DENEY TR-1a: HSTEREZS DNGS Ama: Bir trafo demir ekirdeinin histerezis dngsnn osiloskopta kartlmas.

Teorik Bilgi: Histerezis dngs, manyetik alan (H) ile manyetik ak younluunun (=manyetik endksiyon, B) birbirine gre nasl deitiini gsteren bir izimdir. Deiimler periyodik olduu zaman, bu izim kapal bir dng halini alr (ekil 2a). Histerezis dngs ad sadece ferromanyetik malzemelerin bu izimleri iin deil, genel olarak k ve inii farkl yerlerden geen karakteristiklere sahip dngler iin de kullanlr. rnein Schmitt tetikleme devresinin veya devreyi ama ve kapama scaklklar farkl ayarlanm bir termostatn transfer fonksiyonlar da histerezis dngs biimindedir. B ve H byklklerini osiloskopta grebilmek iin bunlarla doru orantl olan gerilimler elde etmek gerekir. Sekonderi ak devre olan bir trafonun primer akm mknatslanma akm olduundan, bu akm tayan bir diren zerindeki gerilim H ile orantl olur. Sekonder gerilimi ise dB/dt ile orantl olduundan, integral alc bir devreden geirilerek B ile orantl bir gerilim elde edilebilir. Bu amala ekil 1deki devre kullanlr. ekil 2 Deneyin Yapl
1. Sisteme enerji verilmeden ekil 1deki devreyi kurunuz. rnek deerler: R1 = 1, R2 = 1 M potansiyometre, C = 68 nF. Kullandnz devre parametrelerini kaydediniz.

2. ekil 1

Devrenin sekonderindeki RC devresi, nk

R2 >> 1 C olmas halinde yaklak bir integral alcdr.

i2

e2 , R2

vy =

1 1 i2 dt = e2 dt C R2 C

Osiloskobun toprann (GND) her iki kanal iin ortak ve ebeke toprayla ayn olduuna dikkat ediniz. Bu nedenle ya ekil 1deki yaltm trafosu kullanlmal, ya da v X in baland ucun Ntr hatt olduundan emin olunmaldr (Elektrik tesisatnzda kaak akm rlesi varsa yaltm trafosu kullanlmad durumda bu rle enerjinizi otomatik olarak keserek deneyi yapmanza imkn vermeyebilir). Bu ucun faz olmas halinde faz, osiloskobun iindeki toprak hatt zerinden ebeke toprana ksa devre olur ve sigorta atmadan nce osiloskobun toprak hatt yanabilir!
Osiloskobunuzu X-Y (Lissajous) moduna alnz. Her iki kanaln Volt/blm ayarlaryla ve potansiyometreyle oynayarak ekranda gzel bir histerezis dngs elde ediniz. ekil bir eksene gre ters ise o eksenin gerilim ularn ters eviriniz veya varsa osiloskobun Negate tuunu kullannz. Ancak yaltm trafosu kullanmyorsanz ular ters evirirken osiloskop topra zerinden ksa devre olacak ularn tehlikeli olmamasna dikkat ediniz. Belli bal noktalarnn koordinatlarn yazarak ekli kaydediniz. Ayrca her iki eksenin de Volt/blm leini kaydediniz. Osiloskobunuzu X-Y modundan karp zaman moduna geiniz. Her iki kanal da ezamanl olarak grntleyiniz. Gzlediiniz

3.

N2 A dB olduundan B ile orantl bir gerilim elde edilir: vY = RC B dt 2 Dier yandan N 1i1 + N 2 i 2 = Hl olup N 2 i 2 << N 1i1 olursa, ki bu ok byk bir R2 direnci ile salanr, N 1i1 Hl , i1 = Hl N 1 , dolaysyla da H ile orantl bir gerilim elde edilir:
Ayrca,

e2 = N 2 A

4. 5.

vX

ve

vY

dalga ekillerini kaydediniz.

Wattmetreden okunan gc kaydediniz. Ayrca frekans ve ekirdek boyutlarn kaydediniz. Mantel tipi trafo kullanyorsanz A alann orta kolunki, ak yolu uzunluunu (l ) da yan kollardan birisi ve orta kolun toplam alnz.

R1l vX = N H 1 v X ve vY gerilimleri osiloskobun srasyla X ve Y kanallarna uygulanp Lissajous moduna

alnrsa ekil 2adeki histerezis dngs elde edilir. Histerezis dngs ayn zamanda trafonun yksz durumundaki primer akm ile sekonder gerilimi (veya bir faz fark ve genlik katsaysyla primer gerilimi) dalga ekilleri arasndaki ilikiyi de aklar (ekil 2b ve ekil 2c). Yani histerezis erisinin dorusal olmamasndan dolay, primer akmnda istenmeyen harmonikler ortaya kar.

Sonularn Deerlendirilmesi 1. Osiloskopta gzlediiniz eklin alann yaklak olarak hesaplaynz. Birim2 cinsinden bulduunuz alan her iki kanaln Volt/blm leini kullanarak V2 cinsine dntrnz. 2. Teorik ksmda bulunan orant katsaylarn deney parametrelerinizle hesaplaynz. Buna gre B ve H genliklerini bulunuz. 3. Histerezis kaybn W olarak hesaplaynz. 4. Bulduunuz bu histerezis kayb, wattmetreden okuduunuz g kaybnn % kadr? Geriye kalan g ne kadardr ve neyi ifade eder? 5. Gzlediiniz

vX

ve

vY

dalga ekillerini inceleyiniz.

vX

dalga ekli, ekil 2cde gsterilene benziyor mu?

Neden her ikisi de ayn anlarda tepe noktalarndan gemektedir?

DENEY TR-1b: TEK FAZLI TRAFO SARGILARININ KUTUPLAMALARININ VE SARIM SAYILARININ BULUNMASI Ama: Ayn nve zerine sarlm sarglardan oluan bir trafonun sarglarn kendi aralarnda seri veya paralel balayabilmek iin bilinmesi gereken sarg kutuplamalarnn (polarity) bulunmas. Sarm bana volt hesabyla her sargnn sarm saysnn bulunmas. Teorik Bilgi: Ayn nve zerine sarlm sarglar arasndaki kuplaj katsays 7. 8.

gerilimlerinin toplam ise birletirilen ular birbirine zt kutuplu, fark ise ayn kutuplu olarak iaretleyiniz. Kutuplamasn belirlemekte olduunuz sargnn dier ucunu ise aksi kutupla iaretleyiniz.

k=M

L1 L2 bire olduka

yakn olduundan, bunlarn kendi aralarnda seri balanmas halinde toplam sarm says artm ya da azalm gibi davranr ve edeer endktans buna gre daha byk veya kk olur. Eer edeer endktans sfr veya ok kk bir deer olursa, bu sarglar dz bir iletken gibi davranrlar ve alternatif gerilime kar net olarak zt emk meydana getiremezler. Bu yzden de gerilim uyguland zaman sarglardan ar akm geerek yanmalarna neden olabilir. Bunu nlemek iin, trafo sarglarnn kutuplamalarnn birbirine gre durumunun belirlenmesi gerekir. Bunun iin, ayn akdan dolay zerlerinde endklenen gerilimlerin ynlerinden faydalanlr. Sarglar kendi aralarnda seri balarken birletirilen ular zt kutuplu olmaldr ki gerilimleri birbirini yok etmeyip desteklesin. Kendi aralarnda paralel balamak iin ise birletirilen ular mutlaka ayn kutuplu olmaldr ve sarm saylar da ayn olmaldr.

9. 10.

11. 12. 13.

14. ekil 1 Ayn nve zerine sarlm sarglardan oluan bir trafoda her sarmdan yaklak ayn ak getii iin, sarm bana volt her sargda ayn olur. inden ayn ak geecek ekilde bilinen sayda 8-10 sarmlk bir yardmc sarg sarlp bunun sarm bana voltu bulunursa bu deer dier sarglara da uygulanarak her bir sargnn sarm says bulunur: Sarm bana volt

15.

E1 E 2 = =K N1 N 2

16.

Deneyin Yapl ve Sonularn Deerlendirilmesi: 1. Her admn balantlar enerjiyi keserek yaplp kontrol edildikten sonra enerji verilecektir. 2. Kaynak olarak akm ve gerilimi gzlenen bir varyak kullanlacaktr. Ar akm gzlenirse derhal acil durdurma dmesine baslacaktr. 3. Sarglardan yalnzca birinin (tercihen primer sargs) kutuplarn keyfi olarak bir ucuna + dier ucuna - yazarak belirleyiniz. 4. Varyak primer sarglarndan birine balaynz. Birisi kutuplar nceden belirlenmi bir sarg dieri ise kutuplar belirlenecek bir sargnn birer ularn birletiriniz. Bu iki sargdan birisi, varyak baladnz sarg da olabilir (ekil 2). 5. Varyak sfr volta ayarl iken sisteme enerji veriniz ve varyak voltajn yavaa artrarak, bal bulunduu primer sargsnn anma gerilimine getiriniz. 6. Ularn birletirdiiniz sarglarn gerilimlerini tek tek lnz. Daha sonra da bunlarn birletirilmeyen ular arasndaki gerilimi lnz(ekil 2). Bu gerilim, iki sargnn tek tek

17.

18.

ekil 2 Benzer ilemi kutuplamas bilinmeyen btn sarglar iin tekrarlayarak btn sarglarn btn ularnn kutuplarn belirleyiniz. Her sargda kk indisli u ile byk indisli u arasndaki gerilim yn ayn olacak ekilde ular numaral olarak isimlendiriniz (P1 , P2 , veya PA1 , PA2 gibi). Mmknse + ve - kutuplu ular krmz ve siyah gibi farkl renkli yapnz. Trafo nvesi zerine, dier sarglarla ayn akyla zincirlenecek ekilde bilinen sayda 8-10 sarmlk yardmc bir sarg sarnz. Primer sarglarn seri balayarak d ular arasna varyak balaynz. Enerji vererek varyak primer sarglarnn anma gerilimleri toplamna ayarlaynz. Tek tek btn sarglarn ve yardmc sargnn gerilimlerini lerek kaydediniz. Yardmc sarg gerilimini sarm saysna blerek sarm bana voltu bulunuz. Bu deer ile btn sarglarn sarm saylarn ayr ayr hesaplaynz. Primer sarglarn kendi aralarnda doru seri, sekonder sarglarn kendi aralarnda nce doru sonra ters seri balaynz. kisinde de primere anma gerilimini (seri bal primer sarglarnn anma gerilimleri toplamn) uyguladktan sonra sekonderin d ularndaki bileke gerilimi ve tek tek sekonder sarg gerilimlerini lnz. Primer sarglar kendi aralarnda doru seri iken, sekonder sarglarn (sarm saylar ayn ise) doru paralel balaynz. Paralel balanty bir ampermetre zerinden yapnz. Primere varyak gerilimini yavaa anma deerine kadar artrarak uygulaynz. Ampermetreden ar akm geiyorsa gerilimi daha fazla artrmaynz. Primer sarglar kendi aralarnda doru seri iken, sekonderi ters paralel balaynz. Paralel balanty bir ampermetre zerinden yapnz. Enerji vermeden nce varyak voltajn TAM SIFIRA ayarlaynz. Enerji uygulayp varyak voltajn ok az artrnz. Ampermetreden ar akm getiini gzleyiniz ve enerjiyi kesiniz. Primer sarglarn ters seri balaynz. Sekonderde balant yapmaynz. Enerji vermeden nce varyak voltajn SIFIRA ayarlaynz. Enerji uygulayp varyak voltajn ok az artrnz. Ampermetreden ar akm getiini gzleyiniz ve enerjiyi kesiniz. Neden sekonder ters seri balandnda ar akm gemedii halde primer ters seri balandnda ar akm getiini aklaynz. Primer sarglarn bir ampermetre zerinden doru paralel balaynz(sarm saylar ayn ise). Sekonder sarglarn ise doru seri balaynz. Primere varyak gerilimini yavaa anma deerine kadar (tek bir primer sargsnn anma gerilimi) artrarak uygulaynz. Ampermetreden ar akm geiyorsa gerilimi daha fazla artrmaynz. Sekonderin d ularndaki bileke gerilimi ve tek tek sekonder sarg gerilimlerini lnz. Primer sarglarn ters paralel balayp gerilim uygulasaydk ne olurdu? Aklaynz.

19. Btn kayplar (kaak ak, demir ve bakr kayb vs.) sfr olan bir trafoda forml tam olmasna karlk

e1 e = 2 N1 N 2

N 1i1 N 2 i2 forml yaklaktr. Neden?