Nkleer Manyetik Rezonans Spektrometreleri

NMR tekniinin temeli, kimyasal bilgiler retmekte kullanl anlabilen manyetik zelliklere sahip olan atom ekirdeklerine dayanr. Her elementin ekirdei bir yk tar. Elememi ekirdek ieren proton ve ntronlar spin edildiinde, ykl ekirdein toplam spini, spin ekseni boyunca manyetik dipol oluturur ve bu dipoln intirinsik bykl, nkleer manyetik moment denilen temel bir manyetik zelliktir. ekirdek iindeki simetrik yk dalm, kendi yapsnn bir fonksiyonudur.

bir i

NMR analizi ile incelenebilecekler:

Bileiin nitelii. Yap ekli ve balanma. Karm bileenlerinin, bileimi. Atomik bileim. Molekl arl. Molekl forml. Polimer bileimi. Polimer dzeni. Molekler hareket. Molekller aras deiim ilemi . Molekl ii deiim ilemi. Dk ve yksek scaklk etkileri.

01. GR NMR ynteminin temeli ekirdein manyetik zelliine dayanr. Bu yntemde n enerjisi elektronlar tarafndan deil ekirdek tarafndan absorplanmaktadr. Atomda bulunan ekirdek kendi ekseni etrafnda bir dnme hareketi yapar. ekirdek pozitif ykl olduu iin ekirdein sahip olduu ykte bu dairesel yrngede hareket eder. Bu yrngesel hareket elektrik akm oluturur. Her elektrik akm evresinde manyetik bir alan oluturur. ekirdek kendi ekseni etrafnda dnd iin asal momentuma da sahiptir. Elektronlarda olduu gibi ekirdeklerde de spin kuantum saylar vardr. ekirdein spin kuantum says I, ekirdekte bulunan proton ve ntronlarn saysna gre deimektedir. Spin kuantum says bir elementin izotoplar iin farkl deerler alr. ekirdekte bulunan ntron ve proton saysna gre spin kuantum saylar belirlenemez. Fakat aadaki kurallarla aklanabilir.

1) ift-ift ekirdek: Ktle ve atom numaralar ift olan elementler. 12C, 16O rnek verilebilir. Cun ekirdeinde 6 proton , 6 ntron bulunur . Bu gruba dahil olan tm izotoplarn spin kuantum saylar I= O dr. 2) a) Tek tek ekirdekler: Ktle ve atom numaralar tek olan elementler. Bu gruptaki elementlerin proton saylar tek, ntron saylar ifttir. 1H, 11B, 19F,31P izotoplar rnek verilebilir. Hin 1 protonunu sfr ntronu vardr. Florun 9 protonu (tek) ve 10 ntronu (ift)vardr. b) Tek-ift ekirdekler: Ktle numaralar tek, atom numaralar ift olan elementler. Bu gruptaki elementlerin proton saylar ift, ntron saylar tektir. 13C, 17O ,33S izotoplar rnek verilebilir. C un 6 protonunu (ift), 7 ntronu (tek) vardr. 2a ve 2b deki elementlerin spin kuantum saylar I= ve bunun tek katlardr. I= 1/2, 3/2, 5/2, 7/2, 9/2 ......gibi 3) ift-tek ekirdekler: Ktle numaralar ift, atom numaralar tek olan elementlerdir. Bu gruptaki izotoplarn ntron ve proton saylar tektir. 2H(D), 10B, 14N, 18O rnek olarak verilebilir. Hin 1 (tek) protonu ve 1(tek) ntronu bulunmaktadr. Bu gruptaki elementlerin spin kuantum saylar tam saylardan olumaktadr. I= 1, 2, 3, 4, ...........................gibi NMR iin nemli baz elementlerin spin kuantum saylar zotop 1 H 2 H(D) 10 B 11 B 13 C 14 N 15 N 17 O 19 F 23 Na 29 Si 31 P 33 S Spin kuantum says 1/2 1 3 3/2 1/2 1 1/2 5/2 1/2 3/2 1/2 1/2 3/2 % Doada bulunma oran 99.98 0.016 18.83 81.17 1.108 99.635 0,365 0,037 100.00 100.00 4.70 100.00 0.74

Bir elementin NMR spektroskopisinin gzlenebilmesi iin I>0 olmas gerekmektedir. Bu nedenle 1. gruptaki izotoplar NMR da aktif deildir. Bir ekirdein asal momentumu, o ekirdein manyetik kuantum saylarna gre deiir. Manyetik kuantum ile spin kuantum arasnda

m =(2I+1) bants vardr. Bu eitlie gre spin kuantum says I= olan olan bir ekirdein m=(2 x 1/2 +1) = 2 manyetik kuantum says vardr. Bu manyetik kuantum saylar bize ekirdein manyetik bir alana girdii zaman yarldklar enerji seviyelerini verir. Manyetik kuantum saylar spin kuantum saylarnn (+) ve (-) deerleri arasnda bulunan btn deerleri alrlar. Ancak iki kuantum says arasndaki fark m yalnz 1 olabilir. Yukardaki rnekte I=1/2 olan ekirdein manyetik kuantum saysnn 2 olduunu bulmutuk. m = +I, ........., -I Bu nedenle m= +1/2 m= -1/2 olabilir (m=1)

Spin kuantum says 2 olan bir ekirdein I=2 ise manyetik kuantum says m=(2 x 2+1) =5 dir. m = +2, +1, 0, -1, -2 Bir atom ekirdei manyetik bir alanda farkl enerji seviyelerine ayrlrlar. Protonun manyetik bir momentumu vardr ve bu momentum vektreldir. Protonun manyetik momenti, manyetik alann yn ile paralel ve anti paralel olarak ynlenir. Bylece portonun iki farkl ynlenmesi olur. Eer protonun manyetik ynlenmesi d manyetik alan ile paralel ise, protonun potansiyel enerjisi daha dktr. Bu olay bir rnek ile aklarsak eer 2H(D) dteryumun I= 1 olduundan m= (2I+1) den m= 3 tr. m = +1, m=0, m =-1. Dteryum manyetik alan ierisine girdiinde enerji seviyesi 3e yarlacaktr.

NMR deneyleri alt enerji seviyesinde bulunan bir ekirdein, manyetik alan ierisinde, dardan verilen bir enerji ile st enerji seviyesine gemesi ile gerekleir. Proton manyetik alan etkisi ile 2 farkl enerji seviyesine yarlr. Alt seviyede bulunan proton (manyetik momenti manyetik alan ile ayn ynde) enerji alarak st seviyeye geer . Yani manyetik

moment manyetik alan il zt ynde olur. Bu olaya spin evrilmesi veya rezonas olay denir. Rezonans olay iin dardan verilecek enerji iki seviye arasndaki enerji kadar olmaldr.02. Durulma Olay: NMR spektroskopisinde rezonans olay sonucunda st enerji seviyesine geen protonun, fazla enerjisini vererek tekrar alt seviyeye dnmesi gerekmektedir. Proton alt seviyeye dnmeden ayn rnekten tekrar sinyal alnmas mmkn deildir. Protonun st enerji seviyesindeyken fazla enerjisini vererek tekrar alt seviyeye dnmesi olayna durulma denir. Durulma iin geen zamana da durulma zaman denir. ki eit durulma vardr. 1) Spin-rg durulmas 2) Spin Spin durulmas Protonun st seviyeden alt seviyeye inerken fazla enerjisini n halinde darya vermesi sz konusu deildir. Bu olay radyo dalgalar blgesinde olanakszdr. zelti ierisinde bulunan gaz, sv, kat, zc molekllerinin hepsine rg denir. Bu molekller termal hareketler sonucu eitli manyetik alanlar meydana getirirler. Bu ykl taneciklerin kendilerine has dnme hareketleri vardr. Bu oluan alanlarn bazlarnn frekans, ekirdein presesyon hareketinin frekansna uyar ve rezonans koulu olutuundan enerji rgye verilir. rgye verilen enerji kinetik enerjiye evrilir. Spin-rg durulmas iin geen zaman T1 10-2-102 arasnda deiir. Spinleri farkl iki ekirdekten bir tanesi st seviyeden alt seviyeye geerken, ikinci ekirdek alt seviyeden st seviyeye geer.Byle bir durumda genel populasyonda bir deiiklik olmaz. Bu olaya spin-spin durulmas denir ve bu olay iin geen sre T 2 dir. Genel olarak T2< T1 dir. Svlarda ve gazlarda T1 ve T2 genelde birbirine eittir. Durulma zamanlar NMR spektrumundaki piklerin genilii ile direk balantldr. Durulma zamannn fazla olmas rezonansn dar bir frekans blgesinde olduunu gsterir ve buda pik geniliinin dar olduunu gsterir. 03. NMR Spektrofotometresi NMR spektrofotometresi 4 ana blmden oluur. 1) Kutup ular arasnda yksek derecede homojen alan ieren mknats 2) Radyo frekans vericisi 3) Radyo frekans alcs 4) Kaydedici rnek (proton ieren herhangidir bileik) homojen alan ierisine koyulur. Daha homojen bir alan elde etmek iin numune dndrlr. Manyetik alanda proton farkl enerji seviyelerine dalr. Radyo frekans vericisi tarafndan oluturulan deiken alan numune zerine gnderilir. Radyo frekans vericisinin oluturduu deiken alann frekans rezonans koulunu

salad zaman enerji absorplanr. Bylece kaybolan enerji radyo frekans alcs tarafndan llerek kaydedici tarafnda sinyal olarak kaydedilir. Bir NMR spekturmu bize u bilgileri verebilir: 1) NMR spektrumunda ka eit proton olduunu 2) Sinyal gruplarnn yerleri protonun trn gsterir (aromatik, alifatik, olefinik) 3) Sinyal gruplarndaki yarlmalar komu gruptaki proton saysn ve ba zelliini verir. 4) Scaklk deitirilerek molekldeki bulunan prosesler belirlenebilir 5) Sinyal gruplarnn altnda kalan alanlarn integrasyonu, protonlarn saylar hakknda bilgi verir. 03.01 rnek Hazrlama NMR spektrometresinde standart olarak genellikle tetrametilsilan (TMS) kullanlr. Bu maddenin standart olarak seilmesinin sebebi ucuz olup almnn kolay olas, kimyasal maddeler ile reaksiyona girmemesi, kaynama noktasnn 15C olduundan spektrum alndktan sonra numunenin hafif stlmas veya zcnn vakum ile uurulmas ile kolayca ortamdan uzaklamas ve 12 tane edeer protona sahip olduundan ok az kullanmnda bile iddetli sinyal vermesidir. CW teknii (deiken dalga) ile alsan NMR cihazlarnda 10-50 mg madde, FT teknii (Forier Transform) ile alan cihazlar iin ise 1 mg madde analiz iin yeterlidir. Numune uygun bir zcde zdrlerek sonra ierisinden alnan 0.5 mL zelti az miktarda TMS ile kartrlarak ap 5 mm uzunluu 18 cm olan NMR tplerine koyulur. zcde seilirken protonunun olmamasna veya tm proteinlerinin dteryumla yer deitirmi olmasna dikkat edilmelidir. Ayrca zcnn polaritesinin numuneyi zmeye uygun olmas da gerekmektedir. Bu parametreler gz nne alnd taktirde CDCl3 bu yntem iin en iyi zcdr. 03.02 Kimyasal Kayma NMR ynteminde protonlar bal olduklar atomlara ve konumlara gre farkl blgelerde rezonans olurlar. Protonlarn evresinde bulunan manyetik alan d manyetik alandan farkldr. Bu nedenle de protonlar farkl frekanslarda rezonans olurlar. Yukardaki moleklde iki tane metil grubu bulunmaktadr. Fakat bu metil gruplar farkl kimyasal evreye sahipler. Metillerden biri direk C atomuna bal iken dieri daha elektro negatif bir atom olan O atomuna bal. Bu nedenle metil gruplarndaki protonlar spektrumda farkl blgelerde rezonans olurlar. Elektronlar ykl cisimler olduklar iin bir manyetik alan uygulandnda ekstra hareket yaparlar ve bu hareket bir elektrik akm oluturur. Bu nedenle de ekirdek etrafnda sekonder manyetik alan oluur. Lenz yasasna gre d manyetik alan, elektron akm ile ikinci bir lokal manyetik alan meydana getirirse, oluan manyetik alann yn d manyetik alann ynne zttr. Bu nedenle ekirdek etrafndaki d manyetik alan (Ho) iddeti azalr. Yani d manyetik alan elektronlar tarafndan perdelenir. Bu olaya perdelenme (shielding) denir. 5

Bir protonun rezonans olabilmesi iin, proton evresinde bulunan lokal manyetik alan (Hlok) nemlidir. Lokal manyetik alan iddeti de perdelenme sabitine baldr. Her protonun perdelenme sabiti farkldr. nk protonlarn kimyasal evreleri ve evrelerinde bulunan elektron younluklar farkldr. Protonlarn Hlok farkl olduu iinde protonlarn rezonans iin farkl frekanslara ihtiya duyulacaktr. Bu nedenle de protonlarn farkl blgelerde rezonans olacaktr. Bu olaya kimyasal kayma denir. Kimyasal kayma iaret ile gsterilir. Her cihazdaki kimyasal deeri farkllk gsterecei iin kimyasal kaymay u eklide formle edebiliriz. = ( numunenin rezonans frekans / cihazn frekans) x 106 Bu forml kullanld srece kimyasal kayma deerleri cihazn manyetik alan iddetine bal olmayacaktr. rnein 60 MHz spektrum alndnda CH3 iin kimyasal kayma hesaplandnda = 141/60= 2,35 ppm olarak bulunurken ayn rnek100 MHz spektrumunda da = 235 /100= 2,35 ppm olarak bulunacaktr. 03.03. Spektrum Yorumlanmas NMR spektrumundaki pikler bize neyi ifade eder? Bu soruya yant verebilmek iin nce unlar bilmemiz gerekmektedir.

1. Bir protonun veya zde protonlarn rezonans pikleri komu protonlar tarafndan yarlr ve bu yarlma says komu protonun saysna baldr. Spin kuantum says I=1/2 olan ekirdekler iin komu proton says n ise pik yarlmasnda gzlenecek izgi says (n+1) dir.I= den farkl olan ekirdeklerde ise yarlma says su ekilde forml edilebilir k=2nI+1

2. Oluan izgilerin iddetler paskal geni ile ifade edilir. Etkileen proton says (n) izgi iddetleri Adlandrma

0 1 2 1 1

1 1 2 1

Singlet Dublet Triplet

3 4 5 6 1 1 6 1

1 4 5 15

3 6 10 20

3 4 10 15

1 1 5 6 1 1

Kuvartet Pentet Hekstet

Bir protonun komu protonla etkileerek onu kaa yaraca k= 2nI+1 formlnden hesaplanacan grmtk. Bu durumu aadaki rneklerle inceleyelim.

C1 atomuna bal iki tane CH3 grubu bal bulunmaktadr. Bu metil gruplar edeer olduundan ve toplam 6 tane protona sahip olduundan C1 protonunu 7ye yaracaktr . Yani heptet bir sinyal verir.

C1 atomuna bal CH3 ve CH2 gruplar bulunmaktadr. Bu iki grubun etkileme sabitler birbirine yakn olduu iin yukardaki forml kullanlabilir. Yani C1 atomuna toplam 5 protonun etkisi vardr. Bu nedenle yarlma says (n+1) den 6dr.

Yukardaki rnekte Cl atomuna bal olan CH2 (C1) grubu komu CH2 (C2) tarafndan 3e yarlr ve Cl atomuna bal olduu iin daha aa alanlarda rezonans olur.C 2 karbonundaki proton toplam 5 tane komu proton tarafndan 6 ya yarlr. C 3 deki protonda C2 deki proton tarafndan 3 e yarlr. Bir baka rnek ise CH3CH2OH dir. En dk manyetik alanda (en solda) gzlenen ve dier protonlarla etkilemeyen pik OH grubuna ait, dier pikler ise CH2 ve CH gruplarna ait

C1 atomuna bal CH3 ve CH gruplar bulunmaktadr. Bu iki grubun etkileme sabitleri birbirinden farkl olduu iin spektrumunda farkl bir grnt olacak. ncelikle CH daki proton C1 i (n+1) formlne dayanarak ikiye ayracaktr. Daha sonra CH3 deki protonlarn etkisi ile oluan her bir dublet izgici tekrar dublete ayrlr. Yani burada bir protonun farkl iki proton tarafndan yarlmas olay gerekleir.

Yukardaki NMR spektrumu incelecek olursak yapda farkl kimyasal evreye sahip CH2 ve CH3 gruplar var. CH2 Oksijene bal olduu iin daha aa alanda rezonans olur ve komu CH3 tarafndan 4yarlr. CH3 ise CH2 tarafndan 3e yarlr.

Bu rnekte ise H1 ve H2 protonu edeer olduu kabul edilirse H1 protonu, H2 protonu ve CH2 protonu ile etkileecek. Eer etkilemeleri ayn olsayd H1 protonu quartet bir yarlmaya urayacakt ( toplam 3 proton olduu iin n+1 den 4 yarlma). Fakat etkilemeleri farkl olduu iin nce H2 protonu tarafndan ikiye (dublet) blnr. Daha sonra bu dublet CH2 protonu tarafndan triplete yarlacaktr. Sinyal grubu ise alt izgiden oluacaktr.

Bir ekirdek etrafnda elektron younluu ne kadar fazla ise (elektron verici bir sbstitent balanmas) meydana gelecek olan alan iddeti de fazla olacandan,kimyasal kayma yksek alanda gzlenecektir. Tam tersi durumda, bir ekirdek etrafnda elektron younluu ne kadar azalr ise (elektron ekici bir sbstitent balanmas) kimyasal kayma aa alanda gzlenecektir. Benzen halkasnn tm protonlar e deer olduklarndan 6 protonda =7.27 ppm de rezonans olur. Fakat halkaya e ekici bir sbstitent baland zaman, halkadaki e younluu azalaca iin protonlarn perdelenmesi azalr. Bu nedenle tm protonlarn kimyasal kayma deerleri dk alana kayar. 9

10