GEOMETRIJA 1

Vladica Andreji
skripta (06.03.2013)
UNIVERZITET U BEOGRADU
MATEMATIQKI FAKULTET
BEOGRAD 2013.
GLAVA 1
VEKTORI U GEOMETRIJI
1.1 Uvoee vektora
Pojam vektora u euklidskoj geometriji moemo definisati na ra-
zliqite naqine. Uobiqajeno, u pitau je klasa ureenih parova taqaka
euklidskog prostora E (obiqno posmatramo prostore dimenzije 1, 2,
ili 3, odnosno pravu, ravan ili prostor), pri qemu opisujemo kad dva
ureena para taqaka pripadaju istoj klasi. Moemo rei da je ure-
eni par taqaka (A, B) u relaciji sa ureenim parom taqaka (C, D)
ako postoji translacija prostora koja taqku A preslikava u taqku C,
a taqku B preslikava u taqku D. Zapravo osnovna ideja je da je (A, B)
u relaciji sa (C, D) ako je ABDC paralelogram. Kako je uobiqajeno
da u definiciji paralelograma podrazumevamo da se prave odreene
egovim stranicama ne preklapaju, kao i da su egova temena razli-
qite taqke, to nam je potrebna definicija koja e objediniti i te
degenerisane sluqajeve.
Definicija 1.1 Ureeni par taqaka (A, B) je u relaciji sa ureenim
parom taqaka (C, D) ukoliko dui AD i BC imaju zajedniqko sredixte.
Kako je poznato da je qetvorougao paralelogram ako i samo ako mu
se dijagonale polove, to naxa difinicija dobro radi, pri qemu lepo
1
2 Vladica Andreji
pokriva i degenerisane sluqajeve. U svakom sluqaju suxtina vektora
kao klase ureenih parova taqaka je ta da (A, B) i (C, D) pripadaju istoj
klasi ako imaju jednake duine (du AB podudarna dui CD), kao
i smer (poluprava [A, B) je paralelna polupravoj [C, D), detae emo
videti kasnije), xto se lako moe zakuqiti iz prethodne definicije.
Teorema 1.1 Uvedena relacija je relacija ekvivalencije.
Dokaz. Refleksivnost i simetriqnost relacije je oqigledna iz
Definicije 1.1, dok je tranzitivnost posledica tranzitivnosti podu-
darnosti dui i tranzitivnosti paralelnosti polupravih u euklid-
skom prostoru.
Kako je relacija ekvivalencije postojae ene klase ekvivalen-
cije i tako emo uvesti vektore.
Definicija 1.2 Vektor je klasa ekvivalencije koja se dobija seqeem
skupa svih ureenih parova taqaka po relaciji ekvivalencije .
Kaemo da je ureen par taqaka (A, B) jedan vektor predstavnik
klase [(A, B)] = (X, Y) : (X, Y) (A, B), a samu klasu (odnosno vektor)
kojoj pripada jednostavno obeleavamo sa

AB = [(A, B)]. Vektor qiji
je predstavnik par (A, A) zovemo nula vektor i obeleavamo ga sa

0 =

AA =

BB.
Norma vektora

v je nenegativan realni broj [

v [ koji je jednak
duini dui XY, pri qemu je (X, Y) neki predstavnik vektora

v ,
odnosno

v =

XY . Kako vektori predstavnici u okviru iste klase
ekvivalencije imaju jednake duine to je norma vektora dobro defin-
isana. Nula vektor oqigledno ima normu jednaku nula ([

0 [ = 0) i on
je jedini takav vektor.
Svi ostali vektori (nenula vektori) pored norme imaju i smer
koji ih karakterixe (tradicionalisti govore o pravcu i smeru, ali
smer se ne moe uporeivati u sluqaju razliqitog pravca). Ako je
X Y, sa [X, Y) oznaqiemo polupravu sa poqetkom u X, a koja sadri
Y. Kaemo da su vektori

AB i

CD istog smera ukoliko su poluprave
[A, B) i [C, D) paralelne (Na primer moemo rei da su dve poluprave
[A, B) i [C, D) paralelne ukoliko su prave AB i CD paralelne, pri qemu
su B i D sa iste strane prave AC ako je C AB, odnosno unija tih
Geometrija 1 3
polupravih je takoe poluprava ako je C AB). Nexto blai uslov je
da se zahteva samo paralelnost pravih AB i CD i tada kaemo da su
vektori

AB i

CD istog pravca, odnosno kolinearni (konlinearni).
Ako su vektori

AB i

CD istog pravca, ali ne i istog smera, kaemo
da su oni suprotnog smera.
Na osnovu prethodno uspostavenih veza nije texko zakuqiti da
vai sledee vano tvree.
Teorema 1.2 Nenula vektor jednoznaqno je odreen normom i smerom.
1.2 Vektorski prostor
Skup svih vektora na euklidskom prostoru E oznaqiemo sa
\ = (EE)/

XY : (X, Y) EE.
Na skupu \ moemo uvesti operaciju sabiraa i operaciju mnoea
skalarom, ali najpre e nam trebati par pomonih tvrea.
Teorema 1.3 Za svaku taqku A E i svaki vektor

v \ postoji jedin-
stvena taqka B E takva da je

v =

AB.
Dokaz. Ako je

v =

CD za neke C, D E, tada je taqka B jedinstvena
taqka koja je (centralno) simetriqna taqki C u odnosu na sredixte
dui AD.
Teorema 1.4

AB =

CD ako i samo ako je

AC =

BD.
Dokaz. Oqigledna posledica simetrije u Definiciji 1.1.
Po Teoremi 1.3 svaki vektor moemo izraziti preko vektora pred-
stavnika koji poqie proizvonom taqkom, te sledea definicija daje
zbir i za proizvona dva vektora.
Definicija 1.3 Zbir vektora

AB i

BC je vektor

AC =

AB +

BC .
Ovakva definicija je dobra jer ako je

AB =

A

i

BC =

B

to po
Teoremi 1.4 imamo

AA

=

BB

i

BB

=

CC

, te samim tim

AA

=

CC

,
xto opet po Teoremi 1.4 daje

AC =

A

, i konaqno

AB +

BC =

A

.
4 Vladica Andreji
Definicija 1.4 Umnoak vektora

v \ skalarom R je vektor

v \ odreen sledeim svojstvima. Norma vektora

v iznosi [

v [ =
[

v [. Ako je

v

0 tada su vektori

v i

v istog smera u sluqaju
> 0, odnosno suprotnog smera u sluqaju < 0.
Na osnovu Teoreme 1.2, prethodna definicija daje vektor koji je
jednoznaqno odreen, te na taj naqin dobijamo operaciju mnoea vek-
tora skalarom. U specijalnom sluqaju mnoea sa = 1, uvodimo
oznaku

v = (1)

v , i kaemo da je vektor

v suprotan vektoru

v .
Na primer, vektor

XY je suprotan vektoru

YX .
Kroz Teoremu 1.3 definisali smo zbir dva vektora, a sada imamo
i razliku, odnosno kratku oznaku:

u

v =

u +(

v ).
Ovako definisane operacije sabiraa vektora i mnoea vektora
skalarom su osnovne operacije na skupu \, a ispostava se da \ sa
tim operacijama qini jedan vektorski prostor.
Teorema 1.5 \ je vektorski prostor, odnosno za vektore

u ,

v ,

w \ i
skalare , R vai:

u +(

v +

w) = (

u +

v ) +

w; (1.1)

u +

v =

v +

u ; (1.2)

u +

0 =

u ; (1.3)

u +(

u ) =

0 ; (1.4)
( +)

u =

u +

u ; (1.5)
(

u +

v ) =

u +

v ; (1.6)
(

u ) = ()

u ; (1.7)
1

u =

u . (1.8)
Dokaz. Neka je

u =

AB (svaki vektor ima svoj vektor predstavnik).
Po Teoremi 1.3 (za taqku B i vektor

v ) postoji C tako da je

v =

BC ,
a zatim i D tako da je

w =

CD.
Asocijativnost (1.1) dobijamo direktnim raqunom po Teoremi 1.3.

u +(

v +

w) =

AB +(

BC +

CD) =

AB +

BD =

AD =

AC +

CD = (

AB +

BC ) +

CD = (

u +

v ) +

w.
Geometrija 1 5
Za komutativnost (1.2) po Teoremi 1.3 uvodimo taqku E tako da
je

AE =

BC , te po Teoremi 1.4 imamo

AB =

EC . Sada je

u +

v =

AB +

BC =

AC =

AE +

EC =

BC +

AB =

v +

u .
Neutralni element (1.3)

u +

0 =

AB +

BB =

AB =

u i inverzni
element (1.4)

u +(

u ) =

AB +

BA =

AA =

0 se lako vide.
Distributivnost u odnosu na sabirae skalara (1.5) odmah vai
u sluqajevima

u =

0 , + = 0, = 0 i = 0. U suprotnom dokaz se
vidi iz definicije sabiraa diskusijom po znakovima skalara , i
+.
Za distributivnost u odnosu na sabirae vektora (1.6) uvodimo
taqku M tako da je

MB =

u (po Teoremi 1.3 tako da je

BM =

u )
i taqku N tako da je

BN =

v (Teorema 1.3). Ako

u i

v nisu istog
pravca po obrnutoj Talesovoj teoremi imamo paralelnost pravih AC
i MN, kao i odgovarajui odnos duina dui za

MN =

AC , odnosno
(

u +

v ) =

MN =

MB +

BN =

u +

v . Ako su

u i

v istog pravca
imamo

v =

u , te se dokaz svodi na (1.5) i (1.7).
Kompatibilnost (1.7) oqigledno vai za

u =

0 , = 0 i = 0.
U suprotnom vektori (

u ) i ()

u imaju isti smer (jer sgn() =
sgn()sgn()) i istu normu (zbog [(

u )[ = [

u [ = [

u [ =
[

u [ = [()

u [), te su po Teoremi 1.2 oni jednaki.
Jediniqni element (1.8) je broj 1 u skladu sa Definicijom 1.4.

1.3 Linearna nezavisnost vektora

Podsetimo se nekih stvari iz linearne algebre. Skup nenula vek-
tora

v
1
,

v
2
, ...,

v
n
\ je linaerno nezavisan ukoliko
1

v
1
+
2

v
2
+... +

v
n
=

0 za
1
,
2
, ...,
n
R povlaqi
1
=
2
= ... =
n
= 0. U suprotnom
kaemo da je on linearno zavisan i tada se neki od ih moe izraziti
kao linearna kombinacija ostalih. Maksimalan broj linearno nezav-
isnih vektora vektorskog prostora je dimenzija vektorskog prostora,
a za te vektore se kae da qine bazu vektorskog prostora.
Teorema 1.6 Dimenzija vektorskog prostora \ u zavisnosti od euklid-
skog prostora E iznosi 1 za pravu, 2 za ravan i 3 za prostor.
6 Vladica Andreji
Dokaz. Zapoqnimo sa pravom E, te neka su

u i

v proizvoni nenula
vektori sa e. Kako su vektori sa prave oqigledno istog pravca (ko-
linearni) to vai [

u [

v = [

v [

u , ako su

u i

v istog smera, odnosno
[

u [

v = [

v [

u , ako su

u i

v suprotnog smera, i samim tim su lin-
earno zavisni, xto dokazuje da je dim\ = 1.
Preimo na sluqaj kad je E ravan. Kako u ravni postoje tri neko-
linearne taqke, to od ih moemo kreirati dva nekolinearna vektora,
a kako je dimenzija prave jednaka jedan to se jedan ne moe izraziti
preko drugog i samim tim su linearno nezavisni.
Neka su sada

u ,

v i

w proizvoni nenula vektori iz ravni.
Moemo postaviti taqke A, B, P, Q E tako da je

u =

AB,

v =

AP i

w =

BQ. Ako su prave AP i BQ paralelne to su vektori

v i

w ko-
linearni i samim tim linearno zavisni. U suprotnom prave AP i BQ
se seku i postoji preseqna taqka C. Sada su vektori

AP i

AC kolin-
earni kao i vektori

BQ i

BC , te postoje , R tako da je

AC =

AP
i

BC =

BQ. Sada je

0 =

AB +

BC +

CA =

u +

w

v , te su vektori

u ,

v i

w linearno zavisni, xto dokazuje da je dim\ = 2.
Na kraju posmatrajmo sluqaj kad je E prostor. Kako u ravni postoje
qetiri nekoplanarne taqke, to od ih moemo kreirati tri nekopla-
narna vektora, a kako je dimenzija ravni jednaka dva to su oni lin-
earno nezavisni.
Neka su sada

u ,

v ,

w i

x proizvoni nenula vektori iz prostora.
Postavimo ravan u kojoj se nalaze vektori

u i

v , i ravan u kojoj
se nalaze vektori

w i

x . Ako su ravni i paralelne to su vektori
koplanarni i samim tim linearno zavisni. U suprotnom ravni i
se seku po pravoj i ukoliko su

u i

v linearno nezavisni, kao i

w
i

x , to se nenula vektor sa preseqne prave izraava kao linearna
kombinacija vektora

u i

v , ali i kao linearna kombinacija vektora

w i

x . Samim tim vektori

u ,

v ,

w i

x su linearno zavisni, xto
dokazuje da je dim\ = 3.
Ako je (

v
1
, ...,

v
n
) baza vektorskog prostora \ tada za svako

x \
postoje jednoznaqno odreeni skalari x
1
, ..., x
n
R takvi da je

x =
x
1

v
1
+... +x
n

v
n
i oni se zovu koordinate vektora

x u datoj bazi. Ko-
ordinate vektora

x obiqno zapisujemo kao ureenu n-torku (x
1
, ..., x
n
),
xto uspostava bijekciju izmeu prostora \ i R
n
.
Dva vektora su jednaka ako i samo ako imaju jednake koordinate u
odnosu na istu bazu. Iz osobina Teoreme 1.5 lako vidimo da je koor-
Geometrija 1 7
dinata sume vektora jednaka sumi odgovarajuih koordinata, kao i da
je koordinata umnoxka vektora skalarom jednaka proizvodu skalara
i odgovarajue koordinate.
Poloaj taqke moe se opisati tako xto odaberemo taqku O E
(koju zovemo koordinatni poqetak) i svakoj taqki M E pridruimo
(jednoznaqno odreen) vektor

OM \ (koji zovemo vektor poloaja
taqke M).
Koordinatni sistem sastoji se od taqke O i vektora neke baze
(

e
1
, ...,

e
n
) prostora \. Koordinate taqke M su koordinate vektora
poloaja

OM u odnosu na zadatu bazu. Ako su vektori baze jediniqni
kaemo da je koordinatni sistem Dekartov, a ako su meusobno up-
ravni kaemo da je on pravougli.
1.4 Skalarni proizvod
Ugao izmeu dva nenula vektora

OA i

OB je mai od uglova izmeu
polupravih [OA) i [OB), odnosno (

OA,

OB) = AOB [0, ]. Teorema

1.3 nam dae omoguava da pojam ugla proxirimo za proizvona dva
vektora.
Definicija 1.5 Skalarni proizvod vektora

u i

v je realni broj

u

v = [

u [ [

v [ cos(

u ,

v ).
Iz definicije je

u

v = 0 mogue samo ukoliko je

u =

0 ili

v =

0 ili (

u ,

v ) =

2
, odnosno ako i samo ako su

u i

v ortogonalni.
Osobine skalarnog proizvoda vidimo u seledeoj teoremi.
Teorema 1.7 Za vektore

u ,

v ,

w \ i skalar R vai

u

v =

v

u ; (1.9)

u (

v +

w) =

u

v +

u

w; (1.10)
(

u )

v = (

u

v ); (1.11)

u

u 0; (1.12)

u

u = 0

u =

0 . (1.13)
8 Vladica Andreji
Dokaz. Komutativnost (1.9) je posledica Definicije 1.5. Direktnom
zamenom u Definiciju 1.5 dobijamo i pozitivnu definitnost (1.12) i
(1.13), dok se kompatibilnost (1.11) lako raquna: (

u )

v = [

u [[

v [
cos(

u ,

v ) = [

u [ [

v [ sgn() cos(

u ,

v ) = (

u

v ).
Preostaje nam da dokaemo distributivnost (1.10). Postavimo
vektore

v =

AB,

w =

BC i

u =

AD. Uvedimo ravni i tako da
vai B AD i C AD, a B

i C

postavimo kao normalne pro-

jekcije taqaka B i C na pravu AD, odnosno B

= AD i C

= AD.
Moemo uoqiti pravougli trougao AB

B gde vidimo kosinus ugla

sa [

AB

[ = [

AB[ cos(

AB

AB) Ako posmatramo vektore (

u

AB)

u i
[

u [
2

AB

, nije texko videti da oni imaju jednake norme [(

u

v )

u [ =

u

v [

u [ = [

u [
2
[

v [cos(

u ,

v ) = [

u [
2
[

AB

[. Meutim zbog sgn(

u

v ) =
sgn(cos(

u ,

v )), oni imaju i jednake smerove pa je (

u

AB)

u = [

u [
2

AB

.
Sasvim sliqno na pravouglom trouglu AC

C moemo zakuqiti (

u

AC )

u = [

u [
2

AC

, dok je za izraavae vektora (

u

BC )

u boe
posmatrati (

u

B

E )

u , gde je E taqka takva da je

B

E =

BC , odakle
se lako vidi da E . Sada na pravouglom trouglu B

E moemo
zakuqiti (

u

B

E )

u = [

u [
2

.
Ako objedinimo ove rezultate iz [

u [
2

AB

+ [

u [
2

= [

u [
2

AC

dobijamo (

u

v )

u +(

u

w)

u = (

u (

v +

w))

u i konaqno uz upotrebu
(1.5) vai

u

v +

u

w =

u (

v +

w).

Ispitajmo osobine skalarnog proizvoda dva vektora u funkciji

ihovih koordinata. Qitavu priqu posmatraemo u euklidskom pros-
toru gde je po Teoremi 1.6 dimenzija odgovarajueg vektorskog pros-
tora \ jednaka tri, s tim da lako moemo izvrxiti restrikciju na
pravu ili ravan, spuxtajui dimenziju.
Iz linearne algebre poznat je Gram-Xmitov postupak ortogonal-
izacije koji od proizvone baze vektorskog prostora koji je snabdeven
skalarnim proizvodom kreira ortonormiranu bazu. Neka je (

e
1
,

e
2
,

e
3
)
ortonormirana baza vektorskog prostora \. Tada je

e
i


e
j
=
ij
, gde je

ij
Kronekerov simbol i iznosi 1 za i = j, odnosno 0 za i j.
Geometrija 1 9
Neka su

x = x
1

e
1
+ x
2

e
2
+ x
3

e
3
i

y = y
1

e
1
+ y
2

e
2
+ y
3

e
3
proizvoni
vektori iz \. Na osnovu Teoreme 1.7 imamo

x

y =
_

_
3

i=1
x
i

e
i
_

_
3

j=1
y
j

e
j
_

_
=
3

i,j=1
x
i
y
j
(

e
i


e
j
) =
3

i,j=1
x
i
y
j

ij
=
3

i=1
x
i
y
i
.
Dakle

x

y = x
1
y
1
+ x
2
y
2
+ x
3
y
3
, dok samu koordinatu x
i
vektora

x
u ortonormiranoj bazi (

e
1
,

e
2
,

e
3
) dobijamo skalarnim mnoeem sa
odgovarajuim baznim vektorom,

x

e
i
= x
i
.
1.5 Vektorski proizvod
Pre nego li definixemo vektorski proizvod u trodimenzionom vek-
torskom prostoru \ moramo da uvedemo pojam orijentacije. Izborom
privilegovane baze odreuje se orijentacija i ona je po definiciji
pozitivna. Orijentacija se mea na neparnoj permutaciji baze. Prak-
tiqno, orijentacija baze (

x ,

y ,

z ) je pozitivna ukoliko ispuava prav-
ilo desne ruke, odnosno ako posmatrajui sa vrha vektora

z , krai
put od vektora

x ka vektoru

y ide u matematiqki pozitivnom smeru
(suprotan smeru kazake na satu).
Definicija 1.6 Vektorski proizvod vektora

u i

v je vektor

u

v
sa sledeim osobinama. Norma vektora

u

v iznosi [

u

v [ = [

u [ [

v [
sin(

u ,

v ). Ako je [

u

v [ 0, vektor

u

v je ortogonalan na vektore

u i

v , ali takav da je baza (

u ,

v ,

u

v ) pozitivno orijentisana.
U paralelogramu koji razapiu vektori

u i

v , visina kojoj odgo-
vara osnovica odreena vektorom

u iznosi h = [

v [sin(

u ,

v ) i samim
tim egova povrxina je !(

u ,

v ) = [

u [ h = [

u

v [. Dakle, norma vek-
tora

u

v zapravo je jednaka povrxini paralelograma koji razap-
iu vektori

u i

v . Kako se paralelogram dijagonalom deli na dva
podudarna trougla imamo motiv da praktiqno sraqunamo povrxinu
trougla sa !(,ABC) =
1
2
[

AB

AC [.
Teorema 1.8 Za vektore

u ,

v ,

w \ i skalar R vai

u

v = (

v

u ); (1.14)
(

u )

v = (

u

v ); (1.15)
(

u +

v )

w =

u

w +

v

w. (1.16)
10 Vladica Andreji
Dokaz. Antikomutativnost (1.14) standardno dobijamo po Teoremi
1.2, jer norma i pravac vektora su oqigledno jednaki, dok je smer
postaven kako treba. Za (1.15) smer je oqigledno jednak (ili su nula
vektori), te ostaje samo norma: [(

u )

v [ = [

u [[

v [sin(

u ,

v ) =
[

u [[

v [sin(

u ,

v ) = [

u

v [ = [(

u

v )[.
Formulu (1.16) dokazaemo nexto kasnije jer nam je tako jednos-
tavnije.
Definicija 1.7 Mexoviti proizvod vektora

u ,

v i

w je broj
[

u ,

v ,

w] = (

u

v )

w.
Geometrijska interpretacija mexovitog proizvoda moe se videti
posmatraem paralelepipeda koji razapiu vektori

u ,

v i

w. Kako
je H = [w[cos(

u

v ,

w) visina paralelepipeda koja odgovara strani
koju obrazuju vektori

u i

v , to imamo
[

u ,

v ,

w] = (

u

v )

w = [

u

v [[

w[cos(

u

v ,

w) = !(

u ,

v ) H,
xto je dae jednako zapremini tog paralelepipeda i otuda sledea
teorema.
Teorema 1.9 Zapremina paralelepipeda koji razapiu vektori

u ,

v i

w jednaka je \(

u ,

v ,

w) = [

u ,

v ,

w].
Praktiqan problem moe biti raqunae zapremine tetraedra Kako
se paralelepiped deli na dve podudarne prizme, a prizma ima tri puta
veu zapreminu od piramide, to u paralelepiped moemo smestiti
xest tetraedara i zato je zapremina tetraedra ABCD jednaka
\(ABCD) =
1
6
[

AB,

AC ,

AD].
Mexoviti proizvod se takoe lepo ponaxa u odnosu na naxe operacije.
Teorema 1.10 Za vektore

u ,

v ,

w,

x \ i skalar R vai
[

u ,

v ,

w] = [

v ,

u ,

w]; (1.17)
[

u ,

v ,

w] = [

v ,

w,

u ]; (1.18)
[

u ,

v ,

w] = [

u ,

v ,

w]; (1.19)
[

u +

v ,

w,

x ] = [

u ,

w,

x ] +[

v ,

w,

x ]. (1.20)
Geometrija 1 11
Dokaz. Osobine (1.17) i (1.19) direktne su posledice formula
(1.14) i (1.15) skalarno pomnoene sa

w. Cikliqno pomerae (1.18) je
posledica Teoreme 1.9 po kojoj su leva i desna strana jednake po apso-
lutnoj vrednosti, dok je znak jednak zbog jednake orijentacije na cik-
liqo pomerenoj bazi. Ostaje distributivnost (1.20) koja je oqigledna
posledica (1.16) qiji smo dokaz preskoqili, ali vai i obrnuto, te
e nam taj preskoqeni dokaz biti lagan. Kako je (

w

x ) (

u +

v ) =
[

w,

x ,

u +

v ] po (1.10) jednako (

w

x )

u +(

w

x )

v = [

w,

x ,

u ]+[

w,

x ,

v ]
formula (1.20) bie posledica prethodno dokazanog (1.18).
Dokaz (1.16). Iz dokazane osobine (1.20) imamo da za svako

x vai
[

u +

v ,

w,

x ][

u ,

w,

x ][

v ,

w,

x ] = 0, xto po Definiciji 1.7 i Teoremi
1.7 znaqi
_
((

u +

v )

w) (

u

w) (

v

w)
_

x = 0, xto za konkretno

x = ((

u +

v )

w) (

u

w) (

v

w) daje

x

x = [

x [
2
= 0, odakle ((

u +

v )

w) (

u

w) (

v

w) =

0 xto konaqno dokazuje (1.16).
Ispitajmo osobine vektorskog i mexovitog proizvoda u funkciji
koordinata vektora. Neka je (

e
1
,

e
2
,

e
3
) pozitivno orijentisana orto-
normirana baza vektorskog prostora \. Posmatrajmo vektor

e
1


e
2
.
On ima normu [

e
1


e
2
[ = [

e
1
[[

e
2
[ = 1, ali i pravac ortogonalan i
na

e
1
i na

e
2
, xto je pravac vektora

e
3
. Kako je [

e
3
[ = 1, a baza
(

e
1
,

e
2
,

e
3
) pozitivno orijentisana, to je jasno da vai

e
1


e
2
=

e
3
.
Sasvim sliqno dokazujemo cikliqne jednaqine

e
2


e
3
=

e
1
i

e
3


e
1
=

e
2
. Ako promenimo redosled mnoea, to po (1.14) imamo

e
2

e
1
=

e
3
,

e
3

e
2
=

e
1
i

e
1

e
3
=

e
2
, dok mnoee linearno zavisnih daje nulu

e
1


e
1
=

e
2


e
2
=

e
3


e
3
=

0 .
Neka je sada

x = x
1

e
1
+ x
2

e
2
+ x
3

e
3
,

y = y
1

e
1
+ y
2

e
2
+ y
3

e
3
i

z =
z
1

e
1
+z
2

e
2
+z
3

e
3
. Koristei osobine iz Teoreme 1.8 lako je sraqunati

x

y = (x
2
y
3
x
3
y
2
)

e
1
+(x
3
y
1
x
1
y
3
)

e
2
+(x
1
y
2
x
2
y
1
)

e
3
,
xto odgovara formalnoj determinanti

x

y =

e
1

e
2

e
3
x
1
x
2
x
3
y
1
y
2
y
3

koja se lako pamti.

Mexoviti proizvod [

x ,

y ,

z ] se raquna po definiciji [

x ,

y ,

z ] =
(

x

y )

z i po prethodno ustanovenom je [

x ,

y ,

z ] = (x
2
y
3
x
3
y
2
)z
1
+
12 Vladica Andreji
(x
3
y
1
x
1
y
3
)z
2
+(x
1
y
2
x
2
y
1
)z
3
, xto se takoe moe lako zapamtiti kao
[

x ,

y ,

z ] =

x
1
x
2
x
3
y
1
y
2
y
3
z
1
z
2
z
3

.
1.6 Dvostruki vektorski proizvod
Dvostruki vektorski proizvod zapravo je vektorsko mnoee pri-
meeno dva puta zaredom, odnosno oblik (

u

v )

w. Mi elimo da do-
bijemo eksplicitnu formulu za raqunae ovog izraza. U sluqaju da su
vektori

u i

v kolinearni to je

u

v =

0 i samim tim (

u

v )

w =

0 ,
te emo pretpostaviti da su

u i

v linearno nezavisni. Tada je

u

v

0 , te vektori (

u ,

v ,

u

v ) qine jednu bazu vektorskog pros-
tora \. Posmatrajmo sada izraz (

u

v )

u koji emo raspisati u
navedenoj bazi.
(

u

v )

u =

u +

v +(

u

v )
Skalarnim mnoeem ovog izraza sa vektorom (

u

v ) koji je normalan
na (

u

v )

u , na

u i na

v , odmah dobijamo [

u

v [
2
=

0 , odnosno
= 0, te imamo
(

u

v )

u =

u +

v . (1.21)
Ako levu i desnu stranu izraza (1.21) vektorski pomnoimo sa

u
dobijamo ((

u

v )

u )

u ) = (

u

u ) +(

v

u ), odnosno
((

u

v )

u )

u = (

u

v ).
Paivim posmatraem vektora na levoj strani prethodnog izraza
koji je jednak dvostrukom vektorskom proizvodu meusobno ortogonal-
nih vektora ((

u

v )

u , te (

u

v )

u

u ) moemo zakuqiti da
je istog smera kao i vektor (

u

v ), xto nam govori da je > 0. Sa
druge strane uporeujui norme leve i desne strane imamo
[

u

v [ [

u [
2
= [((

u

v )

u )

u [ = [(

u

v )[ = [

u

v [,
odakle je = [

u [
2
i samim tim, kako je > 0 imamo = [

u [
2
.
Geometrija 1 13
Ako levu i desnu stranu izraza (1.21) skalarno pomnoimo sa

u
dobijamo 0 = (

u

u )+(

v

u ), odakle je [

u [
2
= [

u [
2
(

u

v ) i konaqno
= (

u

v ), xto nam daje
(

u

v )

u = (

u

v )

u +(

u

u )

v . (1.22)
Simetrija po

u i

v u izrazu (1.22) daje nam (

v

u )

v = (

v

u )

v +(

v

v )

u , odakle dobijamo
(

u

v )

v = (

v

v )

u +(

u

v )

v . (1.23)
Preostaje nam da u raqun ukuqimo vektor

w koji takoe moemo
raspisati u naxoj bazi sa

w =

u +

v + (

u

v ). Dai raqun do-
bijamo primenom osobina vektorskog proizvoda iz Teoreme 1.8 ko-
ristei sraqunate izraze (1.22) i (1.23), kao i qienicu da je (

u

v ) (

u

v ) =

0 .
(

u

v )

w = ((

u

v )

u ) +((

u

v )

v ) +((

u

v ) (

u

v ))
= (

u

v )

u +(

u

u )

v (

v

v )

u +(

u

v )

v
= ((

u

v ) +(

v

v ))

u +((

u

u ) +(

u

v ))

v
Meutim, skalarnim mnoeem jednaqine

w =

u +

v +(

u

v ) sa

u
i

v dobijamo

w

u = (

u

u )+(

v

u ), odnosno

w

v = (

u

v )+(

v

v )
i imamo dvostruki vektorski proizvod (

u

v )

w = (

w

v )

u +(

w

u )

v
u vidu eksplicitne formule.
Ostaje da se proveri da li ova formula radi i za sluqaj kad su
vektori

u i

v linearno zavisni. U tu svrhu moemo postaviti

v =

u , posle qega oqigledno vai

0 = (

w (

u ))

u +(

w

u )

u , te imamo
narednu teoremu.
Teorema 1.11 Za vektore

u ,

v ,

w \ vai
(

u

v )

w = (

u

w)

v (

v

w)

u . (1.24)
1.7 Transformacije koordinata
Videli smo da koordinate vektora

x u odnosu na neku bazu e =
(

e
1
,

e
2
, ...,

e
n
) prostora \ qini ureena n-torka (x
1
, x
2
, ..., x
n
) za koju vai
14 Vladica Andreji

x = x
1

e
1
+...+x
n

e
n
. Sada se namee pitae veze izmeu koordinata uko-
liko promenimo bazu. Neka je e

= (

1
,

2
, ...,

n
) neka nova baza prostora
\. Novi bazni vektori su vektori prostora \ i samim tim se mogu
izraziti u staroj bazi e.

1
=
11

e
1
+
21

e
2
+... +
n1

e
n

2
=
12

e
1
+
22

e
2
+... +
n2

e
n
...

n
=
1n

e
1
+
2n

e
2
+... +
nn

e
n
Ne umaujui opxtost moemo da pretpostavimo da radimo u trodi-
menzionom sluqaju, ondosno u sluqaju n = 3. Koeficijenti
ij
mogu se
upisati u matricu
=
_

11

12

13

21

22

23

31

32

33
_

_
koja se zove matrica prelaska sa baze e na bazu e

, a preaxa veza
se moe matriqno zapisati sa e

= e . Ako proizvoan vektor

x
izrazimo na dva razliqita naqina moemo videti vezu izmeu starih
i novih koordinata.

x =

i
x
i

e
i
=

j
x

j

e

j
=

j
x

j
_

ij

e
i
_

_
=

i
_

ij
x

j
_

_

e
i
,
odakle za svako i imamo x
i
=

j

ij
x

j
, xto su upravo traene veze
izmeu naxih koordinata. Ukoliko stare koordinate obeleimo sa
X = (x
1
, x
2
, x
3
)
T
, a nove sa X

= (x

1
, x

2
, x

3
)
T
sistem dobijenih jednaqina
imae matriqni oblik X = X

, odnosno
_

_
x
1
x
2
x
3
_

_
=
_

11

12

13

21

22

23

31

32

33
_

_
_

_
x

1
x

2
x

3
_

_
Ukoliko su baze e i e

ortonormirane moemo raqunati skalarni

Geometrija 1 15
proizvod

e

i


e
j
na dva naqina

e

i


e
j
= (

ki

e
k
)

e
j
=

ki
(

e
k


e
j
) =

ki

kj
=
ji
=

e

i
(

kj

k
) =

kj
(

e

i


e

k
) =

kj

ik
=

ij
,
gde su

ij
elementi matrice prelaska sa baze e

na e, odnosno matrice

1
. Odavde zakuqujemo da vai
ji
=

ij
, odnosno
1
=
T
. Matrica
prelaska sa ortonormirane baze na ortnormiranu bazu mora da bude
ortogonalna i vai 1 = det E = det(
1
) = det(
T
) = det() det(
T
) =
(det())
2
, tako da je za u det = |1.
Kod koordinata taqaka imali smo koordinatni sistem (O, e), gde
je O koordinatni poqetak, a e baza. Koordinate taqke X bile su za-
pravo koordinate vektora

OX . Da bi doxli do koordinata te iste
taqke u novom koordinatnom sistemu (O

, e

) moramo da transliramo
koordinatni poqetak, odnosno da iskoristimo vezu

OX =

OO

+

O

X .
Ako vektore raspixemo kao proizvod baze i kolone koordinata imamo
eX = eP +e

, gde kolona P predstava koordinate taqke O

u bazi e.
Kako je e

= e to je eX = eP+eX

, odnosno X = P+X

. Koordinate taqke
X u starom sistemu jednake su zbiru koordinata taqke O

u staroj bazi
i koordinatama taqke X u novoj bazi umnoenih sa matricom prelaska
.
GLAVA 2
LINEARNA GEOMETRIJA
2.1 Prava i ravan u prostoru
Kao xto je poznato, prava je objekat koji je jednoznaqno odreen
sa dve razliqite taqke. Najpre emo posmatrati situaciju u trodi-
menzionom prostoru. Neka je prava p odreena taqkama A(a
1
, a
2
, a
3
) i
B(b
1
, b
2
, b
3
). Taqka X pripada pravoj p (taqke A, B i X su kolinearne)
ako su vektori

AX i

AB srazmerni, odnosno ukoliko postoji skalar
R takav da je

AX =

AB. Ako izjednaqimo koordinate vektora iz

prethodne jednaqine (

OX

OA = (

OB

OA)) dobijamo
x
1
a
1
= (b
1
a
1
),
x
2
a
2
= (b
2
a
2
),
x
3
a
3
= (b
3
a
3
).
Vektor

AB odreuje pravac prave, te je jasno da je prava jednoznaqno
odreena taqkom (recimo A p) i pravcem. Ako pravac, odnosno vektor
16
Geometrija 1 17

AB(b
1
a
1
, b
2
a
2
, b
3
a
3
) zamenimo sa (v
1
, v
2
, v
3
), dobijamo jednaqine
x
1
= a
1
+v
1
,
x
2
= a
2
+v
2
, (2.1)
x
3
= a
3
+v
3
,
koje zovemo parametarske jednaqine prave. Pravac prave p krae emo
obeleiti sa

u
p
= (v
1
, v
2
, v
3
) i on je jednoznaqno odreen do na mnoee
skalarom. Kada parametar proe skup realnih brojeva prethodne
jednaqine opisuju sve taqke X(x
1
, x
2
, x
3
) sa prave p.
Iz parametarskih jednaqina (2.1) eliminacijom (izraavaem) pa-
rametra dobijamo jednaqine
x
1
a
1
v
1
=
x
2
a
2
v
2
=
x
3
a
3
v
3
, (2.2)
koje zovemo kanonske jednaqine prave. Napomenimo da su kanonske jed-
naqine (2.2) zapravo skraeni zapis parametarskih jednaqina (2.1),
te se dozvoava da neki od brojeva v
i
bude nula (ali ne svi).
Ravan je odreena sa tri nekolinearne taqke A, B i C, ali je isto
tako moemo odrediti taqkom A i sa dva linearno nezavisna vektora

u =

AB i

v =

AC . Taqka X pripada ravni ako se en vektor poloaja
u odnosu na taqku A moe videti kao linearna kombinacija vektora

u i

v , odnosno ako postoje skalari i tako da je

AX =

u +

v .
Raspisivaem ove jednaqine u koordinatama dobijamo parametarske
jednaqine ravni.
Meutim, ravan se lakxe moe zapisati ukoliko linearnu kombi-
naciju vektora

u i

v zamenimo vektorom normale, odnosno sa

n =

u

v . Vektor normale ravni krae emo obeleiti sa

n

i on je
jednoznaqno odreen do na mnoee skalarom. Sada je

u +

v

n i
imamo vektorsku jednaqinu ravni

AX

n = 0. (2.3)
Vektorsku jednaqinu moemo zapisati kao (

OX

OA)

n = 0 i pogle-
dati koordinate. Ako su koordinate taqaka A(a
1
, a
2
, a
3
) i X(x
1
, x
2
, x
3
), a
vektora

n (n
1
, n
2
, n
3
) dobijamo jednaqinu ravni
n
1
(x
1
a
1
) +n
2
(x
2
a
2
) +n
3
(x
3
a
3
) = 0. (2.4)
18 Vladica Andreji
Ako izraqunamo slobodni qlan n
4
= n
1
a
1
n
2
a
2
n
3
a
3
naxa jednaqina
ravni se moe zapisati sa
n
1
x
1
+n
2
x
2
+n
3
x
3
+n
4
= 0. (2.5)
2.2 Prava u ravni
Posmatrajmo sada situaciju u dvodimenzionom vektorskom pros-
toru, osnosno u ravni, i pokuxajmo da napixemo jednaqinu prave. Po
uzoru na priqu iz prostora, moemo napisati parametarske jedna-
qine prave restrikovane za jednu dimenziju: x
1
= a
1
+v
1
, x
2
= a
2
+v
2
.
Mnoeem prve jednaqine sa v
2
, druge sa v
1
i ihovim oduzimaem
dobijamo x
1
v
2
x
2
v
1
= a
1
v
2
a
2
v
1
. Ukoliko uvedemo nove oznake n
1
= v
2
,
n
2
= v
1
i n
3
= (a
1
v
2
a
2
v
1
), dobijamo opxtu jednaqinu prave u ravni
koja glasi:
n
1
x
1
+n
2
x
2
+n
3
= 0. (2.6)
Do jednaqine je moglo da se doe i na drugi naqin. Na primer,
prava u ravni je odreena taqkom A(a
1
, a
2
) i vektorom normale n(n
1
, n
2
),
te po uzoru na jednaqinu ravni (2.3) u prostoru moemo napisati
vektorsku jednaqinu

AX

n = 0.
Uporeivaem tako dobijenih jednaqina moemo zakuqiti da ako je
(v
1
, v
2
) vektor pravca prave onda je vektor normale n(n
1
, n
2
) srazmeran
vektoru (v
2
, v
1
).
Opxta jednaqina prave (2.6) je bitna jer se svaka prava u ravni
moe izraziti na takav naqin. Sa druge strane u sluqaju da je n
2

0 (odnosno v
1
0) qitavu jednaqinu (2.6) moemo podeliti sa n
2
i
dobiti x
2
=
n
1
n
2
x
1

n
3
n
2
, xto posle zamene k =
n
1
n
2
i n =
n
3
n
2
postaje
x
2
= kx
1
+n.
Ova jednaqina zove se eksplicitna jednaqina prave, ali ne treba is-
pustiti iz vida da prave sa konstantnim x
1
nemaju takav oblik. Broj
k zove se koeficijent prave i jednak je tangensu ugla koji prava gradi
sa pozitivnim delom x
1
ose.
Geometrija 1 19
2.3 Rastojae taqke od ravni i prave
Vratimo se sada na trodimenzioni prostor u kome imamo ravan
zadatu jednaqinom (2.5) n
1
x
1
+ n
2
x
2
+ n
3
x
3
+ n
4
= 0. Ako neka taqka
ima koordinate P(p
1
, p
2
, p
3
) moemo se upitati koliko iznosi rastojae
taqke P od ravni .
Postavimo pravu n kroz taqku P tako da je normalna na ravan .
Neka je B podnoje te normale, odnosno takva da je B = n . Rasto-
jae izmeu dve taqke jednako je normi vektora koji je ima odreen,
te je d(P, ) = inf
C
d(P, C) = inf
C
[

PC [. Meutim,

PC =

PB +

BC pri
qemu je

PB

BC , te skalarni proizvod (ili Pitagorina teorema)
daje [

PC [
2
= [

PB[
2
+ [

BC [
2
[

PB[
2
, xto znaqi da se inf
C
[

PC [ dos-
tie (infimum je minimum) u taqki B i imamo d(P, ) = [

PB[ = [

BP [.
Neka je

n (n
1
, n
2
, n
3
) vektor pravca prave n (

n =

u
n
), odnosno vektor
normale ravni (

n =

n

). Kako se taqke B i P nalaze na pravoj n to su

vektori

BP i

n kolinearni, te je kosinus ugla izmeu ih plus ili
minus jedan i zato vai

BP

n = [

BP [ [

n [. Sa druge strane taqka B
pripada ravni , te iz jednaqine (2.3) vai

AB

n = 0, gde je A(a
1
, a
2
, a
3
)
neka taqka ravni . To nam daje

BP

n =

AP

n

AB

n =

AP

n . Dae
je

AP

n =

OP

n

OA

n = p
1
n
1
+p
2
n
2
+p
3
n
3
a
1
n
1
a
2
n
2
a
3
n
3
, odnosno

AP

n = p
1
n
1
+ p
2
n
2
+ p
3
n
3
+ n
4
. Ako objedinimo rezultate dobijamo
[

BP [ [

n [ = p
1
n
1
+p
2
n
2
+p
3
n
3
+n
4
i napokon kako je [

n [
2
= n
2
1
+n
2
2
+n
2
3
to vai sledea teorema.
Teorema 2.1 Rastojae taqke P(p
1
, p
2
, p
3
) od ravni : n
1
x
1
+n
2
x
2
+n
3
x
3
+
n
4
= 0 iznosi
d(P, ) =
p
1
n
1
+p
2
n
2
+p
3
n
3
+n
4

_
n
2
1
+n
2
2
+n
2
3
.
Neka je sada prava q odreena taqkom Q i pravcem

v =

u
q
. Ako
postavimo paralelogram koji razapiu vektori

QP i

v tada se rasto-
jae taqke P od prave q moe videti kao egova visina i povrxinu tog
paralelograma moemo izraziti na dva naqina: !(

QP ,

v ) = [

v [ d(P, q)
i !(

QP ,

v ) = [

QP

v [. Izjednaqavaem povrxina dobijamo narednu
teoremu.
20 Vladica Andreji
Teorema 2.2 Rastojae taqke P od prave q koja ima pravac

v i sadri
taqku Q iznosi
d(P, q) =
[

QP

v [
[

v [
.
Naravno, ako imamo konkretne koordinate P(p
1
, p
2
, p
3
), Q(q
1
, q
2
, q
3
) i

v (v
1
, v
2
, v
3
), prethodnu teoremu, odnosno rastojae d(P, q) moemo ek-
splicitno zapisati sa
_

p
2
q
2
p
3
q
3
v
2
v
3

2
+

p
1
q
1
p
3
q
3
v
1
v
3

2
+

p
1
q
1
p
2
q
2
v
1
v
2

2
_
v
2
1
+v
2
2
+v
2
3
.
Rastojae taqke do prave u ravni moe se videti kao specijalni
sluqaj rastojaa taqke do ravni. Konkretno, ako posmatramo rasto-
jae taqke P(p
1
, p
2
) od prave l : n
1
x
1
+n
2
x
2
+n
3
= 0 u ravni, moemo ga
poistovetiti sa rastojaem taqke (p
1
, p
2
, 0) od ravni n
1
x
1
+n
2
x
2
+n
3
= 0
u prostoru, jer se oba rastojaa realizuju du iste normale. Sada
primenom Teoreme 2.1 dobijamo tvree.
Teorema 2.3 Rastojae taqke P(p
1
, p
2
) od prave l : n
1
x
1
+ n
2
x
2
+ n
3
= 0 u
ravni iznosi
d(P, l) =
p
1
n
1
+p
2
n
2
+n
3

_
n
2
1
+n
2
2
.
2.4 Mimoilazne prave
Mimoilazne prave su prave u prostoru koje ne pripadaju jednoj
ravni, odnosno niti se seku niti su paralelne. Poznato je da za dve
mimoilazne prave postoji taqno jedna prava koja ih seqe i normalna je
na ih. Ta prava naziva se zajedniqka normala mimoilaznih pravih.
Konstrukcija zajedniqke normale za mimoilazne prave p i q moe
se izvrxiti na sledei naqin. Kako zajedniqka normala mora biti
normalna i na pravac prave p i na pravac q to mora biti normalna na
ravan koja sadri p, a paralelna je sa q i na ravan koja sadri
q, a paralelna je sa p. Sve potencijalne normale nalazie se u ravni
koja sadri p i normalna je na ravan , kao i u ravni koja sadri q i
Geometrija 1 21
normalna je na ravan , te samim tim zajedniqka normala bie presek
tih dveju ravni.
Rastojae izmeu mimoilaznih pravih realizovae se bax du
zajedniqke normale. Naime, ako je MN zajedniqka normala za prave p =
M i q = N, to za X p i Y q moemo raspisati

XY =

XM +

NY +

MN ,
te zbog

XM ,

NY

MN dobiti [

XY [
2
= [

XM +

NY [
2
+[

MN [
2
[

MN [
2
i konaqno d(p, q) = inf
Xp,Yq
[

XY [ = [

MN [.
Postava se pitae kako emo eksplicitno izraqunati to rasto-
jae, ako je na primer prava p odreena taqkom P i pravcem

u
p
, a
prava q odreena taqkom Q i pravcem

u
q
, pri qemu imamo na raspola-
gau koordinate tih datih elemenata. Ako posmatramo paralelepiped
odreen vektorima

PQ,

u
p
i

u
q
nije texko zakuqiti da zajedniqka
normala MN zapravo predstava visinu tog paralelepipeda u odnosu
na bazu koju razapiu

u
p
i

u
q
, te zapreminu paralelepipeda moemo
raqunati na dva naqina: \(

PQ,

u
p
,

u
q
) = [

u
p

u
q
[d(p, q) i \(

PQ,

u
p
,

u
q
) =
[

PQ,

u
p
,

u
q
] i konaqno
d(p, q) =
[

PQ,

u
p
,

u
q
]
[

u
p


u
q
[
.
2.5 Uglovi izmeu pravih i ravni
Ugao je jedan od osnovnih pojmova u geometriji. Na poqetku smo
videli ugao izmeu polupravih, sada emo pokuxati da jednaqinama
interpretiramo ugao izmeu dve prave, ugao izmeu prave i ravni,
kao i ugao izmeu dve ravni.
Ugao izmeu dve prave p i q je mai od uglova koje odreuju i-
hove poluprave, te je tako (p, q) [0,

2
]. Skalarni proizvod vektora
pravaca pravih se moe razlikovati do na znak, jer su uglovi (p, q)
i (u
p
, u
q
) jednaki ili suplementni, te je tako

u
p


u
q
= [

u
p
[ [

u
q
[ cos(p, q).
Ugao izmeu prave p i ravni je ugao izmeu prave p i ene or-
togonalne projekcije na ravan . Taj ugao, ili emu suplementan,
vidimo u pravouglom trouglu koji qine hipotenuza u
p
i naspramna
22 Vladica Andreji
kateta n

i otuda

u
p


n

= [

u
p
[ [

[ sin(p, ).
Ugao izmeu dve ravni i bie jednak uglu izmeu ihovih
normala, te je zato

= [

[ [

[ cos(, ).
GLAVA 3
KVADRATNA GEOMETRIJA
3.1 Krug
U ovoj glavi ograniqiemo se na ravan, odnosno dvodimenzioni
prostor. Najjednostavniji objekat posle prave je krug. Krug je skup
svih taqaka ravni podjednako udaenih od neke taqke. Oznaku k(S, r)
koristiemo za krug qije su taqke na rastojau r od taqke S, pri qemu
kaemo da je S centar kruga k, a r egov polupreqnik.
Jasno je da se jednaqina kruga moe zapisati sa [

SX [ = r, te ako je
proizvona taqka kruga X(x
1
, x
2
), a taqka S(s
1
, s
2
), dobijamo
(x
1
s
1
)
2
+(x
2
s
2
)
2
= r
2
.
Na primer, jediniqni centrirani (centar mu je u koordinatnom
poqetku) krug k(O, 1) imae jednaqinu x
2
1
+x
2
2
= 1. Krug se moe napisati
i u parametarskom obliku, a najjednostavnija parametrizacija ovog
kruga k(O, 1) je: x
1
= cos, x
2
= sin, gde [0, 2).
3.2 Polarni koordinatni sistem
Pravougli Dekartov koordinatni sistem koji smo do sada koris-
tili je najjednostavniji, ali i najpogodniji za izraavae linearnih
23
24 Vladica Andreji
elemenata (prava, ravan). Meutim, za neke kvadratne elemente (na
primer krug) pogodnije je koristiti drugaqiji koordinatni sistem.
Polarni koordinatni sistem je koordinatni sistem u ravni (E
2
)
koji karakterixe taqka O E
2
koju zovemo pol i poluprava [Ox
1
) sa
poqetkom u O koju zovemo osa. Taqka X E
2
razliqita od O jednoz-
naqno je odreena rastojaem r > 0 od pola (r = d(O, X)) i orijenti-
sanim uglom koji poluprava [OX) zaklapa sa osom [Ox
1
). Polarne
koordinate qini ureen par (r, ), pri qemu ugao odgovara bilo kom
od uglova +2n, gde je n ceo broj. Taqku O opisuje samo r = 0, dok
ugao ne postoji.
Jako bitna je veza sa pravouglim Dekartovim koordiantnim sis-
temom. Ako ga postavimo tako da se pol O poklopi sa koordinatnim
poqetkom, a polarnu osu poklopimo sa x
1
osom imaemo sledeu vezu
x
1
= r cos, x
2
= r sin.
Obratne veze je takoe lako ispisati. Uvek je
r =
_
x
2
1
+x
2
2
,
dok u zavisnosti od toga da li je x
1
0 ili x
2
0 moemo pisati
tg =
x
2
x
1
, ctg =
x
1
x
2
.
Na primer za x
1
0 moemo ispisati eksplicitnu formulu
= arctg
x
2
x
1
+

2
(1 sgn(x
1
)).
Jediniqni centrirani krug k(O, 1), koji je u pravouglom Dekar-
tovom sistemu imao jednaqinu x
2
1
+ x
2
2
= 1, u polarnom koordinatnom
sistemu se zapisuje veoma jednostavno jednaqinom r = 1.
3.3 Transformacije ravni
Geometrijske transformacije ravni su preslikavaa ravni E
2
na
samu sebe. One geometrijske transformacije koje ne pomeraju taqku
O mogu se jednostavno izraziti u polarnom koordinatnom sistemu sa
polom O. Pogledajmo xta su slike neke taqke (r, ) pri nekim trans-
formacijama.
Geometrija 1 25
Slika pri rotaciji oko taqke O za ugao je taqka (r, +). Cen-
tralna simetrija sa centrom O daje (r, +). Osna simetrija u odnosu
na x
1
daje (r, ). Osna simetrija u odnosu na pravu kroz O koja je pod
uglom u odnosu na x
1
daje (r, 2 ). Homotetija sa centrom O i
koeficijentom k > 0 daje (kr, ).
Dakle, polarne koordinate nam mogu olakxati put ka jednaqinama
nekih transformacija u pravouglim Dekartovim koordinatama. Na
primer, pomenuta rotacija oko taqke O za ugao prestava preslika-
vae (r, ) (r, +) u polarnim koordinatama. Ako je to preslikavae
u pravouglim Dekartovim koordinatama zapisano sa (x
1
, x
2
) (x

1
, x

2
),
lako dobijamo jednaqine
x

1
= r

cos

= r cos( +) = r(coscos sinsin) = x

1
cos x
2
sin
x

2
= r

sin

= r sin( +) = r(cossin +sincos) = x

1
sin +x
2
cos,
i konaqno dobijamo jednaqine rotacije
x

1
= x
1
cos x
2
sin, x

2
= x
1
sin +x
2
cos. (3.1)
3.4 Konusni preseci
Pravi kruni konus dobija se rotacijom jedne prave l oko druge
prave s koje se seku pod oxtrim uglom u taqki V. Dakle u pitau
je unija pravih kroz V koje sa s zaklapaju bax onoliki (oxtar) ugao
koliki l zaklapa sa s. Prava s naziva se osa, taqka V je vrh, dok se
prava l kao i ene slike u rotaciju zovu izvodnice pravog krunog
konusa.
Konusni presek je presek pravog krunog konusa i neke ravni. Sluqaj
kada ravan sadri vrh V je degenerisan i u pitau moe biti samo
taqka V, jedna izvodnica ili dve izvodnice. Nama e biti najintere-
santniji sluqaj kada ravan ne prolazi kroz vrh, ali da nije normalna
na osu (jer ako jeste u preseku dobijamo krug) i takve preseke zovemo
konike.
Konike imaju jednu veoma lepu osobinu koju emo izvesti. Neka
je / pravi kruni konus sa osom s, vrhom V i izvodnicom l, a
proizvona ravan koja ne sadri V i nije normalna na s. Nije texko
pokazati da postoji sfera koja je upisana u / i koja dodiruje ravan
. Xtavixe u opxtem sluqaju (elipsa, hiperbola) postoje dve takve
26 Vladica Andreji
sfere, meutim kada je ravan paralelna nekoj izvodnici (sluqaj
parabole) postoji samo jedna takva sfera.
Sfera dodiruje konus / po nekom krugu i neka je ravan u kojoj
se taj krug nalazi. Ravan je oqigledno normalna na s, za razliku
od ravni , te se one seku po pravoj d = . Neka je sada = /
konika, a taqka G proizvona taqka sa e. Podnoje normale iz
G na d nazovimo A, a podnoje normale iz G na sa B. Prodor prave
VG kroz oznaqimo sa M.
Kako je ugao izmeu ravni i ravni jednak GAB, iz pravouglog
trougla ABG moemo izraziti rastojae taqke G od prave d sa
d(G, d) = [

GA[ =
[

GB[
sin(, )
.
Sa druge strane imamo pravougli trougao MBG, a kako je GB normalno
na to je i paralelno sa s, te je ugao BGM = (s, VM) jednak uglu
izmeu s i bilo koje izvodnice, odnosno (s, l). Tangentni odseqci na
sferu su meusobno podudarni, te imamo podudarne dui GF i GM,
gde je F dodirna taqka sfere i ravni (F = ), te moemo
zapisati
d(G, F) = [

GM [ =
[

GB[
cos(s, l)
.
Ako objedinimo prethodne dve jednaqine dobijamo odgovarajui odnos
d(G, F)
d(G, d)
=
[

GM [
[

GA[
=
sin(, )
cos(s, l)
= e.
Kada smo fiksirali konus i ravan fiksirali smo i uglove (, ) i
(s, l), te je samim tim e broj koji ne zavisi od izbora taqke G sa
konike , samim tim dokazali smo narednu teoremu.
Teorema 3.1 Za svaku koniku u ravni postoji taqka F i prava d takva
da je odnos rastojaa proizvone taqke sa konike od taqke F, odnosno
od prave d, konstantan.
Taqka F zove se ia (ili fokus), prava d zove se vodia (ili
direktrisa), a broj e zove se ekscentricitet konike. Ekscentricitet
konike je po definiciji strogo pozitivan, a ispostava se da vrednost
1 razluquje tri tipa konika na sledei naqin. Konika je za 0 < e < 1
elipsa, za e = 1 parabola, za e > 1 hiperbola.
Geometrija 1 27
3.5 Jednaqine konika
Poxto smo iskoristili treu dimenziju da bi dokazali Teoremu
3.1, sada moemo da se vratimo u ravan i iskoristimo dokazanu os-
obinu da izvedemo jednaqine konika u ravni.
Ispostava se da je do jednaqina lakxe doi u polarnom koor-
dinatnom sistemu. Postavimo koordinatni sistem tako da je ia
F pol, dok je polarna osa poluprava sa poqetkom F koja je normalna
na direktrisu d i seqe je. Sa L oznaqimo jednu od preseqnih taqaka
konike i prave kroz F paralelne direktrisi i neka je l = d(F, L). Neka
je A podnoje normale iz G, a B podnoje normale iz L na pravu d.
Neka je G proizvona taqka konike koja je sa iste strane prave
d kao i taqka F. Ispitajmo polarne koordinate (r, ) taqke G. Kako je
r = d(F, G) = e d(G, A) = e(d(L, B) r cos) = l er cos,
to dobijamo plarnu jednaqinu konike
r = l er cos, (3.2)
xto se moe zapisati i sa
r =
l
1 +e cos
.
Pogledajmo sada kako jednaqina konike izgleda u odgovarajuem
Dekartovom koordinatnom sistemu, koji ima poqetak u polu, a polarna
osa se preklapa sa osom x
1
. Kvadriraem jednaqine (3.2) uz veze x
1
=
r cos i x
2
= r sin, koje smo ranije videli, dobijamo
x
2
1
+x
2
2
= (l ex
1
)
2
.
Sada je
(1 e
2
)x
2
1
+2elx
1
+x
2
2
= l
2
(3.3)
i vrximo diskusiju u zavisnosti od toga da li je 1 e
2
= 0. Dakle
prvo emo posmatrati sluqaj kad je e 1. Tada je
x
2
1
+2x
1
el
1 e
2
+
x
2
2
1 e
2
=
l
2
1 e
2
,
i otuda
_
x
1
+
el
1 e
2
_
2
+
x
2
2
1 e
2
=
l
2
1 e
2
+
e
2
l
2
(1 e
2
)
2
=
l
2
(1 e
2
)
2
.
28 Vladica Andreji
Moemo primetiti da priliqno zgodniji koordinatni sistem dobi-
jamo translacijom za vektor (
el
1e
2
, 0) jer tada x
1
+
el
1e
2
postaje novo
x
1
, dok x
2
ostaje isto. U tom novom koordinatnom sistemu prethodna
jednaqina glasi
x
2
1
+
x
2
2
1 e
2
=
l
2
(1 e
2
)
2
,
odnosno
x
2
1
l
2
(1e
2
)
2
+
x
2
2
l
2
(1e
2
)
= 1.
Ako uvedemo oznake
a =
l
1 e
2

, b =
l
_
1 e
2

dobijamo kanonsku jednaqinu

x
2
1
a
2
+sgn(1 e
2
)
x
2
2
b
2
= 1.
U sluqaju da je u pitau elipsa (e < 1) to je
x
2
1
a
2
+
x
2
2
b
2
= 1, dok je u sluqaju
hiperbole (e > 1) to
x
2
1
a
2

x
2
2
b
2
= 1.
Za sluqaj parabole, moramo se vratiti u diskusiju i postaviti
e = 1. Jednaqina (3.3) tada glasi 2elx
1
+x
2
2
= l
2
, xto se moe zapisati
kao
x
2
2
= 2l
_
l
2
x
1
_
.
Dodatna izometrijska transformacija koja prestava osnu simetriju
ravni u odnosu na pravu x
1
=
l
4
mea
l
2
x
1
sa novim x
1
dok x
2
ostaje
isto i u tom novom koordinatnom sistemu jednaqina ima oblik
x
2
2
= 2lx
1
.
3.6 Tangente konika
Da bi dobili jednaqinu tangente na krivu posluiemo se rezul-
tatima iz matematiqke analize. Poznato je da koeficijent pravca
tangente na krivu koja je data funkcijom x
2
= f (x
1
) u taqki (p
1
, p
2
)
Geometrija 1 29
krive (p
2
= f (p
1
)) jednak prvom izvodu funkcije krive u p
1
, odnosno
f

(p
1
).
Kanonska jednaqina elipse i hiperbole moe se zapisati i sa x
2
1
+
x
2
2
= 1, gde je veza sa standarnim zapisima =
1
a
2
i =
|1
b
2
. Difer-
enciraem jednaqine po x
1
dobijamo 2x
1
+ 2x
2
x

2
= 0. Kako iz dobi-
jene jednaqine x

2
postaje koeficijent pravca tangente, dok se x
1
i x
2
meaju koordinatama p
1
i p
2
, to traena jednaqina tangente glasi
2p
1
(x
1
p
1
) + 2p
2
(x
2
p
2
) = 0. Kako je p
2
1
+ p
2
2
= 1 jer taqka (p
1
, p
2
)
pripada krivoj, to kriva x
2
1
+x
2
2
= 1 u taqki (p
1
, p
2
) ima tangentu
p
1
x
1
+p
2
x
2
= 1.
Sliqnu stvar moemo uraditi i sa parabolom, odnosno moemo
diferencirati jednaqinu parabole x
2
2
= 2lx
1
. Tada dobijamo 2x
2
x

2
= 2l,
gde je x

2
koeficijent pravca tangente. Tangentu zato moemo zapisati
sa p
2
(x
2
p
2
) = l(x
1
p
1
) i kako je p
2
2
= 2lp
1
jer taqka (p
1
, p
2
) pripada
krivoj dobijamo tangentu
p
2
x
2
= l(x
1
+p
1
).
Prava i konika mogu imati nijednu, jednu ili dve zajedniqke taqke.
Tangenta obavezno ima taqno jednu zajedniqku taqku, ali treba biti
obazriv jer obrat ne vai. Naime prava paralelna osi parabole
sa parabolom ima taqnu jednu zajedniqku taqku, ali ona nije tan-
genta. U svakom sluqaju nije loxe imati na umu da se tangenta qesto
analitiqki moe dobiti iz uslova dodira, odnosno rexavaem sis-
tema jednaqina koje predstavaju pravu i krivu. Ako je u pitau
kriva drugog reda, preseci se nalaze rexavaem kvadratne jednaqine,
ali ako nam treba jednoznaqan presek, to onda znaqi da je diskrimi-
nanta te kvadratne jednaqine jednaka nuli i tako dae...
Asimptote su prave koje dodiruju krivu u beskonaqnosti, odnosno
one se u beskonaqnosti ponaxaju kao kriva. Ako poemo od kanonske
jednaqine hiperbole
x
2
1
a
2

x
2
2
b
2
= 1, ene asimptote emo videti kroz jed-
naqinu
0 =
x
2
1
a
2

x
2
2
b
2
=
_
x
1
a

x
2
b
__
x
1
a
+
x
2
b
_
.
Samim tim asimptote na hiperbolu su prave
x
1
a

x
2
b
= 0 i
x
1
a
+
x
2
b
= 0,
xto moemo zapisati u eksplicitnom obliku sa
x
2
= |
b
a
x
1
.
30 Vladica Andreji
3.7 Fokusne osobine konika
Elipsa i hiperbola imaju dve ie i dve direktrise. Kod elipse
ie se nalaze izmeu direktisa, dok je kod hiperbole obrnuto. Neka
je M proizvona taqka sa elipse ili hiperbole. Po Teoremi 3.1
za svaku od ia vai da je odnos rastojaa taqke od ie i od
direktrise jednak ekscentricitetu.
Neka je M prozivona taqka sa hiperbole ili elipse i neka su
F
1
i F
2
ie kojima redom odgovaraju direktrise d
1
i d
2
. Neka su
taqke D
1
d
1
i D
2
d
2
podnoja normala iz M na d
1
i d
2
.
Iz osobine konika imamo d(M, F
i
) = e d(M, d
i
) = e d(M, D
i
) za i = 1, 2.
U sluqaju elipse sabiramo ova rastojaa i dobijamo
d(M, F
1
) +d(M, F
2
) = e(d(M, D
1
) +d(M, D
2
)) = e d(D
1
, D
2
) = e d(d
1
, d
2
),
dok u sluqaju hiperbole ih oduzimamo
d(M, F
1
) d(M, F
2
) = ed(M, D
1
) d(M, D
2
) = e d(D
1
, D
2
) = e d(d
1
, d
2
).
Ovako smo dobili sledeu teoremu.
Teorema 3.2 Zbir rastojaa svake taqke elipse do enih ia je kon-
stanta. Apsolutna vrednost razlike rastojaa svake taqke hiperbole
od enih ia je konstanta.
Ova teorema moe nam posluiti da dobijemo vezu izmeu ekscen-
triciteta e i male i velike poluose, odnosno brojeva a i b.
Posmatrajmo kanonsku jednaqinu elipse (sa a > b) i obeleimo sa
c rastojae ie od centra elipse, odnosno koordinatnog poqetka.
Ako posmatramo temena elipse, odnosno taqke (a, 0) i (0, b) koje joj pri-
padaju, po prethodnom moemo raspisati e d(d
1
, d
2
) = (ac) +(a+c) = 2a,
kao i e d(d
1
, d
2
) = 2

b
2
+c
2
, odakle dobijemo c
2
= a
2
b
2
. Kako smo
prilikom izvoea jednaqine elipse izvrxili translaciju za vektor
(
el
1e
2
, 0), qime se ia pomerila iz koodinatnog poqetka, to moemo
pisati c =
el
1e
2
= e
l
1e
2

= ea. Sada je e =
c
a
, odnosno
e =
_
1
b
2
a
2
.
Sluqaj hiperbole moemo sliqno rexiti, te neka je c rastojae
ie od centra hiperbole, odnosno koordinatnog poqetka. Moemo
Geometrija 1 31
posmatrati taqke (a, 0) i recimo (a

2, b) koje zadovoavaju kanonsku

jednaqinu hiperbole. Ovoga puta dobijamo ed(d
1
, d
2
) = (ca)(c+a) = 2a
i dosta komplikovanije
e d(d
1
, d
2
) =

_
(a

2 c)
2
+b
2

_
(a

2 +c)
2
+b
2

.
Izjednaqavaem prethodnih jednaqina i kvadriraem dobijamo
4a
2
= (a

2 c)
2
+b
2
+(a

2 +c)
2
+b
2
2
_
(a

2 c)
2
+b
2
_
(a

2 +c)
2
+b
2
,
iz qega dae imamo
4a
2
= 4a
2
+2c
2
+2b
2
2
_
(2a
2
+c
2
+b
2
)
2
(2ac

2)
2
,
odnosno
c
2
+b
2
=
_
(2a
2
+c
2
+b
2
)
2
8a
2
c
2
.
Kvadriraem dobijamo
c
4
+2c
2
b
2
+b
4
= 4a
4
+c
4
+b
4
+4a
2
c
2
+4a
2
b
2
+2c
2
b
2
8a
2
c
2
,
odnosno 4a
4
4a
2
c
2
+4a
2
b
2
= 0, xto deeem sa 4a
2
postaje c
2
= a
2
+b
2
.
Kao i u prethodnom sluqaju imaemo c = ea i konaqno
e =
_
1 +
b
2
a
2
.
3.8 Krive drugog reda
Kriva drugog reda je skup taqaka ravni koje zadovoavaju jednaq-
inu f (x
1
, x
2
) = 0, gde je f realni polinom drugog stepena po x
1
i x
2
,
odnosno
f (x
1
, x
2
) = a
11
x
2
1
+2a
12
x
1
x
2
+a
22
x
2
2
+2a
13
x
1
+2a
23
x
2
+a
33
, (3.4)
pri qemu je, naravno, a
2
11
+ a
2
12
+ a
2
22
> 0. elimo da klasifikujemo
krive drugog reda, odnosno da opixemo sve mogue skupove taqaka
koji zadovoavaju jednaqinu
f (x
1
, x
2
) = 0. (3.5)
32 Vladica Andreji
Postojae qlana a
12
0 geometrijski kazuje da je kriva postavena
koso u postojeem koordinatnom sistemu. Zbog toga emo potraiti
novi koordinatni sistem u kome e ona biti ispravena, odnosno nee
imati qlan a
12
. U tu svrhu rotiraemo koordinatni sistem oko ko-
ordinatnog poqetka za neki ugao (odnosno rotirati taqke oko ko-
ordinatnog poqetka za ) i u skladu sa jednaqinama rotacije (3.1)
imaemo vezu
x
1
= x

1
cos x

2
sin, x
2
= x

1
sin +x

2
cos. (3.6)
Ako zamenimo ove veze u jednaqinu krive (3.5), zajedno sa (3.4)
dobijamo novu jednaqinu
a

11
x

1
2
+2a

12
x

1
x

2
+a

22
x

2
2
+2a

13
x

1
+2a

23
x

2
+a

33
= 0, (3.7)
gde je 2a

12
= 2a
11
cossin +2a
12
(cos
2
sin
2
) +2a
22
cossin, odnosno
a

12
= a
12
(cos
2
sin
2
) + (a
22
a
11
) cossin. Kako ovde prepoznajemo
trigonometrijske jednakosti cos
2
sin
2
= cos(2) i 2cossin = sin(2),
to imamo a

12
= a
12
cos(2) + (a
22
a
11
)
1
2
sin(2). elimo da pronaemo
takvo da se koeficijent a

12
anulira, meutim iz prethodne jedna-
qine oqigledno je da se to dexava kada je
ctg(2) =
a
11
a
22
2a
12
.
Naravno ovde nemamo problem deea nulom, jer kada je a
12
= 0 kriva
je ve ispravena i nema potrebe da primeujemo postupak rotacije.
Dakle, ako koordinatne ose zarotiramo za ugao =
1
2
arcctg
a
11
a
22
2a
12
jed-
naqina (3.5) prelazi u jednaqinu (3.7) kod koje je a

12
= 0. Tako smo se
otarasili jednog koeficijenta i dae moemo posmatrati jednaqinu
oblika
a
11
x
2
1
+a
22
x
2
2
+2a
13
x
1
+2a
23
x
2
+a
33
= 0. (3.8)
Primetimo da su promenive x
1
i x
2
razdvojene i stoga za i = 1, 2
ukoliko je a
ii
0, moemo posmatrati izraz a
ii
x
2
i
+2a
i3
x
i
. Tada se stan-
dardno izvlaqi a
ii
ispred zagrade, u kojoj se kreira potpun kvadrat
na sledei naqin
a
ii
x
2
i
+2a
i3
x
i
= a
ii
_

_
x
2
i
+2x
i
a
i3
a
ii
+
_
a
i3
a
ii
_
2
_

a
2
i3
a
ii
= a
ii
_
x
i
+
a
i3
a
ii
_
2

a
2
i3
a
ii
,
Geometrija 1 33
te nakon translacije x
i
koordinate putem x

i
= x
i
+
a
i3
a
ii
, suxtinski uk-
laamo koeficijent uz x
i
, odnosno novi a
i3
se anulira. Naravno, ako
je a
ii
= 0, tada se jedan koeficijent ve neutralisao.
Jako je bitno da su transformacije koje primeujemo izometrijske
transformacije, odnosno da one quvaju duinu dui, iliti skalarni
proizvod. Zbog toga je jako bitno izvlaqee a
ii
ispred zagrade u
prethodnom koraku.
3.9 Klasifikacija krivih drugog reda
Da se vratimo na naxu jednaqinu (3.8) koju diskutujemo u zavis-
nosti od toga da li su a
11
ili a
22
razliqiti od nule.
Ako su i a
11
i a
22
razliqiti od nule, to se zahvaujui prethodno
objaxenim translacijama eliminixu koeficijenti a
13
i a
23
iz jed-
naqine (3.8) koja postaje
a
11
x
2
1
+a
22
x
2
2
+a
33
= 0, (3.9)
te je dae potrebno diskutovati znakove koeficijenata.
Ako je sgn(a
11
) = sgn(a
22
) = sgn(a
33
), tada uz a =
_
a
33
a
11
i b =
_
a
33
a
22
dobi-
jamo jednaqinu
x
2
1
a
2
+
x
2
2
b
2
= 1,
koju ne ispuava nijedna taqka jer zbir kvadrata nikako nije neg-
ativan. U pitau je prazan skup, ali ako problem posmatramo u
kompleksnoj ravni, moemo rei da je to imaginarna elipsa.
Ako je sgn(a
11
) = sgn(a
22
) = sgn(a
33
), tada uz a =
_
a
33
a
11
i b =
_
a
33
a
22
dobijamo jednaqinu
x
2
1
a
2
+
x
2
2
b
2
= 1,
a u pitau je kanonska jednaqina elipse. Standardno moemo zahte-
vati i dodatni uslov a b > 0, jer ako to nije sluqaj moemo izvrxiti
osnu refleksiju u odnosu na pravu x
1
= x
2
, odnosno x
1
= x

2
, x
2
= x

1
, xto
je izometrijska transformacija koja okree znaqea koordinata x
1
i
x
2
, te samim tim znaqea meaju i brojevi a i b.
34 Vladica Andreji
Ako je sgn(a
11
) = sgn(a
22
) i a
33
= 0, tada uz a = 1 i b =
_
a
11
a
22
dobijamo
jednaqinu
x
2
1
a
2
+
x
2
2
b
2
= 0,
qije je rexee taqka, odnosno u pitau je koordinatni poqetak (0, 0).
To je ono xto se vidi u realnoj ravni, dok je u kompleksnoj ravni to
par imaginarnih pravih koje se seku.
Preostaje nam sluqaj sgn(a
11
) = sgn(a
22
). Ukoliko je jox a
33
= 0
moemo postaviti a = 1 i b =
_
a
11
a
22
i dobiti jednaqinu
x
2
1
a
2

x
2
2
b
2
= 0,
koja predstava dve prave koje se seku. ihove jednaqine su oqigledno
x
1
a
|
x
2
b
= 0.
Ukoliko je sgn(a
11
) = sgn(a
22
) uz a
33
0, ne umaujui opxtost
moemo pretpostaviti da vai sgn(a
33
) = sgn(a
11
), jer u suprotnom
moemo primeniti ve vienu osnu refleksiju x
1
= x

2
, x
2
= x

1
koja
zameuje koordinatne ose i samim tim okree i koeficijente a
11
i
a
22
. Ukoliko postavimo a =
_
a
33
a
11
i b =
_
a
33
a
22
dobijamo jednaqinu
x
2
1
a
2

x
2
2
b
2
= 1,
xto je kanonska jednaqina hiperbole.
Ovako smo ispitali sve mogunosti iz jednaqine (3.9) koja je do-
bijena kada su i a
11
i a
22
razliqiti od nule. Sledea pretpostavka je
da je taqno jedan od brojeva a
11
i a
22
razliqit od nule. Ne umaujui
opxtost moemo pretpostaviti da je a
11
0 i a
22
= 0, inaqe emo kao
i ranije zameniti x
1
i x
2
osu.
U ovom sluqaju odgovarajua (gore pomenuta) translacija po x
1
eliminisae koeficijent a
13
. Pretpostavimo da je sada koeficijent
a
23
0. Tada moemo izvrxiti i translaciju po x
2
koja e da objedini
qlan sa x
2
sa slobodnim qlanom putem x

2
= x
2
+
a
33
2a
23
i tako ukloniti
koeficijent a
33
. Poqetna jednaqina (3.8) u tom sluqaju postaje oblika
a
11
x
2
1
+2a
23
x
2
= 0, a ako postavimo p =
a
23
a
11
imamo
x
2
1
= 2px
2
,
Geometrija 1 35
xto je jednaqina parabole. Ukoliko je p < 0 moemo okrenuti smer x
2
osi tako xto emo izvrxiti izometrijsku transformaciju x
1
= x

1
, x
2
=
x

2
i dobiti kanonsko ograniqee p > 0.
Neka je sada a
11
0 i a
22
= 0, ali i a
23
= 0. Poqetna jednaqina (3.8)
je tada oblika a
11
x
2
1
+a
33
= 0, odnosno
x
2
1
= c,
gde je c =
a
33
a
11
. Ako je c = 0 imamo x
1
= 0, xto je jednaqina prave.
Ukoliko je c > 0 u pitau su paralelne prave x
1
= |

c, dok u sluqaju
c < 0 jednaqina nema rexea, odnosno u pitau je prazan skup, no u
kompleksnoj ravni to moemo videti kao dve paralelne imaginarne
prave.
Na ovaj naqin iscrpili smo sve mogunosti jer ukoliko su i a
11
i
a
22
jednaki nuli, to kriva nije drugog reda, ve najvixe prvog reda.
3.10 Invarijante krivih drugog reda
Invarijante su veliqine koje se quvaju prilikom odreenih trans-
formacija. Mi smo do kanonskog oblika krive drugog reda dolazili
u dve etape, kroz rotaciju i translaciju. Ispostava se da postoje
veliqine koje se prilikom toga ne meaju. Definixemo veliku deter-
minantu , malu determinantu D i trag T na sledein naqin:
=

a
11
a
12
a
13
a
12
a
22
a
23
a
13
a
23
a
33

, D =

a
11
a
12
a
12
a
22

, T = a
11
+a
22
.
Veliqine , D i T se ne meaju prilikom rotacije i translacije.
Ovo je stvar koju moemo direktno proveriti. Formule rotacije smo
videli u jednaqini (3.6)
x
1
= x

1
cos x

2
sin, x
2
= x

1
sin +x

2
cos.
U skladu sa jednaqinom (3.7) paivim raqunom moemo zapisati
a

11
= a
11
cos
2
+a
22
sin
2
+2a
12
cossin,
a

12
= a
12
(cos
2
sin
2
) +(a
22
a
11
) cossin,
a

22
= a
11
sin
2
+a
22
cos
2
2a
12
cossin.
36 Vladica Andreji
Invarijantnost traga je oqigledna T

= a

11
+a

22
= (a
11
cos
2
+a
22
sin
2
+
2a
12
cossin) +(a
11
sin
2
+a
22
cos
2
2a
12
cossin) = a
11
+a
22
= T.
Za malu determinantu raqun se malo komplikuje D

= a

11
a

22
(a

12
)
2
=
(a
11
cos
2
+a
22
sin
2
+2a
12
cossin) (a
11
sin
2
+a
22
cos
2
2a
12
cossin)
(a
12
(cos
2
sin
2
)+(a
22
a
11
) cossin)
2
, te je D

= (a
11
a
22
cos
4
+(2a
12
(a
22

a
11
)) cos
3
sin + (a
2
11
+ a
2
22
4a
2
12
) cos
2
sin
2
+ (2a
12
(a
11
a
22
)) cossin
3
+
a
11
a
22
sin
4
) (a
2
12
cos
4
+ (2a
12
(a
22
a
11
)) cos
3
sin + (a
2
11
+ a
2
22
2a
11
a
22

2a
2
12
) cos
2
sin
2
+ (2a
12
(a
11
a
22
)) cossin
3
+ a
2
12
sin
4
) i odavde dobi-
jamo D

= (a
11
a
22
a
2
12
)(cos
4
+ 2cos
2
sin
2
+ sin
4
). Kako je (cos
4
+
2cos
2
sin
2
+sin
4
) = (cos
2
+sin
2
)
2
= 1, to je D

= (a
11
a
22
a
2
12
) = D i
D je invarijantno.
Za proveru velike determinante moramo izraziti i preostale
nove koeficijente pri rotaciji:
a

13
= a
13
cos +a
23
sin,
a

23
= a
23
cos a
13
sin,
a

33
= a
33
.
Ostatak raquna ostavamo za vebu.
Pogledajmo sada formule translacije
x
1
= x

1
+c
1
, x
2
= x

2
+c
2
,
posle kojih u skladu sa jednaqinom (3.7) moemo zapisati
a

11
= a
11
, a

12
= a
12
, a

22
= a
22
,
a

13
= c
1
a
11
+c
2
a
12
+a
13
a

23
= c
1
a
12
+c
2
a
22
+a
23
a

33
= c
2
1
a
11
+2c
1
c
2
a
12
+c
2
2
a
22
+2c
1
a
13
+2c
2
a
23
+a
33
.
Invarijantnost u odnosu na translaciju je jox lakxe proveriti jer
kako je a

11
= a
11
, a

12
= a
12
, a

22
= a
22
direktno imamo T

= T i D

= D. In-
varijantnost za moe se videti iz osobine determinanti da se qu-
vaju prilikom dodavaa vrste ili kolone umnoene nekim skalarom.
Ako na poqetnu determinantu na treu kolonu dodamo prvu kolonu
mnoenu sa c
1
i drugu kolonu mnoenu sa c
2
, a zatim na treu vrstu
dodamo prvu vrstu mnoenu sa c
1
i drugu vrstu mnoenu sa c
2
do-
bijamo bax

jer je a

33
= c
2
1
a
11
+ 2c
1
c
2
a
12
+ c
2
2
a
22
+ 2c
1
a
13
+ 2c
2
a
23
+ a
33
=
c
1
(c
1
a
11
+c
2
a
12
+a
13
) +c
2
(c
1
a
12
+c
2
a
22
+a
23
) +c
1
a
13
+c
2
a
23
+a
33
.
Geometrija 1 37
Osnovna ideja invarijanti je da nam daju neki vid kontrole pri
svoeu na kanonski oblik. Na primer ako uvedemo matrice
A =
_
a
11
a
12
a
12
a
22
_
, X =
_
x
1
x
2
_
,
tada se kvadratna forma a
11
x
2
1
+2a
12
x
1
x
2
+a
22
x
2
2
moe zapisati sa X
T
AX.
Karakteristiqni polinom matrice A je (A) = det(AI) = (a
11
)(a
22

) a
2
12
=
2
(a
11
+a
22
)+a
11
a
22
a
2
12
i otuda
(A) =
2
(trA)+det(A).
Meutim, trA = T i det(A) = D su invarijante, te je samim tim polinom
(A) =
2
T+D takoe invarijanta za rotacije i translacije.
Ako su
1
i
2
sopstvene vrednosti matrice A, odnosno nule karak-
teristiqnog polinoma, tada je (A) =
2
T + D = (
1
)(
2
) i
Vijetove formule daju
1
+
2
= T i
1

2
= D. Podsetimo se poqetka
priqe oko svoea na kanonski oblik. Tamo smo najpre rotirali ko-
ordinatni sistem za ugao posle qega eliminixemo koeficijent a

12
.
Meutim, po prethodnoj priqi mi sada znamo da koeficijenti a

11
i
a

22
moraju uzeti vrednosti
1
i
2
(u nekoj permutaciji) koje lako
raqunamo iz matrice A.
3.11 Sopstvene vrednosti i vektori
Xtavixe, teoriju invarijanata moemo iskoristiti da ubrzamo
priqu oko svoea na kanonski oblik, zapravo en prvi (i najtei)
korak, odnosno rotaciju. Ideja je da najpre na osnovu jednaqine krive
postavimo matricu A, da zatim sraqunamo en karakteristiqni poli-
nom (A), te dobijemo sopstvene vrednosti
1
i
2
.
Za svaku sopstvenu vrednost postoji sopstveni vektor V, odnosno
vektor za koji vai AV = V, jer je det(A I) = 0, a mi ga traimo
tako da je (A I)V = 0. Sopstveni vektor nije jednoznaqno odreen
jer kad ga mnoimo nenula skalarem i dae imamo sopstveni vektor.
Za naxe potrebe pronaeni sopstveni vektor emo normirati da bude
jediniqni. Neka je sada V = (v
1
v
2
)
T
jediniqni sopstveni vektor ma-
trice A koji odgovara sopstvenoj vrednosti
1
, odnosno takav da vai
(A
1
I)V = 0 i v
2
1
+v
2
2
= 1.
38 Vladica Andreji
Pogledajmo sada vektor W(v
2
v
1
). On je oqigledno jediniqni i
ortgonalan na V. Ukoliko je
2

1
vektor W e biti sopstveni
vektor koji odgovara sopstvenoj vrednosti
2
jer je poznato da su sop-
stveni vektori koji odgovaraju razliqitim sopstvenim vrednostima
za simetriqnu matricu (A = A
T
) meusobno ortogonalni.
Na ovaj naqin kreiraemo matricu M = (VW) koja e da ima ulogu
matrice rotacije iz jednaqine (3.6), odnosno imaemo transformaciju
X = MX

koju moemo zapisati u razvijenom obliku kao

x
1
= v
1
x

1
v
2
x

2
, x
2
= v
2
x

1
+v
1
x

2
.
Kvadratna forma a
11
x
2
1
+ 2a
12
x
1
x
2
+ a
22
x
2
2
= X
T
AX, posle transforma-
cije X = MX

postaje (MX

)
T
A(MX

) = X
T
(M
T
AM)X

, odnosno zavisi od
matrice M
T
AM.
M
T
AM =
_
v
1
v
2
v
2
v
1
__
a
11
a
12
a
12
a
22
__
v
1
v
2
v
2
v
1
_
=
_
v
1
v
2
v
2
v
1
__
a
11
v
1
+a
12
v
2
a
11
v
2
+a
12
v
1
a
12
v
1
+a
22
v
2
a
12
v
2
+a
22
v
1
_
Kako je V sopstveni vektor za
1
imamo a
11
v
1
+ a
12
v
2
=
1
v
1
i a
12
v
1
+
a
22
v
2
=
1
v
2
. Ako je jox
1

2
to e W biti sopstveni vektor za
2
i imaemo a
11
v
2
+a
12
v
1
=
2
v
2
i a
12
v
2
+a
22
v
1
=
2
v
1
. Otuda
M
T
AM =
_
v
1
v
2
v
2
v
1
__

1
v
1

2
v
2

1
v
2

2
v
1
_
=
_

1
0
0
2
_
Kao xto vidimo ovakav postupak ispravio je naxu krivu jer je
kvadratnu formu a
11
x
2
1
+ 2a
12
x
1
x
2
+ a
22
x
2
2
preveo u
1
x

1
2
+
2
x

2
2
. Sada
taqno znamo kako izgleda kvadratni deo jednaqine nakon transforma-
cije i ne moramo da ga posebno raqunamo.
Meutim, xta raditi kada matrica A ima samo jednu sopstvenu
vrednost
1
=
2
? Tada je a
11
+ a
22
= 2
1
i a
11
a
22
a
2
12
=
2
1
, odakle
dobijamo (a
11
a
22
)
2
+4a
2
12
= 0 i mora biti a
12
= 0, samim tim kriva je
ve ispravena i nema potrebe da radimo rotaciju.
3.12 Klasifikacija invarijantama
U prethodnim sekcijama videli smo kako invarijante mogu pomoi
prilikom svoea na kanonski oblik. Xtavixe one nam mogu pomoi
i da uz malo raquna odredimo koji tip krive drugog reda je u pitau.
Geometrija 1 39
Proimo ponovo kroz proces klasifikacije krivih drugog reda. U
sluqaju da su koeficijenti a
11
i a
22
razliqiti od nule, posle rotacije
i translacije dobili smo jednaqinu (3.9) a
11
x
2
1
+a
22
x
2
2
+a
33
= 0. Invar-
ijante se nisu promenile, a iz ovog oblika ih je lako sraqunati, te
imamo = a
11
a
22
a
33
, D = a
11
a
22
, T = a
11
+a
22
. Sada je oqigledno da su a
11
i a
22
nule karakteristiqnog polinoma, odnosno sopstvene vrednosti

1
i
2
(u xta smo se ve ranije uverili), kao i da je a
33
= /D, te
naxa jednaqina postaje

1
x
2
1
+
2
x
2
2
+

D
= 0.
Diskusiju smo zapoqeli pretpostavkom sgn(
1
) = sgn(
2
), ali kako
je D =
1

2
nax uslov postaje sgn(D) = 1, odnosno D > 0. Tada smo za
sgn(

D
) = sgn(
1
) imali prazan skup (odnosno imaginarnu elipsu). Kako
je sgn(D) = 1 i sgn(
1
) = sgn(
2
) = sgn(
1
+
2
) = sgn(T), to je dodatni
uslov sgn() = sgn(T), odnosno T > 0. Za sgn(

D
) = sgn(
1
) imali smo
elipsu, a taj uslov analogno prethodnom moemo zapisati sa T < 0.
U sluqaju

D
= 0, odosno = 0 rexee je bila taqka.
Sledea pretpostavka bila nam je sgn(
1
) = sgn(
2
), xto zapravo
znaqi D < 0. Tada smo za

D
= 0, odnosno = 0, imali dve prave koje se
seku, dok je za

D
0, odnosno 0, rezultat bila hiperbola.
Na kraju smo posmatrali sluqaj kada je taqno jedan od brojeva a
11
i a
22
razliqit od nule, na primer a
11
0 i a
22
= 0. Ukoliko je a
23
0
posle rotacije i translacije doxli smo do jednaqine a
11
x
2
1
+2a
23
x
2
=
0, na kojoj vidimo T = a
11
, D = 0 i = a
11
a
2
23
. Jednaqina zapravo
postaje Tx
2
1
+2
_

T
x
2
= 0 i predstava parabolu, dok su uslovi D = 0
i 0. Posledi sluqaj je bio a
11
0 i a
22
= 0 uz a
23
= 0, gde je
jednaqina a
11
x
2
1
+ a
33
= 0, meutim iz naxih invarijanti ne moemo
direktno izraziti vrednost a
33
. To se sve dexava u sluqaju D = 0 i
= 0, a videli smo da tu postoji tri mogunosti: prazan skup, jedna
prava, ili par paralelnih pravih.
Sada moemo nacrtati tablicu:
D : 0 (nedegenerisane) = 0 (degenerisane)
D > 0 elipsa, prazan skup taqka
D = 0 parabola prazan skup, prava, paralelne prave
D < 0 hiperbola prave koje se seku
40 Vladica Andreji
3.13 Centar krive
Centar krive je zapravo en centar simetrije. To suxtinski znaqi
da ako kriva ima centar C i ako je X , tada ako je taqka Y takva da
je

CX =

CY onda vai Y . Neke krive drugog reda imaju centar, a

neke ne, a nax zadatak je da ispitamo koje su to krive i kako odrediti
centar ukoliko ga kriva ima.
Ako je X(x
1
, x
2
), oj simetriqna taqka u odnosu na C(c
1
, c
2
) je taqka
(2c
1
x
1
, 2c
2
x
2
). Primetimo da su ove formule mnogo zgodnije ukoliko
bi centar krive bio bax koordinatni poqetak, te bi simetriqna taqka
bila jednostavno (x
1
, x
2
).
Zbog toga, ukoliko kriva drugog reda ima centar transliraemo
koordinatni sistem tako da centar krive postane koordinatni poqetak.
Ranije smo imali formule translacije x
1
= x

1
+ c
1
, x
2
= x

2
+ c
2
, posle
kojih kriva f (x
1
, x
2
) = 0 za f (x
1
, x
2
) = a
11
x
2
1
+ 2a
12
x
1
x
2
+ a
22
x
2
2
+ 2a
13
x
1
+
2a
23
x
2
+ a
33
postaje g(x
1
, x
2
) = 0 za g(x
1
, x
2
) = a

11
x
2
1
+ 2a

12
x
1
x
2
+ a

22
x
2
2
+
2a

13
x
1
+ 2a

23
x
2
+ a

33
, pri qemu vae veze: a

11
= a
11
, a

12
= a
12
, a

22
= a
22
,
a

13
= c
1
a
11
+c
2
a
12
+a
13
, a

23
= c
1
a
12
+c
2
a
22
+a
23
, a

33
= c
2
1
a
11
+2c
1
c
2
a
12
+c
2
2
a
22
+
2c
1
a
13
+2c
2
a
23
+a
33
. Kako smo postavili centar u koordinatni poqetak,
to ako je taqka (x
1
, x
2
) (misli se na koordinate u novom koordinat-
nom sistemu) na krivoj onda je na krivoj i taqka (x
1
, x
2
), odnosno
imamo i g(x
1
, x
2
) = 0 i g(x
1
, x
2
) = 0, te ihovim oduzimaem dobi-
jamo 0 = g(x
1
, x
2
) g(x
1
, x
2
) = 4a

13
x
1
+ 4a

23
x
2
. Dakle, za svaku taqku
sa krive sa novim koordinatama (x
1
, x
2
) vai a

13
x
1
+ a

23
x
2
= 0. Uko-
liko sve taqke sa krive ne lee bax na pravoj a

13
x
1
+ a

23
x
2
= 0 mora
biti a

13
= 0 i a

23
= 0. U suprotnom treba proveriti krive koje su
podskup prave: prava (centar je svaka taqka sa e), taqka (centar je
ona sama) i prazan skup (centar je xtagod). U opxtem sluqaju doxli
smo do jednaqina a

13
= 0 i a

23
= 0, koje po gore navedenim vezama znaqe
c
1
a
11
+ c
2
a
12
+ a
13
= 0 i c
1
a
12
+ c
2
a
22
+ a
23
= 0. Sa druge strane lako je
proveriti da ukoliko su ove jednaqine ispuene kriva g(x
1
, x
2
) = 0
ima centar u (0, 0), xto znaqi da kriva f (x
1
, x
2
) = 0 ima centar u (c
1
, c
2
).
Ako jednaqine zapixemo matriqno dobijamo
_
a
11
a
12
a
12
a
22
__
c
1
c
2
_
+
_
a
13
a
23
_
=
_
0
0
_
.
Naravno, ovaj sistem jednaqina ima jednoznaqno rexee kada je det(A) =
Geometrija 1 41
D 0 i tada je
_
c
1
c
2
_
=
_
a
11
a
12
a
12
a
22
_
1
_
a
13
a
23
_
.
To dokazuje da krive sa D 0 (elipsa, hiperbola i dve prave koje
se seku) imaju taqno jedan centar. Ukoliko je D = 0, ako postoji
jedno rexee, onda ih ima beskonaqno mnogo i to je sluqaj paralelnih
pravih. Na kraju moemo zakuqiti da parabola nema centar.
Kako se jednaqine c
1
a
11
+c
2
a
12
+a
13
= 0 i c
1
a
12
+c
2
a
22
+a
23
= 0 mogu se
zapisati i pomou parcijalnih izvoda f

x
1
(c
1
, c
2
) = 0 i f

x
2
(c
1
, c
2
) = 0, xto
je i logiqno jer vrednost funkcije f u centru mora dostii ekstremnu
vrednost. Iz ovoga se vidi da poznat centar krive daje dve jednaqine
koje daju veze izmeu koeficijenata krive.
3.14 Tangenta na krivu
Tangenta na krivu drugog reda u nekoj taqki moe se raqunati
pomou izvoda, kao xto smo to ve uradili za krive u kanonskom
obliku.
Ako x
2
shvatimo kao funkciju po x
1
i diferenciramo po x
1
jednaq-
inu f (x
1
, x
2
) = 0 dobijamo 2a
11
x
1
+2a
12
(x
2
+x
1
x

2
)+2a
22
x
2
x

2
+2a
13
+2a
23
x

2
= 0,
odnosno (2a
11
x
1
+2a
12
x
2
+2a
13
) +(2a
12
x
1
+2a
22
x
2
+2a
23
)x

2
= 0, xto moemo
lakxe zapisati kroz parcijalne izvode sa f

x
1
(x
1
, x
2
) +(f

x
2
(x
1
, x
2
))x

2
= 0.
Vrednost izvoda x

2
u taqki p
1
jednaka je koeficijentu pravca tan-
gente na krivu u taqki (p
1
, p
2
) sa krive, te je zato prava (f

x
1
(p
1
, p
2
))x
1
+
(f

x
2
(p
1
, p
2
))x
2
= 0 bax tog pravca. Ostaje nam da tu pravu paralelno
pomerimo tako da proe kroz taqku (p
1
, p
2
) i otuda jednaqina tangente
glasi
(f

x
1
(p
1
, p
2
))(x
1
p
1
) +(f

x
2
(p
1
, p
2
))(x
2
p
2
) = 0 (3.10)
3.15 Dijametri
Dijametar ili preqnik je prava koja prolazi kroz centar krive.
Kako smo videli jednaqine centra f

x
1
(c
1
, c
2
) = 0 i f

x
2
(c
1
, c
2
) = 0, to moemo
napisati jednaqinu
(f

x
1
(x
1
, x
2
))u
1
+(f

x
2
(x
1
, x
2
))u
2
= 0, (3.11)
42 Vladica Andreji
gde su u
1
i u
2
neki realni brojevi. Kako su izvodi f

x
1
(x
1
, x
2
) i f

x
2
(x
1
, x
2
)
linearni po x
1
i x
2
to je jednaqina (3.11) jednaqina prave. Sa druge
strane centar krive (c
1
, c
2
) ispuava tu jednaqinu i zato se nalazi na
toj pravoj. Dakle, prava iz jednaqine (3.11) sadri centar krive i
samim tim jeste dijametar. Kad kroz u
1
i u
2
xetamo realne brojeve
dobijamo sve mogue dijametre.
Posebnu ulogu za elipsu i hiperbolu imaju konjugovani dijametri.
Ako izaberemo neki dijametar emu konjugovan bie onaj koji se do-
bija tako xto pokupimo sredixta svih tetiva paralelnih poqetnom
dijametru.
Konjugovan dijametar moemo definisati kao onaj koji ima pravac
tangente u taqkama u kojima poqetni dijametar seqe krivu. Osnovna
ideja je ta da je elipsa upisana u paralelogram koji qine dva pravca
meusobno konjugovanih dijametara.
Teorema 3.3 Dijametar konjugovan pravcu (u
1
, u
2
) ima jednaqinu
(f

x
1
(x
1
, x
2
))u
1
+(f

x
2
(x
1
, x
2
))u
2
= 0.
Dokaz. Neka je P(p
1
, p
2
) taqka sa krive i ujedno taqka sa prave koja
ima pravac (u
1
, u
2
), a prolazi kroz centar C(c
1
, c
2
). Konjugovan di-
jametar za dijametar CP ima pravac tangente na krivu u taqki P. Kako
tangentu imamo u jednaqini (3.10) to je moemo pomeriti paralelno
tako da proe kroz centar i dobiti (f

x
1
(p
1
, p
2
))(x
1
c
1
) +(f

x
2
(p
1
, p
2
))(x
2

c
2
) = 0, xto je jednaqina konjugovanog dijametra. Sve to moemo lepo
raspisati i dobiti (a
11
p
1
+a
12
p
2
+a
13
)(x
1
c
1
)+(a
12
p
1
+a
22
p
2
+a
23
)(x
2
c
2
) =
0. Ako sve to grupixemo po p
1
i p
2
dobijamo (a
11
x
1
+ a
12
x
2
a
11
c
1

a
12
c
2
)p
1
+(a
12
x
1
+a
22
x
2
a
12
c
1
a
22
c
2
)p
2
+(a
13
x
1
a
13
c
1
+a
23
x
2
a
23
c
2
) = 0.
Sada emo iskoristiti jednaqine centra a
13
= a
11
c
1
a
12
c
2
i a
23
=
a
12
c
1
a
22
c
2
i nakon zamena dobijamo jednaqinu konjugovanog dijametra
(a
11
x
1
+ a
12
x
2
+ a
13
)p
1
+ (a
12
x
1
+ a
22
x
2
+ a
23
)p
2
+ (a
11
c
1
x
1
a
12
c
2
x
1
a
13
c
1
+
a
12
c
1
x
2
a
22
c
2
x
2
a
23
c
2
) = 0, odnosno
(a
11
x
1
+a
12
x
2
+a
13
)(p
1
c
1
) +(a
12
x
1
+a
22
x
2
+a
23
)(p
2
c
2
) = 0.
Kako je vektor pravca (u
1
, u
2
) zapravo pravac (p
1
c
1
, p
2
c
2
), to je
prethodna jednaqin a (f

x
1
(x
1
, x
2
))u
1
+(f

x
2
(x
1
, x
2
))u
2
= 0, qime smo dokazali
teoremu.

Neka su sada k
1
i k
2
pravci meusobno konjugovanih dijametara.
Dijametar konjugovan onom koji ima pravac k
1
je po prethodnoj teo-
Geometrija 1 43
remi 1f

x
1
+k
1
f

x
2
= 0, odnosno a
11
x
1
+a
12
x
2
+a
13
+k
1
a
12
x
1
+k
1
a
22
x
2
+k
1
a
23
= 0.
Koeficijent pravca ove prave je
k
2
=
a
11
+k
1
a
12
a
12
+k
1
a
22
,
te imamo k
2
(a
12
+k
1
a
22
) +a
11
+k
1
a
12
= 0, odnosno
a
11
+a
12
(k
1
+k
2
) +a
22
k
1
k
2
= 0,
xto je formula za konjugovane pravce.
GLAVA 4
POVRXI
4.1 Povrxi drugog reda
Povrx drugog reda je skup taqaka prostora (x
1
, x
2
, x
3
) koje zadovol-
javaju jednaqinu f (x
1
, x
2
, x
3
) = 0, gde je f polinom drugog stepena po
promenivim x
1
, x
2
i x
3
, odnosno
f (x
1
, x
2
, x
3
) = a
11
x
2
1
+a
22
x
2
2
+a
33
x
2
3
+2a
12
x
1
x
2
+2a
13
x
1
x
3
+2a
23
x
2
x
3
+2a
14
x
1
+2a
24
x
2
+2a
34
x
3
+a
44
,
gde je a
2
11
+a
2
22
+a
2
33
+a
2
12
+a
2
13
+a
2
23
0, tj imamo barem jedan kvadratni
qlan.
Jednaqina povrxi drugog reda moe se zapisati matriqno preko
elemenata
X =
_

_
x
1
x
2
x
3
_

_
, A =
_

_
a
11
a
12
a
13
a
12
a
22
a
23
a
13
a
23
a
33
_

_
, B =
_

_
a
14
a
24
a
34
_

_
,
jer je
f (x
1
, x
2
, x
3
) = X
T
AX +2B
T
X +a
44
.
Da bi olakxali posao podsetiemo se teoreme iz linearne algebre
koja kae da se svaka simetriqna matrica moe dijagonalizovati.
44
Geometrija 1 45
Zapravo, za svaku simetrqnu matricu A postoji ortogonalna matrica
prelaska P, takva da je P
1
AP dijagonalna matrica. Matrica P je
ortogonalna (P
1
= P
T
) matrica prelaska sa stare baze na novu koja
se sastoji od sopstvenih vektora, tako da e se na dijagonali matrice
P
1
AP pojaviti upravo sopstvene vrednosti poqetne matrice A.
Promena stare baze e u novu bazu e

vidi se u vezi e

= e P, dok je
poznato da se koordinate meaju kroz X = PX

. Izraz X
T
AX+2B
T
X+a
44
posle ove transformacije postaje (PX

)
T
A(PX

) +2B
T
PX

+a
44
, odnosno
X
T
(P
T
AP)X

+2(B
T
P)X

+a
44
. Vidimo da ulogu preuzimaju matrice A

=
P
T
AP koja je sad dijagonalna i B
T
= B
T
P. Na ovakav naqin izvrxili
smo rotaciju koordinatnog sistema koji je ispravio povrx i dobijena
je jednaqina oblika

1
x
2
1
+
2
x
2
2
+
3
x
2
3
+2
1
x
1
+2
2
x
2
+2
3
x
3
+a
44
= 0.
Kao i u sluqaju krivih drugog reda imamo na raspolagau i translaciju
koja e ukoliko je
i
0 za i = 1, 2, 3 ukloniti koeficijent
i
jer je

i
x
2
i
+2
i
x
i
=
i
_
x
i
+

i

i
_
2

2
i

i
,
te moemo uvesti translaciju x

i
= x
i
+

i

i
i tako eliminasti ulogu
i
.
4.2 Klasifikacija povrxi drugog reda
Poimo sada u diskusiju po rangu matrice A. Na poqetku postavimo
da je rang(A) = 3. To znaqi da imamo sve tri sopstvene vrednosti ra-
zliqite od nule, odnosno
i
0 za svaki i = 1, 2, 3. Kada odradimo
prethodno navedene translacije dobijamo jednaqinu oblika

1
x
2
1
+
2
x
2
2
+
3
x
2
3
+p = 0.
Ako je sgn(
1
) = sgn(
2
) = sgn(
3
) = sgn(p), tada za a =
_
p

1
, b =
_
p

2
i
c =
_
p

3
imamo
x
2
1
a
2
+
x
2
2
b
2
+
x
2
3
c
2
= 1,
xto je prazan skup, odnosno imaginarni elipsoid.
46 Vladica Andreji
Ako je sgn(
1
) = sgn(
2
) = sgn(
3
) = sgn(p), tada za a =
_
p

1
, b =
_
p

2
i c =
_
p

3
imamo
x
2
1
a
2
+
x
2
2
b
2
+
x
2
3
c
2
= 1,
xto je elipsoid.
Ako je sgn(
1
) = sgn(
2
) = sgn(
3
) i p = 0, tada za a =

3
, b =

3
i c =

2
imamo
x
2
1
a
2
+
x
2
2
b
2
+
x
2
3
c
2
= 0,
xto je taqka, odnosno koordinatni poqetak.
Ovako smo iscrpeli sluqaj kad su sopstvene vrednosti istog znaka,
i sada prelazimo na sluqaj kada su dva istog znaka, ali razliqitog
znaka od treeg. Ne umaujui opxtost moemo postaviti sgn(
1
) =
sgn(
2
) = sgn(
3
).
Ako je uz prethodni uslov sgn(p) = sgn(
1
), za a =
_
p

1
, b =
_
p

2
i
c =
_
p

3
imamo
x
2
1
a
2
+
x
2
2
b
2

x
2
3
c
2
= 1,
xto je dvolisni hiperboloid.
Ako je uz prethodni uslov sgn(p) = sgn(
1
), za a =
_
p

1
, b =
_
p

2
i
c =
_
p

3
imamo
x
2
1
a
2
+
x
2
2
b
2

x
2
3
c
2
= 1,
xto je jednolisni hiperboloid.
Ako je uz prethodni uslov p = 0, za a =

3
, b =

3
i c =

2
imamo
x
2
1
a
2
+
x
2
2
b
2

x
2
3
c
2
= 0,
xto je eliptiqki konus.
Ovim smo iscrpeli mogunosti sa rang(A) = 3 i sada pretpostavimo
da je rang(A) = 2. Ne umaujui opxtost moemo pretpostaviti da je

1
0,
2
0 i
3
= 0. Prethodno navedene translacije eliminisae
Geometrija 1 47

1
i
2
. Ukoliko je
3
0 to dodatna translacija x

3
= x
3
+
a
44
2
3
moe
ukloniti slobodan qlan, posle qega dolazimo do jednaqine

1
x
2
1
+
2
x
2
2
+2
3
x
3
= 0.
Neka je sgn(
1
) = sgn(
2
). Ukoliko je sgn(
3
) = sgn(
1
) okrenuemo x
3
osu (x

3
= x
3
) i dobiti sgn(
3
) = sgn(
1
). Tada za a =
_

1
i b =
_

2
imamo
x
2
1
a
2
+
x
2
2
b
2
= 2x
3
,
xto je eliptiqki paraboloid.
Neka je sgn(
1
) = sgn(
2
). Ukoliko je sgn(
3
) = sgn(
1
) okrenuemo
x
3
osu (x

3
= x
3
) i dobiti sgn(
3
) = sgn(
1
). Tada za a =
_

1
i b =
_

2
imamo
x
2
1
a
2

x
2
2
b
2
= 2x
3
,
xto je hiperboliqki paraboloid.
Ukoliko je
1
0,
2
0 i
3
= 0 uz
3
= 0, to jednaqina glasi

1
x
2
1
+
2
x
2
2
+p = 0. Kako ova jednaqina ne sadri x
3
u pitau je bax ona
jednaqina koju smo analizirali kod krivih drugog reda. Sve xto smo
dobili kao rexee u dve dimenzije sada se xiri na treu dimenziju
tako xto trea koordinata prolazi celu pravu. Dakle rexee je
cilindar qija je direktrisa ve viena kriva drugog reda. Tako
dobijamo sledee povrxi.
x
2
1
a
2
+
x
2
2
b
2
= 1,
je prazan skup.
x
2
1
a
2
+
x
2
2
b
2
= 1,
je eliptiqki cilindar.
x
2
1
a
2
+
x
2
2
b
2
= 0,
je prava.
48 Vladica Andreji
x
2
1
a
2

x
2
2
b
2
= 0,
su dve ravni koje se seku.
x
2
1
a
2

x
2
2
b
2
= 1,
je hiperboliqki cilindar.
Na ovaj naqin zavxili smo diskusiju za rang(A) = 2 i preostaje nam
jox da ispitamo sluqaj rang(A) = 1, jer ako je rang(A) = 0 u pitau nije
povrx drugog reda.
Ako je rang(A) = 1 to znaqi da je taqno jedan od
i
razliqit od
nule. Ne umaujui opxtost moemo pretpostaviti da je to upravo

1
. Nakon navedene translacije du x
1
ose dobijamo jednaqinu oblika

1
x
2
1
+2
2
x
2
+2
3
x
3
+p = 0.
Preostaje nam da iskoristimo transformacije u ravni Ox
2
x
3
, a os-
novna ideja nam je da qitav izraz 2
2
x
2
+ 2
3
x
3
postane neko novo x
2
mnoeno nekim skalarem. Dakle, ukoliko je
2
2
+
2
3
0 u pitau je
rotacija u ravni Ox
2
x
3
zadata jednaqinom
x

2
=

2

2
2
+
2
3
x
2
+

3

2
2
+
2
3
x
3
,
odnosno enim parakom
x

3
=

3

2
2
+
2
3
x
2
+

2

2
2
+
2
3
x
3
.
Oqigledna rotacija eliminixe nam jednu od promenivih, a dodatna
translacija du preostale promenive eliminixe i slobodan qlan
odakle je
1
x
2
1
+2
2
x
2
= 0, odnosno
x
2
1
= 2px
2
,
xto je paraboliqki cilindar.
Posledi sluqaj nastupa kada je
2
2
+
2
3
= 0, odnosno kada je
x
2
1
= p,
i tada za p < 0 imamo prazan skup, za p = 0 imamo ravan, dok za p > 0
to su dve paralelne ravni.
GLAVA 5
SFERNA GEOMETRIJA
5.1 Sferni trougao
Posmatrajmo najjednostavniju sferu u trodimenzionom prostoru,
S
2
= (x
1
, x
2
, x
3
) : x
2
1
+x
2
2
+x
2
3
= 1. U pitau je sfera polupreqnika jedan,
sa centrom u koordinatnom poqetku. Sferna geometrija bi trebalo da
ilustruje matematiku koju bi posedovala bia koja ive na sferi. Na
primer rastojae izmeu dve taqke na sferi sada nee biti prosto
euklidsko rastojae, ve je u pitau najkrae rastojae krive na
sferi koja povezuje te dve taqke. Od davnina je poznato da se na
sferi najkrae rastojae realizuje bax po velikom krugu, odnosno
na krugu qiji se centar poklapa sa centrom sfere, a sadri dve date
taqke. Kako te taqke dele veliki krug na dva dela, rastojae izmeu
dve taqke manifestovae se na kraem od lukova koje obrazuju.
Svaku taqku sa sfere X S
2
moemo poistovetiti sa jediniqnim
vektorom

OX , gde je O koordinatni poqetak, odnosno centar naxe jed-
niniqne sfere. Sferni trougao ABC predstavaju taqke A, B, C S
2
,
pri qemu su one linearno nezavisne, odnosno vektori

OA,

OB i

OC su
linearno nezavisni. Za taqke A, B i C kaemo da su temena tog sfernog
trougla. Stranice tog sfernog trougla bie krai lukovi velikih
krugova koji spajaju temena i ihove duine moemo obeleiti sa
49
50 Vladica Andreji
a =

BC, b =

AC i c =

AB. Sve ove duine lukova su u intervalu (0, ), jer
dijametralno suprotne taqke ne mogu biti temena zbog linearne neza-
visnosti koju smo zahtevali. Ugao izmeu stranica sfernog trougla
bie ugao izmeu odgovarajuih tangenti u temenima.
Pokuxajmo da odredimo tangentu u taqki A na stranicu

AB. Za-
pravo, elimo vektor

T
AB
koji je normalan na

OA i nalazi se u ravni
velikog kruga OAB. Jednoznaqnu odreenost mu moemo dati uslovom
da je jediniqan i usmeren ka B, odnosno da je ugao koji zaklapa sa

OB oxtar. Prvi korak Gram-Xmitovog procesa ortogonalizacije nam

direktno daje taj vektor

T
AB
=

OB (

OA

OB)

OA
[

OB (

OA

OB)

OA[
. (5.1)
Kako su vektori

OA i

OB jediniqni imamo

OA

OB = [

OA[ [

OB[ cosAOB = cos

AB,
te moemo proveriti da li

T
AB
ispuava nametnute uslove. Oqigledno
je

OB (

OA

OB)

OA normalan na

OA (skalarnim proizvod jednak
nuli) i pripada ravni OAB (jer je linearna kombinacija vektora

OA
i

OB). Kako je

OB (

OB (

OA

OB)

OA) = 1(

OA

OB)
2
= 1cos
2

AB > 0,
to

OB (

OA

OB)

OA sa

OB zaklapa oxtar ugao, a deeem sa egovom
normom dobijamo jedniniqni vektor

T
AB
koji nam treba.
Sada moemo rei da su uglovi sfernog trougla ABC definisani
sa =

BAC = (

T
AB
,

T
AC
), =

ABC = (

T
BA
,

T
BC
) i =

ACB =
(

T
CA
,

T
CB
).
5.2 Kosinusna teorema
Vratimo se na tangentni vektor

T
AB
iz (5.1). Videli smo da je

OA

OB = cos

AB, te imamo [

OB (

OA

OB)

OA[
2
= [

OB cos

AB

OA[
2
=
[

OB[
2
2cos

AB(

OB

OA) + cos
2

AB [

OA[
2
= 1 2cos
2

AB + cos
2

AB = 1
cos
2

AB = sin
2

AB. Kako je

AB (0, ), imamo sin

AB > 0 i otuda [

OB
Geometrija 1 51
(

OA

OB)

OA[ = sin

AB, xto nam daje zapis jednaqine (5.1) sa

T
AB
=

OB (cos

AB)

OA
sin

AB
,
odakle dobijamo jednaqinu

OB = (cos

AB)

OA +(sin

AB)

T
AB
.
Sasvim sliqno (permutacijom temena na primer) dobijamo i

OC = (cos

AC)

OA +(sin

AC)

T
AC
.
Skalarnim mnoeem ovih jednaqina dobijamo
cos

BC =

OB

OC = ((cos

AB)

OA +(sin

AB)

T
AB
) ((cos

AC)

OA +(sin

AC)

T
AC
),
te kako je

OA normalno i na

T
AB
i na

T
AC
dobijamo
cos

BC = (cos

AB)(cos

AC)

OA

OA +(sin

AB)(sin

AC)

T
AB


T
AC
.
Kako je

T
AB


T
AC
= [

T
AB
[ [

T
AC
[ cos(

T
AB
,

T
AC
) = cos

BAC konaqno
dobijamo osnovnu teoremu sferne geometrije u vidu formule
cos

BC = cos

ABcos

AC +sin

ABsin

ACcos

BAC.
Osnovna teorema sferne geometrije je pandan kosinusnoj teoremi
euklidske geometrije i moemo je zapisati u gore uvedenim oznakama.
Teorema 5.1 Za sferni trougao vai cosa = cosbcosc +sinbsinc cos.
Simpatiqno je videti pandan Pitagorine teoreme koji nastupa u sluqaju
da je ugao prav i tada je cosa = cosbcosc.
5.3 Sinusna teorema
Da bi pronaxli pandan koji odgovara sinusnoj teoremi moraemo
da boe zapixemo ugao = (

T
AB
,

T
AC
). To moemo uraditi koristei
vektorski proizvod, te emo posmatrati ugao (

OA

OB,

OA

OC ).
52 Vladica Andreji
Svi navedeni vektori (

T
AB
,

T
AC
,

OA

OB i

OA

OC ) su oqigledno
normalni na

OA i zato pripadaju jednoj ravni, na primer tangentnoj
ravni u taqki A na sferu. Sa druge strane

T
AB
pripada ravni OAB
i samim tim normalan je na

OA

OB, a sasvim sliqno

T
AC
pripada
ravni OAC i normalan je na

OA

OC . Zakuqujemo da su (

T
AB
,

T
AC
)
i (

OA

OB,

OA

OC ) uglovi sa normalnim kracima u jednoj ravni,
te su oni jednaki ili suplementni, i zato imaju jednake sinuse
sin(

T
AB
,

T
AC
) = sin(

OA

OB,

OA

OC ).
Posmatrajmo sada vektor (

OA

OB)(

OA

OC ). Ako dvostruki vek-

torski proizvod raqunamo po formuli (1.24) Teoreme 1.11 dobijamo
(

OA

OB) (

OA

OC ) = (

OA (

OA

OC ))

OB (

OB (

OA

OC ))

OA =
[

OA,

OC ,

OB]

OA = [

OA,

OB,

OC ]

OA. Ovako moemo sraqunati e-

govu normu i ona iznosi [(

OA

OB) (

OA

OC )[ = [

OA,

OB,

OC ] = \,
gde je \ zapremina paralelepipeda koji je generisan vektorima

OA,

OB i

OC .
Sa druge strane normu vektorskog proizvoda moemo raqunati preko
ugla, te je [(

OA

OB)(

OA

OC )[ = [

OA

OB[[(

OA

OC )[sin(

OA

OB,

OA

OC ). Kako je [

OA

OB[ = [

OA[ [

OB[ sin

AB = sin

AB i
[

OA

OC [ = sin

AC, to objediavaem sa prethodnim dobijamo
\ = [(

OA

OB) (

OA

OC )[ = sin

ABsin

ACsin(

T
AB
,

T
AC
).
Ako preemo na naxe skraene oznake za stranice i uglove sfernog
trougla imamo
\ = sinc sinbsin.
Kako se \ ne mea permutovaem temena, to odmah moemo dopisati
jox dve jednaqine
\ = sinasinc sin,
\ = sinbsinasin,
te izjednaqavaem dobiti sinusnu teoremu za sferni trougao
Teorema 5.2 Za sferni trougao vai
sina
sin
=
sinb
sin
=
sinc
sin
.
Geometrija 1 53
5.4 Sferne nejednakosti
Vratimo se na osnovnu teoremu sferne geometrije (Teorema 5.1)
cosa = cosbcosc +sinbsinc cos
Nije texko primetiti da se u oj kriju adicione formule kako za
kosinus zbira, tako i za kosinus razlike. Zato moemo zapisati
cosa = cos(b +c) +sinbsinc(cos +1),
cosa = cos(b c) +sinbsinc(cos 1).
Kako je sinb > 0, sinc > 0, (cos +1) > 0 i (cos 1) < 0, to iz prethodnih
jednaqina moemo zapisati
cos(b +c) < cosa < cos(b c).
Funkcija cos je opadajua na intervalu (0, ), tako da dobijamo b+c > a
u sluqaju b +c , meutim kad je b +c > tada to tim pre vai jer
je a < . Sa druge strane b c (0, ),te dobijamo b c < a. Sve to
moemo obejediniti u nejednakostima
b c < a < b +c,
koje predstavaju nejednakost trougla u izvornom obliku. Kako je
cos(b + c) < cosa = cos(2 a), to moemo zakuqiti b + c < 2 a, jer
kosinus raste na (, 2), a ako je b + c < tim pre nejednakost vai.
Ovako dobijamo nejednakost za zbir stranica u sfernom trouglu.
a +b +c < 2.
Za kraj emo izraqunati koliko iznosi povrxina sfernog trougla.
Pogledajmo najpre sferni dvougao, odnosno deo sfere koji je ograniqen
sa dva velika polukruga koji su pod uglom . egova povrxina srazmerna
je tom uglu, a kako znamo da za qitavu sferu, odnosno za = 2, povr-
xina iznosi 4, to je koeficijent srazmernosti jednak 2.
Ako postavimo sferni trougao primetiemo da je qitava sfera
prekrivena sa 6 dvouglova. Pri tome se povxina trougla kao i emu
centralno simetriqnog lika (i samim tim je jednake povrxine) pokriva
taqno 3 puta. Ako iz toga postavimo jednaqinu dobijamo 4+4 +4 =
(4 2!) +6!, odnosno vai
! = + + .
54 Vladica Andreji
Izmeu ostalog ovo znaqi da je u sfernom trouglu zbir uglova uvek
vei od .