hzla artt izlenmektedir. Sakaryann nfus oran ise kamu sanayi yatrmlar koutunda 1960da art gstermi (%0.13), 1980de ksmen derek (%0.12) sabit kabul edilebilecek nitelikte kalmtr.

6 lke kentsel nfusu iindeki paylara bakldnda ise stanbulun 1940da %25.1 olan deeri, 1997 ylnda %22.2ye dm, Kocaelinin 1940da %0.9 olan deeri %2.2ye ykselmi, Sakaryann 1940da %0.8 olan deeri %1.0a ykselmitir. 1997 verilerine gre stanbulda nfusun ancak %3 krsal yerlemelerde yaarken, Kocaelinde bu oran %22, Sakaryada ise %43 bulmaktadr. Bu deerler stanbulda krsal nfus deerinin ok dk olduunu, Kocaelinin de yksek kentsel nfus deerine sahip bir yerleme olduunu gstermektedir. Sakaryann krsal nfus oran 1997 ylnda %35 olan lke krsal nfus orannn zerindedir. Kentsel nfus oranlar, sektrel dalma da yansmaktadr (Tablo1). Kentleme oranlar, sektrel yap, aktivite oranlar incelendiinde, Pamukova, Adapazar Ovas gibi verimli tarm topraklarna ve uygun iklimsel deerlere sahip Sakarya alt blgesi tarmsal nitelii ile ne kmaktadr. Adapazar kenti ise doygunlua ulaan stanbul ve Kocaeli sanayisinin yer setii nc halka olma nitelii yan sra ok eski zamanlardan beri etki alanndaki krsal nfusun hizmet merkezi kimliini korumaktadr. Kentleme oranlar, sektrel yap, aktivite oranlar, stanbul, Kocaeli ve Sakarya illerinde il merkezlerinin sanayi ve hizmet arlkl merkezler olduklarn, ayn zamanda her yerlemenin de birbirinden farkl zelliklerini yanstmaktadr. stanbul, krsal nfusu %5in altnda olan ve krsal nitelii nemsiz boyutta bir yerlemedir. Kocaelinde zmit Krfezinin gney ve kuzeyindeki ile merkezleri farkl kimliklere sahiptir. Krfezin kuzeyindeki yerlemeler, stanbul sanayisinin uzants olarak sanayi kenti kimliindedir. gneyindeki yerlemelerin ise Krfezin

gelime olanaklar doal yapdan dolay snrl olup, 2.

konutun ve ksmen turizmin bulunduu, ksmen de sanayiinin yer ald hizmet kentleri kimliindedir.

7 Sakarya ilinde ise sanayi ve hizmet sektrlerinde hakim kent niteliindeki Adapazar yerlemesi ve evresinde tarmsal nitelikte ksmen benzeen yerleme yapsyla

karlalmaktadr. Blgede sanayi yaplanmas iin belirleyici olan ulam olanaklar Sakarya ilinin ilelerindeki sanayi geliimini de etkilemi, E5 ve TEM otoyollar zerinde yer alan Sapanca, Akyaz ve Hendek ileleri dier ile merkezlerine gre farkl kimlikler kazanmtr. Kocaelinde ve Sakaryada yer alan sanayi tesislerinin merkezleri arlkla stanbulda yer semitir. Tablo 1de il btnnde ve kentsel merkezlerde alanlarn sektrel dallara gre lke iinde alanlara oran verilmektedir. Bu oranlar ile birlikte illerin lke nfusu iindeki paylar, stanbulun ve Kocaelinin hizmet ve sanayi arlkl niteliini yanstrken, Sakaryann krsal ve tarm arlkl nitelii ne kmaktadr. stanbul ise lkenin kreselleen dnya sistemine eklemlendii merkez olmas yan sra sanayi kenti kimliinden kurtulamamtr. Kocaeli ve Sakarya illerinin mevcut sanayi yapsna ve gelime eilimine karn, lkesel bazda nemli tarmsal potansiyellerinin de bulunduu bu gstergelerden de aa kmaktadr. Sanayi alanlarnn sulanabilir nitelikteki 1. derece tarm alanlarnda yer setikleri gz nnde tutulduunda, bu konu gelecee ynelik yerleme politikalarnn retilmesinde nem tamaktadr. 1.2. Doal Yap DMABnin doal yapsnn en nemli bileenlerinden biri, Kuzey Anadolu Fay hattdr. Bu fay hatt zerinde periyodik aralklarla meydana gelen depremler blgenin geliimi, yatrm politikalar ve ekonomik kaynaklarn kullanm konularnda nemli etkiler meydana getirmektedir. Anadoluyu dou-bat ynnde paralayarak geen KAF Adapazarnda iki kola ayrlmaktadr (Harita 2). Gerek Hersek Burnundan gerekse de Gemlik Krfezinden

8 Marmara Denizine giren iki nemli fay hattnda meydana gelen depremler nemli can ve mal kayplarna sebep olmaktadr. DMABnin topografik yapsna bakldnda ise genelde tarmsal potansiyeli yksek bir doal yap ile karlalmaktadr. stanbul ve Kocaelinde kyya paralel uzanan yer yer 200- 700 m yksekliinde tepeler yer almaktadr (Harita 3). Eim haritasnda da izlendii gibi blgenin kuzeyindeki ykseklikler ve orman alanlar yerleme iin eik oluturmaktadr. Gneyde deniz, kuzeyde ise bu doal eikler nedeniyle stanbulzmit arasnda lineer bir yerleme formu oluurken, zmitten sonra Adapazarnda bu lineer gelime ovayla birlikte alma olanak salamaktadr. Ancak, topografyann deiimine ramen fay hatt boyunca uzanan TEM otoyolu ve E5 ulam akslar youn lineer geliimde etken olmaktadr. Bu durum ise gelecekteki depremlerde riskin artmasn beraberinde getirmektedir. Krfezin gneyinde yer alan yksek dalar nedeniyle, krfezin gneyinde de kyda geliim lineer olarak devam etmektedir. Bu lineer geliimin de fay zerinde veya faya ok yakn

olarak yer almas risk faktrn arttrmaktadr. Bu doal yap iersinde zmit, Sakarya, Pamukova ovalar sulanabilir nitelikte, 1. derece tarm topraklarn ieren nemli tarmsal alanlar olup, ulam aks boyunca gelien sanayi alanlar ve ektii nfus ayn zamanda tarm alanlarnn yok olma riskini de dourmaktadr. 1.3. Ekonomik Politikalar ve Sanayi Geliimi Blgesel bazda arazi kullana etki eden ekonomik politikalar 1923-45, 1946-1960, 19611983 ve 1983 sonras olmak zere drt dnemde incelemek olasdr. 1923-45 dnemini 1930 ylna kadar sren Yeniden Yaplanma Dnemi ve 1930-45 Korumac-Devleti Sanayi Dnemi olarak ele alnmaktadr. Bu dnemde etkin ekonomik politika bat ile ekonomik btnleme ve yerli burjuvaziyi yaratma ynndedir. Bu politika koutunda nemli sermaye

9 yatrmlar gerektiren ve kaynaklarn kullanlmasna ynelik devlet eliyle sanayi yatrmlar gerekletirilmi, bankalar kurulmu, zel giriimin sanayi sektrne ynelmesi

desteklenmitir. Bu dnemde pazar ve altyap olanaklar koutunda stanbul yatrmlardan en fazla pay alm, salanan teviklerden yararlanan firmalarn %30u stanbulda yer almtr. 1930-45 dneminde ise devlet eliyle sanayileme politikas etkin olmu, sanayilemede devletin etkin rol oynad bir gelime izlenmitir. Devlet eliyle gelien sanayi yapsnn nemli zellii pek ok yatrmn Anadoluda yer alan yerlemelerde gerekletirilmesi iken, hazrlanan sanayi planlarna ve kurulu yeri snrlamasna ynelik devlet politikasna ramen zel sektrn yer seim tercihleri Marmara ve Ege Blgelerinin ky eridine ynelik gereklemitir. Bu dnemde blgede deri, dokuma, tekstil, imento, plastik, madeni eya, makine, mobilya sanayileri gerek zel gerekse de kamu sektr eliyle gelimitir. Bu dnemde sanayiinin blgedeki yer seimi tercihine ynelik geliiminin izleri nfus art hzlarndan da gzlenmektedir. 1940-50 dneminde Kocaelinde lke ortalamasnn zerinde %2.2, Sakaryada %3.9, Adapazarnda %4.1, stanbulda ise %1,6 nfus art hz yaanmtr. Gemlikte Suni pek, zmitte Hamz Kibrit, Sper Fosfat, Klor ve Sud Kostik, SEKA Kat ve Selloz Sanayi, stanbulda Paabahe Cam ve ie ve imento fabrikalar, Adapazarnda Ziraat Aletleri ve Makineleri Fabrikas, TCDD Vagon Fabrikas bu dnemde 1. sanayi kalknma plan koutunda stanbul-zmit-Sakarya aksnda gerekletirilen nemli yatrmlardr. 1946-63 dneminin belirgin zellikleri scak sava dneminin sona ermesi, ok partili hayata gei ve koutunda da poplist politikalarn etkinlik kazanmas ile liberal ekonomiye arlk verilmesidir. Da ak, tarmn ve sanayiinin gelitirilmesinin desteklendii, i pazarn genilemeye balad, enerji ve haberleme altyapsnn gelimeye balamasnn yan sra nceki dnemin demiryolu sistemlerinin gelitirilmesi ereine karn karayolu arlkl altyap politikalarnn benimsendii, ABD kaynakl d yardm ve kredilerle yabanc sermaye

10 girilerinin balad bu dnemde tarmda makineleme, kentsel alanlarda ise sanayi odakl i olanaklar krdan kente g olgusunu ynlendirmitir. Bu dnem ayn zamanda hzl kentlemenin balang dnemi olmu, nfus hareketlerinden en fazla etkilenen il stanbul, blge ise DMABsi olmutur. 1946-63 dneminde plastik-kauuk, kimya, elektrikli ev aletleri, gda, iki sektrlerinde younlam yabanc sermaye yatrmlar yerli sermaye yatrmlarnn gelimesine de yardmc olmutur. Gerek yabanc sermaye yatrmlar gerekse yerli sermayenin bu dnemde stanbula yneldii izlenmektedir. Sanayiinin gelimesine kredi olanaklar ile yardmc olmak amal kurulan Trkiye Snai Kalknma Bankasnn salad krediler ise arlkla temel tketim malzemelerinin retimine ve DMABne ynelik olmu, stanbul yan sra zmitte bu dnemde nemli sanayi alan kimlii kazanmaya balamtr. zmitte bu dnemde Mobil, Manesman-Smerbank Boru, Yarmca Sper Fosfat, SEKA 3.,4.,5. fabrikalar gibi hem kamu hem de zel sektr eliyle gerekletirilmi kat sanayi, gda, orman rnleri, petrol ve petrol rnleri sanayiine ynelik nemli yatrmlar younluk kazanmtr. eker Fabrikas, Nikoz Fabrikas, Tamsan, Asit Sanayi, Arifiye Cam Fabrikas da bu dnemde Sakaryada gerekletirilmi nemli yatrmlar olmu, bu yatrmlar Sakarya ve Adapazarnn gelimesine nemli girdi salamtr. DMABne ynelik sanayi geliimi blgede nfus art hzlarna da yansyarak 1950-60 dneminde Kocaelinde nfus art hz il genelinde %3.6, kentsel nfus art hz %6.6, Sakarya il genelinde %3.9, Adapazarnn %6.7 ve stanbulda %5 olarak gereklemitir. Bu deerler hem lke hem de Marmara genelinden ok yksektir. Planl kalknma dnemi olan 1963-83 dneminde ana erek kentlemenin ve yatrm kararlarnn ynlendirilmesidir. Ancak tm kalknma plan ilkelerine karn gnmze kadar sregelen dnemde dengeli yatrm/kalknma ilkesi baarlamam, lkesel dzeyde farkl mekan/gelir dzeyleri yaratlmtr. Farkllk doal olmakla birlikte sakncal olan lkenin bat

11 kesimi ile dou kesimi arasnda 10 kata varan kii bana den milli gelir dalmnn eitliksiz yapsdr. Bu dnemde stanbulda nceki dnemde planla altyaps hazrlanm olan ve gelien kentsel makroform nedeniyle konut alanlar iersinde kalm byk sanayi tesisleri kent dna kmaya balam, bat ve dou yakasnda E5 koridoru aksnda yer semitir. stanbuldaki sanayi alanlarnn E5 koridoruna ynelik bu gelime eilimi Kocaeli ve Sakarya aksnda da aynen devam etmitir. Sheel, Trk Pirelli ve Good Year Lastikleri, Derince Klor Alkali, Petkim, Yarmca Seramik, Rabak, Kimyevi Madde Sanayi, Anadolu Dkm, Demir-elik Mamlleri, Makine ve Makine Paralar mali fabrikalar planl kalknma dneminde Kocaelinde ve E5 aksnda stanbul sanayiinin uzants olarak gerekletirilen nemli yatrmlardr. Bu dnemde Sakaryada da yem, gda, lastik, makine ve makine paralar, mobilya, tarm ilalar alannda yatrmlar yaplm, Yem Fabrikas, Tank Palet Fabrikas, Uniroyal Lastik, stanbul Segman Sanayi, Kimak Makine gerekletirilen nemli sanayi yatrmlardr. stanbul hzl g alma sorununu bu dnemde de yaam, Kocaelinde sanayi geliimine kout nfus geliimi hzlanm, zellikle 1970-80 dneminde gerek il genelinde gerekse de kentsel nfus lke genelinin iki kat gereklemitir. Sakarya ise 1967 depreminin etkisi ile gerek nfus art hz gerekse de kentsel gelime duraan bir dnem geirmi, nfus art hz lke ve blge deerlerinin altnda kalmtr. Da alma ve kreselleme dnemi olarak tanmlanabilecek 1983 sonras dnemde sanayiiye ynelik tevik politikas ksmen turizm sektrne ve altyap yatrmlarna kaym, yerli sanayi inaat, beyaz eya, tekstil, tekstil makineleri gibi baz sektrlerde uluslar aras rekabet koullarn yakalayabilmitir. Bu dnemde bir yandan da alma ve ihracat destekleme politikas dier yandan da kresellemenin etkileri grlmeye balam, Hundai, Toyota, Ford gibi DMABde younlam yabanc sermaye yatrmlar izlenmitir. DMABsi evre lkelere kayan sanayi yatrmlarnn metropoliten alan eperleri ve evresindeki illerde yer seme politikasna altlk olmutur. Bu dnemde sanayi yaplanmasna ynelik stanbulda belirgin

12 bir eilim ortaya km, yerleik alanda kalan sanayi tesislerinin varl tartlmaya balanm, kk sanayi iin Trkiyenin GAP projesinden sonra ikinci byk projesi kabul edilen kitelli Kk Sanayi Blgesi ve byk lekli sanayilere ynelik bat yakasnda orlu-erkezky, dou yakasnda Gebze ve evresi planl organize sanayi blgeleri ile yeni bir sanayi alanlar modeline gidilmitir. Bu erevede Zeytinburnunda yer alan deri sanayi ve Hali evresinde yer alan sanayiler gibi yerleik alanda gnmzde de devam eden bir ayklanma sreci balamtr. Bu dnemde sanayi yaplanmasna ynelik ortaya kan dier zellikler ise E5 ve TEM akslarnda sren yatrm eilimleri, otomobil sanayisinin stanbulKocaeli-Sakarya aks ve Bursa geninde ve zellikle fay hatlar zerinde yer semi olmalardr. Bu yaplanma otomotiv yan sanayiinin de geliimini ynlendirmi Gebzede buna ynelik OSB yaplanmasna gidilmitir. Dnemin kentsel geliim asndan dier nemli zellii de toplu konut retiminin yaygnlam olmasdr. Bu erevede kentsel makroform asndan ortaya kan nemli zellik stanbul odakl gelime srecinde Tekirdadan Sakaryaya kadar neredeyse boluksuz bir yerleik alan yapsnn ortaya km olmas ve kentsel gelimenin ortak yaam kaynaklarn zorlayan bir ierik kazanm olmasdr. Bu boluksuz kentsel yap iersinde ky yerlemesi olup, kydan kopan, kirlilik nedeniyle denizden yararlanamayan, Marmara kylarnda 2. konut olarak ina edildii halde bu niteliini ksa srelerde yitiren kentsel alan sorunlar da yaanmaktadr. stanbul bu gelimeler ile kabul edilebilir nfus ve yerleme alan snrlarn am, sulanabilir birinci snf tarm topraklarnn sanayi ve konut amal kullanld Adapazar ksmen daha iyi durumda olmakla birlikte stanbul ve zmitte yaanabilirlik ltleri kstlanm, nemli evre sorunlar ortaya kmtr. 1983 sonras dnemde arsa, enerji, ii cretleri konularnda maliyetlerin ykseldii, yerleilebilir alan sknts duyulan ve belli bir doygunlua ulaan DMABde ortaya kan evre sorunlar yan sra lke genelinde haberleme olanaklar ve ulalabilirliin artmas, ucuz igc ve hammadde olanaklar sanayiinin yer seim ltlerini etkilemi,

13 Anadoluda Gaziantep, Eskiehir, Samsun, Adana, Mara, orum, Denizli gibi yeni sanayi odaklar ortaya kmaya balamtr. 1980-90 dnemi ile 1990 sonras dnemin bir dier ayrdedici zellii 1990 sonrasnda lke nfus art hznn dme eilimidir. 1980-90 dneminde % 3.5 olan Marmara Blgesi nfus art hz bu dnemde de blgenin sanayi yatrmlar ve g alma srecini yanstmaktadr. 90 ncesi dnemde Kocaelindeki nfus art hz nceki dnemin hzyla devam etmi, Adapazar ise % 3.4 nfus art hz ile gerek sanayileme eilimini gerekse de her deprem olaynda yaanr ekilde 1967 depreminden uzaklaldn ve depremin olumsuz etkilerinin unutulmaya balandn gstermektedir. 1990 sonrasnda ise yksek enflasyonist ortam ve yaanan ekonomik krizlerin de etkisi ile sanayi yatrmlar azalm, lke genelinde de nfus art hz dm, krsal nfus ise eksilmeye balamtr. Bu dnemde Kocaelinde kentsel nfus art hz lke genelinin iki katna yakn iken, krsal nfus art hz dm, Sakaryann ise kentsel nfus art hz dm, krsal nfus art hz sabit kalmtr. 2. DMABnde Arazi Kullann Deprem Sorunlarn Ynlendiren Yaps Bilim ve teknolojideki gelimeler yan sra siyasal yapda deien dengeler, mal ve hizmetlerin retiminde yeni modeller ortaya karmaktadr. Sermayenin snr tanmaz

hareketlilii ve post-fordist retim sistemine gei mekann oluumunda nemli etkiler yaratmaktadr. Bu deiimin dier bir boyutu da mekana yansyan yeniden rgtlenmedir. Bu erevede ulus devlet snrlarn aan kresel dnya kavram ile birlikte yetki devri ile yerelleme politikalar da ne kmakta, uluslar aras ilikilerde sermaye gruplarnn etkinlii artarken ulus devletlerin etkinlii snrlanmaktadr. stanbul odakl DMAB lkenin kresel dnya sisteminde ne kan merkezi olarak belirlenebilirken, DMABde de Marmara Denizi ve kentsel fonksiyonlar balamnda odak niteliindedir. Harita 1de izlendii gibi yerlemeler arlkla Marmara Denizi kysnda

14 neredeyse btnlemi bir kentsel alan eklinde yer almakta, koutunda da ticaret, sanayi, turizm, ulam, konut alanlar gibi tm kentsel fonksiyonlar bu halka iersinde konumlanmaktadr. Yerleme sistemi, stanbul-zmit-Sakarya aksnda bir sreklilik

gstermektedir. Sanayi geliiminin ynlendirdii bu kentsel geliim modelinde enerji, su ve ulalabilirlik olanaklar, pazar imkanlar, stanbul gibi uluslar aras ticaret ve finans merkezine yaknlk, kalifiye igc bulma olanaklar etmen unsurlardr. 2.1.Ulam Sistemi ve Arazi Kullana Etkileri Karayolu sistemi asndan uluslar aras ve ulusal lekte nem tayan E5 ve TEM otoyollar stanbul-zmit-Sakarya aksnda yer almakta ve ulam sisteminde karayolu arlkl tamaktadr (Harita 1). Bu ulam akslarnn bir zellii, stanbulda geliimi kuzeye orman alanlarna doru ekmesi, zmit Adapazar aksnda da fay hatlar koutunda ina edilmi olmalardr. Konut, sanayi, hizmet ve donat alanlar, ulama baml bir geliim gstermi ve bu akslar sre ierisinde younlamtr. Ulam akslarnn da fay hatt boyunca yer almalar riskin artmasnda nemli parametreyi olutururken, depremden sonra ulam akslarnda oluan hasarlardan dolay deprem sonras kurtarma ve yardm faaliyetlerinin aksamasna neden olmutur. Karayolu sistemi gibi etkin kullanma sahip olmamasna karn stanbul-zmit-Sakarya aksnda rayl sistem de fay hatlar boyunca yer almaktadr. Blge deniz ulamna en uygun alanlardan biri iken deniz yolu ulam son dnemlerde deniz otobsleri ile ksmen ilevsellik kazanm olmasna karn yeterli deildir. stanbul odakl ulam Ege Blgesine aktaran Eskihisar-Topular Feribot hatt gnmzde de kullanlmakta, bu blgede yapm planlanan kpr ise finansman ve KAF fay hattnn zerinde yer almasndan kaynaklanan kstllklar nedeniyle henz gerekletirilememitir. Blgede yapm planlanan dier bir deniz ulam hatt ise Sakarya Nehrini Karadeniz ve Sapanca Gl ile

15 Marmara Denizine balayan kanal projesidir (Harita 4). Bu projede de gerek Sakarya Nehrinin kapasitesinden, gerekse ime suyu kayna olan Sapanca Glnn bu niteliinin kaybedilmesi tehlikesinden kaynaklanan ekinceler bulunmaktadr. Blgede stanbul Atatrk Havaliman en youn kullanma sahip havaalandr. Bunun yan sra stanbul Kurtky Sabiha Gken Hava Liman ve Kocaeli-Sakarya illerinin ortak kullanabilecekleri nitelikteki zmit Cengiz Topel Hava Liman mevcuttur. 2.2. Sanayi Alanlar Yer Seimi stanbulda yaklak 20 yllk dnemde sanayi alanlar kent dna karlmaya allmaktadr. Bunda yerleik alanlar iersinde kalm olan sanayi tesislerinin kent dna tanma istemleri de etmen olmutur. Buna karn blgede gnmzde de en youn sanayi alan stanbuldur. stanbul sanayisinin kent dna karlmas hedefine ynelik nazm planla belirlenmi sanayi alanlarndan kitelli Kk Sanayi Sitesi ve batda erkezky-orlu, douda Gebze Organize Sanayi Blgeleri etkinlik kazanm durumdadr. Ulam akslar koutunda Krfez ilesi, zmit ve Adapazar OSB sanayi geliiminin dier halkalarn oluturmakta ve fay hatlar paralelinde yer almaktadr. Bu sanayi alanlarnn dier nemli zellii de verimli tarm topraklarn ieren ovalarda yer alm olmasdr. zellikle zmit ve Adapazar illerinde yer alan sanayi tesisleri fay hatlar zerinde ve svlama potansiyeline sahip alvyon tabanl ovalarda yer semitir. stanbul ve zmitte sanayinin yer seim talepleri doal eikleri zorlamakta, snrl tarm alanlar, ime suyu kaynaklar ve orman alanlar tahrip edilmektedir. Bu kapsamda da sanayi alanlarnn ulam akslar koutunda douya kaymas hem doal bir sonu olarak karmza kmakta hem de tevik edilmektedir. Sakaryada planlanan Sebest ehir ve 7 adet OSB projesi bu kapsamda nem tamaktadr. Karasu sahilinde yer alacak 80 000 dnm alan kapsayan Serbest ehir Projesi serbest blge kapsamnda ancak konut alanlarn da ieren bir

16 projedir. Bu proje yabanc sermaye giriini salamak amal grlmekle birlikte, retim ilikileri kapsamnda lkesel bazda salayaca faydalar tartlmaktadr. Gelimi lkelerde bu tr uygulamalar tercih edilmezken, gelimekte olan ve geri kalm lkelerin geni serbest retim blgelerine sahip olduu dnya retim ilikileri modeli de bu konudaki tartmalara k tutmaktadr. Sakaryada, Kanal projesi, Serbest ehir Projesi ile birlikte OSBler blgenin sanayi yaplanmasna ynelik talep younluunu ve koutunda yklenecei fonksiyonlar iermektedir. Karadeniz Ekonomik birlii Tekilat, Trki Cumhuriyetlerle gelien ilikiler, yelik srecinin balad Avrupa Birlii rgtlenmesi kapsamnda karayolu, havayolu, demiryolu ve deniz yolu balantlar gl olan blge gelecekte daha da ne kmakta ve Sakaryann yklenecei fonksiyonlar balamnda deprem gvenliini de ieren planl gelime nem tamaktadr. Yaplan projeksiyonlara gre planlanan projelerin hayata gemesi ile Sakaryann gnmzde 700 000 olan nfusu 20 yl iersinde 2 milyona yaklaacak ve Adapazar da 1 milyonu akn bir nfus yapsna sahip olacaktr. Bu gelime OSB alanlarnn yer alaca ile merkezlerini de etkileyecek 7 500 nfuslu Ferizli, 400 000, fay hatt zerinde yer alan 25 000 nfuslu Akyaz yaklak 200 000 kiilik yerlemeler olacaktr.

2.3.Tarm Alanlar DMABde zmit, Adapazar ve Pamukova gibi ovalar bir yandan ender bulunan tarm alanlar niteliindeyken, dier yandan da bu alanlar sanayi amal kullanlm, evresinde de hzla yaygn konut alanlar gelimitir. Sakarya tarmsal retim asndan lkenin de nemli merkezlerindendir. l topraklarnn %49u tarm alan olup, ancak % 8.2si sulanabilmektedir. Bunun yan sra uygulama aamasna geilmi, nemli sulama projeleri sz konusudur. Sakaryada tarm alanlarnn %32sini 1.2. snf, %17sini 3 snf tarm topraklar

17 oluturmaktadr. Sanayi alanlarnn, deerli tarm alanlarn yok etmesi yan sra ovalarn tmnn sulanamamas, rn eidi ile ilgili sorunlar ve tarmda teknolojinin yeterince kullanlmamas, tarmsal iletme byklklerinin kk olmas, blgede tarmsal retimin nemli sorunlarndandr. 2.4. Mevcut Yerlemelerde Yer Seimi Trkiyede son yarm yzylda yaanan sanayileme ve buna bal gelien g srecinde sanayiinin yer setii alanlarda ortaya kan en nemli sorun yasad yaplama olmutur. Kente gen geni kitlelerin konut sorunlarna kendi yntemleri ile zm bulmalar srecinde yaplamamas gereken eik alanlar, orman alanlar, ime suyu havzalar plan kararlarna ramen yaplamaya almtr. Bu yolla retilen yeni kent paralar ve yapsal eler belli aralklarla karlan af yasalar ile de yasallatrlmtr. Yasad yaplama alanlarnn plan snrlar dnda gelimeleri iermesi ve ortak yaam kaynaklarna ynelik tehdidi yan sra en nemli sorunlarndan bir de deprem tehdidine karn bu yolla retilen binalarn tad tehlikelerdir. Plansz ve projesiz retilen bu binalar zaman iersinde yaplan kat ilaveleri ile youn, dzensiz ve yeterli donat alanlarn iermeyen kentsel mekanlarn oluumunu ynlendirmitir. DMAB g srecinde en ok etkilenen blge niteliindedir. stanbul, yasad yollardan gelien makroformu yan sra imarl alanlarda ruhsatsz yaplama younluu ile de bu srete en ok etkilenen yerleme olmutur. te yandan DMABde sanayi yaplamasna altlk olmu zmit, Krfez, Gebze gibi yerlemeler de yasa d konut alanlarnn younlat dier yerlemelerdir. Kentsel alanlarda dier nemli bir sorun da kentlerin yaygn olarak bymesidir. Dairesel formda gelien kentler belli snr deerler aldnda merkez ve evresine ynelik nemli basklar meydana gelmekte, merkez alanlar ise sahip olduu fizik mekan zellikleri ile

18 ounlukla bu taleplere cevap verememektedir. zmit ve Adapazar ise verimli tarm topraklarnn kentsel gelime alan olarak kullanlmas sorununu yaamaktadr. Bu kent merkezleri hem etki alanlarndaki nfusun hizmet merkezi olmalar hem de sanayi yaplamas ve ulam kolayl nedeniyle hzla bymekte, zellikle Adapazarnda tarmsal alanlar yok ederek yaylmakta, kent merkezlerinde ise younluklar srekli artmaktadr. 17 Austos 1999 depreminde gerek zmitte gerekse de Adapazarnda zemin zelliklerinin deprem faktr asndan ne kadar nemli bir girdi oluturduu izlenmitir. zmitte var olan yama yerlemelerinde hasar oranlar snrl kalm iken zemin zelliklerinin farkllat Bekirpaa hasarn younlat alan olmu, Adapazarnda da daha salam zemin zellikleri gsteren ve fay hatlarna daha yakn konumdaki Maltepe gibi blgede ok az hasar ortaya kmken, zemin suyu seviyesinin de yksek olduu alvyon tabanl Adapazar Ovasn kullanan ve youn yaplama taleplerine sahne olmu merkez ve evresi neredeyse yok olmutur. Bu saptamaya karn Adapazar merkezinde yer alan ve yaklak 100 yllk yaplar da ieren Kapal arnn hasar grmemesi, genelde 2 katl baheli konutlarn neredeyse hi hasar grmemesi ise planlama asndan ipular vermektedir.

3. Sonu ok byk hasar oranlar ile karlatmz DMABde yer alan kentsel alanlarda deprem sonras yaanan en nemli sorunlardan birisi de mevcut kentlerin yeniden yaplanma sorunudur. Bu yeniden yaplanma sorunu hasar gren blgelerin niteliklerine bal olarak

farkl biimlerde ortaya kabilmektedir. Bunlar genelde iki balkta toplamak mmkndr. Bunlardan biri yeni yerleim alanlar ile ilgili olup, dieri hasar gren kentsel alt paralarn

19 rehabilitasyonuna yneliktir. Bu iki farkl alt balkta birbirinden bamsz deildir. Dikkate alnmas gereken dier nemli bir koulda gnmzde ve gelecekte blgenin stlenecei fonksiyonlar ve kimliktir. Yeni yerleim alanlarnn belirlenmesi, byklnn saptanmas, kentsel alt paralarn yerinde yeniden yaplp yaplamayacana veya hangi koullarda yaplabileceinin saptanmasna baldr. Adapazar alt blgesi rnei ele alndnda, kentin her deprem sonras nemli hasar grmesi nedeniyle en ok sorulan Adapazar kenti tanmal mdr? sorusudur. Ortaya kan hasarn Adapazar ticaret merkezinde younlat grlmektedir. Bunun temel nedeni Adapazar kentinde zeminin zayflna balanmtr. Ancak bu durum farkl alt blgelere gre deiebilmektedir. rnein baz blgelerde bina salam olduu halde hasar, binann yan yatmasndan kaynaklanmaktadr. Baz blgelerde ise iskambil eklinde veya bina yap sisteminin ar hasar grmesi eklinde ortaya kmtr. nemli nedenden dolay kentin tamamen tanmas rasyonel olamayaca dnlmektedir; Hasar merkezde younlamtr. Kent merkezinin %40 yok olmu, kentin ortas delinmitir. Kentin konut alanlar, dk younluklu olduundan hasar grmemitir. Kent mevcut olup alma alanlar yok olmutur. Etki alanna hizmet sunumu asndan kent optimum noktada, ovann ortasnda, hinterlanda hizmet sunan tm ulam akslarnn kesiim noktasnda yer almaktadr. Sosyal yap aratrmalarnda da halkn baka bir alana gitme eiliminin bulunmad grlmektedir. Bunun gerekesi merkezdeki alma alanlarna yakn olma, komular,

tandklarndan ayrlmama isteinden kaynaklanmaktadr.

20 Kentin tanmas iin gerekeler ise aadaki ekilde belirlenebilmektedir; Adapazar kenti her deprem de yklmaktadr. Can ve mal kayb olmaktadr. Alt ve st yap yeniden yaplmakta, nemli ekonomik kayplar sz konusu olmaktadr. En nemli sorun, genel olarak zeminin svlama ve iddet arttrma etkisi nedeniyle zeminin problemli olduunun belirtilmesidir. Yeni gelimeler paralelinde stanbul ve zmit sanayinin desantrilizasyonu ve kresellemenin yaratt etkiyle Adapazar ve evresi younlamaya devam edecektir. Bu varsaym sonucunda kentin alvyon alanda yaylmas ve younlamas kanlmaz bir sonu olacaktr. Bu varsaym sonucunda kentin alvyon alanda yaylmas ve younlamas kanlmaz bir sonu olacaktr. Bu zayf zeminde bu geliim riski arttran bir faktrdr. Dolaysyla gelecekteki hasarlar daha byk olacaktr. Potansiyeller ve snrlamalar kentin ve etki alannn planl olarak gelimesini zorunlu klmaktadr. Bu nedenle kentin gelecekteki kimliini tanmlayan uzun vadeli gelime perspektifi ierisinde, depremin ortaya kard sorunlar ksa erimli admlarla zlmeye allmaldr. Bu dncede yeni ve modern bir Adapazar kentinin yaratlmasn gerekli klmaktadr. Buradaki en nemli nokta yaratlan yeni ve modern kentin alma alanlar ile birlikte ele alnmasdr. Bu kapsamda, teknopark, niversite, hastane, kamu alanlar, OSB gibi alma alanlar kentin ekim gcn oluturmaldr. Dier bir nemli nokta ise ulalabilirliin kolay olmas, eski kentle rayl sistem balantsnn salanmasdr. Bu bak asndan deerlendirildiinde deprem sonras yeni yerleim yeri olarak belirlenen Karaman blgesinin yukarda tanmlanan kriterlere uymad grlmektedir. Karaman blgesi ok eimli bir alanda yer almaktadr, rayl sistem ile balant salamak mmkn deildir, tarm ve orman alanlar ierisinde yer almaktadr, yatakhane niteliinde bir uydu kenttir.

21 Sakarya ve zmit lleri yerleme sistemi, stanbul Metropoliten alan kapsamnda ele alnarak, yeni multi-nodal yerleme sistemine gei modelleri aratrlmaldr. Bu gei, blgenin

iletiim ve ulam sistemlerinin gelitirilmesine baldr. Bu kapsamda ok kk yerlemeler olan, dier ile merkezlerinin kalkndrlmas ve sistem ile btnletirilmesi gereklidir. Tek hakim byk kentler yerine kr ve kentsel ilikilerin glendirildii, dank yerleme sistemi bu blgenin riskinin drlmesi, ayn zamanda da geliimin srekliliinin salanmas iin temel ilke olmaldr. Adapazar ve evre ile merkezlerinde nerilen OSBlerin byklkleri, ierikleri, yer seimleri salkl gelime iin nemli aralar olmaktadr. Kentteki deprem sonras planlama almalar ele alndnda ise; gerek anlamda zemin ettlerine dayal bir planlamann yaplmad grlmektedir. Derem sonras yaplan planlarda deprem ncesinde yaplan planlarn bir tekrar olup, yaplan zemin ettleri de formalite icab plandan sonra hazrlanmtr. Afet sonrasnda, gerekli zemin ettlerine, mlkiyete, hak sahipliliine ve sosyal aratrmalara dier planlama ilkelerine dayal kentsel rehabilitasyon planlarnn ncelikle yaplmas esas olmaldr. Bu takdirde yeni yerleim alanlarndaki konut saylar daha salkl saptanabilecek ve daha ekonomik zmlere ulalabilecektir. Depremin maliyeti Trkiye ekonomisi iin nemli eksiler oluturmu, sadece Adapazarnda altyap 500 000 kiilik bir kent iin yeniden ina edilmitir. Yeni yerleim alanlarnda ise en nemli lt salam zemin bulunmas olarak kabul edilmi, planlamann gerekleri yeterince deerlendirilmemitir. Salam zemin zellii bulunma kriteri dnda, yerleme sistemi tm ile deerlendirilmemi, Boludan zmite kadar yeni oluturulan 16 kalc konut alan ve geici konut alanlar mera, orman ve tarmsal alanlar zerinde yer almtr. Geici konut alanlarnda ise hzl hareket edilmesi gereksiniminden dolay mera ve tarm alanlar kullanlm, bu alanlarn zemin zellikleri deerlendirilmemitir. Oysa ina edilen

22 altyap sistemleri ve Trkiyedeki gemi deneyimler geici konut alanlarnn, kalc konut alanlarna dntn gstermektedir. Bu tr sorunlarla karlamamak iin deprem ncesi planlamann nemi bir kez daha hatrlanmtr.

Tablo 1:l nfuslarnn lke iindeki paylar ve sektrel yaplar TRKYE STANBUL KOCAEL SAKARYA ALT BLGE % lke iindeki nfus pay 1940 1997 lke kent nfusu iinde alt blge kent nfusunun pay 1940 1997 Kentleme oran 1940 1997 Tarm sektrnde alan nfus l merkezi l toplam Sanayi sektrnde alan nfus l merkezi l toplam Hizmet sektrnde alan nfus l merkezi l toplam Aktivite oran l merkezi l toplam krsal alan 28 51 18 42 53 5 97 78 1 33 45 33 54 34 22 30 43 57 3 63 35 14 62 23 26 44 59 25,1 22,2 0,9 2,2 0,8 1 % % 7,7 17,5

23

Harita 1:Dou Marmara Alt Blgesi Arazi Kullanm Haritas ve Yerleemelerin Nfus Byklkleri 1997

Harita 2: Dou Marmara Alt Blgesinde Fay Hatlar Harita 3: Dou Marmara Alt Blgesinde Toporafik yap

Kaynaklar: Bayndrlk ve skan Bakanl Marmara Deprem Blgesi Afet naat Genel Koordinatrl Hasar Tespit cmali (2000) Castells M. (1993); European Cities, The Informational Society and The Global Economy, Tijdschr. Econ. Soc. Geogr. 84. Chevalier, J. (1996); The Networking of Towns, Cities, Habitat II, stanbul, 1996. Diner, . (1991);Trkiye Ekonomik Mekan Oluumunda Farkllama Eilimlerinin Saptanmas ve Planlama Kavramna Aktarlmas zerine Bir Deneme, Yldz Teknik niversitesi Yayn, stanbul. Dinler, Z. (1986); Blgesel ktisat, Uluda niversitesi Basmevi, Bursa. Glge, . mar Planlama ve Yap Dairesi ehircilik leri Mdrl (1970);zmit Analatik Etdleri, Harita Genel Mdrl Matbaas, Ankara.

24 Laan, L. (1998); Changing Urban Systems: An Emprical Analysis at Two Lewel, Regional Studies, Say 32/3, Mays 1998. Sakarya Valilii .(1998); Sakarya Yll. Zaim S. (1971);stanbul Sanayi Blgeleri, stanbul niversitesi Yayn, Yayn No:1781, stanbul.