nformasiya thlksizliyi zr thsil problemlri

Adil liyev
NEATS LLC, ACM Azerbaijan Chapter, Baku State University Bak, Azrbaycan Email: adilaliyev@acm.org
XlasMruzd Azrbaycan Respublikasnda informasiya thlksizliyi sahsind kadrlarn hazrlanmas, ali mktblrd bu sahy uyun ixtisaslar zr bakalavr v magistrlrin hazrlanmasna dair mvcud problemlr bard bhs edilmidir. Aar szlrinformasiya thlksizliyi, kiber thlksizlik, kadr hazrl, informasiya thlksizliyi zr kurrikulum

balamdr. Yeni olduu n hm xarici lklrd hm d Azrbaycanda informasiya thlksizliyinin tdrisi prosesinin qurulmasnda bir ox oxar problemlr vardr ki, bu da informasiya thlksizliyinin tdrisi sahsind nnlrin hl formalamamasndan irli glir. Lakin, msly yanama trzi, snaydki tcrb, yerli qanunvericilik, laboratoriya raiti v s. kimi amillrd bir qdr frqlr mvcuddur. III. nformasiya thlksizliyinin tdrisi problemlri Dnyann bir ox ali mktblrind kompter mhndisliyi ixtisaslarnda sas kurslarda thlksizlik msllrinin hat olunmas mzmun baxmndan azlq tkil edir. Bu da masir tlblr uyun kadr yetimsind myyn tinliklr yaradr. Msln verilnlr bazalarnn proqramladrlmas sahsind ixtisaslam bakalavr v ya magistr verilnlr bazalarnn fundamental msllrini, texnologiyann praktiki chtlrini yksk sviyyd yrns d onun thlksizlik trflrind bir nv zifdir. Hminin thlksizlikl laqli kurslar sas kurslar deyil, sem kurslar siyahsna daxil edilir. Digr bir problem ondan ibartdir ki, informasiya thlksizliyin aid olan ixtisaslar n tdris proqramlarnn, drs prosesinin tkili metodlarnn trtibatlar adtn mhz thlksizlik sahsi zr ixtisaslamayan xslr trfindn trtib edilir. Onlar n informasiya thlksizliyi sahsinin spesifikasna aid mqamlar hat etmk bir qdr tin olur. Proqramladrma il laqli kurslarda sas diqqt nzri saslara, effektivliy, optimalladrmaya ayrlr, thlksizlik mslsi is diqqtdn knarda qalr [9]. Ali mktb v faklt rhbrliyi n thlksizlik sahsind tdris prosesin nzart etmk tinlik yaradr. Faktiki olaraq burada kiber-hcumlar v onlarn qarsnn alnmas metodlar yrdilir v bu ali mktbin T (nformasiya Texnologiyalar) infrastrukturunun thlksizliyinin tmin edilmsi zaman myyn narahatlq yaradr. Bu mslnin hlli mqsdi il drslrin izolyasiya olunmu mhitd keirilmsi metodlarndan istifad edirlr. Bu metod praktikada z effektivliyini gstrir. Lakin, sinifdn xaricd tlblrin faliyytini nzartd saxlamaq problemi meydana xr. Texnologiya sahsind etika normalarnn tlblr vvlcdn alanmas bu problemi bir qdr hll ets d tam hll ed bilmir [10]. IV. Azrbaycanda informasiya thlksizliyinin tdrisi problemlri Azrbaycanda bir ne ali mktbd Avtomatladrlm sistemlrin informasiya thlksizliyinin kompleks tminat, Kompter thlksizliyi, Telekommunikasiya sistemlrinin

I.

Giri

Artq bir ne ildir, nformasiya-Kommunikasiya Texnologiyalar sektoru lkmizd prioritet sektordur. Dvltimizin inkiaf strategiyasnda KT aparc rol oynad bu yolda informasiya thlksizliyi d diqqtdn knarda qalmamdr. Bel ki, 2007-ci ild AMEA nternet bksi AzScienceNet informasiya thlksizliyi insidentlrin cavabverm qrupu - AZ CERT, 2012-ci ild Xsusi Dvlt Mhafiz Xidmtinin Xsusi Rabit v nformasiya Thlksizliyi Dvlt Agentliyi [1], 2013-c ild Rabit v nformasiya Texnologiyalar Nazirliyi yannda Elektron Thlksizlik Mrkzi [2] yaradlm, ayr-ayr vaxtlarda informasiya thlksizliyi sahsind srncam v frmanlar imzalanmdr [3][4][5]. nformasiya thlksizliyi sahsi hssas bir sah olduu n he d hr zaman xarici insan resurslarndan istifad etmk mqsduyun deyil. Bu sbbdn d yerli kadr potensialnn gclndirilmsi mslsi gndmddir. Bu sahd insan resurslarnn hazrlanmas mqsdi il d bir sra addmlar atlmdr. 2004-c ild Nazirlr Kabinetinin qrar il bakalavr pillsind Avtomatladrlm sistemlrin informasiya thlksizliyinin kompleks tminat, Kompter thlksizliyi ixtisaslar Ali v orta ixtisas thsili istiqamtlrinin v ixtisaslarnn siyahsna lav olunmudur [6]. 2011-ci ild tsdiq edilmi Ali thsilin magistratura sviyysi zr ixtisaslarn (ixtisaslamalarn) Tsnifatnda is Telekommunikasiya sistemlrinin informasiya thlksizliyi, Kompter thlksizliyi, nformasiya mhafizsi v thlksizliyi ixtisaslar mvcuddur [7]. Hazrda lkd faliyyt gstrn bzi ali thsil ocaqlarnda yuxarda adkiln ixtisaslar zr hm bakalavr hm d magistr pillsind tdris aparlr. Yetidiriln kadrlar KT snayesinin bugnki tlblrin uyun yetidirilirmi? Orada thsil alan tlblr bu ixtisasa yiylnmy hazrdrlarm? Drs proqramlar snayenin tlbatlarn hat edirmi? II. Problemlr

Ali tdris prosesind informasiya thlksizliyi zr kurslara xsusi diqqtin ayrlmas 2000-ci illrd

Cdvl I.

Kompter Elmlri kurrikulumlarnn mqayissi [11][12]

Kurrikulum 2001

Kurrikulum 2008 mliyyat sistemlri Thlksizlik v mhafiz [sem] Thlksizlik v mhafiz [sas], Rqmli kriminalistika [sem], Thlksizlik modellri [sem] Kompter bklr bk thlksizliyi [sas] bk thlksizliyi [sas] SP. Sosial v pekar msllr Kompter cinaytkarl [sem] Thlksizlik mliyyatlar [sem], Kompter cinaytkarl [sem] Proqramladrmann saslar nformasiya Thlksizliyinin saslar [sas] nsan-Kompter laqsi nsan faktoru v thlksizlik [sem] Proqram tminat mhndisliyi Risk menecement [sem], Etibarl v yksk thlksizlikli proqramladrma [sem]

informasiya thlksizliyi, Kompter thlksizliyi, nformasiya mhafizsi v thlksizliyi kimi ixtisaslar v ya Kompter Elmlri, Kompter Mhndisliyi ixtisaslarnda fnnlr ayr-ayr ali mktblrd - Bak Dvlt Universiteti, Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti yannda Dvlt darilik Akademiyas, MTN-in Heydr liyev adna Akademiyas, Azrbaycan Texniki Universitetind tdris olunmaqdadr. Lakin, bu ali mktblrd hm drs proqramlar, hm d fnnlrin tematik planlar frqlidir. Htta bir ox hallarda eyni kafedrada eyni fnn Rus blmsin ayr, Azrbaycan blmsin ayr tematik planla keilir. Bundan baqa ali mktblr v fakltlr bu fnnlrin tdrisini z nnvi profillri istiqamtind ynltmy alrlar. Msln, ali mktbin nnvi profili humanitar ynmldrs orada informasiya thlksizliyinin hquqi msllrin daha ox diqqt ayrrlar, texnoloji trflr is diqqt bir qdr az olur. ksin gr riyazi ynnml profildirs nzri saslara, riyazi modellr daha ox stnlk verilir, hquqi, tkilati v praktiki msllr diqqtdn knarda qalr. sas problemlrdn biri d drs proqramlarnn snayenin tlblrin uyun kadrlarn hazrlanmas istiqamtind trtib edilmmsidir. lkmizd bu problem yalnz thlksizlik sahsin deyil mumiyytl kompter elmlri v kompter mhndisliyi istiqamtind btn ixtisaslara aiddir. El bu sbbdn d ali mktb mzunlar i gtrln zaman snaq mddtind myyn tinliklrl zlirlr. Bzilri is praktiki tcrb ymaq n tlb vaxtndan ilmy balayrlar, bu da z nvbsind drslr hazrlamaqda vaxt mhdudiyyti, drslrd axsamalara sbb olur. Ali mktblrd tdris proqramlar hazrlanarkn sanyenin v dvrn tlblri nzr alnmr. Xarici lklrl mqayis etsk, ACM (Association for Computing Machinery) v EEE-nin (Institute of Electrical and Electronics Engineers) birg trtib etdiklri Kompter Elmlri [12], Kompter Mhndisliyi [15], Proqram tminat mhndisliyi [14] kurrikulumlarna nzr yetirdikd, informasiya thlksizliyin vvlkindn daha ox diqqt ayrldn grrk (Cdvl I). Lakin, bizim ali mktblrd bu kurrikulumlardan demk olar ki, istifad edilmir. lkmizd hm zl hm d dvlt sektorunda informasiya thlksizliyi msllri n plana kils d ali mktblr

bu msld bir qdr gerid qalr v kadr potensialn yetidirmkd myyn tinliklrl zlirlr. Bu problemin hm obyektiv hm d subyektiv sbblri vardr. Bel ki, eyni kafedrada eyni bir fnnin tdrisini bir ne mllim aparrsa onlarn hr-birinin tematik planlar kskin frqli olduu faktlar vardr. Bu problem hmin fnn mllimlri, kafedra rhbri trfindn hll olunabiln bir msl olduu n bunu obyektiv sbblr srasna aid etmk tbii ki, dzgn olmazd. Digr problemlrdn biri thlksizlik v onun tdrisinin spesifikliyindn irli gln problemdir. Bel ki, informasiya thlksizliyind hm tkilati, hm hquqi, hm texnoloji mqamlar vardr. Bu sahlr d bir-birindn asl olmayaraq inkiaf edir, texnologiya is daha srtl inkiaf edir. Texnologiya inkiaf etdikc sullar dyiir, yeni sullar meydana glir, bzi sullar artq khnlir v bzn tamam yararsz olur. Uyun olaraq hquqi-normativ baza da dyiir, iin tkili sullar da. Tbii ki, bu cr srtl inkiaf edn bir sahni daim izlmk tindir. Bundan baqa tdris planlarn da tez-tez dyimk, yeni tlblr uyun trtib etmk d z nvbsind olduqca tin bir vzifdir. Bundan baqa mllimlrin ixtisasartrma ii n ali mktb trfindn myyn tdbirlr grlmli, onlarn praktiki inkiaf n gstrilr verilmlidir ki, mllim inkiaf etsin. Tssf ki, hazrda bel bir tendensiya mahid olunmur. V. Ali mktb qbul... Btn problemlrin mnbyini ali mktblrin zrin ynltmk dzgn olmazd. Burada tlim-tdris prosesind itirak edn btn bndlr hm tdris ednlr, hm d tdris olunanlar itirak edir. Son dvrlrd ali mktblr qbul olmaq ktlvi xarakter dayr. Abiturientlr ixtisas serkn z potensiallarn az nzr alrlar v ali mktb daxil olduqdan sonra drslrin onlar n maraqsz olduunu akar edirlr. Ntic etibar il informasiya texnologiyalar sahsind ali mktb daxil olan tlblrin ox az hisssi gcl kadr kimi yetiir. Tlb qbulu prosesind d myyn uyunsuzluqlar vardr. Bildiyimiz kimi Kompter Elmlri, Kompter Mhndisliyi istiqamtind olan ixtisaslara qbul Tlb Qbulu zr Dvlt Komissiyas trfindn 1-ci ixtisas qrupu zr aparlr. Lakin, burada nformatikadan imtahan yoxdur. ksin KT mtxssisi n vacib olmayan fnn Kimya fnni vardr. Qbul edk ki, qbul imtahannda nformatika fnni zr imtahana hazrlaan abiturientd KT sahsind myyn tsvvrlr formalaar v hmin abiturient n glck ixtisasn semk n dndrr v bu proses myyn mnada szgc xarakterini dayar. Bu is z nvbsind daha ox kadrlarn yetimsin gtirib xara bilr. KT el bir sahdir ki, burada biz hr zaman tlbyik. Texnologiya srtl inkiaf edir v yeni biliklr yrnmli oluruq, htta bzn khn biliklr artq azlq edir. Bu sahd daha ox dbiyyat ingilis dilinddir v daha yenilri adtn ingilis dilind olur. zl ali mktblrin bzilrind 1-ci kurs hazrlq xarakterli olur v burada ingilis dili, kompter vrdilri tdris olunur, vvlcdn hazrlql tlblr is bir-baa ikinci kursdan thsil almaa balaya bilirlr. Dvlt ali mktblrind is bzi 1-ci kurs tlblrinin myyn sbblrdn ingilis dili bilm problemlri olur, bzn is bu problemi hll etmk olduqca tin olur. Tbii ki,

masir dvrd ingilis dilini bilmyn tlb n yeni texnologiyalar yrnmk, masir kitablar oxumaq, tdqiqatla mul olmaq, beynlxalq konfranslarda itirak etmk tindir. Eyni vziyyti kompter biliklrin d amil etmk olar. Kompter vrdilrinin olmad tqdird hmin tlbnin birdn-bir proqramladrma yrnmsi n drcd realdr?! VI. Tkliflr

daha sonra dzgn mllrl mul olmaa balayan (a papaql xakerlr) mtxssislrin adlarn k bilrik. Eyni situasiyann ksi faktlar da vardr. Analoji bnztmni hkimlr n d demk olar. Tibbi yax biln xs insanlarn salamlnn qorunmasna da xidmt ed bilr, korlanmasna da. Hrbilr haqqnda da eyni nticy gl bilrik. Onlar hrbi biliklrindn vtni mdafi n d istifad ed bilrlr, vtn ziyan vurmaqda da. Lakin frq ondadr ki, tibbi thsili aldqda hkimlr Hippokrat and iirlr. Hrbilr is hrbi and iirlr. Bununla glcyin hkimlri v hrbilri xalqn, vtnin keiyind duracaqlarna, insanlarn salamlnn keiyind duracaqlarna sz verirlr. nformasiya Thlksizliyi sahsind d analoji andim v ya myyn bir kodeksin qbul edilmsi mqsduyun addm olard. ACM Komitsinin trtib etdiyi kodeksdn bu mqsdl istifad etmk olar [13]. Bu sndd T pekarlarnn cmiyytd davranma qaydalar ks edilmidir. C. Hrbi xidmt Azrbaycanda bakalavr thsilini baa vuran olanlar mddtli hrbi xidmt kemlidirlr. Son zamanlar mddtli xidmtin magistratura thsilindn sonraya atlmas mslsi mzakir olunur. Bu mzakirlrd bakalavr v magistratura thsili arasnda 1 il fasil onlarn elm marann azalmas iddia olunur. Lakin, hqiqtn elm byk mara olan ks n bir illik mvqqti hrbi xidmt he bir mane trtmmlidir. Xarici lklrd hrbi xidmt zaman sgrlrin KT sahsi zr vziflr tyin edilmsi praktikas mvcuddur. Blk d bir az qrib grns d xarici lklrd hrbi xidmt zaman sgrlrin nnvi vziflrl (motoatc, topu, nizamlayc v s.) yana masir vziflr - proqram, bk administratoru v s. tyin olunduqlar qounlar mvcuddur. Azrbaycanda informasiya thlksizliyi sahsind hrbi xidmt kemk istynlr Xsusi Dvlt Mhafiz Xidmtind mddtli hrbi xidmt imkan yaradlmas XDMX n bu sahd kadr qvvsi gtirmi olar v T sahsind thsil alm gnclrd hrbi xidmt hvsi olduundan daha da artrar. Bellikl mddtli hrbi xidmt ken kiber-ordu yaradlm olar. dbiyyat

A. Elm-Thsil-Snaye lynd laqli faliyyt Elm-thsil krps Azrbaycanda bir ox ali mktblrd mvcuddur. Bzi universitetlrin nzdind elmi-tdqiqat institutlar mvcuddur. Hmin institutlarn mkdalar aid olduqlar ali mktblrd drs deyir z elmi tcrblrini tlblrl blrlr. Lakin tlblrin elmi-tdqiqat ilrin ynlndirilmsi bizd nn haln almayb. Bir ox xarici universitetlrd tlblr n universitet nzdind elmi-tdqiqat laboratoriyalarnda yarm-tat rejiml i imkanlar yaradlr. Tlblr hm thsil alr, alimlr kmk edir v elmi tcrby yiylnirlr. Snay-thsil krps Azrbaycanda son zamanlar geni vst almdr. irktlr ttil vaxtlar tlblri intern olaraq i clb edirlr, onlarn tcrb ymasna yardm etmkd mkdalq edirlr. Bzi irktlr onlara aylq mvacib d verir. Elm-snaye krps lkmizd bir qdr zif inkiaf etmkddir. Byk xarici irktlrd elmi-tdqiqat blmlri mvcuddur, bu blmlr irkt daxilind elmi-aradrmalarla mul olur, digr elmi-tdqiqat qurumlar il mkdalq edir. irkt hmin elmi aradrmalar sasnda yeni mhsullar zrind ilyir. Lakin, yuxarda gstrilnlri krp klind deyil bucaq klind tkil etmk daha mqsduyundur. nki elm-thsil-snay lynd daim qarlql laq olmaldr. Bu laq hm thsil sisteminin mhkmlnmsin, hm elm adamlarnn yetimsin, hm snayed yeniliklr, yeni kadrlarn hazrlanmasna msbt tsir edr.

Elm adamlarnn yetimsi n yax thsil lazmdr, eyni zamanda yax thsili tkil etmk n elm adamlar lazmdr. Elmi icadlarn ttbiqi v istehsal is snayed ba verir. Snaye n kadr lazmdr, kadr potensialnn yetimsin thsil xidmt edir. Thsil sistemin tlbatlar snay myyn edir. Snayenin inkiaf n elmi ixtiralar, elmi aradrmalar tlb olunur. Bel nticy glmk olar ki, bunlar arasnda sx qarlql laq olmasa effektivlik azalr. B. Etika kodeksi nformasiya Thlksizliyi sahsind biliklr sahib xs, thlksizliyin qorunmasna olduu kimi, thlksizliyin v mdafinin pozulmasna da xidmt ed bilr. z biliklrindn sui istifad edrk dlduzluq da ed bilr. Dnyada vaxtil bd mllrl mul olan (qara papaql xakerlr),

[1] Azrbaycan Respublikasnn Xsusi Dvlt Mhafiz Xidmtinin Xsusi Rabit v nformasiya Thlksizliyi Dvlt Agentliyi haqqnda sasnamnin Agentliyin strukturunun tsdiq edilmsi bard Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Frman (28 noyabr 2012) [2] Azrbaycan Respublikasnn Rabit v nformasiya Texnologiyalar Nazirliyi yannda Elektron Thlksizlik Mrkzinin faliyytinin tmin edilmsi haqqnda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Frman (5 mart 2013) [3] Azrbaycan Respublikas dvlt orqanlarnn internet informasiya ehtiyatlarnn v elektron pot nvanlarnn thlksizliyinin tmin edilmsi il bal bzi tdbirlr haqqnda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Frman (19 iyun 2012) [4] nformasiya thlksizliyi sahsind faliyytin tkmilldirilmsi tdbirlri haqqnda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Frman (26 sentyabr 2012-ci il) [5] Dvlt orqanlarnn internet informasiya ehtiyatlarnn yaradlmasna v idar edilmsin dair Tlblrin tsdiq edilmsi haqqnda Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin qrar (4 sentyabr 2012)

[6] Ali v orta ixtisas thsili istiqamtlrinin v ixtisaslarnn siyahs haqqnda Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin 1997-ci il 9 yanvar tarixli 4 nmrli qrarna dyiikliklr v lavlr edilmsi bard Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin Qrar (9 aprel 2004) [7] Ali thsilin magistratura sviyysi zr ixtisaslarn (ixtisaslamalarn) Tsnifatnn, Rezidenturada hkim-mtxssis hazrl aparlan ixtisaslarn Tsnifatnn v Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin qvvdn dm bzi qrarlarnn Siyahsnn tsdiq edilmsi haqqnda Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin Qrar (14 iyun 2011) [8] liquliyev R.M., mamverdiyev Y.N. nformasiya thlksizliyi insidentlri. Bak, nformasiya Texnologiyalar, 2012, 219 s. [9] Venkat Pothamsetty. 2005. Where security education is lacking. In Proceedings of the 2nd annual conference on Information security curriculum development (InfoSecCD 05). ACM, New York, NY, USA, 54-58. DOI=10.1145/1107622.1107635 http://doi.acm.org/10.1145/1107622.1107635 [10] Rayford B. Vaughn, David A. Dampier, and Merrill B. Warkentin. 2004. Building an information security education program. In Proceedings of the 1st annual conference on Information security curriculum development (InfoSecCD 04). ACM, New York, NY, USA, 41-45. DOI=10.1145/1059524.1059533 http://doi.acm.org/10.1145/1059524.1059533 [11] 2001. Computing curricula 2001. J. Educ. Resour. Comput. 1, 3es, Article 1 (September 2001). DOI=10.1145/384274.384275 http://doi.acm.org/10.1145/384274.384275 [12] L. Cassel, A. Clements, G. Davies, M. Guzdial, R. McCauley, A. McGettrick, R. H. Sloan, L. Snyder, P. Tymann, and B. With. Weide, Computer Science Curriculum 2008: An Interim Revision of CS 2001, December 2008. [13] ACM Code of Ethics and Professional Conduct. ACM Council 10/16/92 (http://www.acm.org/about/code-of-ethics/) [14] Graduate Software Engineering 2009(GSwE2009) - Curriculum Guidelines for Graduate Degree Programs in Software Engineering. Association for Computing Machinery, IEEE Computer Society. September 30, 2009 [15] Computer Engineering 2004 Curriculum Guidelines for Undergraduate Degree Programs in Computer Engineering. Association for Computing Machinery, IEEE Computer Society.2004 December 12