Normalización Linguística e Desigualdade

0
NORMALIZACIN LINGSTICA E DESIGUALDADE As ideoloxas lingsticas na Galiza contempornea Luzia Domnguez
Normalizacin lingstica e desigualdade
NDICE
ndice Agradecementos
INTRODUCCIN
CAPTULO I. LINGUA, IDEOLOXA, GRUPOS SOCIAIS 1.1. O marco terico Visins microsociolingsticas Diversidade, desigualdade e definicins do feito lingstico As ideoloxas lingsticas A produccin e a reproduccin discursiva da sociedade Principios pragmticos xerais Diferenza e distincin Macroestruturas e microestruturas 1.2. O mtodo: A investigacin participante e o confronto de datos O medio social circundante no traballo de campo A rede grupal observada O mtodo para a investigacin participante Datos recollidos e planificacin das entrevistas Triangulacin dos datos CAPTULO II. A CREACIN DUNHA LINGUA LEXTIMA O galego hoxe A historia recente da lingua propia Mudanza sociolingstica, mudanza ideolxica As definicins da lingua Ideoloxa, prestixio e uso de variedades O bilingismo: conflitos e converxencias CAPTULO III. APUNTAMENTOS SOBRE A SITUACIN SOCIOLINGSTICA O contacto de linguas na Galiza Lingua institucional, lingua popular O proceso de substitucin lingstica Competencia lingstica oral e escrita Explorando a competencia oral e uso na mocidade A modernizacin e a mudanza sociolingstica As ideoloxas lingsticas no contexto galego CAPTULO IV. A CONSTRUCIN COMUNICATIVA DO BILINGISMO 2
Luzia Domnguez
4.1. As visins cientficas Prexuzos de investigadores e senso comn Converxencias e diverxencias 4.2. A alternancia e a mestura na construcin da identidade do grupo Converxencias Diverxencias Humor e fronteiras interlingsticas O espaol como lingua allea Alternancia de linguas e ideoloxa lingstica CAPTULO V. UN MODELO PARA O GALEGO A ideoloxa do estndar: purismo e correccin Autorreparacins e termos consensuados Reparacins a outros e humor A distincin do enxebrismo Enxebrismo e correccin diante da cmara A norma como problema ideolxico Reproduccin e resistencia diante da norma lextima CAPTULO VI. CONFLITOS E CONSENSOS ARREDOR DAS LINGUAS 6.1. O galego e o espaol O bilingismo: S galego, ou s casteln? A utilidade do galego A competencia lingstica Converxencias ou diverxencias Novas concepcins sobre o bilingismo? A ideoloxizacin da prctica galegfona 6.2. O galego e os galegos Lingua propia fronte a lingua do libro Galego fino e dominacin social Dignificacin do habitus galegfono? A distincin na definicin do galego CONCLUSINS. A CONTEMPORNEA DESIGUALDADE SOCIOLINGSTICA NA GALIZA
Referencias bibliogrficas Apndice I: Textos referidos no captulo II Apndice II: Criterios de transcricin
Luzia Domnguez
AGRADECEMENTOS Debo amosar o meu recoecemento a Celso lvarez Cccamo (Profesor na Universidade da Corua), quen orientou boa parte da investigacin microanaltica que deu orixe a este libro e, en particular, a tese de doutoramento (lida na Universidade da Corua en setembro de 2000), que constite o seu xerme. Gracias tamn a Mrio Herrero Valeiro e Gabriela Prego Vzquez, que enriqueceron a mia visin da situacin sociolingstica galega. Agradezo tamn as contribucins e apoio da sociloga Cathryn Teasley. Agradezo tamn as ensinanzas recibidas dos integrantes do Seminario de Sociolingstica (no tempo en que eu formei parte del): Manuel Fernndez Ferreiro, Mauro Fernndez Rodrguez, Manuel Gonzlez Gonzlez, Montse Recalde Fernndez, Gabriel Rei Doval, Modesto Rodrguez Neira e Fernando Ramallo. Gracias a Maria do Carmo Leite de Oliveira (que dirixiu, en 1997, a mia primeira aproximacin aos datos da tese), Liliana Cabral Bastos e Maria das Graas Pereira, da Pontifcia Universidade Catlica de Rio de Janeiro, en Brasil. O agradecemento mis sentido para a mia familia, sobre todo os meus pais, Celso Domnguez e Carmen Seco, polo seu apoio incondicional no desenvolvemento das mias investigacins ao longo destes anos. Agradezo moito tamn a colaboracin dos colegas que protagonizan este ensaio, sobre todo a de Sofia, que me abriu as portas do grupo. Gracias por ltimo a todos os informantes que, entre 1992 e 2001, foron obxecto das mias entrevistas e observacins, e que constiten o substrato humano deste libro.
Luzia Domnguez
INTRODUCCIN Este libro pretende contribur comprensin da situacin sociolingstica galega, lndoa desde unha perspectiva particular: o meu foco ser o papel dunha ideoloxa lingstica que reproduce, a travs dos simbolismos da linguaxe, a organizacin desigual da nosa sociedade. Mostrarei como, nas ideoloxas dominantes, as variedades lingsticas -e non s as linguas- son vinculadas a parmetros de prestixio e, en xeral, ao capital material e simblico que posen os grupos e individuos na sociedade. Examinarei o xeito en que, nas ideas e nas prcticas sociais, tales parmetros serven para a clasificacin das persoas e grupos en categoras excluntes como marxinais ou normais, incultas ou cultas, paletas ou modernas. Darei conta do xeito en que as ideas e as prcticas xeran procesos sociais de resistencia ou reproduccin do estatu quo sociolingstico, as como a relacin de tales ideas e prcticas coa mudanza sociolingstica que se produciu na Galiza das das ltimas dcadas do sculo XX. A situacin sociolingstica galega do dito perodo caracterizouse pola mudanza ideolxica e social, onde emerxeron tanto procesos de reproduccin do ideoloxicamente correcto (basicamente, as boas actitudes cara o galego) canto procesos de resistencia ideolxica en diversos sentidos. Isto foi constatado polos estudos cuantitativos (Seminario de Sociolingstica, 1996) e cualitativos (lvarez Cccamo, 1993, 1997, Domnguez 2000, Herrero Valeiro e Domnguez, 2001, entre outros). As, o traballo estatstico do Seminario de Sociolingstica daba conta da normalizacin ideolxica do galego como lingua lextima (Bourdieu, 1982), normalizacin confirmada por estudos posteriores. Polo seu lado, o traballo baseado na anlise de discursos pblicos e privados daba conta da asuncin, mais tamn da resistencia, fronte a esa lexitimidade, e amosaba a complexidade existente na negociacin das identidades sociais; unha complexidade que a cuantificacin necesariamente escurece. Tiamos, aparentemente, unha situacin de crecente normalidade do galego. Mais non se poda esquecer a existencia dun proceso de desgaleguizacin, manifestado sobre todo na mocidade -quen mellores actitudes manifestaba cara lingua. Por iso, de maneira semellante a outros autores neses anos, fxenme unha pregunta en relacin coa situacin sociolingstica no remate do sculo XX: Por que, se se est a consumar a normalizacin do galego nas ideoloxas dominantes, segue a diminur o seu uso? Ademais, tia outros interrogantes que apenas eran considerados nos estudos sociolingsticos: Por que moitos galegofalantes din que non saben falar ben o galego? Por que hai galegofalantes que perciben a normalizacin da sa lingua como unha imposicin? Ao meu entender, o baseamento terico necesario para dar resposta a estas preguntas foi maxistralmente desenvolvida polos traballos do socilogo francs Pierre Bourdieu: o mercado lingstico, a distribucin desigual do capital cultural nas nosas sociedades, a sa relacin coa dominacin social, etc. Atendendo a este autor, ou independentemente del, distintas correntes analticas teen examinado os procesos sociolingsticos producidos e reproducidos no discurso dos actores sociais. As, nos Estados Unidos temos fundamentalmente os traballos da chamada Sociolingstica Interaccional e da Antropoloxa Lingstica. En Europa, hai que destacar a Anlise Crtica do Discurso e a Pragmtica Lingstica. Se ben estas investigacins son terica e metodoloxicamente diferentes, veen converxer, sobre todo nos ltimos anos, na observacin da dominacin a travs do estudo do discurso. Seguindo estas lias de anlise, parecame que as respostas concretas sobre Galiza haba que buscalas no punto de vista do actor social. Non me interesaba o actor experto en lingua ou o poltico, xa que estas sas opinins autorizadas, lextimas, teen sido expresadas e analizadas 5
Luzia Domnguez
desde moitos puntos de vista. Quera, pola contra, coecer o discurso e a ideoloxa producidos desde abaixo e nas situacins informais, as da vida coti. Non se descartaba (e de feito fxose) unha aproximacin aos actores sociais a travs de procedementos mis formais, como a entrevista; as e todo, tratbase de observar, a travs da investigacin participante, as dinmicas sociais no seu desenvolvemento natural, ou sexa, o funcionamento dun grupo en si mesmo, non a partir s da visin expresada polos seus integrantes ou de categoras impostas polo analista.Este tipo de observacin permite desvelar cuestins que, en xeral, son menos visbeis cando se utilizan os mtodos cuantitativos ou outros mtodos cualitativos como as entrevistas abertas e os grupos de discusin. Partindo, xa que logo, da necesidade de observar a comunicacin coti para ultrapasar as inevitabeis reduccins da cuantificacin e as situacins de laboratorio dalgunhas tcnicas cualitativas, coidaba que era de especial interese observar as conductas de persoas novas, pois, como sabido, o sector de poboacin mis relevante de cara anlise da mudanza sociolingstica a mocidade. Para iso gaei acceso a un grupo heteroxneo de mozas e mozos de entre 22 e 26 anos que se reunan na cidade de Santiago de Compostela, colectivo que de xeito inconcreto se autodenominaba como os colegas. O traballo de campo levouse a cabo entre outubro de 1995 e maio de 1996. Seguiuse, como dixen, o mtodo de investigacin participante, que implica a integracin da investigadora no grupo como unha mis, coa participacin nas actividades cotis das persoas observadas. Fxose unha recompilacin de datos baseada en notas de campo e gravacins en audio e en vdeo. Os colegas son os protagonistas da mia anlise. Con todo, teo en conta tamn outros datos, examinados por min e por outros investigadores. Esta diversificacin das fontes de datos permteme facer xeneralizacins arredor dos constructos discursivos e ideolxicos artellados arredor da(s) lingua(s), as como examinar a relevancia sociolingstica que teen as dinmicas ideolxicas da Galiza contempornea. A seleccin dun grupo da idade dos colegas ten a ver coa dispoibilidade dos datos do Mapa Sociolingstico Galego (os colegas estaran no grupo de menor idade do Mapa), as como da particular situacin que viviron as persoas desta idade: andaban pola pubertade ou a mocidade na altura de 1980-1985, anos en que se produciu unha modificacin importante na poltica lingstica 1 . este o primeiro grupo itario que recibe de forma xeneralizada o galego como lingua da escola, ben que anda de xeito desigual; polo tanto, son os primeiros que teen un contacto real co galego culto. Asistiron, nos sensibles anos da primeira xuventude, redefinicin pblica das linguas do pas, redefinicin que parecen ter moi asumida, se confiamos nos resultados actitudinais. Entrementres, tamn foron os primeiros que masivamente aprenderon o casteln, e non o galego, da boca dos seus pais; ou, no seu caso, aprenderon un falar mesturado de hoxe est fortemente estigmatizado. Na Galiza dos noventa producranse xa modificacins significativas no tratamento oficial do galego. Durante esta dcada, os estudos macrosociolingsticos apoiados polas institucins (en particular, o Mapa Sociolingstico Galego, en diante MSG) proporcionaron un exame xeral da situacin. Segundo estes resultados, o galego segua localizado nas posicins mis desfavorecidas do espacio social e vinculado ao mundo rural. Nas anlises constatouse o que xa se via salientando desde outras pticas: o mis preocupante era a cada interxeracional do idioma, moito
As Normas do Instituto da Lingua Galega e a Real Academia Galega publcanse en 1982. A Lei de Normalizacin Lingstica foi aprobada no 83. De 1979 o ADecreto de Bilingsmo onde se establece o ensino das materias de Lingua e Literatura galegas. En 1983 decrtase, para Preescolar e o primeiro ciclo de ensino bsico, o uso da Alingua materna predominante entre o alumnado. En 1985 crase a RTVG, cunha programacin predominantemente en galego. As, a dcada dos oitenta do pasado sculo foron os anos Ado cambio no que atinxe poltica lingstica. Sobre a vindicacin e recoecemento da lingua galega como tal lingua, pdense consultar perspectivas diferentes. Por exemplo, os estudos de Mario Paz (1998), Monteagudo (1999) ou Vzquez Corredoira (1998). Luzia Domnguez
1
menos presente como lingua inicial e habitual entre os falantes mis novos da mostra. O uso e a transmisin do galego depende destas persoas e doutras mis novas (como as que recentemente estudou o Seminario de Sociolingstica). Tamn delas depende a transmisin dunhas determinadas ideoloxas lingsticas. E tanto as ideoloxas como a primeira lingua son esenciais para a continuidade ou inversin do proceso de substitucin lingstica constatado xa en 1983 por Fernndez Rodrguez (vide Fernndez Rodrguez, 1983, 1993). A cuestin do prestixio e a ideoloxa lingstica albscanse, ao meu entender, como puntos esenciais para desvelar as compoentes do proceso. A chamada normalizacin introduce oficialmente o bilingismo no pas. Porn, implica isto a equiparacin real entre galego e casteln na visin dos usuarios das linguas? )Cales son as normas comunicativas que regulan o uso das das linguas na nova situacin? Cal a relacin destas normas co prestixio das variedades? posbel unha normalizacin bilinge? Estn espaol e galegofalantes en condicins de igualdade? No que atinxe ao galego en si: Cal a resposta prctica da mocidade a unha situacin que necesariamente implica -coma no caso de calquera lingua lextima-, distincins xerrquicas entre os diversos falantes da lingua propia? Quen fica embaixo na desigual distribucin do novo capital lingstico? Ao atender ideoloxa lingstica como vinculada s estruturas de desigualdade e prctica lingstica coti, a mia perspectiva desenvlvese nun terreo de investigacin introducido na Galiza hai pouco tempo. Fronte mis tradicional observacin de actitudes (concepto amplamente usado pola Sociolingstica e a Psicoloxa Social), este mtodo combina os datos comunicativos cunha comprensin global das condicins macroestructurais, aportando unha ollada crtica sobre a orixe socio-histrica de tales actitudes 2 . Estas sern substitudas, na focaxe analtica, polas ideoloxas, concepto mis adecuado para referir, non s as visins socialmente maioritarias dos feitos (socio)lingsticos, senn sobre todo as representacins hexemnicas dos mesmos, quer dicir, aquelas que reproducen, ocultan ou lexitiman a dominacin social 3 . Por outro lado, dixase aberta a posibilidade de que as ideoloxas lingsticas que emerxen na prctica social non reproduzan sempre (ou s) ideoloxas dominantes. Entndese a construcin ideolxica como un proceso dinmico e relacionado con necesidades prcticas e cotis. As, no canto de ofrecer s unha descricin baseada en categoras pechadas, estas achegas aspiran a revelar a multiplicidade significativa da praxe social.
Algunhas investigacins recentes introducen a ideoloxa como un conceito diferente das actitudes, mis antigas na nosa sociolingstica. As categorizacins que aqu utilizo, segundo se reflicte no primeiro captulo, son diferentes, e, polo tanto, as mias Aideoloxas coinciden en moito con esas Aactitudes. 3 Son hexemnicas as ideas que o conxunto da sociedade coece e recoece como verdades. A nocin de Gramsci. Para a sa aplicacin Sociolingstica, vide Woolard 1985. Desde a Anlise Crtica do Discurso, pdese consultar Fairclough (1995). Sobre o controvertido concepto de ideoloxa, pdese consultar Sampedro 1997, ou a recompilacin de Eagelton 1994. Luzia Domnguez
CAPTULO I LINGUA, IDEOLOXA, GRUPOS SOCIAIS Este un captulo terico e metodolxico que encadra a investigacin desenvolvida nos seguintes. Trtase s dunha orientacin xeral para a contextualizacin da investigacin, na que evito profundar en certas cuestins tericas e metodolxicas que poden ser interminabeis para lectores non especializados. Os aspectos salientados neste captulo, e algn outro que introduzo nos seguintes, indican cal o meu punto de vista como cientfica e, polo tanto, cal a mia posicin ideolxica diante dos feitos que examino. Xa que de ideoloxas se trata, parto dun postulado fundamental, o alicerce do traballo que a lectora ou lector ten nas mans: non hai ciencia sen ideoloxa, a inocencia ou a obxectividade non existen nun sentido estrito. Un cientfico ou corrente de pensamento que afirme ser obxectiva ou non ideolxica estar sempre agochando, en funcin de intereses concretos, a propia ideoloxa. As, canto menos ideoloxizada se considere a si mesma unha investigacin, mis posibilidades ter de non ver os propios condicionamentos ideolxicos; en maior medida ocultar os intereses e as ideas que a sustentan e, polo tanto, mis posibilidades ter de caer na manipulacin das conciencias. Este , xa que logo, o meu punto de partida: clarexar a mia posicin, as mias premisas, as correntes cientfico-ideolxicas s que me afilio. Logo diso, non exclo o enriquecemento da mia investigacin por medio de olladas ideoloxicamente diferentes ou contrarias mia; de feito, tentei que elas me serviran para cuestionar e repensar as propias mediacins ideolxicas. Este , ao meu ver, o baseamento dun traballo cientfico: non a negacin da propia ideoloxa, senn a continuada reflexin e revisin da mesma, o que fai posbel unha aproximacin mis realista ao mundo observado. cousa da lectora ou lector xulgar o resultado desta mia aproximacin. 1.1. O marco terico Visins microsociolingsticas A presente investigacin parte das achegas de diferentes disciplinas. Dentro da Sociolingstica cmpre destacar a Sociolingstica Interaccional, fundada por John Gumperz, se ben tiven en conta tamn contribucins doutras orientacins sociolingsticas. Por outra banda, a mia perspectiva ntrese da Antropoloxa de corte interaccional e da Pragmtica, que en diversos aspectos partillan as ideas da Sociolingstica Interaccional. Estas correntes achan, as mesmo, moitos puntos de confluencia coa Anlise da Conversa (AC), orixinada nunha Socioloxa microsocial chamada Etnometodoloxa (Garfinkel 1967). Igualmente dentro da anlise sociolxica, preciso que me refira ao socilogo Ervin Goffman, que influu en todas estas disciplinas; tamn como a Anthony Giddens e Pierre Bourdieu quen, desde opinins moitas veces diverxentes, atenden tanto ao microsocial canto ao macrosocial. Por ltimo, o meu exame do discurso ten en conta visins procedentes da Anlise Crtica do Discurso (ACD), encadrada nunha corrente analtica centrada sobre todo no discurso pblico e que parte do lingista Halliday. As devanditas lias de anlise sociodiscursiva estiveron ausentes da Sociolingstica galega at a ltima dcada do sculo XX. A investigacin microsociolingstica, particularmente a orixinada na Sociolingstica Interaccional de Gumperz (1982a, b), foi introducida no pas polos traballos de lvarez Cccamo (1990, 1991, 1993, 1996a, 1996b, 1997). Este autor estudia o discurso pblico para revelar ideoloxas lingsticas, estabelecendo conexins entre os procesos microsociais e macrosociais. Continan a observacin de ideoloxas os traballos de lvarez Cccamo (2000) Domnguez (1996, 2000, 2002, 2003), Herrero Valeiro (2000b) e Herrero 8
Luzia Domnguez
Valeiro e Domnguez (2001). Aqu atndese relacin entre prcticas de fala, ideoloxas lingsticas e identidades sociais a partir de datos conversacionais e, no ltimo caso, tamn estatsticos. Na mesma lia de anlise mais sen atender primeiramente s ideoloxas, Prego Vzquez (1994, 1996, 1998b) examina o fenmeno discursivo dos releos en feiras rurais de Bergantios. Esta autora olla tamn, entre outras cuestins, a negociacin de identidades a travs de variantes do galego ou da alternancia galego-espaol (Prego Vzquez, 1998b, 2000 e 2003). Outros investigadores seguen na Galiza lias microanalticas, conectadas de xeitos diversos coa anterior. Entre eles, pdese destacar a perspectiva etnogrfica e sociolingstica de Rodrguez Yez (1994, 1997). Tamn estn relacionados coa focaxe do presente libro as contribucins de Argente e Lorenzo (1991) ou Argente e Payrat (1990), centradas na alternancia e interferencia entre galego e espaol. Mis lonxe do mtodo que emprego nesta pescuda, diversas achegas examinan a situacin sociolingstica, ou o discurso sobre a lingua, desde pticas vinculadas microanlise. Por exemplo, pdese destacar o traballo de Herrero Valeiro (1993, 1997, 2000a, 2003), que analiza diversos aspectos da institucionalizacin do galego a travs do discurso. Tamn temos a achega de Recalde Fernndez estigmatizacin da gheada entre os xoves (Recalde Fernndez, 1994, 1995) e, mis tarde, o seu estudo do discurso especializado sobre este mesmo fenmeno (Recalde Fernndez, 2003). Para rematar, pdese facer referencia perspectiva de de Iglesias lvarez (2002) e Iglesias lvarez e Ramallo (2003), as como ao ltimo traballo do Seminario de Sociolingstica (Seminario de Sociolingstica, 2003). Fra do contexto galego, algunhas investigacins sociolingsticas que atenden interaccin cara a cara observan as prcticas comunicativas de grupos de mozos e mozas, e conflen ao sinalar a construcin contextualmente situada das identidades xuvens, interpretbel dentro das dinmicas grupais, mais tamn en relacin cun mbito social mis amplo. Entre elas salientara a achega de Pujolar (1997a, b) en Catalunya e a de Rampton (1995, 1998) no Reino Unido. Estes autores utilizan un concepto similar (crossing en Rampton, travestisme ou transetnicisme en Pujolar). Trtase da transgresin das fronteiras normais entre identidades sociais e cdigos ou variedades lingsticas. Como se ver, este concepto resulta til para a mia anlise. As mesmo, fronme de considerbel utilidade as investigacins de Calsamiglia e Tusn (1980) e Woolard (1989), tamn centradas en grupos novos. Non se reflicten nesta sntese moitas das achegas, mis ou menos inclubeis baixo o rtulo da Sociolingstica, que se teen desenvolvido no noso pas en relacin coa lingua e a sociedade, tanto en xeral como en mbitos concretos. Referireime no seu momento a algunhas delas, mais non vou profundar aqu na abondosa bibliografa sobre o tema. Para unha visin xeral das tendencias actuais, pdese consultar o monogrfico de Fernndez Ferreiro e Ramallo (2003). Diversidade, desigualdade e definicins do feito lingstico Entre os casos onde est implicada a dominacin a travs da linguaxe, as situacins de contacto de linguas foron amplamente estudiadas. Para estes casos aditase observar que existe unha diferenza de prestixio, habitualmente asociada estandarizacin, entre as linguas en contacto (a LA, alta e a LB, baixa). Na actual Europa dos Estados, tendentes organizacin supraestatal, esta distincin d lugar a conflitos, debido emerxencia dos nacionalismos intraestatais nun contexto onde moitas pequenas linguas desapareceron ou estn a ser substitudas. Na normalidade democrtica europea, a reivindicacin dos dereitos lingsticos e a emancipacin dos pobos son lextimas (Blommaert e Verschueren 1992), anda que na prctica os Estados limiten estas reivindicacins en diversa medida. Un dos problemas que xorden cando se aborda unha planificacin orientada normalizacin da LB radica no bilingismo. Para algns, debe ser xeral na sociedade e non 9
Luzia Domnguez
diglsico. Para outros, esta unha pretensin falaz que oculta a continuidade do conflito sociolingstico e que conduce a LB substitucin pola LA. As, no caso do cataln, Vallverd (1981), entre outros, salienta a extensin do idioma nun contexto bilinge, en tanto Ninyoles (1972) ou Aracil (1982 [1966]) consideran o mito do bilingismo como unha visin deformadora que s beneficia aos castelanfalantes (as, Aracil 1982[1965], 1982[1979], propn o paradigma normalizacin versus substitucin). Paralelamente multiplicacin das nacins sen Estado nunha Europa anda baseada no estado-nacin, en frica imponse un modelo non cuestionado (o da lingua nacional, vide Blommaert e Verschueren 1992, Spencer 1985) que recurrentemente provoca novos problemas, debido sa falta de adecuacin s sociedades africanas. Para Calvet (1993), a xestin do plurilingismo que se elabora no laboratorio do lingista e no gabinete do poltico (in vitro) debera estar en concordancia coa xestin prctica e coti do pobo (in vivo). O contrario, segundo este investigador, leva con frecuencia ao fracaso das polticas lingsticas e cuestionbel desde un punto de vista democrtico. Moitas veces a autosuficiencia dos pobos africanos a respecto das linguas europeas significa que as linguas nacionais ou oficiais deses pases non poden competir cos idiomas dominantes. Deste xeito, no caso de os seus falantes non teren acceso a tales idiomas, ficarn confinados nun gueto lingstico e cultural, socioeconmico e poltico (Spencer 1985). Para Robinson (1996), os principais problemas derivan do feito de que non se presta suficiente atencin s organizacins locais, baseadas nunha sociedade tradicional transformada por efecto da modernizacin. A problemtica destacada por estes autores parceme en dous aspectos aplicbel a contextos de emerxencia das pequenas linguas lextimas dentro dos Estados europeos: por unha parte, a competitividade desas linguas no mercado lingstico internacional pode ser importante para os seus falantes, xa que incide sobre a utilidade real que estas teen e sobre a relacin da lingua coa clase social. Por outra parte, o desmantelamento das comunidades locais en beneficio dunha sociedade que segue o modelo do capitalismo moderno un proceso que anda contina en reas perifricas europeas. A sorte das variedades locais depender en boa medida destas mudanzas estructurais, as como das actitudes que, nun contexto de globalizacin da cultura, tean os falantes cara a elas. Desde o punto de vista da planificacin lingstica, diversas investigacins fan fincap nos problemas derivados da estandarizacin polas diferenzas de prestixio e identidade que implican os vernculos, quer dicir, as falas que fan parte das culturas locais (por exemplo, Balbir, 1990; Barbot, 1990; Robinson, 1996; Wald, 1985). Tense salientado repetidamente que a recuperacin dunha lingua minorizada pasa necesariamente pola estandarizacin, asociada funcin simblica de representacin dunha identidade tnica. Efectivamente, non hai dbida da importancia dos feitos simblicos en relacin coa supervivencia das pequenas linguas. Fishman (1979 [1972]: 51) indica que a estandarizacin o medio para acadar actitudes autonmicas a respecto dunha lingua 4 . Os diccionarios e gramticas representan esta autonoma da lingua en relacin a outras linguas, ao tempo que a cultivan e desenvolven. Trtase dunha creacin dos profesionais da lingua, mais a sa importancia afecta a toda a sociedade. O simbolismo do estndar, que representa o mellor desa lingua autnoma e unificadora da identidade colectiva, leva os peritos da lingua a unha imaxe falsa do seu obxecto de estudo, como algo uniforme ou para o que se desexa a uniformidade (Cameron, 1995; Taylor, 1990, entre outros). Segundo Ferguson (1975:24), esta posicin obvia que a linguaxe variada por natureza e que consubstancial aos individuos e s comunidades o uso de complexos repertorios de conducta lingstica. Le Page (1988) considera o nacemento e afianzamento dun estndar como
4
As traduccins son mias.
10
Luzia Domnguez
un feito mis ideolxico que emprico. A existencia de grupos lingsticos, sexa cal for o parmetro de variacin que os caracteriza (linguas, dialectos, sociolectos, etc.) non unha realidade obxectiva e estbel. Ao contrario, depende de que os falantes os perciban como existentes e adecen a sa conducta aos parmetros grupais (vide tamn Bolinger, 1975). En consonancia con esta ltima achega, Anderson (1983) ou Hobsbawm (1992) analizan o desenvolvemento das linguas nacionais coma un fenmeno asociado reorganizacin socioeconmica operada na creacin dos Estados modernos, nos cales a alfabetizacin e a cultura de masas teen unha importancia fundamental. Estes dous trazos seran, con algns outros, cruciais na comprensin do que son as linguas nas sociedades modernas. Doutro lado, dentro da configuracin de prestixio asociado ao estndar emerxe un xuzo ideolxico (ou actitudinal) que opn valorativamente dialectos e linguas, formas de fala incultas e cultas, boas e ms, correctas e incorrectas (por exemplo, Andersson e Trudgill, 1990; Calvet, 1974; Harris, 1987). Este xuzo est vinculado autoridade e lexitimacin social apoiadas nunha competencia na lingua formal. En situacins xa estabilizadas, atpase interiorizado e naturalizado, xa que forma parte da aprendizaxe cultural (Bourdieu, 1982; Cameron, 1995, entre outros). Tales ideas non son separabeis dun conxunto de premisas ideolxicas vinculadas ao estndar, a ideoloxa do estndar (Milroy e Milroy, 1985). Os movementos de liberacin das pequenas nacins e as sas linguas adoitan partir de premisas idnticas s que fundamentan a estabilidade das grandes linguas nacionais, de maneira que a defensa das pequenas linguas se basea a mido nos mesmos prexuzos que a das linguas grandes (Tusn 1990 [1984]). O que nun principio semella xurdir como cuestin de clase no sentido de acabar coa marxinacin dunha determinada poboacin (e onde a clase confle coa etnia), acaba sendo unha cuestin de clase no sentido dun estndar superposto s demais variedades. A etnia, como cultura popular, coas variedades que constiten a fala coti, non experimenta o que se pretenda fose un troco substancial desde a previa situacin de desprestixio (inciden nisto Eckert, 1983; ou Urla, 1993). Un exemplo que pode compararse coa situacin do galego encanto ao discurso poltico sobre a lingua do Haugen (1966), ao explicar a situacin do noruegus entre 1910 e 1930. Nun marco de emerxente nacionalismo, o Partido Laborista achgase cuestin de clase de forma semellante a como o fixo o galeguismo, con races ideolxicas no Romanticismo e cunha perspectiva orientada a lograr o apoio popular . No discurso referido por Haugen considrase que existe un conflito de clase entre un campesiado nativo e unha burocracia fornea; dicir, nas clases baixas est a identidade tnica do pas e as clases medias vencllanse a unha etnicidade estranxeira e dominante. En relacin estandarizacin, o Partido Laborista propn unha lingua escrita baseada na linguaxe popular, como sinala Haugen, mis prxima s clases que lle proporcionan votos. A estandarizacin pon en escena a cuestin da clase, xa que codificar unha lingua popular como lingua culta supn sempre, nalgunha medida, elaborar unha linguaxe adecuada clase media e cultura lextima, dicir, diferente en formas e contidos linguaxe popular. A postura dos grupos que han de configurar as ideoloxas dominantes ser relevante no atinente ao xeito en que se vai artellar a intervencin institucional sobre a lingua. Polo tanto, anda que se poida observar o conflito de clase como unha oposicin colonizados/colonizadores (correlativamente, lingua dominante/minorizada), non se debe obviar que en calquera nacin lexitimada como tal se dar o mesmo conflito de clase dentro da nacin e imbricada na sa lingua propia. No atinente s chamadas variedades internas das linguas, as investigacins realizadas revelan, por unha parte, a funcionalidade expresiva desta separacin entre variedades e, por outra, a pertinencia da desigualdade. Romaine (1996 [1994]:96) fai notar, na sa revisin de estudos da Sociolingstica variacionista, que un dos achados mis importantes da Sociolingstica 11
Luzia Domnguez
cuantitativa a interseccin do contnuum social co estilstico, isto , se un trazo ocorre mis frecuentemente na fala da clase obreira, ocorrer mis frecuentemente na fala informal de todos os falantes. En relacin con este feito, o socilogo Bernstein (vide Bernstein, 1989) flanos da existencia dun cdigo restrinxido e dun cdigo elaborado. O primeiro constituira unha variedade mis expresiva e solidaria (ou grupal), formal e conceptualmente menos complexa, usada polas clases baixas. O segundo sera empregado pola clase media, que ademais contara co cdigo restrinxido. O cdigo elaborado vira asociado educacin formal e acompaara o desenvolvemento dun pensamento individualista e con alto grao de abstraccin. Por moito que a achega de Bernstein fose extensamente criticada, sen dbida d conta dunha distribucin das formas de fala que expresa a desigualdade social. Esta teora lvanos a considerar os mbitos especficos e a necesaria educacin formal asociados ao uso correcto e adecuado do estndar. Esta variedade regularizada non s un compendio de diccionarios e gramticas, senn un conxunto de prcticas lingsticas vinculadas, pola mesma praxe social, a determinados grupos sociais e a contextos de interaccin concretos. Entendido desta maneira, o estndar o xeito de falar que serve para a comunicacin en contextos cultos e formais; mais s ten unha actuacin socialmente exitosa nesas situacins a persoa que previamente accedera a unha boa formacin escolar no cdigo elaborado e, como sinala Bernstein, que estea preparada pola sa primeira educacin para a aproveitar. As pois, se os diferentes mbitos de interaccin implican a posesin de diferentes bens no mercado lingstico (Bourdieu 1982) unhas ou outras posesins tern diferentes niveis de prestixio e, polo tanto, implicarn diferenzas entre as persoas interactuantes. Desde unha perspectiva variacionista (vide Labov 1966, 1972 a, b), o prestixio das variedades e variantes (xeralmente medidas na variacin fonolxica), xunto coas actitudes da comunidade cara a elas, considranse esenciais para a estabilidade e a mudanza nos usos lingsticos. Por outra banda, concbese a xuventude coma o grupo social mis importante para observarmos a direccin do cambio sociolingstico; as e todo, tense en conta que existen actitudes e usos propios desta idade, que poden desaparecer na vida adulta. Por ltimo, relacinase o carcter simblico de determinadas variantes como identificadores grupais supervivencia das mesmas pese s diferenzas de prestixio que as distinguen do estndar (prestixio encuberto). Nas clases baixas acostuma existir maior variacin lingstica en funcin de parmetros rexionais, tnicos, etc. (Fishman 1979 [1972]). Na mia opinin, esta variacin revela nalgunha medida a independencia que, respecto dos efectos uniformizadores da alfabetizacin e a cultura de masas, teen as culturas das clases dominadas, en xeral mis fortemente asentadas nunha cultura local que as clases medias. Neste sentido, e en relacin coa modernizacin, indica Fishman que a urbanizacin da sociedade non implica s unha tendencia cara uniformacin lingstica, senn tamn unha combinacin do tradicional e o moderno e unha nova diversificacin dentro do mbito urbano. Como xa observou Labov (vide Labov, 1972a, b), tamn Romaine (1996 [1994]), Milroy (1980) ou Grillo (1989), entre outros, aluden supervivencia das variedades locais en contextos europeos. Estas non sempre desaparecen pola presin do estndar: poden permanecer e ser reforzadas como sinal de identidade dun grupo dado. Este feito perpeta as distincins de prestixio entre falas e estndar, mais tamn o factor esencial para o mantemento da glotodiversidade e un ndice de resistencia fronte cultura lextima. Outra cuestin, sinalada por Weinreich (1953: 177-189) para os casos de contacto lingstico, a estigmatizacin das variedades interferidas. Este proceso xurde cando nace o estndar dunha lingua que experimentou un proceso de contacto, co resultado dun alto grao de interferencia lingstica. Di Weinreich que unha lingua sen estndar pode ver acentuada a sa 12
Luzia Domnguez
recepcin de formas doutra lingua debido indiferenza dos propios falantes cara a tales erros. O mesmo acontece se as e os falantes perciben a sa como unha lingua fortemente fragmentada en dialectos (percepcin que, segundo Fernndez Rei (1990), se acha moi extendida na Galiza). Pola contra, factores como a escolarizacin nunha lingua estndar transmitirn unhas actitudes especficas respecto pureza da lingua, que acostuman limitar a interferencia. A pesar da relevancia destes actitudes, para este autor a lealdade lingstica non sempre se manifesta nunha actitude purista. As, refire Weinreich a existencia de conductas anti-intelectuais entre a xuventude, conductas que carretan o antipurismo, mais non deslealdade. Viamos, polo tanto, a competitividade das variedades nun mercado lingstico, onde a alfabetizacin, a urbanizacin e a cultura de masas asociadas modernizacin da sociedade semellan ameazar tanto as pequenas linguas como as variedades locais. Por outra parte, comentouse que o potencial simblico das variedades, como aglutinadoras da identidade colectiva, pode implicar a sa reivindicacin ou, simplemente, o mantemento do seu uso a pesar dos efectos uniformizadores. As mesmo, referinme aos efectos de desigualdade implicados na construcin dunha lingua segundo os parmetros da ideoloxa do estndar, includa a estigmatizacin das variedades usadas polas clases dominadas (falas vulgares, dialectais ou interferidas). Sern cuestins a retomar na anlise, xa que me parecen esenciais para entender a mudanza sociolingstica e a pertinencia das ideoloxas no contexto galego. As ideoloxas lingsticas Ao longo dos anos noventa do pasado sculo, o estudo da ideoloxa lingstica cobrou unha considerbel relevancia no traballo interaccional da Antropoloxa, as como en certas visins da Sociolingstica e a Pragmtica Lingstica. As, desde a Antropoloxa, autoras e autores como Gal (1993), Hill (1985, 1992) ou Silverstein (1979, 1992) prestaron atencin s estratexias comunicativas e s formas lingsticas como construcin ou reproduccin de ideoloxas lingsticas. Nunha visin en xeral mis sistemtica da organizacin dos feitos lingsticos, a Anlise Crtica do Discurso (ACD) aproxmase anterior corrente na sa observacin da dominacin social. O seu enfoque cntrase na relacin entre linguaxe e ideoloxa que se manifesta nas formas do discurso, particularmente o discurso pblico (vide, por exemplo, Fairclough, 1995; ou a recompilacin de Pedro, 1997). O concepto de ideoloxa lingstica , coma o de ideoloxa, discutido (vide Woolard e Schieffelin 1994, Woolard 1992). Entndese en xeral que non algo s terico, senn dalgn xeito presente nas prcticas sociais: o coecemento o alicerce da praxe, mais tamn se produce e negocia nela. Con esta postura sguese unha lia xa adoptada pola Etnografa do Fala (Hymes 1972, por exemplo) ou a Sociolingstica Interaccional (Gumperz 1982a,b, 1992), onde as ideoloxas non reciban unha atencin especial. A Antropoloxa e a ACD inciden no carcter mediado do coecemento social e na reproduccin interaccional de estructuras de dominacin; por iso que se interesarn polo concepto de ideoloxa e a sa operatividade na anlise interpretativa das prcticas comunicativas. Neste sentido, achegas das das tendencias, como certas contribucins da Sociolingstica e a Socioloxa, concordan ao destacaren a naturalizacin das ideoloxas. Cando se naturalizan, as visins ideolxicas son presentadas como verdades universais, obxectivas e neutrais, vinculadas ao interese xeral, non ao dun grupo particular (Van Dijk 1998, Gal e Woolard 1995, Heritage e Greatbatch 1991, Heritage 1985, Joseph e Taylor 1990, Silverstein 1979, Wodak 1989, entre outros). O problema analtico xurde cando se observa que a ideoloxa, ao se facer natural, aproxmase ao senso comn ou cultura, praxe tanto como ao pensamento social, cousa que a converte nunha nocin escorregadiza. natureza prctica ou terica do ideolxico vinclase o problema da reflexin, a consciencia 13
Luzia Domnguez
dos falantes en relacin s sas prcticas comunicativas: a ideoloxa lingstica algo do que as persoas son conscientes, algo sobre o que reflexionan? Este interrogante relacinase co concepto de intencin, moi discutido na Socioloxa (explcao Giddens 1987 [1967]) e esencial na Pragmtica (por exemplo, Austin 1962, Grice 1975, Sperber e Wilson 1986). Desde o punto de vista de que parte este traballo, as accins comunicativas orintanse s estructuras sociais, de maneira que moitas veces van dar lugar a conductas lexitimadas por ideoloxas dominantes. Tales ideoloxas son reproducidas na praxe con ou sen a consciencia das persoas. E, desde logo, sen que sexa doado para a analista discernir sempre entre o intencional e o automtico, entre a consciencia e as rutinas da vida prctica. As prcticas comunicativas poden ser traducidas a idearios ou consignas. No entanto, non necesariamente as persoas van pensar ideas ou consignas, xustamente porque a operatividade social das ideoloxas maior cando fan parte dun saber mis practicado que racionalizado, un coecemento que, por normal, non precisa ser explicado. A falla de cuestionamento non procede s da ocultacin ideolxica, da capacidade da ideoloxa para deformar a visin dos feitos; tamn o resultado da operatividade deste pensamento difuso como fundamento eficaz das accins mis comns. Consciencia versus rutinizacin inconsciente, conceptualizacin terica versus prctica social, ambas dicotomas adoitan aparecer, para quen analiza a prctica social, como categoras difciles de discernir, e tal vez non necesariamente discernbeis para conseguir unha anlise adecuada da ideoloxa. Anda as, resulta evidente que moitas veces unha racionalizacin sobre os feitos necesaria para as persoas e os grupos; como tamn sabido que as elites producen un discurso polo que estenden unha visin da realidade acorde cos seus intereses. Neste sentido, hai que salientar a funcionalidade social da ideoloxa manifestada en idearios e consignas; tiles como un conxunto de ideas que explican, xustifican ou agochan os feitos sociais. Tales idearios atinxen representacin do ns e do eles identitario e fan parte da construcin colectiva dos grupos sociais, aln de se vincularen aos intereses deses grupos (vide, por exemplo, Van Dijk, 1998). Dentro dos simbolismos da identidade grupal, a lingua un elemento fundamental. As ideoloxas lingsticas producidas e reproducidas en sociedade fan parte tanto das prcticas como das teoras e, en consecuencia, podern ser examinadas nas diversas modalidades de discurso, do mis pblico e terico xerado polas elites culturais e polticas, at o mis privado e automtico do da a da dos diversos grupos sociais. Nos variados terreos discursivos, a ideoloxa lingstica opera tanto como baseamento para a accin comunicativa canto como explicacin da accin e da realidade social atinente aos feitos lingsticos. As mesmo, a ideoloxa lingstica emerxente nas prctica poder reproducir ideoloxas dominantes, que adoitan ser reflectidas e xeradas no discurso sobre a lingua creado polas elites; ou poder cuestionar ou inverter tales ideoloxas, tanto de maneira implcita como explcita. Para rematar, se se acostuma dicir que o individuo ten unha ideoloxa, desde o meu punto de vista cmpre relacionar esta nocin coas colectividades mis que cos individuos, as como coa multiplicidade da identidade social e as entidades colectivas. O mesmo que lingua e identidade non son na prctica realidades uniformes nin para as persoas nin para os grupos, a ideoloxa non nica para unha sociedade. Se simplificamos a cuestin, podemos dicir que existen ideoloxas dominantes, como tales asociadas de diversos xeitos estabilidade do sistema de desigualdade; e existen ideoloxas non dominantes, que se afastan das dominantes ou as inverten, que as reproducen ou son reproducidas por elas, en xeral, esto ltimo, en beneficio dos grupos ou clases dominantes. Hai, sobre a lingua, diversos saberes, racionalizados en maior ou menor medida, que conviven mis ou menos harmnica ou conflitivamente para dar conta dunha realidade social sempre mltiple e sempre estructurada sobre a desigualdade. A produccin e a reproduccin discursiva da sociedade A comprensin dos procesos sociais implicados na construcin de ideoloxas leva a 14
Luzia Domnguez
cuestionar, na lia do dito mis atrs, unha serie de ideas considerabelmente extendidas sobre a linguaxe, a ideoloxa e a identidade social. As, convn salientar que: a) A ideoloxa sobre a linguaxe non esttica nin nica, nin hai unha ideoloxa natural ou obxectiva sobre os feitos lingsticos. Pola contra, esta fai parte dos procesos sociais e, coma eles, emerxe de formas diversas en distintos contextos. Esta variacin depende non s das diferentes identidades ou grupos que hai na sociedade, senn tamn das diversas funcins comunicativas locais e, en xeral, da resolucin e/ou racionalizacin de conflitos e circunstancias cotis nas que a identidade social (anda que non s ela) relevante (Gal 1993). Desde as estratexias concretas reflectidas na estructura discursiva at as concepcins socialmente aceptadas do que son as identidades e as linguas, multitude de factores microsociais e macrosociais conflen para construr en cada situacin concreta a definicin do real mis axeitada. En calquera caso, calquera representacin ideolxica nalgunha medida reduccionista, pois o propio pensamento racional o . b) A lingua non Unha, nin unvoca a sa relacin coa identidade social. Fronte s definicins dominantes das linguas nas nosas sociedades, neste traballo revsanse distintos sentidos sociais que as mltiples variantes e variedades lingsticas poden producir e reproducir. Doutro lado, mostrarase que s veces os sentidos creados expresan unha visin reduccionista, onde a lingua se equipara ao estndar (Andersson e Trudgill 1990, Cameron 1995, Ferguson 1975, entre outros); onde media unha ideoloxa do estndar (Milroy e Milroy 1985) con implicacins valorativas, na que a idea do estndar (mis do que un estndar real) a verdadeira e correcta forma de usar a lingua. c) A identidade social non monoltica. Persoas e grupos teen identidades difusas e mltiples, que se activan e reelaboran en funcin dos contextos da accin social. Estas identidades poden evolucionar e amosar incoherencias e contradicins, ou poden ser desdebuxadas pola praxe social. Coma no caso de linguas e ideoloxas, as identidades manifstanse de maneira simplificada tanto como polimrfica. Tras esta ollada sobre os feitos subxace unha lia de pensamento que, vindo da Lingstica Crtica e dunha Socioloxa e Antropoloxa de esquerdas, ten a dominacin social no cerne dos seus intereses. Seguindo esta base terica, pnsase que a travs da dominacin, e por causa dela, as ideas comns e normais sobre a lingua, o mesmo que outras ideoloxas, poden ser obxecto de imposicin, poden reflectir e reproducir as estructuras de dominacin social, e poden implicar reduccionismos ou mistificacins ideolxicas e ocultacin da desigualdade. Por outra parte, no seguimento dunha visin da realidade como algo cambiante, complexo e dependente do contexto, mantense unha concepcin dos feitos sociais e lingsticos como procesos enactivos. A enaccin consiste en facer emerxer, desde un fondo, o relevante: o dito nas discursos e, no fondo, o que non dicimos mais sabemos; o feito na relacin social cara a cara e, no fondo, as normas que rexen esa accin. A idea pon o nfase na codeterminacin, na interdependencia entre o destacado e o que est no fondo (Varela 1990): o que facemos en interaccin define as normas sociais da relacin social, e as normas definen o que ser adecuado facer. Neste marco terico, o coecemento compartido das estructuras sociais determinante de e determinado pola praxe: as prcticas constitense (son interpretadas) como relevantes en funcin dun fondo comn partillado polos participantes; ao mesmo tempo, delimitan ese fondo ao exhibir a colaboracin (ou a discrepancia) nas definicins construdas polas persoas que interactan (para a observacin do contexto neste sentido, vide Goodwin e Duranti 1992).
Luzia Domnguez
15
Principios pragmticos xerais Como a sociedade ou a gramtica, o discurso falado pose unha sistematicidade, cuxo exame carreta unha lectura en clave do mesmo. Cando son as lidas, as conversas concretas pdense interpretar como manifestacin dunha orde propia da interaccin verbal; orde que sempre est vinculada orde social, tanto dun punto de vista microsocial como macrosocial. A Pragmtica Lingstica e a Microsocioloxa aprtanos o baseamento terico para esta ollada sobre a conversacin. Dentro da Pragmtica, o filsofo da linguaxe Paul Grice (vide Grice 1975, 1978) introduciu un elemento terico que dara importantes froitos na anlise da interaccin comunicativa, entre eles unha forte controversia sobre o maior ou menor acerto da sa proposta para a anlise pragmtica da fala real. Trtase do chamado Principio de Colaboracin. Segundo este principio, a persoa interactuante tentara contribur conversa do xeito requirido en cada momento polo propsito ou direccin do intercambio comunicativo. Este principio, se ben non prescritivo, condiciona a adecuacin dos enunciados respecto de cada intercambio, e basase nunha premisa de racionalidade como rexedora da comunicacin. Tamn nunha lia pragmtica, Brown e Levinson (1987) abordan o tratamento da cortesa, partindo de que existe na relacin interpersoal un consenso social de non agresin. Sen retomar as disputas tericas, complexas de mis para seren inseridas neste traballo 5 , quero salientar a achega de Leech (1983), que propn, seguindo a visin de Brown e Levinson, engadir ao principio griceano un Principio de Cortesa. Desta maneira, teriamos dous principios universais que os falantes tenden a seguir cando participan nunha interaccin, un atinente racionalidade do que se di e outro construcin dunha relacin social adecuada. Esta visin foi criticada por diversos motivos. Porn, penso que adecuada a taxinoma se se parte de que os dous principios se actualizan de xeitos diversos nas diversas culturas e situacins, e se se pensan como as das caras da interaccin (a informacin e a relacin social), que os actores sociais empregan para manter a sensacin de normalidade, de que todo vai ben no encontro. A anlise da cortesa na Pragmtica vai unida ao concepto de face (cara, rostro, imaxe, imaxe pblica, do ingls face, Goffman 1967). Esta , coma o seu nome indica, a faciana que exteriorizamos nas diferentes situacins sociais, e que se constre, polo seguimento dunha lia de accin, ao longo de cada encontro. A xestin da face asntase en expectativas normativas, ou sexa, en normas sociais que os participantes coecen e supoen que os outros coecen, e que se vinculan aos dereitos e deberes correspondentes aos papeis conversacionais e s identidades sociais. A lia de accin, ou traballo coa face, acostuma ser negociada en funcin da colaboracin dos participantes na construcin recproca dunha imaxe favorecedora. Por exemplo, as persoas tendern en maior medida a autocorrixirse no que din (Schegloff, Jefferson e Sacks 1977) que a corrixir aos outros, para non deixar quedar mal a ningun. Neste traballo coa face podemos poer en escena alianzas, ou aproximacins concretas respecto de algn participante, por exemplo, se sorrimos para esa persoa e dicimos: Claro, iso coma o que me pasou a min o outro da... Ou podemos tomar postura nunha desalianza, coma cando berramos: Ta, non digas burradas. As normas bsicas da relacin social estabelecen que o primeiro o adecuado, xa que nos mantn en concordia e dnos a seguridade de que todo normal. O segundo implica ameazar a face da interlocutora (un face threating act, FTA, ou AAF, acto de ameaza face, Brown e Levinson 1987), co que se quebra a lia de accin adecuada a roles de mutuo respecto e aproximacin. Con todo, nalgns grupos de senso comn que unha desalianza tan aberta como Pero ta, non digas burradas, pode resultar axeitada para contextos especficos de grande
5
Pdese ver, por exemplo, a ampla anlise de Levinson (1983) ou a mis sinxela de Escandell Vidal (1993). Luzia Domnguez
16
coloquialidade. De feito, en contextos xuvens coma o observado neste traballo tales conductas fan parte do normal, pois os desafos marcan a forte familiaridade existente e artellan unha relacin ldica propia do colegueo. verdade que con isto as persoas poden chegar a cruzar a delgada lia que leva verdadeira ofensa; mais factbel tratar a propia ofensa como algo trivial que non compromete a autntica relacin de confianza e solidariedade. Segundo din Brown e Levinson (1987), a adaptar a visin de Goffman, unha ameaza aberta (Bald on record) imaxe negativa pode ser interpretada, a travs do humor, coma un mecanismo que maximiza a imaxe positiva, a solidariedade entre participantes. Isto sera as en funcin dos dous lados que pode ter a face: a face negativa, correspondente ao respecto, necesidade de preservar a nosa liberdade de accin; a face positiva, a parte de solidariedade que expresa a nosa necesidade de sermos aceptados. Neste libro vou examinar o tratamento da face en xeral e o humor en particular, xa que este o recurso que usan decontino as e os participantes para manipular as ambigidades da alianza e a desalianza, das verdades e mentiras que se poden dicir cando se xoga coas regras da conducta normal. Dentro dos xogos humorsticos destaca a irona. Este recurso descrito no libro citado de Brown e Levinson coma un xeito de realizar de maneira implcita un acto de ameaza face. Sera un AAF indirecto que pode ser interpretado no cadro dos desafos que maximizan a solidariedade. Segundo tamn sinala Leech (1983), este un recurso especialmente usado pola xente nova. Leech distingue, ademais, entre o chiste e a irona, e indica que nos dous casos se dan inversins de valores en distintos niveis, ou sexa, se transgride o que normalmente esperbel no manexo da cortesa. Ao se serviren da irona e do chiste, as persoas elaboran un xogo de voces onde os sentidos do dito se bifurcan, para chegaren a contidos ambiguos e a mido contraditorios. Nesa inversin de valores que implica o xogar co normal e adecuado, as e os falantes conseguen distanciarse, ou non responsabilizarse, do discurso emitido. As brincadeiras co significado poden implicar que as normas sociais quebradas son ao mesmo tempo mantidas, xa que, como explican diversas investigacins, a transgresin humorstica supn a falla de seriedade da inversin artellada: Por unha banda, as normas transgrdense xustamente porque todo o mundo as coece como tales normas (son de senso comn); por outra, a sa inversin non deixa de ser intranscendente. Diferenza e distincin As diferenzas simblicas son fundamentais na sociedade. A partir delas os actores sociais organizan as sas percepcins do mundo social e lingstico: clasifican as persoas, grupos e variedades lingsticas, estabelecen categoras en funcin das sas semellanzas e desemellanzas, elaboran xuzos sobre a sa natureza e conductas. Dentro da sociedade, a diferenza opera en dous planos: a) A diferenza horizontal, unha oposicin simblica que non atinxe a cuestins de prestixio e desigualdade. b) A diferenza vertical, que atinxe s desigualdades sociais. Chamarei distincin organizacin simblica da diferenza de prestixio entre formas de fala e identidades asociadas s mesmas. Tal organizacin vincula falas e grupos coa desigual distribucin do capital material e simblico; arredor dela artllanse ideoloxas dominantes, estructurantes de e estructuradas polas estructuras de dominacin. O uso do termo con este sentido procede de Bourdieu (1979). Este autor examina a distincin non s no lingstico, senn 17
Luzia Domnguez
nos diversos mbitos do gusto (desde as opinins que temos msica que escoitamos) e a sa relacin con factores macrosociais e microsociais. Nunha sntese posterior (1997 [1994]), o socilogo sinala que a diferenza s se converte en distincin se vai xunto coa violencia simblica, onde as artes de vivir dominadas son percibidas, tamn polos grupos dominados, desde o punto de vista da esttica dominante. A diferenza simblica unha ferramenta de creacin de grupos e realidades sociais, xa que opera como representacin e afianzamento da identidade individual e colectiva. A relevancia da distincin nunha sociedade altamente estratificada radica en que serve tanto para reproducir como para ocultar as desigualdades, ao producir categoras e valoracins a partir da diferenza entre grupos e persoas. A sa eficacia basase en que producto da incorporacin da estructura das diferenzas obxectivas (bidem, p. 21), isto , da autntica distribucin do capital simblico e material. Como sinala Crompton (1994:1): Nunca existiu unha estructura persistente de desigualdade econmica e social sen que houbese tamn algn tipo de sistema(s) de significados que perseguise tanto explicar como xustificar a desigual distribucin dos recursos societais. Macroestructuras e microestructuras Coa finalidade de interpretar as prcticas observadas no desenvolvemento desta investigacin, pareceume que deba ler os datos como posbeis reproduccins e/ou creacins de natureza ideolxica. Desa maneira, podera observar o tratamento ideolxico da diferenza e da distincin, conceptos bsicos para examinar a desigualdade nas simboloxas da linguaxe. O grupo observado no traballo de campo deba ser relacionado co conxunto da sociedade galega, e as sas prcticas coas posbeis ideoloxas -dominantes ou non- asociabeis ao interese de grupos sociais. Para acadar estes obxectivos, ademais de me servir da triangulacin dos datos (a travs da confrontacin entre datos cuantitativos e cualitativos de diversa natureza), utilicei, entre outros, un concepto sociolxico que quero destacar. Con el puiden ler, primeiro, o anecdtico como microsocial e, despois, o microsocial en funcin do macrosocial. Trtase do habitus de Bourdieu (Bourdieu 1979, 1997 [1994]). O habitus atinxe ao conxunto de disposicins, o estilo de vida correspondente a unha determinada posicin social dos axentes ou grupos en relacin a outros axentes ou grupos. A partir das disposicins realzanse as eleccins e seleccins dos axentes, as sas tomas de posicin nos diversos mbitos da prctica. Para este autor:
Os axentes sociais (...) non son partculas sometidas a forzas mecnicas e que actan baixo a imposicin de causas; como tampouco non son suxeitos conscientes e avezados que obedecen a razns e que actan con pleno coecemento de causa (...) Os suxeitos son en realidade axentes actuantes e conscientes dotados dun sentido prctico (...,) sistema adquirido de preferencias, de principios de visin e de divisin (o que se acostuma chamar un gusto), de estructuras cognitivas duradeiras (...) e de esquemas de accin que orientan a percepcin da situacin e a resposta adaptada. O habitus esa especie de sentido prctico do que hai que facer nunha situacin determinada (Bourdieu 1997 [1994]:39-40).
O habitus est conectado co que Bourdieu chama condicins de existencia, elementos macroestructurais relevantes en relacin vida coti dos actores. Estas condicins dependen da sa posicin na macroestructura, noutras palabras, o que lles toca no reparto dos recursos materiais e simblicos. Os actores que viven nunhas determinadas condicins poderan moitas veces actuar doutro xeito; mais as posicins e disposicins vividas determinan en boa medida a maneira en que se acta na vida social. Partindo destas ideas, supoo tamn que a accin ser mis ou menos creativa en funcin dos modos en que os actores, nas sas actividades, se adecen, mis ou menos conscientemente, 18
Luzia Domnguez
ao habitus e ao conxunto de determinantes sociais entrelazados con el. As diversas normas de conducta social e lingstica estn en parte determinadas por condicins macroestructurais, por moito que isto sexa contrario vontade e s ideas dos actores sociais. Por outro lado, os actores tamn son capaces de racionalizar as propias accins e tomar novas posicins, que cheguen mesmo a mudar algunhas das sas disposicins naturais. Neste terreo, a ideoloxa confle co habitus ou se afasta del. O/a analista pode observar o xeito en que o habitus est inserido na reproduccin de ideoloxas dominantes. Tamn pode achar resistencia fronte a ideoloxas dominantes e, relacionada con ela, un xeito de racionalizacin do habitus, ou (re)produccin de ideoloxas de grupos concretos que se opoen s ideoloxas dominantes. Ou, tamn, a ideoloxa pode estar lonxe do hbitus ou contradicirse con el, de xeito que, en funcin das circunstancias sociais, se estabelezan diversos equilibrios ou desequilibrios entre eles. A partir destas e outras premisas tericas, e coa axuda dunha triangulacin entre o discurso pblico e o privado, entre os datos microsociolingsticos e macrosociolingsticos, este traballo quere facer manifesta a conexin das prcticas comunicativas coa situacins sociolingstica e coas estructuras da sociedade. No desenvolvemento da argumentacin, centrareime nas ideoloxas lingsticas (dominantes ou dominadas) e na desigual distribucin do capital simblico dentro do mercado lingstico galego. 1.2. O mtodo: a investigacin participante e o confronto de datos O medio social circundante no traballo de campo Santiago, capital administrativa e centro cultural e universitario, unha cidade considerabelmente galeguizada no tocante a uso lingstico, se atendemos aos resultados estatsticos obtidos no Mapa Sociolingstico Galego (vide Seminario de Sociolingstica, 1994, 1995). Segundo se sinala no MSG, a pertinencia do hbitat periurbano na cuantificacin da cidade indubidbel, xa que a presenza do galego neste medio maior que a do propiamente urbano e por tanto incrementa os resultados globais de lingua inicial e uso do galego. As, a galeguizacin lingstica do ncleo ser menor en todos os grupos sociais. Para ler as circunstancias sociolingsticas de Compostela a partir dos usos declarados do MSG, debemos, ademais, considerar a particular estructura poboacional da cidade. Esta implica a convivencia de sectores altamente galeguizados, a mido vinculados a redes rurais e, en xeral, de inferior capital econmico e cultural, con elites bilinges que empregan o galego en distintas medidas. Con frecuencia estes ltimos entenden o uso do idioma galego como ndice dun posicionamento poltico. Hai que destacar, polo tanto, a confluencia destes grupos sociais, cuxa relacin coa lingua verncula ben diferente, no espacio de encontro social constitudo polo centro urbano, onde as mozas e mozos de Compostela desenvolven boa parte da sa actividade diaria. Segundo Dubert Garca (1999), as variacins dialectais de Compostela dan conta de que o ncleo urbano (para moitos paisanos, o pueblo) e as aldeas circundantes son comunidades de fala distintas. Isto significa que o galego do pueblo nunca tivo forza suficiente para modificar os marcadores dialectais das falas rurais. Darase, polo tanto, unha separacin clara entre a lingua urbana e a lingua rural e, correlativamente, entre as correspondentes valoracins das formas lingsticas. A diferenza, na opinin do autor referido, estriba probabelmente no maior peso do espaol no ncleo: aqu sera o casteln o modelo de correccin, o que implicara a eliminacin de formas que non cadran con este idioma. Entrementres, a poboacin das aldeas non estara tan exposta, nin lingstica nin valorativamente, entrada do castelanismo fonolxico ou morfolxico. De todas maneiras, as comunidades alde e urbana pdense fundir, e at parece que, se se xulga pola fala dos mis novos, este proceso xa comezou (bidem, p. 238). 19
Luzia Domnguez
A rede grupal observada As persoas observadas tian, no momento da investigacin (no comezo do 1996) entre 22 e 26 anos; todas eran galegas, de orixes diversas. Se ben predominan no ncleo grupal as persoas de orixe urbana ou semiurbana e de clase baixa ou media-baixa, outras persoas do rural ou de nivel sociocultural mis alto fan parte do colectivo ou entran en contacto con el. Trtase, por iso, dunha rede onde conflen os contextos urbano e rural, culto e popular, contextos unificados baixo unha identidade comn que partilla o colectivo: a identidade xuvenil. As posicins do grupo diante da lingua dependen nalgunha medida desta identidade, as como do xeito concreto en que as disposicins individuais se manifestan dentro do colectivo como posicionamento a prol do galego; como espontaneidade e uso natural da linguaxe defendida fronte ao elitismo. Ambas as das posicins veen de as persoas actuaren en funcin dun habitus de galegofalantes espontneas, un estilo de vida en xeral afastado da cultura lextima. As posicins vinclanse, ademais, a unha concepcin, tnica e vez poltica, da lingua como marcadora de resistencia e sinal de identidade individual e colectiva. Tanto a resistencia (aqu asociada ao uso do galego) canto o antielitismo son costumes de accin ben comns na xuventude, s veces con independencia das clases, culturas ou, en xeral, grupos sociais aos que as persoas pertencen noutros mbitos de relacin. As, por exemplo, se na rede o galego a lingua por defecto, hai membros castelandominantes no grupo que acostuman usar o galego, mais tamn adoitan manter o emprego espontneo do casteln. Polo tanto, as accins das persoas neste colectivo non necesariamente se van manter nos novos mbitos da vida adulta, con moitas das redes xuvens xa desfeitas. O grupo un colectivo aberto, sen unha cohesin interna estbel, se exceptuamos a sistematicidade do liderado de Sofia, con frecuencia apagado polas actividades colectivas. Non existe na rede unha conciencia de grupo. Pola contra, danse entre as persoas relacins moi variabeis, desde as mis cohesionadas de parellas e amizades estreitas, at as difusas conexins daqueles que, anda despois de anos de seren coecidos, non acostuman verse fra do contexto xerado pola presenza de Sofia. A esta rede estn unidas outras agrupacins con maior cohesin grupal, dentro e fra do barrio onde adoitan encontrarse. no contexto creado arredor das visitas a Sofia onde podemos dicir que estas persoas se constiten colectivamente, elaborando formas de solidariedade que as unen. En relacin con ese contexto, considerei un ncleo grupal de trece membros, quen mis se relacionaron entre si e con Sofia durante a investigacin. Se a observacin e anlise se centrou nestas persoas, tamn prestei atencin as interaccins con quen, sen seren visitantes habituais de Sofia, estabeleceran algn contacto con membros do ncleo grupal. Os contactos individuais e colectivos dos integrantes do grupo danse con frecuencia no barrio, particularmente no Bar Maruxa. Neses encontros non se integran os estudiantes que viven no barrio (quen, por outro lado, falan en xeral espaol), senn s integrantes do grupo de Sofia e outros grupos e individuos de coecidos/as de anos ou, tamn, vecios que cultivan as boas relacins como tales. Os integrantes do grupo traban relacin cos donos do bar e cos vecios en distintas medidas. A mediacin de Sofia e outros membros do ncleo grupal vinculan ao conxunto do colectivo con estas persoas do barrio 6 . Individualmente, cada membro ten outras redes, que pola sa mediacin entran en contacto co grupo dentro e fra do barrio. As relacins con crculos ideoloxicamente vinculados ao nacionalismo de esquerdas son frecuentes, sobre todo a travs da lder e o seu noivo; de destacar que estes falantes posicionados, sexan ou non estudiantes, a mido preservan as sas variantes locais vez que tentan acadar unha fala enxebre.
6
O barrio ten vecios habituais (de orixe media-baixa ou baixa), e temporais, a maiora estudiantes. Est no centro. Luzia Domnguez
20
En fin, entre os habitantes compostelns dunha certa idade son frecuentes o tipo de rituais sociais diversificados e mudabeis que os informantes teen dentro e fra do barrio e do ncleo grupal. comn a relacin con persoas de distintas idades e condicins, onde os grupos mis estabeis acollen novos membros e onde se destaca con forza o individualismo e a mobilidade das persoas. Numerosos encontros non son planeados, senn que se producen de xeito fortuto, segundo a xente se atopa na ra. En colectivos coma estes, est de fondo o carcter transitorio dos vnculos de amizade, algo lxico nestes anos que marcan o trnsito da mocidade vida adulta, e habitual entre unha poboacin mudbel como a de Santiago. Altrnase entre as relacins estabeis cun grupo e a non pertenza a ningn deles, ao tempo que os cambios de residencia dentro da mesma cidade configuran e modifican cada curso acadmico as caractersticas particulares das redes. Ao final do curso 1995-96 moitas das persoas investigadas, entre as que existan relacins de anos atrs, deixan de verse. Algunhas marchan fra de Galiza e outras fra de Santiago ou dos costumes xuvens. Para case todas estas persoas, a chegada do vern de 1996 significar unha reorientacin das sas vidas, mudanza que dispersa o grupo e inicia a incorporacin vida adulta dos seus membros. O mtodo para a investigacin participante Tomando selectivamente as directrices metodolxicas estabelecidas pola Anlise da Conversa, a Sociolingstica Interaccional e algns dos traballos da Antropoloxa e a Etnografa, elaborei o mtodo da mia investigacin, que incle: a) Recollida de datos Recllense datos de fala en contextos cotins. A tal fin, mantense relacins habituais co grupo (un mnimo de catro tardes semana) durante o desenvolvemento da pescuda. Os procedementos sern a recollida encuberta de datos (minimiza a intervencin da investigadora) e as notas de campo. Estas, ao igual que a participacin, son tan importantes como a continuada revisin dos datos. Seguindo a Erickson (1992), non se transcribe todo o gravado, senn que se selecciona e interpreta en funcin das observacins, xerais e particulares, lingsticas e non lingsticas, que se fixeron ao longo de todo o proceso. Non se presupn que nada sexa irrelevante (Sacks 1984). Agora ben, iso non implica que cada caso deba ser observado por si mesmo senn, polo contrario, lido no marco das dinmicas grupais e nos marcos mis xerais (exogrupais) que tales dinmicas fan emerxer. Secundariamente, recllense datos de gravacin non encuberta en cmara de vdeo. Este tipo de datos han de ser analizados en funcin da construcin dun contexto que non ter as mesmas caractersticas que os contextos cotins (Briggs 1986). Resultan tiles aqu as rexins anteriores e rexins posteriores de Goffman (1959), que se refiren, respectivamente, diferenza entre os espacios ou escenarios pblicos e privados. b) Interpretacin dos datos A interpretacin forma parte do proceso de investigacin, xa que as se optimiza a observacin dos procesos colectivos e se controla con mis eficacia a intervencin en tales procesos. Mis tarde, esta interpretacin ser desenvolvida e matizada a travs da anlise dos casos seleccionados e a revisin das notas elaboradas en quente. Tentarase non aplicar categoras a priori, senn entender a competencia e o exercicio dos participantes como membros dun colectivo, definido por eles mesmos a travs da negociacin do significado. Anda que evidente a relevancia da cognicin, non se trata de describir motivacins, intencins ou propsitos. 21
Luzia Domnguez
Observarase a maior ou menor rutinizacin das prcticas e o seu carcter mis ou menos simblico, sempre a partir dunha comprensin das accins en funcin da sa relevancia na estructura conversacional e tendo en conta a sa operatividade respecto das dinmicas sociais sistemticas no grupo. Para lograr esta anlise ser necesario examinar a sistematicidade das estratexias comunicativas, as como os sentidos e as relacins sociais creadas no grupo tal como funcionan para o grupo. A interpretacin pasa pola integracin activa no contexto investigado, xa que s esta permite investigadora adquirir competencia de membro, isto , coecer o sentido das accins, partillar nalgunha medida as estratexias comunicativas a travs das que o colectivo elabora as sas construcins do social. Esa certa competencia permtelle actuar como integrante do grupo, o que fai posbel non impor as categoras e estratexias comunicativas da investigadora, senn participar na construcin negociada das mesmas e entender o que se di e o sentido pragmtico do que se di, o marco en que ha de ser interpretado (Briggs 1986). A partir de aqu, pdense estabelecer xeneralizacins ou conceitos-clave que organicen a realidade mudbel do grupo. c) Xestin da intervencin Presuponse a influencia da investigadora como tal e como relativamente estraa no grupo. Co fin de a xestionar, sase por un lado a empata (Taylor e Bodgan 1984), que maximiza a solidariedade 7 . Por outro, a ruptura da normalidade (breaching, usado pola Etnometodoloxa). A intervencin nas actividades grupais e a diversificacin dos contextos en que a investigadora est presente, con diversos membros do grupo, favorece a integracin; xa que esta ven dada pola participacin colectiva e polos lazos individuais de amizade, conveniente (e inevitbel) afianzar estes lazos mantendo relacins continuadas co grupo e cos seus membros en diversos mbitos exogrupais. Por outro lado, a participacin permite observar de forma recorrente situacins similares, o que fai posbel revisar os resultados de observacins previas. A ruptura da normalidade consguese por medio de conductas estraas, como pode ser a manifestacin de incompetencia lingstica (non esperbel nunha filloga) ou o uso de enxebrismos pouco coecidos (raro no grupo). Estes procedementos utilizaranse para testar a existencia de normas sociais ou lingsticas, xa que se se rompe unha directriz realmente existente probbel que se produzan efectos comunicativos. Tamn sern usados para obter explicacins ou relatos dos feitos sen exercer de forma explcita o rol de investigadora. Terase en conta na anlise o breaching producido pola investigadora sen nimo de facelo. d) tica Solictase o consentimento dos informantes, que ha de ser previo, dada a intencin de realizar gravacins encubertas. O permiso ser de novo solicitado, de forma explcita, varias veces ao longo da investigacin. Non obstante, ao haber reticencias, tntase preservar ao mximo a privacidade dos datos, evitando reproducir determinadas secuencias e calquera tipo de dato que resulte comprometido a ollos das persoas involucradas. Anda que isto implica que se deixan fra da pescuda algunhas dinmicas grupais de interese, a descricin nunca debe traspasar os limites que respecto a coecemento pblico de temas, conductas ou relacins, estabelezan os participantes. Os nomes de persoas e lugares, que poden vulnerar o carcter annimo dos datos, son substitudos por outros ficticios. Os datos obtidos non podern ser consultados por ningun diferente da investigadora (que en todas as gravacins estaba presente), salvo algn segmento seleccionado onde se constatara a ausencia de temas privados.
7
A empata, como mtodo, non mis que potenciar unha capacidade humana que acostuma estar presente nas relacins sociais. No meu caso, era maior pola idade partillada co grupo, ao que me unan ademais moitos dos xeitos de relacin habituais en Santiago e diversos trazos ideolxicos. Luzia Domnguez
22
Datos recollidos e planificacin das entrevistas A observacin e os ensaios de gravacin comezan en outubro de 1995. As e todo, o corpus de fala non se comeza a recoller antes de febreiro de 1996. A finais de maio do mesmo ano, co remate do curso, o grupo dislvese, imposibilitando unha posterior investigacin. Os datos recollidos foron os seguintes: a) Anotacins. b) Conversas espontneas no medio, rexistradas con gravacin encuberta. Gravronse 22 fitas de 90 minutos. En conxunto, configuran un corpus de 33 horas obtido entre febreiro e maio de 1996. c) Rexistros en vdeo, non encubertos (180 minutos de gravacin. En todos participan membros do que chamei ncleo grupal. d) Entrevistas semi-estructuradas: Unha a Sofia (rexistrada en audio) e outra a Salgado, Sofia e Lali (o terceiro rexistro en vdeo), que aparecen de xeito predominante ao longo deste libro. Outros membros do grupo aceptaron ser entrevistados, mais a quebra do grupo impediuno. As entrevistas foron planificadas nun cuestionario mnimo e pechado que se intercala con outras abertas, tanto preplanificadas como xurdidas na conversacin. Para a segunda entrevista planifcase o cuestionario integrando preguntas do MSG, xa que isto permita introducir con maior evidencia unha visin cientfica (externa e experta) no contexto grupal, amais de observar as respostas das persoas entrevistadas por referencia aos datos estatsticos resultantes da aplicacin do cuestionario ao conxunto da poboacin. Triangulacin dos datos Para mellor relacionar os resultados microsociais coas estructuras e procesos macrosociais, utilicei datos ben diferentes dos meus. Tratbase de triangular, dicir, de controlar uns datos a travs dos outros, de xeito a confirmar ou rexeitar as hipteses xeneralizadoras resultantes da microanlise. Neste sentido, quero destacar que non s se trata de observar o vnculo que pode existir entre as observacins dos colegas (o microcontexto) e os datos cuantitativos (o macrocontexto), senn tamn de ter en conta diversos traballos cualitativos. As distintas orientacins da socioloxa cualitativa, lonxe de ser uniformes, utilizan mtodos ben diferentes, desde o mis predeseado (a entrevista en profundidade ou o matchedguise) ao que pretende ollar as prcticas cotis (a investigacin participante); pasando por procedementos coma o grupo de discusin, que ven sendo bastante desenvolvido na Socioloxa espaola. As mesmo, os datos recollidos no discurso pblico (nas sas mltiples manifestacins) poden ser usados coma o complemento necesario para a observacin de discursos privados e/ou discursos de actores sociais non lexitimados, a maiora silenciosa -ou silenciada- (Iglesias lvarez 2002) cuxa voz reflicten, anda que non sen modificala, os estudos microanalticos. Por outra banda, os diferentes mtodos acostuman ser resultado de premisas tericas diferentes, ou, a partir do mesmo mtodo, distintos autores chegarn a anlises non coincidentes. O ter en conta estas olladas diversas contribe, na mia opinin, ao enriquecemento de calquera investigacin. Partindo desta diversidade de presupostos, mtodos e resultados, e contando cos lmites de todo traballo persoal, nesta investigacin triangulei os datos dos colegas con: -Datos estatsticos da poboacin galega en xeral, e da xuventude en particular. Para iso, partn do traballo do MSG, que basicamente obtn os mesmos resultados que outras anlises cuantitativas contemporneas. -Datos do discurso pblico, tirados doutros autores ou recollidos por min. 23
Luzia Domnguez
-Datos do discurso non pblico, tanto os obtidos ao longo das mias investigacins, canto observados nos estudos doutros autores que seguen mtodos mis ou menos diferentes do meu. Do mesmo xeito que presento os datos dos colegas como exemplos dos fenmenos observados no grupo, tamn os outros datos son mostrados como ilustracins do que se di en relacin coa sociedade, sen facer unha descripcin do proceso de triangulacin.
24
Luzia Domnguez
CAPTULO II A CREACIN DUNHA LINGUA LEXTIMA 8
Os diversos discursos que publicamente definen os trazos de Galiza e o idioma son unha fonte de definicins e descricins sobre a lingua e a identidade. Podemos abordar estes discursos como datos 9 , xa que constiten, tan como acontece habitualmente na construcin e reproduccin dunha identidade colectiva, a conformacin ideolxica da macroestructura social galega como tal, isto e, a sa elaboracin como comunidade imaxinada (Anderson 1983). Desde o punto de vista econmico e poltico, preexisten e prodcense estructuras propias. Desde o punto de vista do discurso, concbese Galiza/Galicia como unidade (en diversos sentidos). A identidade colectiva non se d en funcin de relacins cotis cara a cara; pola contra, vincula nunha pertenza comn a individuos de diversos grupos sociais que poden non chegar a interactuar nunca. As pxinas que seguen dedcanse a Galiza como conxunto social, e nelas describiranse algns aspectos da construcin discursiva das linguas do pas, mostrada a travs do discurso pblico. Na definicin da identidade que implica a construcin dunha galeguidade comn para os diferentes colectivos, o que sexa Galiza (ou Galicia), a sa lingua e o ser galego tema discutido, pois relacinase con diferentes ideoloxas e reivindicacins sociais existentes e/ou emerxentes que configuran a dinmica de conflitos, consensos e loitas polo poder na nosa sociedade. Entender de que maneira e sobre que alicerces se veu construndo a definicin simblica dos idiomas cooficiais permitir logo interpretar como ideolxicas as accins conversacionais das e dos informantes.Tales interpretacins implican entender as esencias do lingstico como algo socialmente constitudo en e para a produccin e a reproduccin social, e por conseguinte implicado na continuada elaboracin da identidade colectiva e da desigualdade social. O galego hoxe Sabido que, na actualidade, o estatuto poltico-administrativo de Galiza dentro do Estado espaol e de unha Comunidade Autnoma. Con este rtulo exprsase unha descentralizacin administrativa que tenta solucionar o problema da configuracin plurinacional e plurilingstica de Espaa, outorgando s nacins (ou rexins) que o conforman un certo grao de autonoma, amplo para algns e escaso para outros. A nova estructuracin poltica supn un xeito de reparacin histrica fronte represin franquista. As ideoloxas dominantes en Espaa non consideran que esta organizacin territorial das estructuras de poder implique a negacin dunha identidade nacional espaola, e non acostuman recoecer un carcter propiamente nacional s Autonomas. Por outro lado, achmonos diante dun dobre proceso sociolingstico: dse unha crecente castelanizacin, tanto no sentido da converxencia lingstica coma no dun progresivo aumento de falantes de espaol (malia que tamn galeguizados en diversos graos), as como unha incorporacin desta lingua aos mbitos familiares e coloquiais onde antes predominaba o galego. Ademais, prodcese unha extensin social do estndar do galego que, por sa vez, ocupa os mbitos institucionais, formais e escritos que previamente correspondan ao espaol, e pasa a representar a identidade propiamente galega, diferencial diante da espaola e non necesariamente oposta a ela.
Parte das ideas que aparecen neste captulo proceden da colaboracin con Mario Herrero Valeiro. Vide Herrero Valeiro e Domnguez 2001. 9 Como integrantes do discurso pblico, as opinins cientficas -como este traballo- tamn poden ser lidas como datos vez que empregadas como fontes de ulteriores opinins cientficas. Luzia Domnguez
8
25
A historia recente da lingua propia Na historia da Galiza existiu un conflito social coas caractersticas dun proceso de dominacin lingstica, segundo se ven definindo na Sociolingstica de mbito hispano e se observa, con diversos trazos comns, noutros casos de reas perifricas ou identidades minorizadas dentro de Estados modernos, ou nas relacins destes Estados coas sas antigas coloniais: convivan unha variedade alta (aqu, o espaol) e unha serie de variedades vernculas (os galegos) que operaban como variedade baixa 10 . S tardiamente estas variedades se conciben como lingua; as ideoloxas dominantes espaolas vanas como desviacin dialectal do estndar lingstico do Estado e vinculbanas ao estigma da incultura. Desde o outro polo ideolxico, o da resistencia nacionalista galega, Castelao falbanos da lingua na sa obra clsica Sempre en Galiza (1944; vxase o texto 1 no apndice). Fronte visin dos seoritos e imperialistas, o autor elabora un contra-discurso onde se identifica o galego como a fala do pobo traballador, esencial para a identidade: Non esquezamos que se anda somos galegos por obra e gracia do idioma 11 . Reivindcase o idioma como lingua de cultura propia e internacional: Estenso e til, porque -con pequenas variantes- flase no Brasil, en Portugal e nas colonias portuguesas (...) O idioma que prefiren os inteleituaes como vehculo da nosa cultura. Segundo nos fan lembrar as palabras do idelogo nacionalista, na nosa historia recente a desigualdade (socio)lingstica veu sendo un elemento importante da loita simblica capitalizada por diversos sectores do galeguismo: Por un lado, a partir da aparicin dos movementos provincialistas e rexionalistas (na segunda metade do sculo XIX) e nacionalistas (no sculo XX), o idioma simboliza a especificidade galega 12 . Fronte a el sitase o espaol, lingua da colonizacin da Galiza. Por outro lado, a prctica e o discurso polticos dos sectores menos conservadores do galeguismo relacinano reiteradamente coas reivindicacins sociais dos labregos, os marieiros e o proletariado industrial. Mesmo se pode dicir que, desde esta perspectiva poltica, moitas veces a identidade galega se define en funcin da clase; isto , a identidade representada pola pobreza dun pobo oprimido, e a sa identificacin elabrase a partir da pertenza a grupos de labregos e marieiros. Neste marco, comn a discursos de diversa natureza formular o conflito sociolingstico como un problema de opresin sobre as clases baixas: a confrontacin dunha maiora que se resiste a ser vista como inferior pola sa pertenza aos sectores sociais mis desfavorecidos e unha minora dominante que -a travs do poder colonial- mantn eses outros grupos confinados no seu lugar social, minorizados pola predefinicin da sa inferioridade cultural. Estes grupos sern enfrontados a aqueles que, por arelas de ascenso social, renuncian sa identidade, accedendo ao servilismo diante do poder espaol. Obsrvase este enfoque no poema de Celso Emilio Ferreiro (texto 2 no apndice). Neste texto aparece a xente mia e os pequenos mequetrefes sen
A aplicabilidade da Adiglosia situacin da Galiza ten sido cuestionada e moi discutida. Para unha revisin, vide Herrero Valeiro 1997, 2002 ou Garca Negro 1991. Fernndez Rodrguez (1995b) ofrece unha bibliografa xeral ao respecto. Algns traballos relevantes Bcon puntos de vista diferentesB verbo deste concepto son os seguintes: lvarez Cccamo 1983; Fernndez Rodrguez 1978, 1995a; Gil Hernndez e Rabunhal Corgo 1989; Rojo Snchez 1985. A discusin sobre a diglosia enmrcase nunha disputa acerca do conflicto: )Hai conflicto sociolingstico? )Hai hibridacin cultural? )De que forma se vai definir a relacin entre os procesos sociais B)conflictivos?B e as linguas?, etc. Pdense consultar algunhas visins Ade conflito, desde diversas pticas: Alonso Montero 1973, lvarez Cccamo 1987, Aracil 1982, 1985 [1980], 1986, Freixeiro Mato 1997, Gil Hernndez 1992, Lpez Suevos e Rodrguez Snchez 1978, Rodrguez Snchez 1991 [1976], Varela Pual 1980, entre outras. 11 Este texto de Castelao, as coma o poema de Celso Emilio Ferreiro que aparece mis adiante, son presentados como textos complementarios en Prez Pascual e Reboleiro Gonzlez 1987. 12 Sobre o galeguismo pdese consultar, por exemplo, Miz 1984. Luzia Domnguez
10
26
races, onde, como no texto de Castelao, a grandeza ou a dignidade est vinculada ao mesmo carcter popular da linguaxe e ao sufrimento secular dun pobo oprimido. A ditadura levou os idelogos do galeguismo ao exilio. As e todo, manteen unha considerbel actividade fra do pas. Nos anos cincuenta perflase a reelaboracin do galeguismo dentro da Galiza, nun contexto onde domina o culturalismo do entorno da editorial Galaxia. At a dcada dos sesenta non rexurde un movemento propiamente nacionalista, esta vez asentado nunha ideoloxa socialista ou marxista-leninista. A herdanza ideolxica do rexionalismo conservador non se estabilizar como opcin poltica, mais ser continuada desde o entorno Galaxia e retomada, posteriormente, polo partido mis votado do pas, o actual Partido Popular. No proceso que segue ditadura fxase a institucionalizacin da diferenza lingstica, nun marco de reconfiguracin estatal onde a reparacin histrica cobra relevancia na forma das Comunidades Autnomas. Aceptados os novos termos democrticos, impase dar estatuto de legalidade diversidade plurilinge e pluricultural de Espaa, co que se estabelecer o recoecemento constitucional e as restantes modificacins legais e administrativas. Mudanza sociolingstica, mudanza ideolxica Na Galiza actual, as elites productoras do discurso galeguista continan as tradicins rexionalista e nacionalista coa idea de que o idioma o smbolo esencial da diferenza galega; polo tanto, elemento moi importante para a supervivencia e dignificacin da identidade colectiva. A lingua e a cultura intgranse nunha reivindicacin na que a dignificacin das falas se considera factor da maior importancia para o pobo. Ora ben, este pobo xa non sempre identificado como clase (labregos, obreiros e marieiros); nin se asocia pobo con pobreza ou opresin en todos os casos. Ao omitir o conflito de clase, o pobo pode ser asimilado (referido como grupo unitario) e vez diferenciado (van Leeuven 1997). Quer dicir, faise Un a travs da Nacin e da Lingua; trazos que, ao propio tempo, o distinguen do Outro. As ocorre, por exemplo, nun coecido escrito de Ramn Pieiro (figura sobranceira do entorno Galaxia), recollido como texto 3 no apndice. A identidade unificase nuns trazos aglutinantes de todos os galegos e diferenciadores respecto doutras identidades (con outras culturas e outras linguas propias doutros pobos). Cultura, lingua e pobo son unidades indivisbeis. Neste discurso, fronte aos anteriores, a clase non relevante. A diferenciacin entre distintos sectores dunha clase (labregos, marieiros, obreiros), tanto como a determinacin de clase oprimida en xeral, presentes nos textos de Castelao e Celso Emilio, son ndices da posicin destes autores, que identifican tales grupos co pobo galego. Pola contra, no texto de Pieiro a determinacin ven dada pola patria e a lingua comn. Esta a direccin na que se orienta a transformacin ideolxica que define a galeguidade no Estado posterior ditadura. Xa non aparece tanto a cuestin das clases como a existencia dun pobo nico cuxa especificidade debe ser respectada. Dse unha aceptacin xeneralizada do feito diferencial sobre a base do idioma e da lingua, coa presuposicin (reflectida tamn no texto citado, como crtica aos prexuzos antigalegos) de que a nosa cultura non incultura. De dignificar o propio encargaranse as novas elites, que ocupan o lugar preciso para institur e institucionalizar a identidade. Aceptarase como feito a anormalidade da situacin sociolingstica anterior e articularanse os mecanismos necesarios para acadar a normalidade. Estes mecanismos pasan pola intervencin institucional, coa a redaccin de leis (logo da Constitucin, o Estatuto e a Lei de Normalizacin Lingstica) que fan o galego cooficial co espaol e definen as lias da sa normalizacin; coa creacin dun idioma estndar; coa sa introduccin nos medios de comunicacin e na escola; co uso do galego por parte dos representantes institucionais, das elites culturais. Trtase de acadar para o idioma o beneficio simblico do prestixio, de crear as condicins 27
Luzia Domnguez
para a emerxencia dunha lingua lextima. No entanto, dse por suposto, como reflicte a lexislacin, que a lexitimidade debe ser compartida co espaol 13 . As: Os idiomas galego e casteln son oficiais na Galiza e todos teen o dereito de os coecer e os usar (Estatuto). Os poderes pblicos de Galicia garantirn o uso normal do galego e do casteln (Lei de Normalizacin Lingstica, LNL). Significativamente, na LNL foi suprimido o artigo que estabeleca o deber de coecer o galego. Isto supoa que, no sucesivo, a lingua do Estado sera para os galegos un deber e un dereito, e o galego s un dereito. O texto da LNL foi modificado tralo recurso de inconstitucionalidade presentado pola Delegacin do Goberno espaol na Galiza, daquela representada por Domingo Garca Sabell (tamn entn presidente da Real Academia Galega). No novo contexto, os encargados de normativizar o galego comn toman as sas posicins. Recollendo vellas e novas ideas sobre a lingua, os principios nos que se fundamenta a normativa publicada pola Real Academia Galega no ano 1982 integran argumentos relacionados coa defensa da fala viva e popular. Isto evidencia a importancia fundacional dunha ideoloxa lingstica que aspira a reparar unha situacin histrica de marxinacin, pola que os galegofalantes se van estigmatizados, a sa lingua dominada polo casteln e dependente del (vxase o texto 4 no apndice) 14 . A norma debe ser vehculo de expresin comn e vlido para todo o pobo galego, o que se acadar cunha normativa supradialectal coa que un grande nmero de falantes se poida identificar. Debe acoller un idioma fiel a si mesmo e limpo, sen a influencia do espaol. Porn, tras da lingua viva que selecciona formas dialectais e castelanizadas e evita vulgarismos en beneficio da identidade comn, agchase a cuestin da clase. Esta substituda pola representatividade da lingua propia: Todas as clases estaran includas na galeguidade comn, malia termos formas propiamente galegas clasificadas como incorrectas ou espurias ou, simplesmente, esquecidas no inevitvel reduccionismo normativo. Ademais, o argumentar que a lingua estndar se debe construr de acordo coas normas internas do idioma supn que non se teen en conta as implicacins polticas que sempre ten a elaboracin dun modelo lingstico: Neste modelo de normas internas, a lingua deber expresar unha galeguidade que a diferenza tanto do espaol coma do portugus. O argumento universalista de Castelao (internacionalidade do idioma) non aparece. No seu lugar, salintase a independencia, ou autonoma, da lingua propia respecto das vecias. Deste xeito ser constituda a Lingua, fixada e coecida por autoridades lingsticas e reproducida como lextima. A lingua converter parte da glotodiversidade en dialectos ou vulgarismos (Milroy e Milroy 1985, entre outros). As, operar como factor de omisin e estigmatizacin das culturas dominadas (Bourdieu 1991), non, ou non s, como consecucin dun prestixio perdido para as falas destas culturas. Non un feito paradoxal, senn consubstancial xestacin moderna da lingua, que a diferenza lingstica constita un elemento simblico e prctico da distincin (desigualdade). Toda sociedade estratificada pose unha desigualdade de orden simblico que produce e reproduce a dominacin, malia que o carcter dominante destas visins as faga aparecer como feitos naturais (Blommaert e Verschueren 1992). A distincin lingstica reflectir unha distincin cultural natural, transcendida pola esencia comn da lingua lextima. Na Europa das nacins-Estado un presuposto dominante que un pobo comparte unha
Sobre a lexislacin lingstica, pdense encontrar visins diferentes nos traballos de Garca Negro (1991,1993, 2000), Gil Hernndez e Vilhar Trilho (1987), Vilhar Trilho (1987) ou Monteagudo Romero (1990), entre outros. 14 As ideas expresadas nas normas da Academia e o ILGA pdense confrontar coa crtica de AGAL (Associaom Galega da Lngua 1989 [1983]), que propn os chamados mximos reintegracionistas. Como sabido, chegouse recentemente a unha Anormativa de concordia, que excle as posicins mis reintegracionistas. Luzia Domnguez
13
28
identidade e unha lingua. Se ben nas nacins sen Estado tamn se reproduce a desigualdade, a liberacin nacional contribe a que non se observe ese feito ( Woolard 1992, Eckert 1983, Gonzlez Milln 1998). Unha vez estabilizados os termos da liberacin colectiva, e xa normalizada a lingua, a mesma normalizacin invisibiliza a persistencia da desigualdade. As definicins da lingua A produccin ideolxica arredor da lingua que se desenvolveu nas das ltimas dcadas do sculo XX encdrase nunha situacin de mudanza sociolingstica. O nacemento do galego como lingua xerou no pas un conflito ideolxico atinente identificacin da lingua propia, cuxa compoente mis visbel disputa ortogrfica, para algns nunca resolta. Exista, e persiste, unha discusin sobre a distribucin funcional do galego e o espaol que sera desexbel para o pas, anda que s nos discursos dun nacionalismo espaol extremo se cuestiona a lexitimidade do galego. Tamn se enfrontaron as distintas definicins de Galiza/Galicia (nacin con dereito autodeterminacin, rexin de Espaa...). A idea central neste proceso de creacin ideolxica a normalizacin; as elites galegas, enfrontadas nunha loita polo poder simblico (Bourdieu 1982), trazan arredor deste conceito escorregadizo as sas definicins da normalidade desexada. O enfrontamento ideolxico acrescenta a visibilidade social do tema da lingua, pois, aparte da propaganda e as medidas institucionais en materia lingstica, os e as galegas reciben a travs dos medios de comunicacin un bombardeo de conceptos relacionados coa pertinencia social do feito lingstico. No que atinxe ao concepto de lingua galega, hai que facer referencia a unha serie de presupostos de fondo, ideas que se dan por certas, operativas nas ideoloxas lingsticas dominantes das nosas sociedades ( Bourdieu 1982, 1991, Blommaert e Verschueren 1992, entre outros). Estes presupostos pdense atopar tanto na produccin institucional canto na da maiora dos discursos de resistencia en defensa da lingua minorizada 15 : A identificacin unvoca entre un pobo e unha lingua (o galego a lingua propia da Galiza). A unificacin da lingua en Unha (o estndar), que ha de representar a todo o pobo. No caso galego a reivindicacin de clase est no fondo, e anda se mantn nalgunha medida no discurso da esquerda nacionalista. De todas maneiras, ao examinarmos a evolucin do discurso confirmamos que a aglutinacin pola lingua nica leva a non observar a distincin asociada ao estndar, a omitir o conflito de clase. a) A necesidade de manter a diferenza identitaria a travs dun purismo lingstico que protexe o idioma de invasins estranxeiras, caracterstica propia sobre todo de nacins en formacin (Jernudd 1989), ben que se presente como nacionalismo defensivo en Estados consolidados. No noso caso, a idea que o galego diferente do espaol e tense de preservar as, anda que a fala estea fortemente castelanizada. Todas as propostas normativas asumen a diferenza en relacin co espaol, con diverxencias notabeis que reflicten as posturas ideolxicas. A diferenza fronte ao portugus xa apenas se discute, anda que entre as elites non hai acordo sobre cal debe ser a relacin entre as linguas irms. b) A necesidade de situar o galego no seu lugar como lingua culta: o lugar do prestixio, a cultura dominante. O xeito en que as institucins fan isto cuestionado, tanto pola asuncin da cooficialidade en forma de bilingismo harmnico, como pola omisin da distincin de clase. Sobre todo no mbito do ensino, perviven voces que destacan a necesidade de non estigmatizar as falas polo efecto da lingua culta.
Como calquera ideoloxa dominante, a concepcin >oficial= do galego como lingua propia pdese atopar en todos os grupos sociais e nun amplo abano de situacins comunicativas: como parte do sentido comn (Aracil 1986) un punto de referencia primario, tanto na sa condicin de presuposto canto na de obxecto de acordo ou diverxencia. Luzia Domnguez
15
29
Neste contexto ideolxico, a Lingua aglutina os grupos sociais, mais tamn os afasta, pois devn posesin das autoridades e requisito fundamental para recibir o prestixio do falar ben. Na Galiza un feito asumido a necesidade de normalizar o galego. Non obstante, a liturxia institucional contraponse en moitos sentidos ao uso cotin da linguaxe, entrementres o estndar omite e estigmatiza a fala dos grupos dominados. A normalizacin problemtica para quen entende a lingua propia como elemento de dignificacin, non como lexitimacin da dominacin cultural sobre os mesmos grupos que veen mantendo o seu uso. Na redefinicin institucional do galego, o vernculo pasa a concibirse como variedades internas do estndar a institur como lingua, co que xa temos as bases ideolxicas para a operatividade dunha distincin relativa diferenza lingstica (acadar o estndar lingstico e acadar o estndar cultural) e, por conseguinte, potenciais exercicios de poder social sostidos pola lexitimidade do prestixio (cultura, correccin) e potenciais conflitos sociais. Este asunto vnse obviando na maior parte dos textos escolares, medio fundamental para a transmisin dunha determinada ideoloxa lingstica (Domnguez 1993). As, a construcin do estndar implica, tamn nos libros para rapaces, a omisin do conflito de clase:a lingua comn sera o producto prctico do recoecemento e identificacin da poboacin, que as supera a diversidade das variantes. Polo tanto, a poboacin ter que se identificar naturalmente cunha norma que transcende a variabilidade da fala. Isto non se considera problemtico desde algns puntos de vista, xa que se trata s de rexistros que todo falante pode dominar. Vxase, nesta lia, a opinin de Alonso Montero:
Cando algun, falando en galego, lle d as jracias Joberno, comete, se se propn falar en dialecto culto, unha incorreccin fontica denominada, por letrados e iletrados, geada. Quede claro, sen embargo, que en moitas partes de Galicia, a geada existe; as pois, nestas partes a geada non incorrecta se se utiliza en certos dialectos (sociolectos) coloquiais. (...) Todos tmo-la conciencia de que nas situacins e manifestacins cultas temos que rexeita-la geada. En todo idioma funciona esta diglosia, razn pola que un profesor de Literatura ou de Fsica en Gurgos, na sa clase, non produncia Madriz, o que fai, ou pode facer, fra da aula con certos destinatarios. Xess Alonso Montero, Profesores con geadas, en La Voz de Galicia (11-9-1994)
Este autor, que en 1973 formula a existencia da diglosia (dilingismo na sa denominacin inicial) entre galego e casteln, explicita agora a diglosia dentro do propio galego, esta vez sen salientar a cuestin de clase que se destaca no seu Informe 16 . Al, a diglosia era unha situacin inxusta que separaba aos falantes de das linguas; aqu, tratase dunha diferenza neutra entre o culto e o coloquial, que atinxe a todos os falantes dunha mesma lingua. Non obstante ser esta una cuestin complexa, sabido que o dominio do culto non se distribe socialmente dun xeito equitativo, senn que posudo polos grupos dominantes. A diferente competencia na variedade estndar, e a mesma habilidade para mudar duns determinados rexistros (e linguas) a outros serve para marcar a distincin existente entre falantes.
O Informe BdramticoB sobre la lengua gallega. Por exemplo, o autor di, con acerto, cousas como estas: AUn ciudadano gallego de elementales luces se percata de que vive en una sociedad en la que el idioma castellano est vinculado a realidades y actividades nobles e importantes (riqueza, cultura, ciudad, etctera), mientras que el idioma gallego aparece vinculado a actividades y realidades de signo contrario o de poco rango (pobreza, incultura, aldea, etc.)(p. 30). Por outra banda, pdense destacar estas outras opinins do mesmo autor (apud Freixeiro Mato 1998:150) respecto do seseo e a gheada: ATodos ns temos rexeitado, casi sistemticamente, o seseo e mila >geada= por un criterio, coido eu, castelanizante, fin i cabo un criterio antigaleguista, ou sea antipopulista (Alonso Montero 1969: 41). AHenos ante una nueva contradiccin: la literatura, casi unnimemente, rechaza esta pronunciacin, considerada, hoy igual que ayer, como zafia. Si no me equivoco esto es sntoma de algo muy grave: creer que el mejor gallego es el gallego menos gallego o, de otro modo, el ms prximo al castellano (Alonso Montero 1970: 44). Luzia Domnguez
16
30
A parte de que, como o propio Alonso Montero destaca noutras ocasins, o rexeitamento destas formas pode estar a ocultar ideas antigalegas, onde o que soa espaol mellor. Hai, xa que logo, exclusin de certos trazos propios das falas galegas, ou desimbolizacin de marcadores tnicos (lvarez Cccamo 1989). As mesmo, hai unha tendencia a conceptuar o galego como lingua autnoma, na que a distancia do espaol (como, secundariamente, do portugus) necesaria para o mantemento da autonoma ou separabilidade lingstica. O galego lingua de prestixio que cmpre dignificar, limpndoa dos elementos vulgarizantes e espaolizantes. O conflito social subxacente neste terreo reflctese na fala dalgns galegofalantes iniciais cultos, xeralmente novos, que vindican para o uso comn as sas propias variantes ou variedades dialectais. Estas persoas chegan mesmo a introducir un uso formal e/ou cotin de seseo e gheada, ao tempo que tentan manter unha pronuncia onde converxe o estndar e o dialectal (Kabatek 2000). Estes falantes acostuman ter as sas identidades mis estreitamente unidas ao idioma ca aqueles que non usan (porque non os coecen) os dialectos nin a fontica e a prosodia do galego falado. s veces os neofalantes cultos que imitan estas formas de fala (Kabatek 2000). As, introdcese nas ideoloxas emerxentes (anda que moi minoritariamente) unha idea pouco definida que poderiamos chamar apertura do estndar.Tales prcticas elaboran o modelo de lingua comn como diverso en si mesmo; como elemento de simbolizacin non s da Alta Cultura (orientada enactuacin do galego como lingua de prestixio), senn tamn da cultura popular, coma un xeito de tentar que esta non sexa subsidaria daquela. Estas posicins ollan a potencialidade minorizadora do estndar para as falas populares coma un elemento non desexbel. Adoitan implicar, por parte destes falantes, unha identificacin sentimental e/ou ideolxica coas falas locais, s veces a xeito de retorno s sas propias races culturais, que poden ser percibidas como a identidade roubada por unha educacin en espaol na que moitas veces os proxenitores participaron activamente. En calquera caso, a fala dos galegofalantes cultos, en particular a dos neofalantes, acostuma reflectir o influxo do casteln, tanto na autenticacin da fala a travs de castelanismos (onde se inverte o criterio purista), canto en realizacins fnicas ou discursivas que fan manifesta a influencia do casteln como modelo de prestixio (neste sentido, vxase lvarez Cccamo 1993, Kabatek 2000, Iglesias lvarez 2002, Seminario de Sociolingstica 2003). Ademais hai que salientar o feito de que entre a poboacin nova os marcadores tnicos da fala, en particular o acento galego, estn estigmatizados. E isto as anda cando moitas veces se amosa o aprecio pola forma tradicional de fala e se sita o seu estigma en axentes alleos e/ou forneos (Seminario de Sociolingstica, 2003). As, malia o desprestixio dos marcadores tnicos, os comentarios dos informantes sobre a fala dos medios de comunicacin adoitan salientar a sa falla de naturalidade. Esta crtica acompaa moitas veces referencias ao casteln, arredor da idea do neofalante que non domina o galego. Fra disto, tamn se critica a lingua culta pola artificiosidade implicada no enxebrismo ou nun purismo mis ou menos aproximador ao portugus (Domnguez 2000, Iglesias lvarez 2002, Seminario de Sociolingstica 2003). Se o criterio de purismo e correccin se manifestan de maneira mis visbel no lxico, tamn as posicins antipusitas costuman se referir aos vocbulos. Esta ideoloxa supn case sempre que os falantes lexitiman, e usan, formas castelanizadas (amais das propias formas dialectais), e vinclanas a ideas de autenticidade e naturalidade. Desde o punto de vista ideolxico, isto pode ser interpretado de diferentes xeitos. As, o non preocuprmonos porque a lingua estea inzada de castelanismos e converxa para o casteln pode indicar unha ideoloxa de reivindicacin da naturalidade e a raizame popular e/ou as identidades locais (propias); e pode integrarse nun continusmo ideolxico co carcter subsidiario do idioma. 31
Luzia Domnguez
Por outra banda, os sculos de exclusin da cultura lextima converteron a nova lingua galega nun idioma sen recursos cultos, tanto no lxico e na gramtica coma no discurso. Na elaboracin prctica destes recursos, a diferenza en relacin ao casteln constrese en boa medida por medio de certos elementos lxicos diferenciais que constiten contrasinais da nova identidade (lvarez Cccamo 1997) e que son amplamente usados por neofalantes presentes nos medios de comunicacin. Iso ocorre en consonancia cos criterios de esencia popular e autonoma (ou independencia, ou separabilidade) respecto do espaol; criterios que teen a sa expresin neste recorrente exercicio do purismo enxebre, onde os castelanismos son substitudos por formas recuperadas da fala popular ou da fala culta. Entrementres, os trazos suprasegmentais e os recursos discursivos seguen a depender do casteln, que nisto opera nidiamente como modelo de referencia. Deste xeito a lingua culta vense configurar coma o que lvarez Cccamo (1996b) chama falar espaol con palabras galegas. O modelo mis accesbel aos galegfonos cultos sen dbida o espaol, nun contexto dominado polos medios de comunicacin en tal idioma e tras dunha escolarizacin na que predominaba (se non era a nica) esta lingua. Entrementres, sabido que Galiza vive de costas ao outro modelo culto posvel, o portugus. E a creacin dun modelo propio, verdadeiramente diferencial, non parece posbel nunha situacin de estigma para o falar cotin autctono. Esta converxencia discursiva para o casteln non inocente, senn mediada por criterios ideolxicos non explcitos no discurso sobre a lingua, tamn como dependente do feito de que o galego estea menos estendido ca o casteln entre as elites culturais. O que os grupos mis cultos (e urbanos, e de mis alta clase social) sexan os mis castelanizados en canto a uso indica a relacin prctica entre o espaol e o nivel sociocultural, isto , o feito de que este idioma est mis presente nos grupos mis favorecidos. Por iso, a asociacin simblica do acento galego e as estratexias discursivas tradicionais coa incultura e a pobreza algo que xorde da realidade prctica, quer dicir, das percepcin que teen os actores sociais das posicins dos diversos falantes na nosa sociedade. O mantemento da hexemona lingstica dos grupos dominantes, mis castelanizados, tamn coherente cunha visin da normalizacin onde o espaol non perda terreo17 . Naturalizada a propiedade colectiva do galego, as elites poden producir un galego culto converxente cara ao espaol; a converxencia favorece a aprendizaxe dos neofalantes e minimiza o esforzo do bilingismo. Entre as clases medias urbanas, onde o idioma inicial ven sendo sobre todo o espaol, o galego emerxe como marcador tnico e smbolo da nova cultura lextima. Neste contexto, falar en galego pode ser unha ideoloxizacin (lvarez Cccamo 1993) das prcticas lingsticas: Eles estn politizados e Eu son apoltico; ou ben Eu estou politizado, segundo a posicin que se defenda. ilustrativa a visin irnica de Xaqun Marn a este respecto (na vieta). Nun contexto castelanizado, o uso do galego , segundo confirman os traballos cualitativos mis recentes (Iglesias lvarez 2002, Seminario de Sociolingstica 2003) un marcador simblico e non unha expresin natural. Esta desnaturalizacin do falar galego oponse a unha desexada naturalizacin do propio, politicamente asociada ao nacionalismo (galego) de esquerdas. Mais un contexto castelanizado a situacin axeitada para a des-normalizacin do galego, xa que se acomoda ben estigmatizacin dos marcadores tnicos tradicionais, as como ideoloxa dominante do nacionalismo espaol. Nesta ideoloxa, a lexitimidade do galego non est excluda, xa que non se
17
No contexto valenciano, Aracil (1982 [1966]) ou Ninyoles (1972) sinalan a Aideoloxa ou Amito do bilingismo, que idealiza e reduce a unha serie de marcadores simblicos a lingua e a identidade valenciana e que adoita expresarse en espaol; , en realidade, a xustificacin dos grupos dominantes para non inverter a superioridade do espaol e a substitucin lingstica. Luzia Domnguez
32
olla como incompatbel coa identidade espaola (a dupla identidade). Sen embargo, para moitos castelanfalantes a desnaturalizacin do nacionalismo galego vai xunto coa desnaturalizacin do falar galego; estes puntos de vista encontrarn a poltica no uso do idioma ou na asuncin da cultura autctona, mais non vern relacin entre o casteln e a poltica, nen acharan nacionalismo na idea dunha indentidade espaola. Tras as diferentes posturas, s veces defendidas con paixn at nos ambientes menos politizados, hai non s unha loita de elites, senn un confronto entre grupos sociais, amais dun sntoma de que a normalidade do galego est por acadar: A autonoma do idioma, a representatividade do culto e a propiedade identitaria son etiquetas ben asentadas en linguas grandes coma o espaol ou o ingls. No noso caso, estas anda son definicin discutidas, pola visibilidade social das diferenzas e distincins implicadas nun proceso de transformacin sociolingstica que anda non se consumou. Ideoloxa, prestixio e uso de variedades Mis aln das disputas sobre os sentidos da lingua, non hai dbida de que as elites culturais e polticas veen asumindo, ao menos teoricamente, que o galego representa ao conxunto da nosa comunidade (politizacin da identidade18), e que necesario o seu cultivo como lingua culta (apropiacin pola Alta Cultura). Tanto a asuncin culta da galeguidade como a politizacin da identidade tnica han de ter efectos simblicos e prcticos, tanto nas formas da nova lingua como nos seus sentidos sociais. A crecente extensin do espaol como lingua coti da mocidade coloca o galego, para moitos, nunha situacin litrxica (alta cultura, lingua pblica mais non coti, poltica e non cultura tradicional...). As mesmo, hai que observar as implicacins ideolxicas do feito de que entre os grupos de mellor posicin social siga a predominar o uso do espaol. Estas cuestins dbense pr en relacin coa estigmatizacin (mis antiga) do acento pechado, que, como dixen, contina sen ter prestixio entre a mocidade actual. O futuro uso do galego por parte da poboacin galega est relacionado co mantemento dun estigma dos marcadores tnicos, anda que se asuma como politicamente correcta a lexitimidade da lingua. As, se o propio (diferencial) segue a ser motivo de vergoa, ten que haber moitas dificultades para pretendida normalizacin. Neste senso, ilustrativo o que di Isaac Daz Pardo nunha entrevista recente:
Entr.: Qu medidas cre necesarias para a sa revitalizacin? D. P.: Unha revolucin. Pero eu xa estou vello para unha revolucin (...) Unha conciencia poltica. A xente ten que sentirse orgullosa da sa cultura. Entr.: Cre que se seguir falando o galego no sculo XXIII? D. P.: Non teo virtudes sibilinas, as que non sei o que pode pasar. Pero, de seguir as, se non hai un cambio importante, o galego quedar como unha lingua litrxica, igual que o latn. (La Voz de Galicia, 8-11-2003)
Por outro lado, o agromar dun galego culto que se ten que situar nun nivel de prestixio teoricamente equivalente ao do casteln leva contradicin entre o criterio de esencia popular e os criterios hixinicos de purismo enxebre e correccin idiomtica: Isto faise evidente na contraposicin dun castelanismo omnipresente na fala e un lxico enxebre que o pobo deber
A politizacin da identidade un fenmeno comn aos procesos de liberacin nacional, e est ben asentada nos Estados mis antigos. Sobre a politizacin da identidade no caso galego, vxase Beramendi 1997. Luzia Domnguez
18
33
aprender19 . Esta problemtica arredor do estndar, que xa se formulaba en momentos de definicin da lingua propia, costuma ser omitida no discurso pblico contemporneo. Neste sentido, non se observa o feito de que a institucionalizacin contribe a desvincular o idioma dos grupos sociais que historicamente o mantiveron, ao crear unha identificacin do galego como lingua inaccesbel (lingua de elites e contextos pblicos) sen contribur inversin dunha substitucin lingstica que non separbel da desigual distribucin dos usos idiomticos entre a poboacin. No que atinxe a esta distribucin, o vnculo entre galego culto e casteln pon en destaque a contraposicin entre as elites bilinges (castelanfalantes) e o pobo galegofalante. Este pobo observara o evidente: Se de todas maneiras o meu inferior, para que usar (ou transmitir) o galego, se o casteln en calquera caso superior? As, como di Alonso Montero nun programa da TVG:
A. M.: desde o seor presidente/ o seor conselleiro daqu ou dal/ fan declaracins decindo/ por exemplo/ que o galego/ que o idioma do pas/ a columna vertebral da patria Moderador: uhum A. M.: pero moita xente que escoita a ese seor conselleiro/ a ese seor alcalde/ a ese seor concelleiro/ saben que cando ese seor conselleiro chega casa/ nega-lle a columna vertebral da patria muller e aos fillos/ polo tanto/ aqu hai uma hipocresa/ polo tanto/ aqu pasa algo/ e un campesino un campesino de Ventosela/ de donde son eu Moderador: xxxx xxxx [risas] A. M.: que ten problemas na vida/ e que sabe que anda/ un instrumento para ascender no escalafn social o casteln/ est ben que o conselleiro diga eso/ quen por certo fala en casteln coa sa muller e cos seus fillos/ e educa sistematicamente en casteln aos seus fillos/ e eu/ campesino/ que teo mis dificultades na existencia/ vou seguir o que el di?/ o que el non fai?/ non/ eu non vou seguir o que di/ vou seguir o que el fai (Debate no Da das Letras Galegas, TVG, 17-5-1993)
As, non estrao que moitos falantes perciban o uso culto do galego entre as elites como unha hipocrisa oportunista. Ora ben, fronte ao que moitas veces se di, a cuestin non estriba s na oposicin entre galego e casteln: O esquecer a relevancia do galego culto neste xogo de desigualdades contribe ao mantemento do status quo que conleva a substitucin lingstica. A institucionalizacin pode contribur desidentificacin de grupos galegfonos co estndar. Percibirano como roubo ou apropiacin (piracy, Anderson 1983) do idioma? Interpretarano como continuacin da hexemona do espaol e oportunismo de elites bilinges e neofalantes? Ou asumirn a necesidade dun bilingismo tanto nas variedades formais como coloquiais de ambos os idiomas? Na Galiza contempornea, especialmente entre a xuventude, existe unha considerbel ambivalencia das linguas en relacin cos mundos que estes evocan, sempre partindo dun maior prestixio, mis ou menos encuberto, para o espaol: Independentemente de que se fale s en galego ou s en casteln, o que soa galego (pechado) evoca o ruralismo e o atraso, a incultura ou o pasado; ou ben se usa como marca de coloquialidade ou solidariedades locais (lvarez Cccamo 1990, 1996b). O que soa espaol evoca a modernidade, a Cultura e o dieiro, e adecase aos contextos de formalidade e desenvolvemento argumentativo (lvarez Cccamo 1990, 1996b). Deste xeito pdense simbolizar mundos diferentes independentemente de cal sexa a lingua usada, ben que non for o mesmo usar unha que a outra. Esta relativa ambivalencia das
Este problema dse habitualmente en situacins sociolingsticas onde se debe recuperar (ou crear) un idioma propio. Balbir (1990) comenta un caso bastante extremo, o do hindi. Na India a diversidade etnolingstica enorme. A lingua falada ten grande cantidade de elementos lxicos derivados das variedades rabe-persas, entre outras. A Alimpeza do hindi para a sa Aindependencia de formas alleas levaba a unha xeneralizada falta de comprensin da fala dos medios de comunicacin, de maneira que debeu ser atenuada a prol da Anormalizacin do idioma comn. Luzia Domnguez
19
34
linguas pon en escena as cuestins que viemos considerando: Aln dos vnculos identitarios que fan do galego a lingua propia dos galegos, estn en xogo as desigualdades e a exclusin dos grupos sociais en funcin da sa identidade cultural. Fra da cultura lextima fican a cultura rural, as identidades locais, as clases dominadas. O bilingismo: conflitos e converxencias A presenza do espaol na Galiza aproxmanos s demais Comunidades Autnomas, particularmente a Catalua e Euscadi. En relacin cos usos lingsticos, na Sociolingstica espaola disctese se a normalizacin das linguas minoritarias implica o monolingismo nesas linguas. Tamn se discute no terreo poltico, pois iso minguara a hexemona do casteln dentro do Estado, hexemona que a lexislacin quere manter cando estabelece para as Autonomas galega, vasca e catalana, a cooficialidade dos idiomas autonmico e estatal. O goberno galego defende abertamente o bilingismo harmnico, frmula intermedia entre a completa substitucin do galego e a completa substitucin do espaol. As, as declaracins de M. Fraga Iribarne, como sabido presidente da Xunta e lder do Partido Popular:
La identidad y la potencia cultural de nuestro pueblo se reafirma da a da. El Mapa Sociolingstico de Galicia revela que la mayora de nuestro pueblo considera que, en el futuro, el gallego ser la lengua ms usada en Galicia (55,4% de los encuestados), posicin claramente superior a la de los que estiman que este predominio correspondera al castellano (11,9%). No obstante lo anterior, el 60% de la poblacin estima que gallego y castellano sern igual de tiles, creencia que se afianza a medida que disminuye la edad. Ello reafirma la poltica seguida por la Xunta de Galicia de hacer efectivo un bilingsmo armnico, bilingsmo que exige de la Administracin un respeto profundo a la ley para que el bilingsmo sea limpio, promocionar nuestra lengua para que el bilingsmo sea equilibrado y contribuir al bienestar de Galicia colaborando a la armona social. En este sentido y con una poltica lingstica, clara y sin matices, de apoyo a nuestra lengua y de respeto al bilingsmo efectivo de nuestro pueblo, estamos en contra de cualquier modificacin de la ley de normalizacin lingstica. Constituye esta ley un marco equilibrado que ha permitido y fomentado la expansin de nuestro idioma en una clima de libertad y convivencia pacfica y que debe seguir gobernando en el futuro nuestra normalizacin lingstica (Debate do Estado da Autonoma, 1998. Pxina Web.)
Dunha perspectiva cientfica, a interpretacin do orador incorrecta. Non se pode avaliar o futuro dun contacto de linguas en funcin do optimismo da poboacin cando responde a unha enquisa, nin a vontade popular a partir dunha maiora de informantes a declarar que as das linguas son igual de tiles. As e todo, o Sr. Fraga pensa que estas opinins proban o xito da sa poltica de bilingsmo armnico, consistente no apoio institucional ao galego e no respeto al bilingismo efectivo de nuestro pueblo. As elites polticas e culturais do BNG e medios prximos a el opoen a este deseo unha imaxe moi diferente. O goberno debe tomar postura a prol do galego, non a prol do bilingismo, anda que non necesariamente este deba ser eliminado no nivel individual. A mudanza da situacin non , como xa sinalaba Francisco Rodrguez en 1976 unha cuestin de respecto polos individuos, senn dunha accin consciente deses individuos. Ademais, o idioma atinxe a toda a sociedade, xa que ten unha funcin colectiva diante da que as institucins non poden ser inocentes:
No referido ao conflito lingstico que vive o noso pas, non se pode recorrer a outro calificativo que ao de hipcrita, se queremos caracterizar a conduta dos que, finxindo amar o noso idioma, intrigan e axitan para que non se tolere o seu uso, a sua introducin como veculo do ensino, no sistema educativo dos seus fillos. (...) Os comprensivos seores e seorar que estn dispostos a tolerar como asignatura o
35
Luzia Domnguez
ensino do noso idioma, mais mis nada, defenden o proceso polo que todos estamos inevitabelmente obrigados a usar o espaol. hora de que, por enriba de pomposos direitos individuais que s se protexen cando se trata de favorecer o espaol, se fagan valoracins que partan da funcionalidade colectiva dun idioma. Todo o demais non fai mis que escurecer o problema. Na dialctica colectiva s existen duas polticas: favorecer a asimililacin ou tratar de paralis-la, invertendo o proceso de asulagamento do espazo galego por un idioma alleo, desde unha perspectiva histrica, xentico-estrututural e socialcolectiva. Francisco Rodrguez, 1991 [1976] Conflito lingstico e ideoloxia na Galiza. Santiago: Laiovento, pp. 112-13.
Para este autor, a vontade de que se mantea a presente situacin de bilingismo agacha a pretensin de que contine o proceso de substitucin lingstica ou, con outras palabras: O bilingismo o resultado dunha previa situacin de desigualdade, que orixina un asulagamento do espazo galego por un idioma alleo que os comprensivos non queren inverter. Esta vontade continusta considrase, por outro lado, coherente co espaolismo ou centralismo, isto , coa ideoloxa nacionalista espaola. Neste mesmo sentido, hai que lembrar o marco legal, onde a lingua un dereito e, por conseguinte, unha opcin, ou unha naturalidade, persoal que o poder poltico debe respectar e protexer. Como dereito, o idioma non deixa de ser colectivo mais, ao mesmo tempo, individualzase e transfrmase nunha cuestin de tolerancia, onde cada persoa debe respectar s outras en funcin da harmona democrtica nun Estado plurilinge. 20 . Tanto polo interese institucional en manter o bilingismo canto polo feito de que parte da poboacin ten un claro vnculo co casteln, este idioma pode operar tamn como aglutinante identitario para os galegos, que son ademais espaois. As, a funcin simblica do casteln como lingua lextima comn con Espaa non problemtica, fra do nacionalismo galego, para a lexitimidade do galego. A Galiza ten, pois, das linguas lextimas, unha como smbolo de especificidade, outra como smbolo que une a resto dos pobos de Espaa. Esta particularidade distingue a Galiza como non nacional. Tal definicin resulta contraditoria, como a cooficialidade, coa aplicabilidade do criterio tradicional de correspondencia un pobo-unha lingua. O bilingismo oficial xurde como solucin do nacionalismo espaol s contradicins derivadas da emerxencia doutros nacionalismos e doutras linguas nacionais dentro do Estado. Poderase definir como unha apropiacin, por parte da ideoloxa dominante espaola, da lingua nacional vindicada polos nacionalismos non estatais. Apropiacin que supn unha perda de sentido, ou a modificacin semntica cara a un significado neutro ou inocente, onde a nacin se converte en autonoma, con dereito a usar a lingua propia e a ter as sas propias estruturas (competencias); anda ben que cun uso e natural sentimento de propiedade a respecto (tamn) da lingua espaola, as como coa imposibilidade de cuestionar a pertenza nacin espaola. Chamarei a esta concepcin ideoloxa do bilingismo. A identidade dual, e das as linguas. Pola sa parte, a proposta do nacionalismo galego denominareina ideoloxa do monolingismo, pois defende a natureza conflitiva -non harmnica, nin dual, nin hbrida- do encontro identitario, entendido en termos de dominacin (socio)lingstica. A identidade unha, como o a lingua, anda que se asuma o bilingismo de diversos xeitos. A relacin subsidiaria do galego respecto do espaol, e da identidade galega respecto da espaola, vencllase tamn debilidade do galego como lingua internacional. Tal carencia resolverase favorabelmente, segundo un argumento comn no reintegracionismo, se conceptusemos o galego como portugus ou algo moi prximo del; mais esa visin conflitiva tanto co nacionalismo espaol (Herrero Valeiro 1993, Gil Hernndez e Rabunhal Corgo 1989)
Sobre o discurso da tolerancia, en xeral, a inocencia ideolxica que agocha a relacin da lingua cos procesos sociais no caso galego, pdese ver, por exemplo, Garca Negro 1991, 2000. Luzia Domnguez
20
36
canto coa autonoma do galego. Ademais, ten unha forte marcacin de elitismo. Ricardo Carvalho Calero (nun escrito de 1986 editado postumamente), sen negar a autonoma do galego, considera que as linguas non deben depender dos lmites administrativos. Afirma que a normalizacin pasa por ganhar ou recuperar para o uso normal do galego aqueles sectores sociais que hoje tenhem como lingua normal o castelhano e naturalizar prstamos lxicos do estndar portugus, porque de outro jeito haveria que manter e reforar a dependncia do castelhano:
umha lngua domstica, cuja vigncia nom pode exceder o marco da divisom provincial de 1833. Para actuar fora desse marco, os galegos disponhem da lngua estatal (p. 53). [Tal posicin implica, en opinin de este autor, la subordinacin del gallego y parte de una] acomodaom s novas circunstncias legais, da velha tendncia centralista (...). Reconhecida a legalidade do regime autonmico, este centralismo tivo que rectificar a sua doutrina. Entom revestiu a forma de neo-regionalismo. A lngua do Estado continua sendo a lngua castelhana, mas nas nacionalidades histricas o castelhano avm-se a compartilhar a sua oficialidade coas lnguas nacionalitrias (...) lnguas que nom podem exceder na sua cooficialidade os limites das provncias agrupadas para integrar a comunidade autnoma (p. 56). Ricardo Carvalho Calero 1990 Do Galego e da Galiza, Santiago: Sotelo Blanco
obvio que, na situacin actual, o portugus non supn unha ameaza para a pureza da lingua propia; anda que, na visin dos falantes, fai anda mis rechamante a falla de naturalidade do galego culto. Pola sa banda, a dependencia do casteln un dos problemas mis importantes en relacin co galego. Calquera que fose a norma e a sa autonoma respecto da lingua dominante, claro que a falla dunha autonoma de facto (un estilo diferente e prestixiado) non allea situacin do galego no mercado lingstico: Ten que competir, no mercado interior, co casteln e, no mercado internacional, co casteln e coas outras linguas dominantes. Desde o punto de vista ideolxico, esta diferenza entre os dous idiomas usados na Galiza pdese expresar como unha atribucin de maior utilidade para o casteln, por ser mis universal c galego e, segundo o criterio de bilingismo, tamn propiamente galego. As, podemos simplificar a diferenza dominante entre galego e espaol pondoa en relacin co factor de universalidade: o espaol mis universal (aglutinador a respecto dunha identidade mis ampla) e o galego mis propio (aglutinador a respecto do feito diferencial). A normalizacin quere, xustamente, mudar unha situacin onde o galego menos c casteln; mais a normalidade inocente da co-oficialidade, se ben baseada nun bilingismo real, non parece ser un alicerce ideolxico adecuado para a inversin dunha situacin orixinada xustamente polo dominio da lingua do Estado no noso mercado lingstico.
37
Luzia Domnguez
CAPTULO III APUNTAMENTOS SOBRE A SITUACIN SOCIOLINGSTICA O contacto de linguas na Galiza Na Galiza actual non se pode falar da existencia de das comunidades diferentes, unha falante de espaol e outra falante de galego, cdigos pretensiosamente puros. Se ben tanto investigadores como investigados asumen a existencia de das linguas diferentes no pas, para entender a situacin habemos de partir da existencia dunha complexa realidade de variedades hbridas. Estas son producto do contacto entre das linguas estruturalmente tan prximas coma o galego e o casteln. Neste sentido, habera que postular como punto de partida a existencia dun contnuum nas variedades faladas na Galiza, fundamentado en caractersticas estruturais anda que con fortes contidos simblicos (lvarez Cccamo 1989) 21 . A nula ou moi escasa alfabetizacin en galego de boa parte da poboacin -s desde finais da dcada dos 70 e comezo da dos 80 se iniciou a introduccin desta lingua no ensino- explica a naturalidade do castelanismo, interferencia do casteln sobre o galego. Ademais, a influencia do galego sobre o espaol falado na Galiza e notbel.Contodo, estamos obviamente diante dunha situacin onde os actores sociais teen conciencia do bilingismo e, por tanto, ao seren sometidos a enquisas, responden verbo do que eles aprecian subxectivamente como galego ou casteln. Os estudos de Fernndez Rodrguez (1991, 1993) e, especialmente, o Mapa Sociolingstico de Galicia (Seminario de Sociolingstica 1994, 1995, 1996), ofrecen unha radiografa cuantitativa da situacin sociolingstica actual a partir dun cuestionario que pretende recoller as competencias, usos e actitudes da poboacin a respecto do galego22 . Segundo os datos do MSG en relacin coa lingua habitualmente empregada, os comportamentos bilinges resultaran lixeiramente superiores aos monolinges. As, un 29,9% dos enquisados di falar mis galego que espaol e un 20,8% mis espaol que galego, entrementres un 38,7% se considerara monolinge en galego e, por fin, un 10,6% monolinge en espaol (Seminario de Sociolingstica 1995: 48-49). Sendo o galego a lingua maioritaria, de salientar a sa perda interxeracional do galego, vez que se incrementa o bilingismo. Dado o contnuum lingstico e as diversas mediacins ideolxicas presentes en todo cuestionario e en toda poboacin, non est claro en que medida estes usos declarados corresponden s prcticas reais. Tampouco as transformacins que acaso se tean producido na ltima dcada do sculo XX se poden estudiar cos datos do Mapa, que foron recollidos en 1992; as, se ben as diversas fontes confirman a perda interxeracional, teremos que agardar a revisin do MSG (en proceso) para ter unha informacin mis detallada sobre o que ocorreu nos ltimos anos. De todas maneiras, a tendencia ideolxica e prctica reflectida neste estudo un ndice moi ilustrativo dunha realidade sociolingstica que non se modificou substancialmente. Lingua institucional, lingua popular Tense comentado en diversas ocasins que a dinmica do bilingismo galego (Fernndez Rodrguez 1991) est determinada por un feito paradoxal, mais esencial para comprender a situacin sociolingstica galega: preciso recoecer dous parmetros de anlise ben
Rodrguez Yez (1997) fala tamn de contnuum. Para a aplicacin do concepto de contnuum s formas escritas, vxase lvarez Cccamo e Herrero Valeiro 1996. Unha visin matizada desta nocin desenvlvese en Prego Vzquez (2000). Desde un punto de vista diferente, pdense consultar, por exemplo, os comentarios de Kabatek (2000) sobre o contnuum lingstico. 22 Para un amplo resumo dos datos do MSG e, en xeral, para unha revisin da situacin sociolingstica galega, pdese consultar Portas Fernndez 1997. Unha descricin do Mapa pdese ver en Seminario de Sociolingstica 1993. Luzia Domnguez
21
38
diferenciados, un social e outro institucional. No primeiro, se atendemos a Fernndez Rodrguez (1991: 239, vxase tamn Fernndez Rodrguez 1993), resulta indubidbel que nos achamos diante dun proceso de substitucin lingstica do galego polo casteln. No segundo, polo contrario, e para o mesmo autor (bidem), o galego gaou importantes posicins. Estamos, polo tanto, diante de dous procesos inversos: ao tempo que o galego se incorpora como lingua institucional, a sa presenza como lingua habitual, medida fundamental para avaliar a sa vitalidade etnolingstica, descende a respecto da do espaol (consltese tamn lvarez Cccamo 1983, 1987, Rojo Snchez 1981, 1982, Fernndez Rodrguez 1983). O proceso de castelanizacin consttase especialmente nas clases mis altas, nos ncleos urbanos e nos niveis superiores do capital cultural (i.e. en falantes con estudos universitarios). As, hai un contraste entre os entrevistados sen estudos (que veen diminundo de xeracin en xeracin) e aqueles que teen estudos superiores: As persoas sen estudos din ser galegofalantes monolinges nunha ampla maiora, mentres as porcentaxes de castelanfalantes son mnimas. Pola sa parte, case a metade dos entrevistados con estudos primarios din ser bilinges (46.6%), cunha ampla vantaxe para o galego, que acada un 46.9% de monolinges neste grupo. As agrupacins intermedias amosan tamn tendencias intermedias (consltese a obra citada) neste cruzamento. Quen ten estudos superiores (unha porcentaxe menor da poboacin que noutras Comunidades do Estado, se ben ascendente) acusan un meirande incremento do bilingismo declarado (66.8%), mais xa cun predominio do casteln; o monolingismo en espaol experimenta un ascenso salientbel: do 6.5% en informantes con estudos primarios, ao 23.8% entre os universitarios. Consttase un fenmeno semellante na anlise segundo a clase: Na media-alta predomina o bilingismo (58.2%), cunha cuantificacin favorbel ao casteln e unha importante proporcin de monolinges neste idioma: 27.7%, fronte ao 55.7% de galegofalantes monolinges na clase baixa. Nas clases intermedias (media-baixa e media), os resultados sitanse entre un e outro polo. As clases maioritarias na Galiza, segundo a cuantificacin do Mapa, son a media (42.8% da poboacin) e a media-baixa (46.9%). Nesta ltima agrupacin, a porcentaxe de galegofalantes (s/mis galego) ascende ao 79.3%, con case a metade de persoas monolinges neste idioma; na clase media, pola sa parte, a cantidade de monolinges redcese case metade (29.2%), no entanto o galego segue a predominar. En ambos os dous casos, os resultados da mocidade amosan unha reduccin de galegofalantes a travs do bilingismo: Un 56.6% (s/mis galego) na media baixa e un 39.5% na media (op. cit., p. 61). As pois, a normalizacin institucional, desde algunhas perspectivas insuficiente ou falsa, oponse s distribucins de uso na escala da distincin. A Galiza rural (o atraso), os grupos de menor capital cultural e econmico, son os mis galeguizados. As, se certo que, desde o punto de vista do conxunto poboacional, o galego segue a ser moi usado, tamn o que est localizado en maior medida nos contornos sociais mis estigmatizados. Na distribucin dos usos o galego segue a estar embaixo, anda que os usos litrxicos o coloquen enriba. O proceso de substitucin lingstica A cuantificacin de usos declarados segundo a idade dos informantes parece evidenciar tamn un incremento do bilingismo, que favorece mis a extensin do espaol que a do galego. Se comparamos o grupo mis novo co conxunto da poboacin, observamos que no primeiro o bilingismo declarado (58.7%) maior ca no total poboacional (50,7%). Por outra banda, non s descende o monolingismo en galego (do 38.7% ao 23.5%) e se incrementa o monolingismo en casteln (dun 10.6% a un 17.7%), senn que xa un 35.7% de entre os mis novos usa mis o casteln (fronte ao 20.8% do conxunto poboacional), ao tempo que se reduce do 29.9% ao 23% a
39
Luzia Domnguez
porcentaxe de bilinges que din falar mis galego 23 . Xa que logo, o 53,4% dos entrevistados de entre 16 e 25 anos declara falar s ou mis casteln. Se analizamos a distribucin porcentual entre os diversos grupos de idade e a interpretaramos en tempo aparente, os datos daran conta dunha constante progresin cara ao predominio do espaol 24 . O abandono do monolingismo galegfono notbel, xa que este alcanza o 58.9% entre os entrevistados de maior idade e queda en menos da metade entre os mis novos. En contraste, son os grupos de menor idade quen en maior medida coecen o galego escrito e quen amosan cara a esta lingua mellores actitudes, segundo as medicins do MSG. Prodcese por conseguinte unha inversin da situacin a respecto do pasado: Os mis novos valoran mis o galego e coceno como lingua escrita e culta; as e todo, flano menos que seus maiores. Os ltimos datos obtidos polo Seminario de Sociolingstica (Seminario de Sociolingstica, 2003) amosan unha incidencia moi pequena dos usos bilinges, o que contrad as tendencias ao bilingismo obtidas polo MSG; segundo indican os autores, isto pdese deber ao deseo dos propios cuestionarios. En calquera caso, a nova cuantificacin, o mesmo que a procedente doutras fontes, confirma a tendencia desgaleguizacin que xa se observaba no MSG: aqu obtense peores resultados para o galego ca os do grupo mis novo daquela investigacin. As, os rapaces observados en Seminario de Sociolingstica (2003), xa mis xoves que o grupo de menor idade do MSG, declaran falar s casteln nun 56,9%, entrementres falan s galego un 35,1%. En conxunto, o 61,4% da mostra di falar s ou mis casteln. Analizando a desgaleguizacin, Fernndez Rodrguez (1983, 1991, 1993) salientaba a necesidade de atender aos falantes novos urbanos: Deste sector depende o futuro sociolingstico, pois a poboacin concntrase de xeito crecente e, previsibelmente, continuar concentrndose, arredor dos ncleos urbanos e cabeceiras de comarca, particularmente na costa atlntica. Segundo Fernndez Rodrguez (1993: 28), o feito de que nos mbitos rurais anda existan porcentaxes altas de galegfonos habituais non supn unha grande esperanza respecto do futuro mantemento da lingua. Se observamos s os datos urbanos, a situacin do galego e o seu futuro mantemento resultan mis problemticos: Por exemplo, na Corua o 90,3% dos xoves din falar s ou mis casteln; en Santiago, a cidade mis galeguizada, este grupo corresponde ao 65% da poboacin nova. Canto lingua inicial (Fernndez Rodrguez, 1993), Santiago a cidade mis galeguizada entre a poboacin mis nova, seguida, por esta orde, de Lugo, Ourense, Pontevedra, A Corua, Vigo e Ferrol (esta ltima, a mis castelanizada, con menos dun 5% de galegofalantes iniciais). Se nas cidades o descenso do galego claro, ao parecer na poboacin de orixe rural a cada e anda maior, o que parece dar conta dunha aceleracin no proceso de abandono do galego (Fernndez Rodrguez 1993, vide tamn Rodrguez Neira 1991). A transcendencia destes datos dbese ler en funcin da tendencia concentracin da poboacin nos medios urbanos. Hernndez Borge (1990), que observa a evolucin demogrfica galega at 1986, salienta que a partir de 1950 se produce un crecemento poboacional que contrasta coas anteriores etapas de estancamento e regresin (bidem, p.137). Non obstante, a meirande parte das comarcas sufriron un retroceso, xa que o crecemento se reduce s zonas mis desenvolvidas; isto , medran as reas urbanizadas e industrializadas da Galiza occidental. Esta
Aqu poboacin trmo tcnico: refrese a unha mostra poboacional recollida por medio da entrevista sociolingstica e procesada por mtodos estadsticos. Segundo a metodoloxa cuantitativa, esta poboacin considrase representativa do conxunto da poboacin real. 24 Unha anlise en tempo aparente implica, en Sociolingstica laboviana, que a distribucin por grupos de idade ser interpretada como tendencia diacrnica nos usos/actitudes lingsticas. A pesar de que unha interpretacin de tal natureza debe ser tomada con precaucin (os usos dos mozos poden evolucionar a medida que se incorporan sociedade adulta), concordo co criterio de observalo como un ndice da evolucin sociolingstica. Luzia Domnguez
23
40
tendencia e mis acusada entre os anos sesenta e noventa do pasado sculo, e acompaa forte transformacin socioeconmica (v. Lpez Rodrguez 1994). O desequilibrio xeogrfico d conta desta transformacin, xa que a poboacin se traslada, anda con maior intensidade, aos centros de poder, asentndose arredor das cidades do litoral e a capital da Autonoma e desenvolvendo al actividades econmicas mis axeitadas ao capitalismo moderno (vide Lpez Rodrguez 1994, Beiras Torrado e Lpez Rodrguez 1999). Co derrube da industria naval e as dificultades polas que pasan a pesca e a agricultura, os sectores econmicos non tenden tampouco ao equilibrio, senn a un incremento espectacular do sector servicios e a unha crise do aparello productivo (Beiras Torrado e Lpez Rodrguez 1999). Neste contexto, a cidade e a modernidade asociada transformacin socioeconmica poden estar a operar como guieiros da evolucin cultural galega, dicir, como referencia para a construcin da cultura lextima. Ben que sendo a nosa unha sociedade onde o urbano e o rural existen nunha frecuente simbiose que debuxa lindeiros imprecisos entre un e outro hbitat (Beiras Torrado e Lpez Rodrguez 1999), a desgaleguizacin do urbano pode ser un dos elementos implicados na difusin cultural desde os centros metropolitanos at os contextos menos urbanizados. Ou, se non houber tal difusin, pode ser un dos marcadores da exclusin dunha Galiza interior cada vez mis afastada da modernizacin. O que parece reflectir a situacin do galego nos diferentes hbitats a extensin do casteln desde o urbano cara ao rural25 . O proceso de castelanizacin comezara nas sete cidades, estenderase a travs das vilas e rematara por afectar ao rural. A distribucin por hbitat do MSG (hbitat de orixe para a lingua inicial; hbitat de residencia para a lingua habitual) amosa que un medio de residencia mis urbano correspndese cun maior uso do casteln e, como nos cruzamentos anteriores, un incremento do bilingismo que no medio urbano se manifesta como uso predominante do espaol. As mesmo, vez que se reducen as proporcins de monolinges en galego, aumentan as de monolinges en casteln. Pola sa parte, a lingua inicial mis o galego consonte o medio de nacemento se aproxima ao tipo rural. O monolingismo inicial en galego claramente maioritario neste hbitat (entre o 67,3 e o 86,5), fronte ao 65.3% de falantes urbanos que teen o espaol por primeira lingua. Ao compararmos os resultados obtidos polo conxunto da poboacin cos do grupo mis novo, observamos que o aumento de monolinges iniciais en espaol nos hbitats periurbano, vilego e rural claramente superior ao de bilinges iniciais. Este ltimo grupo experimenta un ascenso mnimo no medio urbano, onde seguen a aumentar os hispanofalantes iniciais. Por ltimo, entre os mozos o espaol como lingua primeira s e maioritario na cidade (69%), e moi lixeiramente nas vilas (50,1%), entrementres o monolingismo inicial en galego predomina unicamente no tipo de rural mis disperso (73,4%). En resume, en canto lingua primeira o uso habitual a mocidade est mis castelanizada que o conxunto da poboacin en todos os hbitats, sendo o urbano o hbitat mis castelanizado. Entre os mozos, o espaol como lingua inicial e habitual maioritario no conxunto do hbitat urbano. En calquera caso, as distintas cidades galegas son diferentes nos seus modos de organizacin socioeconmica e sociolingstica. As, Santiago ten ndices de galeguizacin mis importantes que Ferrol e A Corua, as como unha base econmica e poboacional ben diferente. O periurbano e as vilas manifstanse como hbitat de transicin en canto s distribucins de lingua inicial e habitual. Destaca aquel entre todos os hbitats polas porcentaxes de bilingismo,
A distribucin por hbitat do MSG (urbano, vilas e rural) segue pautas distintas das empregadas polo Instituto Nacional de Estadstica nos seus censos. Estas ltimas parecen menos adecuadas para as particularidades demogrficas galegas (Seminario de Sociolingstica 1995: 40-41). Lpez Rodrguez (1994), tendo que recorrer aos datos censais, salienta as dificultades que xorden ao aplicar o modelo de hbitat da poboacin espaola na descricin da distribucin galega. Vxanse tamn comentarios ao respecto en Beiras Torrado e Lpez Rodrguez 1999. Luzia Domnguez
25
41
as como por unha maior galeguizacin que nas vilas. Na poboacin de orixe rural prodcese un forte desfase interxeracional face castelanizacin, que atinxe particularmente aos grupos de menor idade (entre 16 e 25 anos) e se observa sobre todo na clase media-alta. Fernndez Rodrguez (1993) salienta que se produce un proceso de deceleracin na substitucin lingstica urbana (que xa sinalara en Fernndez Rodrguez 1983 e 1991). Mais a regaleguizacin efectiva darase unicamente en casos marcados por un proceso de politizacin de signo nacionalista; isto , un proceso de ideoloxizacin da fala que ten unha incidencia cuantitativa pequena (vxase tamn Rojo Snchez 1981, Fernndez Rodrguez e Rodrguez Neira 1998a, b, Seminario de Sociolingstica 2003). Competencia lingstica oral e escrita As respostas do MSG sobre competencia lingstica indican que o nivel declarado de competencia oral e maior, como era de esperar, conforme aumenta a presenza do galego como lingua inicial e habitual. Pola contra, segundo se sinala no MSG (Seminario de Sociolingstica 1994:80), son aquelas persoas que teen por lingua inicial o galego quen menos din dominar a variedade escrita (lectura e escritura). Se a competencia oral se manifesta vinculada lingua habitual, a escrita relacinase fundamentalmente cos estudos do individuo (bidem, p. 83). A pericia na escrita e na lectura tamn maior na medida en que ascendemos na escala da clase, sempre cos sectores mis novos a ultrapasar os seus maiores neste aspecto. Cabe dicir que estes resultados revelan a desigual distribucin do capital cultural (o nivel acadmico) e, relacionado con el, do capital econmico. Quen mis capital cultural ten, mis domina o idioma escrito. Por outra banda, dan conta da introduccin, recente, do galego no ensino, se atendemos diferenza entre os grupos mis novos e os de maior idade. Este dato mis claro se temos en conta que arredor do 85% do conxunto mostral do MSG que recibiu estudos de galego pertence ao grupo menor de 26 anos. En calquera caso, se seguimos a Bourdieu (1979), podemos argumentar que o capital cultural en galego lexitima aos falantes para crer que son competentes nunha lingua, anda que non a falen. Ademais, un informante con maior nivel de estudos tender en maior medida a autolexitimarse ca un falante que, desde unha posicin desfavorecida, presupn a sa propia inferioridade. Por iso, resulta coherente que os grupos que se consideran mis competentes na escrita do galego sexan os que menos o usan. As elevadas proporcins de bilingismo declarado explican os altos niveis de competencia oral, e dan conta da presenza das das linguas no pas e/ou do prestixio social que ten a idea do bilingsmo. Explorando a competencia oral e o uso na mocidade A competencia oral foi observada na sa relacin co uso do galego por Fernndez Rodrguez e Rodrguez Neira (1998a,b), coordenadores dos traballos do Seminario de Sociolingstica que veo de referir. Estes autores cntranse nos datos do MSG relativos a falantes de entre 16 e 34 anos e propoen un modelo polo que un conxunto de variabeis explicaran os comportamentos congruentes e incongruentes. Considranse congruentes os falantes que tendo bastante ou moita competencia oral en galego, o empregan s ou preferentemente. Sern incongruentes quen sendo bastante ou moi competentes no galego falado, usan s ou preferentemente o casteln (Fernndez Rodrguez e Rodrguez Neira 1998a:31). Limitareime a dar as cifras do grupo mis novo (16 a 25), no que estaran includos os colegas que observei na investigacin participante. Segundo os resultados obtidos, a lingua inicial aparece como o mellor predictor da congruencia ou incongruencia: falarn casteln, anda que declaran unha alta competencia en galego, quen aprenderon a falar en casteln (as, son incongruentes o 80,6% dos falantes iniciais de espaol). Falarn galego aqueles que o adquiriron na infancia (a congruencia chega ao 93,8%). 42
Luzia Domnguez
O modelo explica mellor a incongruencia dos castelanfalantes iniciais, explicacin que procede antes dun conxunto determinado de variabeis que dunha varibel en particular. Entre os bilinges iniciais a porcentaxe de incongruencia maioritario (56,2%), e bastante menor que entre aqueles que declaran ter adquirido inicialmente o casteln. Despois da lingua primeira, o factor mis relevante sera o hbitat (o de residencia, en primeiro lugar), indicio da incidencia que ten o uso lingstico do medio na lingua habitual. A adquisicin entre os amigos acada unha certa importancia en beneficio da congruencia en tdolos grupos, mais ha ser tomada con coidado. O modelo pred sobre todo a incongruencia dos castelanfalantes iniciais. Prototipicamente, estes incongruentes teran nacido e viviran na cidade. Obsrvase tamn unha relacin entre a incongruencia e o ter adquirido o galego na escola; estes seran falantes que introducen o galego nas sas prcticas como parte das actividades curriculares e considranse competentes, ben que non falen este idioma habitualmente. O interese de Fernndez Rodrguez e Rodrguez Neira orientase, nun ulterior traballo, cara ao proceso de regaleguizacin, isto e, cara ao 15,6% de entrevistados castelanfalantes iniciais que, sendo congruentes, deban resultar incongruentes segundo o modelo predictivo (Fernndez Rodrguez e Rodrguez Neira 1998b:6). O seu obxectivo ser comprobar unha hiptese: O cambio nas redes de relacin destes informantes como factor decisivo de cara ao uso habitual do galego. Retomarei de seguida a investigacin citada, mais non sen antes formular unha cuestin que atinxe s persoas incongruentes con espaol por lingua inicial, en particular aquelas que viviron nun medio castelanizado. Cabe preguntarse en que medida os resultados estatsticos supoen realmente a pericia lingstica para os mozos que non adquiriron o galego como lingua primeira e que tampouco a usan. Este colectivo xa tivo que superar probas acadmicas da sa competencia e probabelmente, como digo mis arriba, o coecemento do galego faga parte dos presupostos que se lles transmitiron na educacin. Nun contexto social onde se promove o bilingismo, cando se est en posesin da lexitimidade acadmica pode non entrar en consideracin a posibilidade dunha incompetencia de feito. Ben que este bilingismo supn, con maior ou menor competencia, unha asuncin do galego lextimo. Outras conductas achadas fra da entrevista sociolingstica, como as desculpas por non falar galego en pblico ou por non falalo ben (por exemplo, lvarez Cccamo 1993) son tamn un indicio da naturalizacin do bilingismo, quer dicir, da incorporacin do galego a unha lexitimidade partillada co espaol. Mis problemtica a prctica na que se elabora este bilingismo harmnico: Onde e cando se fala que lingua? Que bilingismo exerce quen coecen unha lingua e non a fala? como a fala dos diferentes grupos? Os traballos cualitativos que se fixeron con posterioridade no Seminario de Sociolingstica dannos indicios para apuntar respostas a isto: Os mozos castelanfalantes do sculo XXI aceptan o bilingismo, mais iso non quer dicir que o practiquen. Ademais, elaboran discursos que xustifican a sa falla no uso do galego, que fan explcita a falla de competencia, e evidencian actitudes non tan favorabeis para o galego e os galegofalantes (vide. Seminario de Sociolingstica 2003; tamn, Iglesias lvarez 2002). Estes discursos dan conta, en definitiva, dun conflito sociolingstico que a lexitimidade do bilingismo oculta, mais non elimina: S en determinadas situacins se expresa a tolerancia fronte ao outro, pois non sempre o actor social se ve na necesidade de adaptarse ao politicamente correcto. Volvendo ao traballo anterior, observemos a sa anlise dos monolinges iniciais en espaol que resultan congruentes. Para esta investigacin (Fernndez Rodrguez e Rodrguez Neira 1998b) realizouse unha nova serie de entrevistas a falantes que tian entre 16 e 34 anos cando se recolleron os datos do MSG. Tentbase combinar datos cualitativos e cuantitativos, a fin de obter unha visin mis rica da cuestin. Segundo salientan os autores, todos os informantes 43
Luzia Domnguez
entrevistados recoecen ter cambiado de idioma en relacin coa sa lingua inicial. Na maiora deles o cambio produciuse entre os 14 e os 18 anos. Deste grupo seleccinanse aqueles que viven na cidade (o 27,7% destes congruentes inslitos no grupo de 16 a 25 anos, bidem, p.6), xa que nun medio mis galeguizado e mis esperbel a congruencia. Para a elaboracin dunha mostra, sern comparados 10 suxeitos deste grupo (16 a 34 anos, congruentes inslitos urbanos) con outros dez de parecidas caractersticas sociodemogrficas mais nos que a conducta concorda coa previsin, ou sexa, son incongruentes. Feita a anlise dos casos, comprbase que o aumento no uso do galego est relacionado, segundo a maior parte dos entrevistados, con razns ideolxicas. Onde se produciu un aumento relevante a partir do uso na rede bsica de relacin a ideoloxa parece unha motivacin moi importante.Outros casos onde o uso cambia noutro sentido son atribubeis presenza do idioma nas redes sociais (coa maior presenza do galego aumenta o uso). A entrada no ensino secundario e universitario parecen ter incidido favorabelmente no uso do galego. En resume, salvo no caso dalgns neofalantes, as relacins cotis estabelecidas nas redes, as coma os cambios nas mesmas, revlanse como fundamentais en canto ao uso mis ou menos habitual do idioma, tanto para o caso da congruencia como para o da incongruencia. Estes resultados son unha evidencia de que, como era de esperar, o galego como lingua propia se incorpora mis firmemente en aquelas persoas que estabelecen relacins cotis nese idioma. Polo contrario, as persoas que non tean motivacins ideolxicas e/ou redes galeguizadas, salvo no caso dos falantes concienciados, non tern por que cambiar o seu uso do casteln. En relacin coa mudanza de lingua por razns ideolxicas, o ltimo traballo do Seminario de Sociolingstica, centrado na xuventude actual, (Seminario de Sociolingstica, 2003:60) flanos dun grupo social emerxente, composto por mozos percibidos como mis actuais ou innovadores, que se expresan en galego, pero con trazos fonticos e prosdicos do casteln, grupo presente sobre todo entre a poboacin universitaria de Compostela. Trtase de xoves elites culturais que, non tendo fortes vnculos coa cultura tradicional, sosteen unha posicin ideolxica a prol do galego. Porn, hai que salientar varios problemas en relacin con este colectivo e a sa importancia na normalizacin efectiva do galego: En primeiro lugar, todos os estudos sinalan que os xoves regaleguizados son unha pequena minora; en segundo termo, son un grupo que sofre o estigma e o rexeitamento dentro das sas redes sociais, en xeral castelanfalantes (Seminario de Sociolingstica 2003). Por ltimo, a sa prctica culta pon en destaque o mantemento da estigmatizacin das falas tradicionais. Deste xeito, se ben s veces estes falantes procuran unha fala mis prxima ao galego de sempre, tamn son obxecto de crtica por parte dos falantes nativos (Iglesias lvarez, 2002, Seminario de Sociolingstica, 2003), que non se identifican con eles e os toman como branco da sa resistencia fronte imposicin do galego estndar. Por outra banda, cmpre destacar o feito de que o medio de residencia rural, amais da adquisicin do galego na familia e cos amigos, sexan factores relacionados coa congruencia dos galegofalantes iniciais; xeralmente, a forza da identidade asociada lingua antes unha cuestin de habitus nas redes cotis que de ideoloxa, ben que poida estar ideoloxizada. Neste caso, a ideoloxizacin mis ben unha consecuencia do uso nun contexto de desgaleguizacin e de regaleguizacin elitista. O alicerce desta ideoloxizacin xustamente o uso natural, non ideolxico, do idioma e, polo tanto, lxico que as ideoloxas resultantes sexan enunciadas como contrarias s sostidas polas elites cultas galeguizadas. A modernizacin e a mudanza sociolingstica Se os mozos e mozas do MSG -a nova poboacin adulta- representan a direccin en que probabelmente se orienta o uso e a transmisin lingstica na Galiza contempornea, o mundo 44
Luzia Domnguez
urbano perflase tamn, segundo salientei, como elemento esencial nas tendencias presentes e futuras. A poboacin tende a se agrupar arredor dos ncleos (cidades e vilas) e haber que ter en conta a potencialidade das cidades como metrpoles culturais. Polo seu lado, o mundo rural segue a ter un peso relativo que non debe ser subestimado, xa que se acha moi asentado mesmo na cultura urbana. Ademais, os ncleos galegos son moi distintos entre si en canto a situacin sociolingstica e organizacin socioeconmica. Os datos procedentes da xeografa social e as anlises econmicas poden axudar a entender en que circunstancias se atopa a poboacin respecto dos mundos rural e urbano, respecto da economa de base agraria ou marieira e da economa urbana baseada nos servicios (e, en menor medida, na industria). Eses datos dan conta das tendencias que temos de asociar cos cambios nos vnculos ideolxicos entre linguas, variedades e feitos ou identidades sociais. En particular, son de salientar certos aspectos que atinxen modernizacin. Na dcada dos sesenta do pasado sculo, o pas experimenta transformacins econmicas de grande importancia, que o fan entrar, como indiquei, en procesos de industrializacin, con grande crecemento do sector Servicios e forte migracin cidade. A evolucin nos diversos sectores econmicos e productivos evidencia este cambio (vid. Gonzlez Laxe 1992, Barreiro Fernndez 1981, Lpez Rodrguez 1994), as coma o proceso de desmantelamento das vellas estruturas socioeconmicas. Este ltimo fenmeno visto por Beiras Torrado (1995 [1972]) coma o resultado dunha organizacin dual das estruturas do pas, onde o capitalismo produce un derrube da economa precapitalista campesia e marieira, en lugar de xurdir como parte da evolucin interna das vellas estruturas 26 . A continuacin do proceso de incorporacin capitalista xera tamn, durante os setenta e primeiros oitenta, cambios importantes nas tendencias da poboacin galega. Dun lado, prodcese un retorno de emigrantes, que se dirixen aos ncleos urbanos ou a zonas rurais. Nos ltimos anos, esta situacin implica que, se Galiza perde poboacin a travs do movemento natural (baixa natalidade, etc.), gaa a travs da inmigracin (Beiras Torrado e Lpez Rodrguez 1999). de esperar que, tras o forte ascenso da inmigracin no conxunto do Estado, este proceso se intensifique nos prximos anos. Doutro lado, a concentracin poboacional non mudou o feito de que, anda hoxe, a poboacin galega siga a estar distribuda en asentamentos dispersos (por exemplo, Beiras Torrado e Lpez Rodrguez 1999). Isto dnos mis indicios sobre a importancia cultural do mundo rural, a pesar da crecente irrelevancia deste medio na organizacin econmica. Ademais, ao final do sculo vinte dse unha evolucin que, se ben non contrad a concentracin poboacional nas reas urbanas e vilegas, implica, segundo Ferrs Sexto (1996:118-19; vxase Domnguez 2000), a suburbanizacin e contraurbanizacin, pola que o mundo non urbano se repoboa, de maneira que se transforma a sa composicin social e a sa cultura. A relacin entre estes procesos e a evolucin actual das prcticas lingsticas non parece nada clara sen unha anlise ulterior. En todo caso, o proceso de penetracin da nova economa e da poboacin fornea contina a facer que Ao de sempre se tope co novo, o que pode ter un influxo simblico nas culturas do pas que habera de ser avaliado, tanto no relativo ao uso do galego canto da evolucin das variedades intermedias (as mesturas de linguas) e da definicin do estndar galego nos usos da poboacin. Os cambios na concentracin urbana poderan significar unha regaleguizacin dos emigrantes e dos falantes que se trasladan fra dos ncleos urbanos, como forma de integracin nun medio social mis galeguizado. Ou poderan implicar (o que me parece mis probbel) un afianzamento da castelanizacin nos contextos mis galeguizados. En calquera caso, se ollamos
Tal situacin non sera allea dependencia do Estado espaol, cunha xestin que produce unha evolucin anmala e desequilibrada; mis prxima aos procesos de penetracin do sistema capitalista en pases subdesenvolvidos que ao desenvolvemento interno habitual no capitalismo europeo (bidem, p. 54). Luzia Domnguez
26
45
de hoxe para o futuro, hai dous aspectos fundamentais a considerar: Dun lado, o idioma que falan no da a da as persoas que se incorporaron vida adulta no cambio de sculo, xa que para a transmisin fundamental o idioma en que estn a educar os seus (poucos) fillos; doutro lado, fundamental a lingua habitual da xuventude do sculo XXI, que nos permite facer unha interpretacin en tempo aparente. Se ben as estruturas autonmicas encamiadas normalizacin parecen ter contribudo a que estas persoas expresen actitudes positivas cara ao galego, isto non garante un uso maioritario do idioma na nova sociedade, nin parece ter suprimido a secular autoxenreira dos galegos respecto da cultura tradicional galega. A confluencia entre o mundo rural e urbano (Rodrguez Yez 1997), entre a nova cultura de masas e a vella cultura de comunidades locais, non pode estar exenta de conflitos. O fenmeno non atinxe s a galego e espaol, senn s diversas asociacins que os propios falantes, como actores sociais competentes, constren entre as variedades do galego e do casteln e as identidades sociais -non s urbanas e rurais, por certo. As, est por determinar a importancia recproca que poidan ter as diversas produccins culturais rurais e urbanas e as identidades institucional ou localmente construdas. O futuro dos usos lingsticos depende en boa medida do xeito en que esas culturas e esas identidades resolvan a cuestin lingstica a travs de prcticas lingsticas e ideoloxas que as expliquen, xustifiquen e oculten sas contradicins. As ideoloxas lingsticas no contexto galego A politizacin da identidade tnica galega implica a dade lingua-identidade nun sentido nacional ou autonmico. Esa politizacin reelabora a identificacin que as culturas dominadas teen co idioma. As ideoloxas nacionalista e autonomista fundamntanse nunhas identidades locais e de clase (rurais, marieiras ou obreiras), xa que sempre a politizacin parte de algo real nas dinmicas sociais: As identidades referidas eran vinculadas ao idioma galego porque eran estes os grupos -maioritarios- que o usaban. Mais a politizacin, amais de superficialmente asumida polo conxunto da poboacin (s o politicamente correcto) resulta na omisin da distincin que afecta a esas mesmas identidades e a situacin socioeconmica que nas ltimas dcadas as transformou radicalmente. A identificacin tnica diferencialmente galega, ao menos cando non politizada, asciase a culturas e identidades locais (a familia ou a tradicin familiar, a aldea, pobo ou parroquia, vide Prego Vzquez 1994); tamn vai xunto cunha posicin socioeconmica concreta, a que caracteriza anda hoxe o estereotipo de galegofalante tradicional: o habitante do rural e pertencente as clases con menor capital cultural e simblico. Estas identidades non van unidas tanto ao falar galego como a un xeito determinado de falalo: o idioma dialectal, con acento pechado e xeralmente castelanizado no lxico, do falante nativo. Se ben entre a poboacin mis nova, e dependendo dos mbitos, o estndar vai gaando influencia e inserndose nas identidades rural-urbanas, tamn aqu gaa posicins o casteln, e os marcadores de estigma propios do galego tradicional se transfiren ao novo espaol dos grupos dominados. Neste sentido, o que se sinalaba en Domnguez (2000) a partir do estudo dun pequeno grupo de falantes, ven ser confirmado polos estudos cualitativos que logo se emprenderon, o ltimo dos cales o do Seminario de Sociolingstica (Seminario de Sociolingstica, 2003). Os autores deste traballo explcannos que, para a xuventude contempornea, os falantes apenas son valorados en funcin da lingua que empregan, senn sobre todo a partir do seu acento:
Estes resultados indican que a ausencia de acento galego (e presenza do acento casteln) determina case exclusivamente a percepcin que teen os rapaces do falante, outorgndolle unhas elevadas puntuacins na dimensin competencia-status social (bidem, p. 37) AOs falantes con acento galego seran percibidos, fundamentalmente, como un grupo de individuos mis tradicionais e peor dotados para o xito social. Pola outra banda, os falantes con acento casteln seran
46
Luzia Domnguez
percibidos, fundamentalmente, como un grupo de individuos aptos para o xito social que esperta escasos sentimentos de empata social. (bidem, p. 51)
Deste xeito, ao galego mis coloquial oponse, como recentemente integrada na Cultura Lextima, a lingua comn. Este galego comn, modelo de bo falar, a lingua da identidade politizada que, en diversos graos unida s identidades locais, identifica unha mis vasta comunidade de todos os galegos. No entanto, os vellos prexuzos sobre a identidade galega parecen manterse en boa medida, entrementres a asociacin -politizada- lingua-identidade desigualmente aceptada pola poboacin mis nova. Significativamente, os galegofalantes achan que a lingua un elemento definidor da identidade en moita maior medida que os castelanfalantes. Por outra banda, no caso dos neofalantes militantes, parece existir un xeito de esquizofrenia ideolxica, pois ao tempo que se autoidentifican como galegos, recollendo con iso a politizacin da identidade e tentando suprimir a autoxenreira, describen o conxunto dos galegos desde fra e de forma negativa (Seminario de Sociolingstica, 2003:85). Ao meu ver (anda que non coezo en detalle as entrevistas do estudo referido), isto pdese explicar en moitos casos xustamente por unha vontade de mudar esa vella identidade (atrasada, inculta, conservadora). Unha identidade que perceben como anda dominante na Galiza e que non se acomoda na sa ideoloxa nin no seu habitus (innovador, culto, progresista); que non se corresponde, en definitiva, coa nova Galiza desexada por eles. Nesta lia da existencia dun universo ideolxico ben diferente para galegofalantes e espaolfalantes nativos, quen vive no mbito rural e fala galego ter actitudes mis favorabeis cara ao falar galego, a cultura tradicional e a identidade cultural galega; pola contra, morar na cidade e falar casteln implicar definicins confusas e negativas das caractersticas culturais que comparten os galegos (bidem, p.84). Anda mis, o feito de que, diante das preguntas de cuestionario se manifeste a aceptacin da lexitimidade do galego comn non impide que moitos entrevistados se sintan anda acomplexados hora de presentarse como galegos fra da Galiza (bidem, p. 82). O galego coloquial e diversificado, ou tradicional, crea solidariedades cos falantes de sempre; operara como lingua de solidariedade (o we code de Gumperz) entre esta poboacin, cousa que non en todos os casos se conseguir co galego comn. Polo seu lado, moitos neofalantes non teen o galego incorporado, no seu habitus, como marcador doutras identidades diferentes da lextima, nin asociado s redes de relacin coti, o mesmo que a maior parte dos castelanfalantes. As, como digo, dentro dos galegofalantes, a visin dos nativos ben diferente da dos neofalantes. Os novos falantes cultos intgranse nunha nova situacin poltica e ideolxica (bilinge), desde o privilexio dun dominio do espaol e, a mido, desde un privilexio de clase. Porn, sofren o rexeitamento e a censura dos grupos sociais aos que pertencen (onde son considerados radicais ou exhibicionistas) tanto como a dos falantes de sempre (que os consideran hipcritas ou presumidos). Os falantes de sempre, polo seu lado, enfrntanse ao derrube da sa cultura e, simultaneamente, a unha dignificacin do seu que pode contribur ao fin da autoxenreira e acrecentar a resistencia (monolinge) fronte ao espaol; mais esta mudanza non os saca dunha previa situacin de inferioridade que, lonxe de invertelas, mantn as vellas ideoloxas na caracterizacin negativa da cultura e a lingua tradicionais. Tampouco non hai que esquecer o contraste interxeracional que se observa no proceso de substitucin do galego e, paradoxalmente, o evidente cambio na ideoloxa lingstica que a mocidade considera correcta (sexan ou non reais as crenzas declaradas). A emerxencia da identidade autonmica nas ltimas dcadas do sculo XX, nun contexto onde non poucas 47
Luzia Domnguez
persoas aprendan a falar no que seus pais tentaban fose espaol, pode ter producido un sentimento de hibridismo (socio)lingstico en moitos mozos e mozas. Ao mesmo tempo que, a partir dos primeiros oitenta, naca o galego como lingua lextima, estas persoas observaban a substitucin cultural e econmica do mundo dos seus pais e avs por un mundo urbanizado. Moitos tian xa por propio o espaol ou as das linguas, o que supn un cambio moi importante na situacin. neste novo mundo onde se localiza a lexitimidade compartida de galego e espaol e onde estn a medrar os mozos e mozas de hoxe. O actual estado de cousas evidencia que a mudanza sociolingstica non rematou. As diferentes tomas de postura dos grupos e individuos manifstanse a mido como falta de definicin ou contradicin porque realmente conviven no pas grupos e habitus hbridos. Ao mesmo tempo, as ideoloxas estigmatizadoras que se opoen s ideoloxas lexitimadoras da cultura tradicional fan evidente a existencia de vellos e novos conflitos identitarios e de clase, onde a resistencia diante dunha dominacin sociolingstica pode carretar o efecto perverso de que se reproduza esa mesma dominacin. Tanto a hibridacin coma o conflito parecen contribur continuidade do proceso de desgaleguizacin, anda sen que o queiran as persoas implicadas. Entrementres, no terreo da produccin ideolxica dominante as definicins da realidade modifcanse por efecto do conflito entre o non nacionalismo dominante (nacionalismo espaol) e o nacionalismo (nacionalismo galego). A mido este confito vense resolver ou ocultar en discursos pblicos onde ambas as posturas converxen, nunha mutua apropiacin relacionada fundamentalmente cos intereses polticos e electorais dos grupos implicados. A galeguidade lexitimada e a cultura tradicional converxen no simbolismo da identidade tnica e diverxen en conflitos asociados ao estigma das culturas dominadas. A galeguidade e a espaolidade converxen ou diverxen na representacin da identidade propia. Unha e outra agachan ou evidencian o conflito de clase e tnico subxacente a unha localizacin do casteln nas clases dominantes e no mundo -dominante- urbano, unha distribucin do capital material e simblico que a chamada normalizacin non mudou substancialmente. Respecto do criterio de esencia popular como baseamento para a construcin do novo galego, pode ter expresins contrapostas, desde a vindicacin do que o estndar lexitimado cataloga como vulgar ou dialectal at a exaltacin folclorista dos mesmos ndices lingsticos (mais sen consideralos adecuados ao estndar). En certas manifestacins este criterio pdese relacionar co mito do bilingismo, pois fara parte da compensacin pola que os grupos dominantes reducen e idealizan en efusins retricas e poticas a lingua e a identidade diferencial (Aracil 1982 [1966]. Noutros casos, a defensa do popular carreta unha vontade de non estigmatizar xustamente o que soa mis galego, ou sexa, o que evoca esa cultura propia onde se veu mantendo o emprego da lingua. Mais, como veo dicindo, esta vontade parece non ter unha influencia relevante no conxunto da mocidade actual. Da hexemona de criterios de correccin e purismo, tanto desde unha ideoloxa bilingista como monolingista, dervanse procesos de exclusin das falas vulgares e das variedades hbridas, a pesar dos contidos de resistencia fronte ao espaol que ambas poidan ter. Neste terreo evidnciase o contraste da lingua comn (culta, correcta e enxebre) coa glotodiversidade prctica. A fala viva vinclase s identidades sociais e ao sentimento de propiedade lingstica de formas moito mis complexas e dinmicas do que se desprende dos criterios de autonoma e representatividade que definen a lingua. Con estes criterios estamos, en definitiva, diante dunhas ideoloxas dominantes que contriben distincin lingstica e que, en diversas medidas segundo os axentes sociais, operan como ocultacin de tal distincin a travs do mesmo concepto de lingua propia como representante da colectividade diferencial e representada no estndar ou lingua comn. A situacin leva a cuestionar a influencia positiva da (minoritaria) regaleguizacin dos grupos 48
Luzia Domnguez
cultos, xa que este fenmeno non parece ter outro efecto que abrir anda mis a fenda que separa o galegofalante nativo da modernidade e o ascenso social.
49
Luzia Domnguez
CAPTULO IV A CONSTRUCIN COMUNICATIVA DO BILINGISMO A comunicacin no grupo de colegas observados a travs da investigacin participante amosa algns dos xeitos en que a situacin sociolingstica galega producida e reproducida a travs das prcticas sociais en contextos especficos. Nas pxinas que seguen, falarei dunha serie de prcticas comunicativas que implican unha definicin grupal dos idiomas, o galego e o casteln, no da a da das conversas entre amigos. Trtase de procesos pouco explcitos respecto da ideoloxa, esas prcticas onde non se fala explicitamente da lingua, mais onde se poden rastrexar as ideoloxas lingsticas da nosa sociedade. Mis adiante, abordarei prcticas mis ideolxicas, onde se poen en escena conflitos relacionados co modelo de lingua. 4.1. As visins cientficas Prexuzos de investigadores e senso comn No eido da investigacin sociolingstica fixronse moitos esforzos para describir o que as persoas fan cando mudan dunha lingua a outra, fenmeno que se veu denominando codeswitching (troca de cdigo). Hoxe, moitas investigacins sinalan a relatividade dos conceptos manexados, nomeadamente o que poden ser as linguas e os cdigos, e pregntanse se non se estn a impor categoras preestabelecidas sobre o complexo uso lingstico dos falantes. Por exemplo, Auer (1998) sinala que aquilo que o lingista observa como lingua ou variedade lingstica non sempre coincide coa mesma apreciacin por parte do falante. Desta maneira, onde quen analiza ve unha alternancia entre linguas, pode haber para as persoas interactuantes unha alternancia de rexistros, ou ao contrario. Ou, anda, onde quen investiga atopa alternancias comunicativamente significativas pode non existir tal significatividade para as persoas implicadas no encontro (lvarez Cccamo 1990). Estes problemas analticos xurden do xeito, varibel e sensbel ao contexto, en que as persoas usan as compoentes do seu repertorio lingstico. Anda que xa os primeiros traballos van a necesidade de observar a situacin concreta e o medio social, a complexidade do uso e tal que non deixan de aparecer problemas tericos e metodolxicos derivados da observacin emprica. Deixando parte as disputas tericas, destacara, en relacin coa chamada troca de cdigo, das ideas: Por unha parte, dbese pr en cuestin o propio concepto de lingua, as como a sa relacin coa chamada diglosia, ou, en termos xerais, coas diferenzas de prestixio e a dominacin social e coa identidade social dos falantes. Por outra parte, no que atinxe ao caso galego non podemos falar sempre da operatividade comunicativa de das linguas como sistemas netamente diferenciados. a) Para un modelo que presupn o vnculo unvoco entre lingua e pobo ou nacin (un modelo do que parte a aplicacin da diglosia ao caso de Espaa) o uso dunha lingua un ndice de que a persoa pertence a unha determinada comunidade lingstica, ou sexa, un marcador dunha identidade social concreta, nacional ou pseudo-nacional. Con isto, estase a obviar a multiplicidade de recursos comunicativos para os que poden servir os cambios de lingua, mis al destas identificacins sociais, e anda contra delas. Ademais, prtese de que as linguas son unidades estruturais que a ou o analista pode recoecer de maneira obxectiva, cousa que non sempre verdade. Desde unha perspectiva crtica con este punto de vista (entre outros, Anderson 1983, Blommaert e Verschueren 1992, Joseph e Taylor 1990, Milroy e Milroy 1985), a visin habitual da lingua o que cmpre pr en cuestin, xa que se trata dun concepto ideolxico, historicamente determinado, como calquera ideoloxa, por unhas condicins 50
Luzia Domnguez
sociopolticas concretas. Malia que unha tal perspectiva se ache naturalizada como senso comn partillado polos propios lingistas, non deixa de ser precisa para a Lingstica unha visin mis obxectiva, que tea en conta os feitos lingsticos en toda a sa complexidade. Se verdade que a mido as persoas usan as linguas como smbolos dunha identidade e as conciben como unidades perfectamente discernbeis, tamn se poden observar acoto situacins en que a alternancia de linguas ten outros sentidos. b) Non se pode afirmar que na Galiza de hoxe existan das linguas se se entende que se trata de dous sistemas netamente diferenciados e diferenciabeis. Como sinala Rodrguez Yez (1997), a fala real tanto interferida (castrapo) como alternante (i.e. cambios de contexto a travs da alternancia entre linguas). As persoas, nas sas prcticas, demostran ir mis aln da apriorstica definicin das linguas que acostuman manexar os lingistas (lvarez Cccamo 1998, Argente e Lorenzo 1991) e, ao menos no caso galego, a situacin lingstica sera mis axeitadamente descrita como un contnuum de variedades. A naturalizacin da idea de lingua como unidade diferenciada o motivo de que os propios locutores conciban o seu uso como unha mestura negativamente valorada (lvarez Cccamo 1998, Rodrguez Yez 1997, entre outros). A carn da unidade da lingua camia a desvalorizacin do falar mesturado, incorrecto e por tanto evidencia dunha falla de cultura. Mais, segundo teen mostrado lvarez Cccamo (1998), Argente e Payrat (1990) ou Argente e Lorenzo (1991), estes usos alternantes e interferidos constiten en realidade un xeito exitoso de utilizar os recursos comunicativos, dunha maneira dinmica e sensbel a cada situacin concreta. Converxencias e diverxencias Segundo diversos factores, a xestin comunicativa de variedades lingsticas no nivel microsocial pode dar, cando masiva e regularmente estendida, en resultados diferentes. As, poderemos falar, no nivel macrosocial, dunha maior diferenza estrutural entre variedades (diverxencia) tanto como nunha maior proximidade (converxencia, vide Gumperz e Wilson 1971, Auer e Di Luzio 1988a, b). No que atinxe macroestrutura social galega, actualmente hai unha grande converxencia en todos os niveis lingsticos, anda que se pode dicir grosso modo que a converxencia lxica maior nas variedades populares, namentres a prosdica e discursiva afecta maiormente s variedades cultas. A Psicoloxa Social (Coupland 1995, Giles, Coupland e Coupland 1991, Giles e Smith 1979) propn, para os procesos comunicativos onde se d converxencia ou diverxencia, a teora da acomodacin lingstica. Segundo esta visin, o incremento na similitude das formas comunicativas empregadas polos interlocutores (acomodacin converxente) sera correlativa a unha maior aproximacin entre as persoas que interactan, e estara relacionada coa sa identidade social. Pola contra, unha acomodacin diverxente implicara a marcacin dunha diferenza identitaria. Se seguimos esta visin, poderiamos conclur que a forte converxencia entre galego e casteln, resultante no chamado contnuum lingstico, o resultado dunha aproximacin coti entre galego e castelanfalantes e, seguramente, dunha falla de definicin entre identidades galegas e castels asociadas lingua. Burt (1992, 1994), que tenta matizar a anlise da converxencia, distingue entre convergence e compliance. A primeira referirase ao uso da lingua (propia) do interlocutor e, por tanto, ser a mis vinculada sa identidade social, o que a persoa . A segunda, atinxira utilizacin do idioma que nese momento usa o interlocutor ou interlocutora, ou sexa, ira unida ao que a persoa fai, independentemente da sa identidade. Para esta autora, en ausencia de normas sociais fixadas para este tipo de conductas os falantes recorreran a principios pragmticos 51
Luzia Domnguez
universais (Burt, 1992:171). Ademais, en situacins onde non hai unha variedade marcada (segundo a clasificacin de Myers-Scotton (1983) a que indica cambios significativos relevantes) e outra por defecto ou normal (a usada habitualmente), este tipo de estratexias seran ambiguas. Na mia opinin, na situacin galega son relevantes os comentarios de Burt. A distincin entre un uso unido a o que a persoa (identidade) e outro que acompaa a o que a persoa fai (situacin concreta), ten incidencia nas prcticas duns falantes en boa medida bilinges e non sempre cunha lingua propia que defina o seu ser social. Por outra banda, unha situacin sociolingstica como a nosa implica unha modificacin nas normas comunicativas preexistentes (onde o galego estaba abaixo e o casteln arriba) e, en consecuencia, podemos observar ambigidades comunicativas e usos rexidos por principios pragmticos xerais, mais do que por normas concretas de uso das variedades. Por ltimo, hai que destacar que a semellanza das linguas e o proceso de converxencia entre as mesmas fai pouco clara -a mido para as mesmas persoas que interactan- a alternancia como tal troca de linguas. Ademais, contra a visin mis simplificada da teora da acomodacin, non sempre unha diverxencia lingstica expresa un distanciamento social ou persoal, nin en todos os casos a converxencia da conta do contrario. 3.2. A alternancia e a mestura na construcin da identidade do grupo O uso do galego un dos elementos definitorios da identidade dos colegas. Isto as en boa medida polas actividades de Sofia, dona da casa onde se desenvolven moitos dos encontros e lder que aglutina o grupo, mediando nas relacins menos familiares entre os membros. Como lder e anfitriona monolinge, Sofia impn amabelmente a lingua que vai ser usada por defecto nas interaccins colectivas. As, calquera amiga ou amigo que entre na escena como visita de Sofia, ter nas sas expectativas o carcter galegofalante do territorio social onde se incorpora. Todas as persoas do grupo colaboran coa lder na seleccin do galego como a lingua deses encontros: A maior parte dos membros do grupo mstranse galegofalantes, ou sexa, usa o galego por defecto nas conversas colectivas. Polo seu lado, as persoas que se autoidentifican como castelanfalantes acostuman mudar ao galego (en diversos graos segundo as persoas e a situacin) como xeito de integracin grupal. Ora ben, esta integracin a travs do galego non parece ser tan necesaria cando a persoa un membro habitual do colectivo. Neste caso o fenmeno mis salientbel a alternancia entre a converxencia e a diverxencia. dicir, sase o galego ou o casteln en funcin do interlocutor, dun xeito contextualmente varibel. Tamn se usa a alternancia en funcin de diversas estratexias comunicativas, dun xeito varibel que configura dinmicas comunicativas de grande riqueza expresiva. Converxencias No caso que segue vemos que Sofia e Lali falan en casteln. Hai que ter en conta a situacin anterior, en que as amigas estaban a estudiar (textos en casteln), ambas as das usando o espaol con frecuentes alternancias. Lali, segundo unha declaracin sa confirmada pola observacin, case sempre fala en casteln. A interaccin recolle a despedida.
(1) Imos [Contexto: Neste encontro houbo mis dunha hora de conversa por pares: Salgado e eu, con temas diversos, e Lali e Sofia revisando a materia para un exame.] 1 2 3 Sofia ay si? tu vieja va a trabajar durante un ao seguido?
52
Luzia Domnguez
Normalizacin lingstica e desigualdade 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 Lali mi madre siempre curr <1,7> bueno, curr<1> los fines de semale gusta mucho trabajar fuera de casa <1> na casa non lle ghusta tanto <> bueno imos <1> venga to (a Salgado) iremos bueno <1> que lo pases bien en la fay bueno ya... anda te vexo si que lle vas a [levar ] de regalo? [vmonos] (a Salgado) nin idea (a Sofia) <3> venga, vamos (a Salgado)
Salgado Sofia
Lali Sofia Lali
Dentro dun intercambio que se desenvolve en casteln, Lali muda para o galego despois dunha pausa (lias 12-13): Na casa non lle ghusta tanto. Co cambio de idioma, acompaado dun sorriso de complicidade, enfatzase o coecemento comn, mis propio de cousas de mulleres. A inferencia que pode facer Sofia pasa pola interpretacin dos indicios (uso do galego e xestos) que exhiben un acercamento persoal e, as, sinalan o saber partillado respecto da diferenza entre traballar fra e facelo na casa (isto ltimo, menos grato). Este uso do galego (e, anda mais, con gheada, que Lali non acostuma empregar) non depende necesariamente da lingua de Sofia (converxencia en asociacin coa identidade da interlocutora), senn que fai parte, ao meu ver, dun recurso expresivo propio de falas alternantes como a que acostuman desenvolver estas mozas. O galego e a gheada serven para enfatizar a solidariedade, independentemente da lingua que as persoas, se son interrogadas, declaran como a sa. Contina Lali a usar o galego nas lias 14 e 15, Bueno, imos, como preludio da sa despedida. Sofia, pola sa vez (lias 22 e 23), reformula o dito para mudar ao galego. Estas seleccins idiomticas son coherentes coa imaxe que Lali e Sofia adoitan manter no grupo: No momento da despedida, as amigas deixan o marco (en casteln) da sa materia acadmica para falaren na lingua colectiva. A seleccin do galego como lingua por defecto no grupo, observada nos movementos de Lali e Sofia, non se d de xeito illado, senn que continuada durante toda a investigacin. Tamn e constante o mantemento de Lali no casteln cando fala con Sofia e con Salgado nas situacins mis cotis; Sofia alterna ou mestura e Salgado mantense case sempre no galego. Hai que salientar que outros membros castelandominantes do grupo acostuman facer o mesmo que Lali, ben que sempre mantean a alternancia entre converxeren (para o grupo e para a persoa que fala en galego) e se manteren no mis cmodo (ficar na sa). En relacin con isto, cmpre dicir que as accins de Sofia como lder galegofalante e as 53
Luzia Domnguez
accins das outras persoas para apoiar esa elaboracin da imaxe pblica do grupo son mutuamente determinantes. dicir, os dous factores operan de xeito recursivo (Giddens 1989 [1984]), xa que o grupo fala en galego porque o fai Sofia e esta, que asume a sa responsabilidade como lder e como mediadora entre a investigadora e os/as investigadas, debe contribur a manter este uso (vxanse circunstancias parecidas en Calsamiglia e Tusn 1980; Sebba e Wotton 1998). Diverxencias A alternancia tamn serve para facer movementos de diverxencia, tanto en relacin coa lingua asociada identidade da ou do interlocutor como relativos ao idioma que esa persoa usa no momento concreto. Vxase este intercambio:
(2) No adelgazaste nada [Contexto: Manu acaba de chegar, falando en casteln. Ao longo da interaccin via alternando de maneira constante. Nos intercambios inmediatamente anteriores, falabamos Manu, Ricardo e eu, mentres Sofia estaba na cocia. A intervencin de Manu na lia 1 responde a accin non verbal de Sofia, que entra na sala e d unhas voltas amosando a sa saia nova.] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Manu Sofia Ricardo no cambia nada eh? s que cambi, teo o pelo roxo dile dile todo, dile todo, no adelgazaste nada y eso todo cmo se pasa el to como te pasas ti eso lo ha dicho l
Manu Sofia Manu
Manu estaba a falar, maiormente en galego, con Ricardo e Luzia; usa o casteln para se dirixir a Sofia. Isto non ten que ser un indicio de distanciamento. O que de certo marca unha distancia irnica respecto dela a intervencin de Ricardo, nas lias 4 a 7 (Dile, dile todo, dile todo, no adelgazaste nada y eso todo). Coa seleccin de lingua destaca a sa alianza con Manu, vez que indica a desalianza con Sofia e engade unha crtica que non explicitara a enunciacin do seu amigo (No cambia nada). Sofia converxe nun principio con Manu, para volver de seguida ao galego. Manu tenta aliarse coa moza, ao valorar negativamente a enunciacin de Ricardo: Como se pasa el to. Sofia, na lia 9, devolve a afirmacin do seu amigo traducida para o galego: Como te pasas ti; dese xeito indica a falla de afiliacin con el, ou sexa, non admite a suxestin de Manu e fica na sa (non converxe), tal vez como marca dunha posicin defensiva fronte ao interlocutor. Este caso pon de manifesto que usar unha lingua diferente da propia dun interlocutor, ou da que ese interlocutor emprega nese momento, pode indicar, ou non, distanciamento. Aqu, Ricardo afstase ironicamente de Sofia por medio do idioma; Manu, pola sa parte, non parece ter esa intencin. E, como outras veces, non est claro se Sofia fica na sa para marcar a desalianza ou por outros motivos. O sentido relevante en casos coma estes ser o que as persoas, en funcin da construcin local e negociada dos sentidos, constran como tal; mais esa relevancia ten case sempre algn grao de ambigidade. Esta amplitude no sentido idnea para as liortas humorsticas, xa que, como neste caso, 54
Luzia Domnguez
clarexa ou escurece os posicionamentos dos falantes con ou contra outras persoas, e desdebuxa a responsabilidade dos locutores en relacin co contido dos seus propios discursos. O humor con desafo, como o de Ricardo nesta interaccin, importante neste grupo, e moi comn nos colectivos xoves. Este tipo de movementos comunicativos fan manifesta a coloquialidade do encontro e a amizade das persoas, pois estas atacan aos demais dun xeito convencionalizado que evidencia, precisamente, a intranscendencia do ataque. Humor e fronteiras interlingsticas O humor non til s porque permite brincar coa imaxe (ou face) das persoas que participan na conversa. As bromas metalingsticas teen valor por si mesmas e sen que necesariamente se vinculen s relacins entre participantes. No caso (3), por exemplo, Ricardo usa, primeiro, un discurso referido en galego e, a seguir, unha mestura de galego e casteln, por motivos exclusivamente ldicos. Desde logo que media a ideoloxa nestes movementos, anda que non vou entrar aqu no primeiro (a cita de Nas tes, [1]), onde tamn hai envolvidas cuestins de aliamento con Sofia). Canto ao segundo (Btalo-ghndalo [2]), subxace a idea do galego e o casteln como sistemas que, mesturados, son motivo de riso. Esta idea, con todo, pode ser pouco ideolxica, no sentido de que, por simples intuicin como falante de dous sistemas lingsticos, a Ricardo pdelle resultar cmica esta mestura.
(3) Ghndalo [Contexto: A xogar ao tute, por parellas: Salgado con Ricardo, Sofia con Lali. Salgado pide a Ricardo que bote a carta na mesa. Este anuncia que se van cantar as corenta, mais Sofia afirma que non teen a combinacin para cantar. Ricardo comeza a cantar coas palabras, repetindo a sonora intervencin de Sofia] [1] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 18 19 20 21 22 23
Salgado Ricardo
Sofia Ricardo Luzia Sofia Salgado Sofia Salgado Sofia Ricardo
Sofia Ricardo
a ver bota (a Ricardo) toma a dous puntios <1> AS CUARENTA (=vamos cantar as corenta) si, un colln bue:no non cantaremos logo [he he he] [mm ] (pensando) ti non [cantes de mis] [xx xx ] e as temos as cuarenta? NAS TES e por que [xx logo ?] (segue con dbidas) [nin a] nin entre os dous siquera as tendes nas tes <1> nas tes nin entre os dous siqueranas tes (cantando e petando na mesa con ritmo) <1> nas tes nas tes <1> nas tes
55
Luzia Domnguez
Normalizacin lingstica e desigualdade 24 25 26 27 28 29 btalo a <1> ghndalo! ghndalo! he he he (mira a Luzia) he he he
Sofia Luzia
Para animar a Salgado a continuar co xogo, Ricardo introduce unha expresin mesturada: Btalo a. Sen dbida para incrementar o humor, reformula este enunciado (lia 26) a travs de ghindar (aqu, con gheada), de maneira a destacar anda mis a amalgama lingstica (ghindar, podemos dicir, soa anda mais galego que botar). Sofia ri (lias 27 y 28), repite o termo e mira para min: eu, experta, son receptora da xocosidade lingstica. Esta ltima accin de Sofia podera ser un indicio de que o sentido do chiste est xustamente na presenza da investigadora. De todos os xeitos, cmpre ter en conta que as bromas a travs da mestura non son pouco habituais na Galiza e, se a investigacin pode estar a incitar este tipo de movementos, provbel que tamn se diran nas situacins mis comns da vida coti. Finalmente, ao cabo duns minutos, eu pregunto a Sofia que ghndalo. Ela responde berrando: Yo ghindo, tu ghindas, l ghinda, nosotros ghindamos, vosotros ghindais y ellos ghindan. Esta resposta confirma, ao meu ver, a relativa irrelevancia da intervencin de Ricardo, que d conta dos xogos expresivos posbeis polo coecemento de das linguas. A conxugacin do verbo en casteln porque as o o discurso escolar tpico para a falante. O verbo engade humor, de novo, pola mestura de linguas. O espaol como lingua allea s veces as persoas do grupo usan o casteln como sinalamento de identidades sociais negativamente valoradas. esta a maneira en que mis nidiamente se expresa un tratamento deste idioma como lingua allea, fronte ao galego como lingua propia. Aqu, exhbese a outredade do espaol, pondo en destaque a oposicin entre os valores grupais e os evocados a travs da outra lingua (tamn actan as os informantes observados en Catalunya por Pujolar 1997a, b). Nos casos que vamos ver preciso atender s ideoloxas de resistencia fronte distincin, onde o casteln se asocia ao poder, o fino e categoras semellantes, mais dun punto de vista que lle d a volta aos valores xeralmente aceptados na sociedade. As, as propias marcas de distincin se converten en smbolo de estigma (Goffman 1988 [1963]). Estas conductas contrastan coas converxencias para castelanfalantes, como a de Sofia para Lali que vimos de ver. De todos os xeitos, non son difciles de explicar se temos en conta a regulacin grupal da harmona colectiva e a eficacia comunicativa da troca de lingua: adecuado e ideoloxicamente correcto no grupo, como entre moitos galegofalantes, a inversin dos valores dominantes, onde o espaol est enriba. Mais tamn conveniente optimizar a comunicacin mis aln das identidades, as como exhibir o respecto e aproximacin cara aos membros castelandominantes do grupo. O seguinte exemplo amosa unha manifestacin do poder (en) casteln:
(4) Sempre est ladrando [Contexto: A falar dunha militante do Partido Popular, para quen traballa Ricardo, un membro do grupo] 1 2 3 Sofia fea como un crollo mira si es- este ricardo que est facendo propaganda para o PP porque lle paghan cinco mil pesetas diarias
56
Luzia Domnguez
Normalizacin lingstica e desigualdade 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Xoana Sofia si conta dela que unha vbora <> pero unha vbora de cuidao eh <> pero desto de tratar xente pero a patadas eh <> porque no s qu, porque no me pusisteis esto, porque no hicisteis lo otro, porque gruaa ua ua <> seica sempre est ladrando decame ricardo dme unha ghana de meterlle unha patada no cu
O discurso referido (a cita en casteln) indica neste caso a caracterizacin da persoa e fai parte dunha representacin mis expresiva ou realista do evento narrado (Rumsey 1990). A xefa de Ricardo presentada dun xeito negativo pola sa conducta, oposta aos valores partillados. Aqu, a persoa que ten o poder unha vbora, que o exerce tratando mal xente e ladrndolles en casteln. Estes empregos do espaol como lingua allea e de poder son bastante comns no grupo e estn moi estendidos na Galiza. Outras veces, malia non se falar do poder exercido polo outro, emprgase o espaol para destacar un distanciamento respecto de determinados valores:
(5) Trinfa Maruco [Contexto: Sofia, Kif e Fol falan dun coecido co que os dous amigos teen menos contacto ultimamente] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 pero maruco que fai da sa vida aora mismo? nada! nada, ala Sofia durmir hasta a unha da tarde Kif [hostia!] Fol [ala ] y nosotros buscando la frmula de triunfar te das cuenta? Kif pero qu dices? trinfa maruco! Fol result que maruco fue el que triunf Sofia e maruco todos os meses joder vai al onde os abuelos fai [ xx xx ] Luzia [ xx xx ] Fol que no? todo dios a rompndose o coco pa poder- para vivir mira maruco joder ! Kif Sofia Fol
57
Luzia Domnguez
Fol emprega a expresin convencionalizada Buscando la frmula de triunfar. Kif responde, seguindo coa broma, en espaol: Pero qu dices? Trinfa Maruco!. O idioma sinala, a destacar a irona, o distanciamento dos participantes respecto do dito ou, mis exactamente, respecto dos valores evocados polo que se di. Obsrvese que Fol retoma o galego (lias 18 e 19) nun enunciado onde reformula a sa intervencin anterior cunha linguaxe mis explcita: Todo dios a rompndose o coco pa poder- para vivir. As salienta a distincin entre Maruco (que vive conta da familia e as trinfa) e todo dios (ou sexa, ns), a xente comn. Alternancia de linguas e ideoloxa lingstica As funcins comunicativas do estilo mesturado ou alternante no caso dos colegas son moitas e fortemente dependentes do contexto inmediato. Os meus resultados coinciden cos achdegos destacados por diversas investigacins microanalticas no caso galego e noutras situacins (Domnguez 2000), e sera longo de mis tratalos todos aqu. En calquera caso, consttase que o galego funciona como lingua de solidariedade (we code) e o espaol como lingua allea e de poder (they code). Esta simbolizacin arredor das linguas contribe cohesin grupal e susceptbel de se basear tanto nas vellas ideoloxas sobre o galego (tradicin, aldea) canto nas novas (representatividade e normalidade dunha lingua comn). Isto as porque os falantes que actan no grupo como lderes lingsticos (especialmente, Sofia e Salgado) reivindican como propias ambas as identidades implicadas neses constructos ideolxicos: Se ben est tamn politizada, a propiedade do galego elaborada nas prcticas grupais ten a sa raz nun habitus galegfono asentado nunha identidade tnica (non politizada) xerada polas redes sociais onde cada galegodominante aprendeu a lingua. Percbese no grupo, entn, a sinalada asociacin entre casteln e poder, finura ou escola, polo demais amplamente extendida no noso pas. A cohesin grupal dos colectivos galegfonos a travs da alternancia de linguas, onde o cdigo alleo o casteln, bastante comn na Galiza. Isto d conta, ao meu ver, do xeito en que o habitus confle coas novas e vellas ideoloxas para construr a identidade galegfona, con e contra unha lingua inserida no repertorio natural vez que sentida como allea e dominante. Quer dicir: a maneira prctica e polifnica de brigar colectivamente co conflito lingstico. Doutro lado, no grupo tamn se citan os profesores de galego ou a televisin autonmica servndose do galego. Estes usos reflicten a naturalizacin do galego como tamn lingua pblica e escolar, sendo froito da institucionalizacin da lingua. A negociacin dos sentidos en sucesivos encontros pode ser interpretada, en conxunto, como producindo un dobre proceso que se refire (re)construcin das identidades sociais: a) Construcin de identidades na conversa, ou actualizacin discursiva de voces sociais diversas vinculadas seleccin de idioma. b) Deconstrucin de identidades: Subversin ou irrelevancia da relacin natural entre linguas e identidades, a travs dunha continua alternancia e de xogos que subverten ou escurecen os presupostos de senso comn (na lia do dito por Rampton (1995, 1998), Pujolar (1997a,b) ou Sebba e Wotton (1998) na sa anlise de grupos xoves en situacins diferentes da galega). Estes dous puntos refrense a dous obxectivos comunicativos complementarios que conviven no grupo: Por un lado, a marcacin da galeguidade colectiva e, segundo veremos, a 58
Luzia Domnguez
construcin dun galego autntico; por outro lado, a aproximacin mutua entre casteln e galegofalantes e o aproveitamento comunicativo do repertorio bilinge. O primeiro proceso ficticio e/ou ideolxizado porque envolve a vontade de inverter os procesos naturais (ben que sociopoliticamente determinados) de converxencia entre as linguas; ademais, pdese chamar ficticio porque tende a colocar ao galego enriba no seo do grupo, cando, na vida social, isto non acostuma ser normal. O segundo proceso natural ou non ideoloxizado porque, nun contexto bilinge como o destas persoas, a espontaneidade pasa polo uso alternante con mltiples funcins e pola marcacin do respecto e da aproximacin entre galego e castelanfalantes. Trtase dunha tendencia harmonizadora que pode ser aproveitada politicamente, mais que, no nivel das relacins cotis, unha consecuencia habitual dos contactos interculturais e interlingsticos, que adoitan producir a transfronteirizacin de linguas e identidades. Coa combinacin de ambos os dous procesos prodcense dinmicas comunicativas, a mido xocosas, que fan compatbel a galeguidade do grupo coa diversidade lingstica dos seus integrantes, de maneira a reducir a posibilidade de conflitos ou desigualdades. Consttase aqu o crossing (Rampton 1995, 1998), ou sexa, no nivel local a normalidade dunha correspondencia lingua-identidade transgredida ou desdebuxada, xustamente porque se d por suposta. Esta transgresin non invalida as identidades sociais que os falantes se atriben a si mesmos ou a outros, e serve para a negociacin dunha identidade colectiva aberta, onde a seleccin maioritaria do idioma non implique marcacins de distancia ou distincin entre as persoas. No que atinxe converxencia nas conversas, no grupo tanto galegofalantes como castelanfalantes parecen seguir, en moitos dos seus movementos, unha norma converxente (Woolard 1989), pola que usan a lingua do/da interlocutora. Esta norma ten a ver coa regulacin xeral das conductas comunicativas, onde a aproximacin lingstica un medio para indicar a solidariedade (face positiva) ou o respecto (face negativa). Tamn se pode relacionar co principio de colaboracin (Grice 1975, vxase o captulo primeiro), polo que as persoas tenderan a usar todos os recursos dispobeis para a ptima transmisin de informacin: Se usamos a lingua ou o lxico da outra persoa, temos mis posibilidades de ser entendidas. Hai que destacar, en consecuencia, o feito que todo o mundo converxe. Mais ningun parece sentirse na obriga constante de facer isto, senn que cada un dos membros usa tamn a sa lingua dun xeito non converxente cos demais (fican na sa). A norma converxente recproca e facultativa, quer dicir, dirxese a falantes de ambas as das linguas e pode alternar cunha norma bilinge sen que ningun sinta danada a comunicacin nin a preservacin da imaxe. Sen dbida as conductas nos contextos comunicativos particulares poden indicar que se est a producir unha mudanza nas normas de uso do repertorio no conxunto da sociedade (Calsamiglia e Tusn 1980). Por este vieiro, podemos chegar conclusin de que na nosa sociedade o bilingismo concbese como tan normal que adecuado o uso opcional da norma converxente ou da norma bilinge, sen que ningunha sexa socialmente mal considerada. As, a conclusin sera que o conflito lingstico se resolveu por obra dun bilingismo harmnico que suprimiu as desigualdades entre falantes dunha e outra lingua. Porn, podemos focar o asunto doutra maneira: O bilingismo pode ser ollado coma o resultado dunha coercin estrutural, previa constitucin dos colegas como colectivo e manifestada nel. A coercin estrutural (Giddens, 1989 [1984]) refrese s accins impostas pola realidade circundante, a mido parte a conducta que se insire nas nosas rutinas, no que facemos sin pensar, no que desde sempre sabemos que todo o mundo fai... Ou sexa, a imposicin do habitus de Bourdieu, ou o fenmeno polo que as estruturas sociais poden determinar o sentido prctico dos actores sociais. Historicamente, os galegofalantes vronse na necesidade prctica de ser bilinges, xa que 59
Luzia Domnguez
o contrario representaba un atranco social evidente. Mis modernamente, os castelanfalantes vronse expostos institucionalizacin do galego, que lexitimou esta lingua e instaurou de facto a ideoloxa do bilingsmo harmnico. Neste caso, para ambos os dous colectivos podemos falar de coercin ao bilingismo. Mais, entn, xorden as preguntas sobre cal a natureza desa coercin e se verdadeiramente a mesma para galego e castelanfalantes. O uso do galego nos castelanfalantes do grupo observado fai lembrar o traballo de Fernndez Rodrguez e Rodrguez Neira (1998a, b), onde as amizades e a escola aparecan como favorecedoras do uso efectivo do galego en mozos e mozas castelanfalantes iniciais. En efecto, tamn entre os colegas se evidencia que a posicin galegfona do grupo infle no sentido de incrementar o uso do galego e o posicionamento ideolxico a favor desa lingua. De todas maneiras, esas redes xuvens non teen por que ser determinantes nos usos futuros, xa que se mudan as redes de esperar que tamn o fagan as conductas. Por outro lado, nos colegas esa toma de postura galegfona dos castelandominantes moitas veces mis simblica que real, de maneira que temos que pensar nesa ficcin de defensa e lexitimacin do galego que todo o grupo constre. frecuente que tanto casteln como galegofalantes exhiban a converxencia para logo abandonala. Esto ltimo parecen facelo para maximizar a comunicacin ou para estar mis cmodos (segundo algunhas declaracins). De todas maneiras, s no caso dos castelanfalantes puiden observar esta comodidade dun xeito constante, ou sexa, s estes declinan usar todo o tempo a sa (pre)suposta competencia en galego, tal vez porque lles resulta incmoda de mis. Pola contra, a maior parte dos galegofalantes alternan e/ou mesturan de seguido e, coa excepcin de Salgado, todos e todas mantiveron nalgunha ocasin, observados dentro ou fra do grupo, conversas de varios minutos en casteln. En sntese, os castelandominantes usan o galego menos do que os galegodominantes usan o casteln, o que moi significativo nun grupo que se autodefine, nas prcticas, como galegfono. Non parece casual que s nos galegofalantes do colectivo se observe un estilo mesturado, nin que sexan os que mis alternan. Pode ser algn xeito de hibridacin cultural e tampouco se pode separar da converxencia, sobre todo lxica, do galego falado cara ao casteln. Esta mestura (socio)lingstica en boa medida consecuencia da dominacin lingstica, ou, con outras palabras, a evidencia dunha aculturacin exitosa. Ademais, o fenmeno ten de contribur a manter a obriga de usar o casteln con castelanfalantes e a relegar o galego, na prctica, como lingua de segunda que non precisa ser pura. Dentro do grupo, son as persoas mis urbanizadas e de menor nivel sociocultural as que mis frecuentemente alternan e mesturan. Pola contra, quen mis competencia en casteln e en galego estndar amosa son as persoas urbanas e de mis alto nivel sociocultural, para quen a alternancia acostuma implicar mis regularmente un uso simblico. excepcional o caso de Salgado polo seu uso constante do estilo tnico propio, dun galego menos mesturado que o dos seus amigos galegofalantes; isto dbese a que este o nico membro do grupo que non reside habitualmente no urbano e, polo tanto, o que mis vnculo mantn co idioma tradicional. Para o caso dos galegofalantes do grupo, o contexto urbano non parece ter contribudo ao seu coecemento de galego e casteln cultos, senn a un uso constante da alternancia e a unha maior mestura de galego e casteln. Doutro lado, para eles o bilingismo ben mis natural do que para os castelandominantes do colectivo, xa que a competencia destes en galego , en xeral, moito menor ca a daqueles en casteln. A escasa competencia galegfona manifestada polos castelandominantes, como o baixo dominio da variedade formal para a maior parte dos galegodominantes, parecen amosar que, para as persoas escolarizadas nos oitenta, o galego non foi tan accesbel, na sa compoente de lingua de cultura, coma o casteln. Mais ao meu ver non estamos s diante dun problema xeracional, senn dun proceso mis global, polo que as xente que acostuma falar en casteln ten menos 60
Luzia Domnguez
necesidade de trocar da lingua en determinados contextos do que a xente que acostuma falar galego. Segundo amosan os ltimos estudos cualitativos (como Domnguez 2000, Iglesias lvarez 2002, Seminario de Sociolingstica 2003), as opinins favorabeis para o galego non teen que ser un reflexo do que ocorre na prctica, onde costumes arraigadas e ideoloxas politicamente incorrectas, nunca invalidadas pola realidade social galega, emerxen como causas que fan imposbel o ideal dun bilingismo sen desigualdade nin conflito.
61
Luzia Domnguez
CAPTULO V UN MODELO PARA O GALEGO Segundo o que vimos de observar, o bilingismo a praxe real que parece contradicir o simbolismo galegfono do grupo, malia a que este sexa predominantemente galegofalante. Doutro lado, de xeito coherente coa identificacin lingstica do colectivo, e como reflexo das mudanzas ideolxicas da nosa sociedade, obsrvase entre os informantes unha asuncin dun modelo lingstico para o galego: Hai unha maneira pura e correcta de falalo. Como para o caso das alternancias entre galego e espaol, este presuposto de fondo non sempre reproducido, senn que se esquece ou transgride de xeitos diversos. Pdese afirmar que a maior parte do tempo as persoas interactuantes non atenden maneira de falar, senn que empregan dunha maneira automtica os castelanismos, vulgarismos ou xergas que lles son propios e/ou comns ao grupo. Porn, a presenza da investigadora e das sas ferramentas de traballo (a gravadora e o vdeo) parecen determinar unha intensificacin, en certos contextos, do uso de elementos puros e correctos da fala (o mesmo que se sinala, por exemplo, en Seminario de Sociolingstica, 2003) ou, no seu caso, as tomadas de postura humorsticas e irnicas diante de tales elementos. A ideoloxa do estndar: purismo e correccin O purismo unha ideoloxa que ten a ver cos procesos masivos de converxencia ou diverxencia entre as linguas, xa que se orienta a evitar a invasin de formas esprias dunha lingua sobre outra. Desde o punto de vista de Annamalai (1989), debe concibirse a converxencia como un proceso masivo e non ideolxico (dependente das converxencias no nivel local e da reorganizacin dos sistemas lingsticos en contacto). O purismo, pola contra, sera un fenmeno minoritario, propio de elites bilinges e sostido por unha ideoloxa e un esforzo planificador. O purismo implicara, nas situacins examinadas polo autor, un esforzo para inverter o efecto da dominacin, ou sexa, a influencia da lingua dominante. Non obstante, unha vez incorporado como ideoloxa dominante, e seguindo na lia argumentativa do investigador referido, o purismo converterase nun elemento da dominacin, xa que implicara a superioridade moral (Shapiro 1989) das elites que teen o coecemento suficiente para aplicalo, e da lingua (mis propia, mis autntica) que estas elites empregan. Por outro lado, a hexemona dunha ideoloxa purista non ten por que implicar unha inversin do proceso de converxencia. Con ou sen mediacin ideolxica (na mia opinin, sempre con ela, nalgunha medida), a converxencia masiva non se produce se non existen prcticas converxentes no nivel local, quer dicir, se non se atopa xa arraigada nas rutinas cotis e vinculada a diversos propsitos comunicativos (Auer e Di Luzio 1988a). Estas prcticas son altamente dependentes do contexto e pdense manter a pesar dunha ideoloxa purista que negue a sa pertinencia ou conteste as sas implicacins sociais. Annamalai (1989) distingue, por outro lado, o purismo da correccin. O primeiro atinxe eliminacin de elementos estranxeiros. O segundo ser identificado coa supresin, correccin ou inadecuacin de determinados elementos da lingua non includos no modelo lingstico ou lingua comn. Un e outro teen implicacins diferentes, como as sinaladas por Jernudd (1989): Os usos incorrectos non deixan de pertencer lingua (son dialectais ou vulgares); pola contra, os usos tomados dun idioma dominante implican que a lingua a defender sexa menos ela mesma por causa da influencia allea e, desta maneira, ameazan a sa autenticidade. En ltima instancia, ambos os dous procesos son creacin e reproduccin da ideoloxa do estndar (Milroy e Milroy, 1985) e estn relacionados con procesos de exclusin social nos niveis microsocial e macrosocial, anda que ambos se poidan relacionar tamn, como parte dunha resistencia fronte 62
Luzia Domnguez
lingua dominante, con procesos e emancipacin e resistencia. Na Galiza o purismo ten, sen dbida, unha implicacin de resistencia fronte ao espaol. As mesmo, est presente no noso contexto a idea da normalizacin do galego como normalizacin da fala popular, como viamos no captulo segundo. A solucin purista pasara pola recuperacin dunha lingua popular da que se eliminen as formas espurias espaolas. Esta cuestin, como habitual nos casos de converxencia cara a lingua dominante, pon en escena a problemtica dunha fala popular na que o natural a interferencia. A resistencia popular contradise coa natureza elitista e simblica do purismo (Annamalaim, 1989), que operativo como ferramenta na loita polo poder simblico, isto , pola hexemona de grupos sociais concretos. Polo seu lado, o criterio de correccin tamn resulta contraditorio co criterio de esencia popular: A fala popular necesriamente inculta e dialectal, anda que non for interferida; tamn diversa, cousa que non pode ser o estndar. Deste xeito, a naturalidade mltiple e non correcta das falas non se pode conciliar coa unidade correcta a lingua culta, xa que unha e outra pertencen a mundos diferentes, onde a Cultura Lextima excle e deslexitima inevitabelmente a multiplicidade das culturas populares. Se nos centramos no purismo, temos de destacar a sa importancia para a creacin defensiva da lingua, xa que supn a eliminacin da dependencia respecto da lingua dominante e, polo tanto, opera como resistencia fronte dominacin. Nesa lia, a interferencia sera unha reproduccin (moitas veces inconsciente) de ideoloxas dominantes e estruturas de dominacin, xa que os falantes da lingua dominada incorporan elementos da lingua de prestixio para evitar o estigma e as sas implicacins, ou con outros propsitos comunicativos relacionados co maior prestixio da lingu allea. Fronte a esta incorporacin naturalizada da ideoloxa dominante, desde a ideoloxizacin purista os elementos autctonos configuraranse como smbolos de resistencia. Respecto da interferencia como reflexo da dominacin lingstica, son ilustrativos os estudos de Hill e Hill (1980) e Hill (1992) en Mxico: Falantes de nhuatl reivindican o seu idioma e, simultaneamente, seguen a utilizar formas do espaol (lingua de poder) como ndices de autoridade nos discursos en nhuatl. No noso pas, tense destacado reiteradamente o uso do casteln como lingua dominante (por exemplo, xa nos ben coecidos traballos de Francisco Rodrguez e Xess Alonso Montero). Nunha lia mis prxima da que sustenta o presente traballo, a produccin de lvarez Cccamo proporciona datos de interese no noso contexto. Este autor mostra como os falantes poden utilizan un galego pblico con trazos tpicos do discurso pblico en espaol. Ambas as das prcticas implican a reproduccin de concepcins nas que o espaol lingua de poder, que confire autoridade tamn dentro da comunidade non hispanfona, malia a ser, en cada caso, o nhuatl e o galego a lingua lexitimada como propia. Procedementos como, por exemplo, a incorporacin del lxico da modernidade a travs do espaol (Argente e Lorenzo 1991) reflicten a confluencia dos factores sociais e lingsticos na configuracin dos usos interferidos no caso galego: O moderno, o mundo urbano e tecnolxico, asciase ao casteln, e o mundo tradicional contina a usar as formas vernculas do galego. De certo, para moitas persoas galegofalantes estas conductas son tan naturais que non parecen estar envolvidas en ningn tipo de reflexin. Poden estar rexidas por ideoloxas dominantes onde o galego se asociara ao antigo e/ou inculto e/ou coloquial e o casteln ao moderno e/ou culto e/ou formal. Porn, a expontaneidade estes comportamentos indica que que, mis al do explicitamente ideolxico, a realidade circundante impn unha categorizacin do moderno como en espaol (e en ingls), categorizacin que s cunha posicin ideoloxizada por parte dos falantes se pode mudar. Noutras palabras: Temos unhas determinadas estruturas e procesos macrosociais que determinan, na prctica, as referidas asociacins do casteln coas categoras favorabelmente valoradas na nosa sociedade; temos, polo tanto, unha coercin 63
Luzia Domnguez
estrutural que dirixe as conductas dos actores sociais, s veces contra das ideas que estes actores sosteen, mais reproducindo unha ideoloxas dominantes que, por seren un refrexo da realidade, resultan tan naturalizadas que non necesariamente os actores son conscientes delas. As, de pouco sirve a emerxencia dunha nova ideoloxa dominante que lexitima a modernidade do galego se os marcadores asociados a este idioma seguen a se vincular co atraso: Os discursos ideoloxizados inverten unha realidade social que os actores non son quen de mudar, e que inevitbelmente reproducirn nas sas prcticas discursivas menos ideoloxizadas. As, o que en orixe pode ser unha ideoloxa de desvalorizacin do galego, convrtese, co decorrer histrico, nunha realidade ineludbel onde as ideoloxas fican tan asentado na espontaneidade das persoas que non precisan un ideario para se actualizar na vida social: fan parte do habitus, ou sentido prctico. Por outra banda, as diferenzas entre variantes mis enxebres e outras mis castelanizadas pode implicar, en interaccin, negociacins de identidades urbanas e rurais (como teen analizado Prego Vzquez e Rodrguez Yez), sen que necesariamente opere unha distincin de xerarqua favorbel ao mis enxebre nin ao mis castelanizado. En calquera caso, a existencia dunha distincin asociada pureza do lxico deu orixe a un fenmeno recente na nosa sociedade: O uso do castelanismo tamn pode ser un ndice de resistencia fronte ao poder estigmatizador do estndar galego; estndar que, para moitos falantes nativos, est estreitamente vinculado ao poder espaol (o que lvarez Cccamo chamou falar espaol con palabras galegas). Unido a isto, tamn ven cobrando importancia identitaria, sobre todo entre galegofalantes indiciais, a linguaxe dialectal (mis ou menos castelanizada) que un criterio de correccin tende a eliminar. Esta linguaxe amosa a diversidade da fala e asciase a identidades locais que en nengn caso un galego supradialectal ou sen vulgarismos pode representar. As, o que a nosa sociolingstica costuma observar como reproduccin dunha ideoloxa dominante (desvalorizacin do noso), pode ser para os falantes xustamente o contrario: Unha reivindicacin do autntico galego, da lingua natural dos falantes de sempre que se resisten a ser estigmatizados polo novo galego. Sera, xa que logo, unha inversin da nova distincin xerada pola emerxencia da lingua de cultura. Nesta lia danse fenmenos curiosos, aparentemente contraditorios, como a resistencia diante do galego estndar (lvarez Cccamo 1993, 1996b, 1997, entre outros) vez que se asume unha identidade galega unificada e dignificada. Este proceso coecido pola sociolingstica, e d conta da dialctica entre una identidade (lingua) comn e as mltiples identidade (linguas) producidas e reproducidas na vida coti dos falantes. Autorreparacins e termos consensuados A asuncin do galego como unidade susceptbel de regulacin por un criterio de purismo lingstico manifstase de maneira evidente nas autorreparacins dos falantes, onde unha persoa evita unha forma dada para preferir outra mis adecuada. Trtase dun movemento pouco frecuente nas interaccins do colectivo, anda que usado ocasionalmente por case todos os participantes. As, no caso que segue, onde a correccin evidente:
(1) Autorreparacin [Contexto: Xoana e Luzia estn a falar dunha persoa coecida] 1 Xoana: pareca o xudo que sa2 o xudeu que sala na:
En certas ocasins, unhas persoas toman doutras unha palabra dalgunha variedade do galego para substitur un castelanismo. As ocorre no caso seguinte, onde Ricardo incorpora o borralleiro (moi frecuente entre os rapaces concienciados de Compostela) no canto do seu 64
Luzia Domnguez
habitual cenicero, usado por el tanto en galego coma en casteln:

(2) Autorreparacin [Contexto: na casa de Sofia, vendo a televisin. 1 Ricardo psame a o: 2 o borralleiro
Ricardo dirxese a Luzia]
Nunhas poucas ocasins, esta converxencia lxica para as variedades mis enxebres do galego faise habitual entre algns ou o conxunto dos membros do grupo. Acontece as con este mesmo borralleiro que, alternando con cinceiro, vai substitundo, entre os visitantes mis habituais, ao castelanismo cenicero. Esta circunstancia afecta a moi poucas pezas lxicas e s se pode percibir, fra do nivel local (as conversas concretas), en palabras abondosamente empregadas no contexto grupal. Estes procesos, desde o mis puntual ao sistematicamente reproducido, exploran unha orientacin do grupo face a un galego enxebre con capacidade de se manifestar como un modelo comn para a fala. Esta exploracin d conta das simboloxas grupais que se artellan ao redor da ideoloxa da lingua como representacin grupal e da pureza lingstica: Un termo mis correcto (por mis galego) pode ser proposto polos membros do grupo e aceptado como norma polos demais. Aln destas consignas implcitas, algunhas/os integrantes do grupo relatan, se preguntados, o como e o porqu do seu modelo de lingua, a reforzar a propia autoridade como falantes competentes. Isto non invalida, senn que fundamenta, a aceptacin dunha lingua comn, xa que o propio debe ser partillado con outros, anda coa persistencia das (pequenas) diferenzas que, de diversos xeitos, simbolizan as especificidades (socio)identitarias dos falantes. Reparacins a outros e humor Vxase esta interaccin, na que Kif ameaza a imaxe de Sofia (AAF, acto de ameaza face) a travs do purismo enxebre, como resposta a unha orde directa que non aceptada polo falante. Ademais de introducir ironicamente un termo non castelanizado (fai unha reparacin implcita), reproduce unha gheada que a sa amiga non emite, mais que constite un ndice da fala dela; ou ben un reforzo da galeguidade do dito. A travs destas marcas lingsticas, amosa a sa falla de afiliacin con Sofia:
(3) No chan [Contexto: Fol e Kif, en visita rpida, marchan xa. Sofia protesta porque Kif estivo a tocar a guitarra e vaise deixndoa no chan, non no lugar de onde a recollera. Este responde de maneira xocosa e vaise sen mais palabras.] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Sofia a:::y <1,2> donde estaba a gitarra? a ghitarra? [no suelo] [xx xx ] ai est no suelo? eu a vexo no chan (moi serio) ala KIF pona no seu sitio maricn! (riso) mira,
Kif Sofia Kif
Sofia Kif
65
Luzia Domnguez
Normalizacin lingstica e desigualdade 13 14 15 no chan, mis no chan non pode estar que morro tes, chaval
Sofia
Neste segmento de conversa obsrvase unha asimetra entre os participantes: O que fai Kif e desviar o tema da conversa para o terreo lingstico, onde el se sita por riba da sa amiga. Esa a sa resposta a outra asimetra: Sofia exercendo o seu poder como dona da casa que esixe aos invitados unha conducta determinada. Mais todo est envolvido nunha simetra presuposta entre os dous amigos: Pdense atacar un ao outro xustamente porque hai confianza, quer dicir, as asimetras non deixan de ser irrelevantes e por iso se poden enfatizar a travs do humor. Aqu aparece a cuestin do modelo lingstico, pero a crtica trivial e dbese tomar antes como brincadeira que como desvalorizacin seria da fala do outro. Por outra parte, estes movementos son ambiguos: a crtica utilzase como ndice dunha solidariedade que transcende a diferenza, de forma que, sen ficar neutralizada, destaca tanto a distancia humorstica canto a proximidade real entre os falantes. Por outra banda, Sofia tamn mostra a sa aceptacin do criterio purista: Este pode non ser tomado en serio; mais non se cuestiona abertamente. Todos os participantes presupoen a validez dun criterio de hixiene purista. As e todo, este tipo de interaccin pouco frecuente, xa que, en xeral, as persoas poden se corrixir a si mesmas, mais evitan cuestionar o bo falar doutros. A distincin do enxebrismo Algunhas veces, segundo comentei, o grupo consensa unha ou varias formas enxebres para abandonar o uso dun castelanismo. As, as reparacins e as converxencias lxicas en interaccins concretas producen resultados de retroalimentacin ou feedback (Stubbs 1983), isto , son recuperadas no discurso subseguinte at, nalgns casos, facerse sistemticas. De todas maneiras, estas estratexias non acostuman transcender o nivel local, xa que en interaccins posteriores vlvense empregar os castelanismos. Isto o que acontece no caso que segue, onde Manu introduce o termo en espaol (laurel) para logo utilizar o enxebre, proposto por min. Obsrvese que non posbel saber se Sofia e Ricardo utilizaran un ou outro termo. En encontros posteriores escoitarei a Ricardo dicir laurel e a Sofia ambas pezas lxicas, de maneira que a seleccin desta ocasin non se fai suficientemente relevante como para implicar un uso diferente no interior do grupo.
(4) loureiro, non? [Contexto: en casa de Sofia, vendo a televisin. A conversacin intranscendente, con continuos cambios de tema e brincadeiras. Neste momento Sofia est na cocia. Obsrvese que a investigadora insiste no tpico do loureiro, para provocar unha resposta dos interlocutores sa reparacin da lia 8.] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Manu tes laurel? arde bastante ben <2> o que? o- a- eso que ? a- as follas esas? <4> loureiro non? o que pasa que esas estn moi secas <2>
Sofia Manu
Luzia
66
Luzia Domnguez
Normalizacin lingstica e desigualdade 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 Ricardo Luzia Manu Luzia Manu Ricardo me deca Sofia de Pepe eh que- (a Luzia) loureiro, ou? iso? (a Ricardo, sinalando) non? que ? eucalito que va he he he <1,5> non, bueno non sei para ser loureiro xx xx parece folla moi pequena para ser loureiro de quede que estades falando? nada o que ten de bon quea planta esta que tes aqu, que ? que planta? [xx] [as] flores secas umas fo- follas grandes <1,5> um tarro verde <> uma botella verde <> loureiro non? mm (asente) [a Luzia] ostras a minmoito me molaba um rollo desos eh <1> te imaginas? (Luzia asente) <1> teo todos osen todos os floreiros hai loureiro
Sofia Manu Luzia Sofia Manu Luzia
Manu
Sofia Manu
Sofia
O enxebrismo tratado polos falantes dunha maneira diferente s formas identificabeis como propias de cada persoa ou dun grupo ou rexistro (xuvenil ou vulgar) en particular. utilizado en autoreparacins, mentres que outros ndices lingsticos aparecen maiormente nas citas ou reparacins humorsticas. Ademais, as reparacins enxebristas son asumidas como mis propias que as correccins do vulgar, xa que se dan tanto en contextos pblicos como privados e, lonxe de actualizar sempre o humor e a irona, son tomadas como algo serio que as persoas poden e/ou deben facer. Cando certos termos que resultan estraos parecen enxebres, xeralmente os informantes non reaccionan (tampouco converxen), ou limtanse a preguntar sobre o significado da palabra allea ou mostrar curiosidade pola sa forma, sen cuestionar a sa pureza nin tampouco asumila como propia. Isto non se debe sa aceptacin do termo, senn tendencia, que xa sinalei, a evitar corrixir a outros. A correccin unha descortesa porque significa desvalorizar ao outro e poerse por riba del ou dela. Enxebrismo e correccin diante da cmara Os movementos encamiados hixiene verbal intensifcanse nos encontros concertados para gravar en vdeo. Isto dbese relevancia dun marco de referencia institucional e/ou pblico, xerado polo desenvolvemento do encontro nunha rexin anterior (Goffman 1959), lonxe do terreo privado do da a da grupal. Ao mesmo tempo, neste contexto prodcense exhibicins de resistencia ou distanciamento humorstico fronte ao estndar, con chistes metalingsticos, coma 67
Luzia Domnguez
no caso (5):
(5) Te podas enrolar [Contexto: en situacin de rexistro en vdeo, Sofia tenta convencer ao seu noivo, Pablo, para que baixe ao supermercado do lado mercar palmeirias de chocolate.] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Sofia pablo <1> si baixas despois o fagho <3> si, eso, eso si baixas despois <5> te podas enrolar (pronuncia lenta e riso) <2> enrolar enrlate <1,5> (Lali, Salgado e Luzia rin) e baixame <> por unhas palmeirias <> de xocolate (risos)
Luzia Sofia
O uso de enrlate no lugar do habitual enrllate de Sofia e o seu ambiente, unha obvia referencia metalingstica; por se houbese dbida, a informante resltao facendo mis lenta a enunciacin (lias 11 a 15) e encadrando a palabra nun enunciado en casteln. A metarreferencia continuar trala positiva resposta de todos os participantes, que rin ou chiste (lia 12). A lia 15 non s contina unha enunciacin lenta, ademais engade a deformacin fontica de chocolate, onde pronuncia un x no sitio do ch: introduce un son inexistente en casteln nun lugar onde nunca o colocara unha galegofalante. Aqu, o distanciamento irnico respecto dos marcadores de galegidade da fala serve para estabelecer solidariedades entre as persoas participantes, de xeito a se distanciaren do contexto pblico. Por outra banda, os e as informantes orientan ocasionalmente as sas accins adecuacin da fala, non no sentido de evitar os castelanismos, senn no de non introducir ante a cmara palabras vulgares ou malsoantes. O caso seguinte amosa que isto non se limita autocorreccin, senn que pode tamn, como o purismo, levar reparacin do dito por outras persoas e ao humor:
(6) Machcatela [Contexto: Comezo da entrevista, rexistrada en vdeo. Sofia di a Salgado Machcatela (infrese Machcate la polla), dicir, unha expresin moi groseira.] 1 2 3 4 5 6 7 8 Lali Sofia Lali Sofia Salgado Sofia hazme un favor bjale la voz pero ti preghntalle en voz alta si le baja la vo- la voz ya est no? as? baixalla de todo bueno SI machcatela [a Salgado]
68
Luzia Domnguez
Normalizacin lingstica e desigualdade 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Lali Sofia Luzia Lali Sofia Luzia Salgado est grabando ya? (a Luzia) coo e por que? (a Salgado) si: (a Lali) coo t machcatela (a Sofia) fff (riso) he he he t machcala y yo machcala vea
De novo temos o estabelecemento de solidariedade, aqu entre Lali (que, significativamente, censura a Sofia pola sa expresin e usa coo ao se dirixir a ela) e Sofia: A primeira mtese coa sa amiga por usar palabras mal soantes. A resposta de Salgado na lia 16 encamase a negar a inadecuacin sinalada por Lali, ao enunciar o verbo a xeito de conxugacin escolar e facelo, as, anda mis visbel. A conclusin inmediata pola sa parte (Vea) apoia esta interpretacin, pois entn a conxugacin verbal fai parte dun movemento conclusivo que se podera parafrasear como: Todos dicimos machcala e non ten a menor importancia, vea, imos seguir co que nos ocupa. Neste caso, Salgado non se colocara nun lugar distante do contexto pblico, como fan as sas amigas, senn que simplemente negara a pertinencia dun criterio de correccin neste contexto. As, son xustamente elas as que fan manifesta a asuncin do criterio de correccin, pois a sa transgresin supn que o manexan; entrementres, Salgado simplesmente non o ten en conta, cousa que se corresponde en boa medida coa linguaxe que emprega diante da cmara, menos purista e menos correcta ca a do grupo en xeral. Estes casos exemplifican o feito de que durante as gravacins est mais presente o estndar e a atencin forma lingstica en xeral. As persoas interactuantes dan conta dunha ideoloxa lingstica pola cal existe un rexistro mis adecuado para actividades pblicas. Exhibindo a propia pericia ou coidado da linguaxe, os e as falantes aceptan tales ideoloxas; exhibindo distanciamentos en relacin co modelo, resstense a elas ou, se se quere, fanas alleas ao grupo no canto de as incorporar ao propio repertorio (de forma semellante actan os xoves no estudo de Pujolar 1997a). Isto apunta, en primeiro lugar, a unha expectativa dos falantes sinalada por lvarez Cccamo (1993:10) na sa anlise de eventos de discurso pblico: Cmpre producir un discurso en galego, en particular un galego correcto, identificbel como o cdigo autorizado da lingua propia. Apunta, as mesmo, ao distanciamento deste grupo respecto da mesma expectativa. En calquera caso, esta visin, se ben non totalmente asumida na prctica, non ser abertamente cuestionada mis que cando as particularidades do novo modelo contraveen de algunha maneira as intuicins lingsticas dos membros do colectivo, ou cando se pon en escena algn tipo de imposicin ou control social. As pois, estas persoas producen, nalgunhas das sas seleccins lxicas, un modelo lingstico puro e correcto. A hixiene verbal orientarase case sempre a evitar os castelanismos e, algunhas veces, a usar rexistros mis cultos. O feito de que o afn de purismo e correccin resulte mis activo nos encontros de gravacin audiovisual reflicte con claridade a concepcin do estndar como algo mis adecuado para unha rexin anterior; o humor e a irona dan conta do distanciamento dos participantes respecto do rexistro culto. Neste aspecto relevante a expectativa comn de que vai haber un auditorio alleo e, posibelmente, tipificado (ao igual que eu o son) como autoridade lingstica. A escaseza das reparacins, as como o uso frecuente de castelanismos e formas non estandarizadas na comunicacin coti, ampla esa distancia entre o modelo (coecido e recoecido como tal) e a prctica incorporada nas rutinas. Desde esta prctica natural, as e os participantes pdense resistir aos criterios de purismo e correccin. No entanto, o 69
Luzia Domnguez
relativo consenso do purismo d conta da normalidade social dunha lingua autnoma e da necesidade de apoiar esta normalidade como xeito de resistencia fronte ao casteln. E a prctica da correccin amosa a asuncin de que o galego ten, como calquera lingua lingua normal, distintos mbitos de uso e distintos sentidos sociais. A norma como problema ideolxico A seleccin de variedades ou variantes lingsticas manifstase, segundo vimos de ver, como unha actividade frecuente, s veces rutinizada, e ideoloxicamente mediada en diversos graos. En calquera caso, o exame dos datos mstranos que, canto mis rotineira unha prctica, mis posibilidades hai de que reflicta o feitos reais da sociedade: Tratarase de feitos que o senso comn colectivo ten integrado nas sas representacins da realidade e, polo tanto, moi probablemente daran conta de ideoloxas dominantes naturalizadas. Entrementres, as visins do real menos naturais son en maior medida obxecto de controversia e aparecen mis ideoloxizadas para os seus propios defensores. Neste sentido, as visins en disputa sern moitas veces o refrexo de ideoloxas emerxentes, non dominantes ou superficialmente asumidas pola sociedade: ideas partilladas por determinados grupos, mais non naturalizadas para o conxunto dos actores sociais. Tamn nesta lia, o que a xente fai coa linguaxe (casos como os que vimos de ver) adoita ser ideoloxicamente menos transparente que o que di, xa que polo xeral non hai que dicir nada sobre o que normal e/ou rotineiro. As, unicamente se din cousas sobre a(s) lingua(s) cando preciso discutir ou cuestionar unha idea: cando as cousas non son de senso comn. A seguir, amosarei un discurso que expresa mis explicitamente as ideoloxas dos participantes, vez que representa, dun xeito case teatral, un enfrontamento entre o galego artificial e o galego de sempre. o exemplo dun tipo de conversa que se desenvolve no grupo, con maior intensidade a medida que avanza a investigacin, o que amosa a importancia desta no desenvolvemento dunha reflexin colectiva sobre a lingua. Este tipo de interaccins dan conta da existencia de ideoloxas emerxentes en conflito na nosa sociedade, evidencia do xurdimento de novos conflitos sociais envolvidos na normalizacin do galego. A conversa comeza coa activacin dun presuposto que se manifesta totalmente asumido polo grupo e que, en consecuencia, non suscita en principio discusin: O galego unha lingua. Como consecuencia deste presuposto, suponse tamn que os expertos en lingua (como a filloga investigadora) coecen a forma pura de falar. Estes supostos actvanse, en todos os casos constatados, por contraposicin co casteln: O falante dubida sobre a coincidencia ou diferenza dun termo concreto en ambas as linguas, e pregunta: Como se di xx en galego?. En varias ocasins os diversos informantes me fan esta pregunta:
(7a) Nocras e reiros [Contexto: os tres cocieiros do grupo (Sofia, Lali, Salgado) follean, con Ana, unha publicacin da Xunta en que se d conta da diversidade e excelencias culinarias do pescado galego. Comezan a discutir polo termo ncora, que para Sofia perfectamente galego e para Salgado constite un castelanismo. Eu estou no cuarto do lado; non participo na conversa, senn que traballo (para a tese) na computadora de Sofia.] 1 2 3 4 5 6 Sofia Luzia Sofia Luzia Sofia LUZIA que? como se lles chama s ncoras en galego? pois non sei xa acabaches?
70
Luzia Domnguez
Normalizacin lingstica e desigualdade 7 8 non onde vas tan disparada entonces? (Veo de conectar a gravadora, tentando que non se note) 9 Luzia non, que estaba recollendo aqu os papeis, pero non(Sofia, no mesmo cuarto, colle o diccionario e volve sala) Luzia Sofia
A intencin de Sofia probar que ncora, malia a ser igual que o termo casteln, tamn un termo galego. Deixa o cuarto en que parola cos seus amigos para me incitar a exercer o meu dereito hexemona como experta en lingua. Porn, eu manifstome incompetente para o exercicio de tal papel (non sei). Entn recorre ao diccionario, tamn autoridade institucional. Aqu, o galego defnese implicitamente como diferente do casteln e como coecido por expertos e expertas. Mais hai que salientar que a activacin destes presupostos definidores da lingua tctica; de feito, moi a mido os topoi, os lugares comns que basean as argumentacins, teen este emprego facultativo. Isto quere dicir que os presupostos son actualizados dunha ou doutra maneira en funcin do contexto: Lexitmase un termo a partir de ou contra o diccionario ou a autoridade institucionalmente recoecida, a pesar da sa semellanza co casteln ou pola sa diferenza fronte a el, e as por diante. Neste caso, hai que destacar que o movemento de pregunta experta non implica desigualdades no grupo, xa que s supn unha concreta atribucin de competencia nun contexto onde esta pode ser til; un topos que, como a lingicidade do galego, nunca se discute, mais que se activa unicamente cando convn, e sen que implique necesariamente a asuncin sen cuestionamento da autoridade institucional. No discurso ordinario moi comn que as compoentes ideolxicas -como a autonoma dunha lingua (aqu, malia a semellanza co espaol) e a lexitimidade da autoridade experta- non requiran unha conceptualizacin explcita ou implcita; isto as porque, como xa dixen, son algo natural. Desta maneira, tales compoentes ideolxicas constitense como fundamentos da accin social con que os actores operan por defecto, baseando nos presupostos ideolxicos as sas actividades discursivas normais. A reificacin da mia autoridade (que tratada como un feito obxectivo) non leva argumentacin nin ao conflito 27 ; pola contra, a reificacin da autoridade do diccionario conducir, nesta conversa, a unha desputa con Salgado, que non asume a autoridade do libro. Deste xeito, a discusin por en cuestin un dos presupostos actualizados por Sofia. Salgado comenta con Lali e Ana que, o mesmo que ncora, boi un termo introducido por persoas alleas que non coecan os termos galegos. Facendo caso omiso do que el di, Sofia volta ao cuarto e le o diccionario. Dse unha repeticin que, malia non conter exclamacins ou marcas de nfase, supn unha desputa implcita entre Sofia e Salgado: Cada un afirma a sa palabra. A primeira toma o libro como autoridade (se non ncora, noca, como di este diccionario); o segundo, defende o termo da sa localidade. Lali e Ana alanse tacitamente con Salgado, a repetir o termo proposto por el. Sofia, diante disto e da insistencia do seu amigo, fai unha crtica irnica: A autoridade de Salgado est no libro do Ghrobe e ese libro ten mis razn que o libro manexado por Sofia:
(7b) Nocras e reiros 10 11
27
Lali Salgado
ha ha ha eu vou xx e pasa eh
Na reificacin, os feitos sociais son tratados como realmente existentes (Giddens 1979, 1989 [1984]).
71
Luzia Domnguez
Normalizacin lingstica e desigualdade 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 pasa o mismo con reiro era toda a vida reiro reiro reiro hasta que chegharon os castejanos e bue- buei de mar e aora xa boi e aora boi aora xa non reiro, aora boi por en- por obriga xxx noca (le o diccinario) noca nocra crustceo (lendo) nocra nocra nocra noca crustceo marino (sege a ler) NOCRA non ven- (non ven nocra no diccionario) nocra non ten razn o libro, eh nocra porque o pon no libro do ghrobe xx xx (protesta) he he he
Lali Luzia Sofia Salgado Sofia Salgado Lali Ana Sofia Salgado Sofia Salgado Sofia
Salgado Luzia
Mais Salgado contina a argumentar. Para iso, equipara tres ndices lingsticos: Ncora, Ro Verde e Pejigo. Os dous ltimos termos estn vinculados directamente a Sofia, xa que son topnimos de lugares onde ela viviu: un ro da provincia de Pontevedra, preto da aldea onde ela naceu, e unha ra de Compostela, onde morou varios anos (Pexego de arriba). Hase de inferir que o informante propn, desde a retranca, que ela acepte a castelanizacin das sas propias formas de fala. A subxace o criterio purista, que se presupn tacticamente para apoiar a contra-argumentacin de Salgado. O criterio un topos, un lugar comn, que acompaa un feito tamn de senso comn: Os nosos topnimos foron deformados pola castelanizacin. Sofia esquiva ostensibelmente o desafo: pon a Extremoduro, un grupo de rock, e acompaa a cancin coa sa propia voz (Estado policia:::l). O seu amigo insiste:
(8a) Pejigo 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 Sofia Salgado est ghravao (tal vez se deu conta de que a gravadora est conectada) pero ncora a ver ncora e ro verde mm la calle pejigo no? (Pon msica e canta) estado policia::l eh Sofia? que? dis que pejigo non? p'a min pxego bue tampouco pxego
Sofia Salgado Sofia Salgado Sofia
72
Luzia Domnguez
Normalizacin lingstica e desigualdade 50 51 52 53 54 55 que pexegho de comilla arriba no, es pejego parece ser que pejego pexego pe- que?(desde o outro cuarto) (Sofia segue a cantar)
Salgado Lali Luzia
Sofia responde ao fin (lia 46), e Salgado enuncia de novo a sa proposta irnica, a travs dun dos ndices antes sinalados (o mis prximo no contexto do encontro): Pejigo. A falante elude outra vez a confrontacin, limitndose a indicar cal a forma que ela, persoalmente, lle d ao substantivo, sen tomar postura respecto de como realmente. Salgado enuncia unha rplica irnica: un no conclunte e a inmediata afirmacin dun pejego deformado, cun significativo uso do espaol. Reformula volvendo ao galego, a substitur o por un Parece ser que mitigador e a manter a deformacin da palabra. A dobre frmula /parece ser que expresa a contraposicin que se pode inferir: Desde a voz en espaol, Es pejego. Desde unha voz en galego que asume a castelanizacin, Parece ser que pejego. Lali apoia a sa amiga na lia 54, anda que sen a gheada, que ela non acostuma usar ( pexego). No segmento que segue Sofia amosa a sa escasa atencin ao tema, ao mudalo pola referencia sa fame. Mais tamn responde a mia pregunta (lia 55), afirmando que Salgado concorda con ela. Desta forma omite a opinin do seu amigo e pecha as posibilidades de ulterior desenvolvemento do tema (se hai acordo, non se precisan mis intervencins ao respecto):
(8b) Pejigo 56 57 58 59 60 61 62 63 64 Sofia como? que decas ti? del pejigo? (a Luzia) tou sen comer, teo fame aora ahh fame! non que deca el non el decel dme a razn a min de que pexegho d'arriba
Luzia Sofia
Fala entn Ana, para continuar con o libro, mais o Libro Guiness de los Records, co que desva o asunto a outro punto de atencin, mantendo a sa postura humorstica e a sa orientacin a evitar o conflito:
(8c) Pejigo 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 Ana apunta apunta apunta a no libro xx xx salga (a Salgado) non, que ? eso p'al libro de los records to xx quere levar razn tres veces na vida e tes o record do mundo xa p'a o libro xx (fala moi baixo)
Salgado Ana Salgado Ana
Salgado
73
Luzia Domnguez
Normalizacin lingstica e desigualdade 75 76 77 78 Ana eu lvoo intentando moitos anos e anda non levo ningn o sea que imagnate <1> o difcil que pode ser
Ana e Salgado desempean papeis diverxentes, a primeira enfatizando o humor e o segundo insistindo en argumentar contra Sofia. Ela autoseleccinase reiteradamente, entrementres o seu interlocutor fala cada vez menos, at calar. Sofia quen volta, logo dunha pausa nesta conversa, ao asunto lingstico, anda que dando un xiro polo que centra a conversa na xeografa:
(8d) Pejigo [Sofia vai cocia. Durante un minuto aproximadamente, desenvlvese unha breve conversa na que ela non participa e que trata outros temas] 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 Sofia (a Ana) ti non entendes aos do ghrobe pero eu son das ras baixas e entonces eu aos daleu son das ras altas xx (con voz baixa) ti eres do ghrove ti es do ghrove e leva razn e lee non, cala a boca ti tamm a ver que vai pasar, eh (a Salgado) xx xx verd, son devs (por Salgado e Lali) ehh sodes a ltima ra, sodes de arriba do grudas baixas, non? que ras baiou a primeira empezando por riba <1> non? <1> si? ou non? xx xx a de noia, e a da corua e a siguiente a vosa pero xx xx cala a boca xx xx ir a navegar all xx xx entndese por- (bate palmas) <2> esquiar
Ana Salgado Sofia Salgado Ana
Sofia Salgado Sofia Salgado Sofia Salgado Sofia
Salgado Sofia
Salgado Ana Lali Sofia
74
Luzia Domnguez
Normalizacin lingstica e desigualdade 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 Lali Sofia Ana psame o cenicero vou al vou xx xx si, pero vasmoi habitualmente dira eu pero non lle ds cabeza non lle ds cabeza (a Salgado) teo fame que non comn aora xa d gusto entrar na cocia limpia
Sofia
A identificacin con Salgado semella orientada a acabar co enfrontamento persoal e basase na proximidade xeogrfica entre ambos: Ana, procedente das Ras Altas galegas, non entende a forma de falar de Salgado, mentres Sofia (das Baixas) si. Obsrvese a autocorreccin, onde o verbo enxebre (es) substite ao castelanismo (eres). Este movemento carreta un presuposto purista, en que o galego diferente do espaol, mais non est implcito un criterio de correccin exclunte, onde a gheada ficara fra. Salgado insiste en 87-88 (E leva razn): para el a cuestin segue sen se resolver. Ana e Sofia colaboran para eludir a liorta: A primeira controla as intervencins de Salgado (Cala a boca, etc.) e Sofia contina o seu control do tema, ao facer preguntas aos seus amigos. Entra entn Lali, cunha nova derivacin temtica: Sofia vai navegar a estas ras (lia 112). Continan as as amigas coa lia humorstica, a enfatizar a gracia dunha Sofia que fai turismo na costa galega (onde navega ou esqua). Ana nega a Salgado o dereito de corrixir a Sofia (lias 121-22) e este cala, dando por perdida a batalla. S entn Sofia considera acabada a conversa (lias 123-25), volvendo cocia e sa fame. Co seu control sobre Salgado, as falantes non estn, desde logo, a aceptar a imposicin castelanizante sobre os nomes galegos. O que fan evitar a confrontacin, ou sexa, restar importancia ao asunto lingstico que levou ao seu amigo a un conflito con Sofia. En calquera caso, o conflito e, en xeral, argumentacins como as deste caso, s xorden cando emerxe na conversa algn xeito de imposicin sobre as formas de fala que as persoas consideran propias. Desta maneira, observamos de novo o uso tctico dos lugares comns (topoi): A lingua comn representada polo diccionario, pode ser usada como expresin da propia identidade social; mais esta identidade propia tamn se vincula, en funcin do contexto, a cousas como o lugar de orixe (a tradicin) ou o uso persoal (para min) ou, anda, a unha autoridade inconcreta (parece que...) que o falante pode ou non lexitimar como fonte das propias eleccins lxicas 28 . Reproduccin e resistencia diante da norma lextima O ambiente da investigacin revlase como propicio para a representacin dunha confrontacin entre o enxebre, culto e uniformizador (a lingua comn) e o popular e diverso (as falas). O contexto creado pola observacin cientfica e pola tipificacin da observadora como experta en lingua fai emerxer, nos encontros, un marco de referencia onde o idioma obxecto de atencin grupal: as persoas constren unha imaxe, tanto individual como colectiva, adaptada ao feito de estar a ser observadas. No proceso emerxe a relevancia do concepto de autoridade (representada, nun principio, pola investigadora e polos posbeis observadores das gravacins en vdeo) e, vinculados a ela, os criterios ideolxicos de purismo e correccin.
A frmula Aparece que unha estratexia que marca a falla de autoridade de quen fala. Nesta investigacin, mais tamn noutras anteriores, achei este uso por parte de diversos informantes. En todos os casos se trata dunha lexitimacin da propia visin dos feitos presentndoos como Afeitos obxectivos, cousas que o falante Acre coecer, que Aao parecer din Aos que saben, mais sobre os que non se responsabiliza: non opina, s indica que, segundo a opinin dun outro indefinido, as cousas son de determinada maneira. Luzia Domnguez
28
75
As bromas asociadas s reparacins (como dixen, nunca imposicins serias) intensifcanse no ltimo mes de investigacin, como tamn, e sen dbida asociadas a elas, as demostracins de competencia cultural ou interese e asombro en relacin con palabras e cousas de aldea. A travs destes elementos desenvlvese un xogo ambivalente entre a construcin do autntico galego e o distanciamento e a crtica diante do estndar, as como unha definicin da galeguidade que podera ser referida como reapropiacin do modelo: en diversas conversas ao longo da investigacin, os falantes autolexitmanse como expertos nativos, colocndose fronte aos expertos institucionais (a televisin, os lingistas, os libros...). As, opense idea dunha autoridade institucionalmente validada, unha autoridade que impn unhas determinadas formas de fala para o que consideran a sa lingua. En contraste con esta autolexitimacin fronte norma comn, a alternancia lxica entre o enxebre e o espontneo que observamos no presente captulo d conta dunha dinmica complexa e dependente de contexto, vinculada s contradicins implicadas na construcin dunha lingua lextima cuxa funcin a lexitimacin dun falar popular estigmatizado. As prcticas dos colegas abalan entre a asimilacin da ideoloxa do estndar, lexitimada pola politizacin institucional (e hexemnica na dinmica intragrupal) e a aberta resistencia fronte a ela; pasando pola opcin, mis espontnea e econmica, de ignorar a lexitimidade da lingua e actuar como sempre, en funcin dunha competencia naturalmente espuria. A travs de diversas estratexias comunicativas, o galego comn, ao igual que o de aldea ou o propio de calquera participante, operativo como partillado polo grupo e marcador da diferenza fronte ao espaol; por iso fai parte da cohesin grupal. Mais a relevancia dos criterios de purismo e correccin incita a os falantes estabeleceren solidariedades fronte ao modelo imposto; como sinala Pujolar (1997a), o contexto de observacin proporciona novas oportunidades de transgresin. A inversin do modelo construda a travs de ndices simblicos en que se exhibe a propiedade individual e colectiva da fala vulgar, xuvenil e, sobre todo, do falar de aldea ou dialectal. Esta transgresin contribe a afianzar as solidariedades grupais, a destacar as identidades locais. A intensificacin das liortas sobre lingua, as como a ameaza humorstica a travs do idioma, producen negociacins do sentido social de ndices lingsticos concretos (como a gheada), e suscitan a reflexin colectiva. Esta reflexin manifstase, nas conversas sobre lingua, como un discurso polifnico onde os participantes compiten, a travs da argumentacin, polo recoecemento das propias, s veces contraditorias, visins dos feitos lingsticos. A diferenza entre o galego de cada persoa (mltiple nas sas formas) e o galego comn (unificado) radica en que s o segundo pode ser factor de distincin (e por iso o grupo se distancia del). Non obstante, tamn o que pode aglutinar o colectivo nunha identidade partillada (e por iso o grupo colabora na sa construcin). Desta maneira, se os participantes subverten ou cuestionan a lexitimidade dun modelo de lingua, tamn, ao mesmo tempo, reifican a ideoloxa da identidade nica: Individuos e colectivo teen a sa lingua, representante da identidade galega e simbolizada o travs do enxebrismo diferencial. O enxebrismo supn a resistencia ante o espaol e marca a galeguidade dos encontros. Por outro lado, a idea do estndar pon en escena a competencia natural dos informantes e, polo tanto, leva ao cuestionamento do modelo comn. O criterio de correccin, relativo adecuacin ou inadecuacin dos rexistros e marcacin social de determinadas variantes, ser esquecido ou transgredido, anda que tamn se reproduce en determinados contextos. Este criterio cuestinase anda mis que o criterio purista, xa que a limitacin de variantes autenticamente galegas non ten a simboloxa identitaria nen o sentido de resistencia que caracteriza os enxebrismos. Estes procesos de resistencia vinculados idea do estndar dbese inserir dentro dos 76
Luzia Domnguez
procesos de emerxencia de novas ideoloxas sobre o galego. Con efecto, mesmo estas actividades grupais de crtica ao estndar reflicten a asuncin da lexitimidade do galego, pois s se producen como resposta intragrupal diante dunhas concepcins que os propios participantes representan como coecemento comn e verdadeiro da realidade. As, s algn grao de naturalizacin dunha lingua lextima pode provocar a resistencia diante do modelo, sen que iso impida que a tal lingua sexa simultaneamente un ndice de resistencia fronte a unha lingua dominante. Por outra banda, esta asuncin social da lexitimidade do galego -moi estendida, sobre todo neste grupo de idade, se atendemos investigacin cuantitativa do MSG (Seminario de Sociolingstica, 1996)- parece ser, no conxunto da sociedade, mis ben epidrmica. Os problemas que lles xorden aos colegas hora de harmonizar o galego comn co autntico galego e, sobre todo, cun galego de seu, non existen para boa parte da poboacin xoven de hoxe, xa fortemente castelanizada, para quen o galego est ben se soa a casteln (ou sexa, se soa a Cultura Lextima). Estes falantes, en particular os castelanfalantes, poden facer declaracins de tolerancia e gosto pola diversidade plurilinge e, anda, ter unha autopercepcin de hibridismo (socio)lingstico. Mais non por iso se consideran verdadeiramente implicados nese novo conflito (socio)lingstico que emerxe co galego comn; nin tampouco no vello conflito co casteln que, a travs deles, parece estar a se resolver na tan anunciada substitucin lingstica.
77
Luzia Domnguez
CAPTULO VI CONFLITOS E CONSENSOS ARREDOR DAS LINGUAS Os resultados obtidos no grupo de colegas dbense pr en relacin con outros datos discursivos, as coma cos datos estatsticos que viamos no terceiro captulo. Isto permite triangular os datos, quer dicir, ler uns resultados en funcin doutros para estabelecer xeneralizacins e/ou hipteses relativas ao cambio macrosociolingstico e as prcticas interactivas, supondo que un e outras manteen relacins de recproca determinacin. Non vou expor todos os elementos que, ao longo desta investigacin, foron empregados para a triangulacin, estudo entrarei nas cuestins tericas e metodolxicas que atinxen comparacin entre os diferentes discursos. Para mellor amosar ao lector ou lectora o resultado da mia anlise, partirei dalgunhas das respostas que os lderes lingsticos do grupo dan en entrevista, pois este tipo de interaccin , dentro do traballo de campo desenvolvido, o que en maior medida constite unha mostra de laboratorio, semellante s obtidas nas investigacins doutros autores dentro da lia microanaltica. Neste sentido, preciso sinalar que na rexin anterior (Goffman, 1959) configurada pola entrevista semi-dirixida as conductas estn rexidas polo obxectivo comn de subministrar entrevistadora unha informacin razoada e fibel sobre os feitos e sobre a posicin individual diante dos mesmos. Polo tanto, non dominan nas respostas dos informantes as actividades de solidariedade, desafos humorsticos e afianzamento grupal que observbamos nos captulos precedentes. Neste contexto, est en xogo a imaxe pblica dos participantes, sendo a audiencia do encontro os expertos en lingua. Aqu, o mis importante ser a verdade, a colaboracin para a reconstrucin dos feitos nun marco de seriedade cientfica. Esa reconstrucin dbese entender sobre o alicerce das dinmicas grupais: a) A colaboracin coa investigacin, que introduce un marco cientfico e institucional asumido polos participantes, mais, nas prcticas cotis, continuamente transgredido por medio do humor. b) O posicionamento a prol do galego e, nalgunha medida, contra do casteln, nun fenmeno de resistencia fronte lingua dominante. Imbricado nesta resistencia, hai un habitus rural e/ou urbano que, no que atinxe s linguas, supn o manexo dun repertorio bilinge vinculado a diversas identidades sociais. c) A intensificacin das crticas ao estndar, sobre todo en boca de Sofia e Salgado (galegofalantes nativos do rural), produce argumentacins que van definindo a toma de postura grupal diante da concepcin dominante da lingua. Este proceso fai manifesto o liderado destes dous falantes como expertos nativos na lingua propia e provoca a emerxencia de argumentos que basean o modelo de lingua nas identidades locais. Estes procesos subxacen nas conductas dos falantes entrevistados diante do vdeo, onde as ideas que previamente apareceran en forma de brincadeiras ou argumentos son reformuladas como descricins da realidade e como posturas fronte a ela (posturas ben mis monolticas que as prcticas reais coas que se vinculan). Nesta situacin dbese acadar a mxima relevancia da informacin; para iso utilzase un discurso aseverativo onde os contidos proposicionais (o que se di) son mis destacados que os xogos de alianzas e desalianzas (o que se fai). Trtase de intercambios case sempre con menos superposicins de voces e escaso nfase, con enunciados claros, breves e explcitos. A orde discursiva non se basea s na necesidade de claridade e veracidade, senn no feito 78
Luzia Domnguez
de que o discurso en boa medida o resultado dunha previa historia interaccional, na que os participantes aprenderan o que os demais pensan e cales son as estratexias axeitadas para participar no xogo da lingua sen provocar conflitos reais no grupo 29 . Dado que se ten discutido sobre o tema, existe un coecemento partillado que permite operar conxuntamente contra do estndar e do casteln e a prol do galego, nun tipo de lealdade lingstica que xa Weinreich (1953) achaba nas actitudes anti-intelectuais da mocidade. 6.1. O galego e o espaol A xestin do bilingsmo focada por distintas investigacins a travs de dous aspectos tratados aqu: Por un lado, a utilidade das linguas e, en relacin con iso, a existencia ou non dunha distribucin funcional entre elas. Por outro lado, a xestin colectiva da acomodacion lingstica (converxencia ou diverxencia). O tpico (tema) da utilidade est no aire, xa que a publicidade a prol da normalizacin adoita destacar que o galego tan apto coma o casteln para as diversas funcins comunicativas. Esta idea pretende contrarrestar as vellas ideoloxas sobre a limitacin do galego a un mbito rstico e inculto e/ou aos usos coloquiais. A distribucin funcional espreme, como sabido, a situacin simblica das linguas na sociedade e, polo tanto, d conta do que lles toca s ditas linguas na distribucin do prestixio. Por ltimo, os fenmenos de converxencia e diverxencia amosan, segundo expliquei, procesos de creacin e reproduccin ideolxica, as como a complexidade e multiplicidade de estratexias que se poden desenvolver na conversa bilinge. A posicin dos informantes diante destes fenmenos sociolingsticos non adoita coincidir coas sas prcticas reais, xa que estas son complexas de mis para a sa expresin nun discurso monolxico. Ademais, as prcticas estn ideoloxicamente mediadas; mais a expresin das propias ideas pode dar conta de ideoloxas diferentes (ou contraditorias) das mediacins ideolxicas que se manifestan na praxe. En definitiva, para coecer a situacin do bilingismo na Galiza til ollar as declaracins dos informantes nas rexins anteriores da pescuda sociolingstica luz do que eses informantes fan nas rexins posteriores do da a da. No caso das prcticas dos colegas, o galego parece ser tan til coma o casteln, xa que se asume a sa normalidade como lingua autnoma, culta e con rexistros adecuados a cada situacin. Anda mis: O galego a lingua propia do grupo e, por iso, mis til que o casteln. A converxencia e diverxencia, polo seu lado, manifstanse como fenmenos de grande complexidade, ambas son facultativas e a sa aplicacin depende do contexto inmediato. O bilingsmo: S galego ou s casteln? Diante da pregunta: Valen as das [linguas] pa todo?, emerxe na entrevista aos colegas a concepcin do galego como a lingua por defecto, a normal. Isto provoca un enfrontamento entre os participantes, o nico desta natureza que se da na entrevista. Na sa resposta, Sofia e Salgado inverten o prexuzo da inutilidade, xa que dan por suposta a utilidade do galego e delimitan os contextos -escasos ou nulos- en que o casteln pode ser til ou necesario. Du lado, Sofia responde desde a sa individualidade (Pa min), para afirmar que s serve o galego. Con isto psase ao outro extremo ideolxico, non s ao negar unha distribucin de funcins entre as linguas, senn ao exclur categoricamente o espaol. Doutro
29
Esta forma de discurso non aparece, como imos ver, no caso do monolingismo en galego. Arredor deste tema no se tia explicitado un consenso grupal. Ademais, o consenso contra as implicacins de estigma pode ser previo investigacin, xa que, segundo se amosa en diversos traballos, fai parte de ideoloxas existentes entre as persoas galegofalantes. A propia entrevista d lugar a posteriores disputas sobre a natureza do Aghalhegho autntico e sobre a realidade dos feitos lingsticos. Luzia Domnguez
79
lado, Salgado refrese ao que podera ser unha norma social de converxencia idiomtica (Norma converxente, Woolard 1989): O castellano vale pa falar con quen fale castellano (lia 11); mais de seguido matiza ese criterio: Seghn (lia 12). Finalmente, especifica: Cos de fra (lias 14 y 15).
(1a) Castellano cos de fra 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Luzia bueno sobre o: casteln <2,5> aqu hai das linguas, non? <> ehh que pasa con elas? valen as das pa todo? <2,5> Sofia [pa min solo vale unha] Lali [xx castellano xx ] <1> Salgado o castellano vale pa falar con quen fale ehh castellano, seghn, Luzia e a xente [que fale-? ] Salgado [cos de fra] cos de fra
Desta maneira, Salgado est a explicitar unha idea moi estendida no pas: Hai que converxer, ou, por mellor dicir, quen fala galego ten que converxer. Tamn condiciona esa converxencia ao feito de o castelanfalante ser de fra, co que aponta unha idea sen dbida menos xeneralizada: Quen fala galego ten que converxer s se a persoa non pode entender. Esta converxencia en certos casos explicada e ratificada nos argumentos que seguen. Cmpre destacar as moitas superposicins de voces, resultado da competicin pola quenda de fala:
(1b) Castellano cos de fra 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 Luzia Sofia cos de fra nada mis eu nin con eso eu para min eu sempre vou a onde vaia Salgado no [no no] Sofia [falo ] xx tal [pero eu con todo o mundo falo en galego ] Salgado [eu- eu a un de fra flolle ] en castellano [porque- ] Lali [a min eso] parceme unha tontera(a Sofia) Salgado porque mm de mala educacin, pois, falarlle a algun xx Sofia non (a Salgado) Salgado pero a un de aqu por moito castellano que fale, non Luzia e por que de mala educacin? <2> Salgado pois porque non te van entender Sofia oye que a min me educaron mui ben, ehh! chaval!
80
Luzia Domnguez
Normalizacin lingstica e desigualdade 33 34 35 Salgado non vas dis- [non vaias decir ti ao-] [non, de mala educa- ] joder!
Nin Lali nin Salgado concordan con Sofia, que di non converxer nunca. Salgado (lia 24) afirma que de mala educacin falar galego a algun de fra, basendose nun criterio de comunicabilidade (lia 30) que d conta da diferenza entre o de fra e o galego castelanfalante: Aquel non quen de entender; este ten que poder. Os amigos insisten nas sas posicins: Para Salgado, a un de Zamora haber que falarlle en casteln, salvo se el queira outra cousa; mais Sofia di que eu non sei falar casteln, non me gusta, non non me sinto cmoda e non teo porque falalo:
(1c) Castellano cos de fra 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 Salgado Sofia Salgado Sofia Luzia Salgado Sofia non, de mala educajoder! non de mala [educacin xx ] [eu a un de zamo ] ra non me vou poer a falarlle: en galego se non me entende! si te entende si! [mm ] [si-] si me- si me di el que lle [fale, porque me entende,] si [pero se::, mira ] pero[pero se.. vexo que-] [ se podes falar ] se non non si non sabes falar [xx ] [pero] a un de aqu por moito castellano que fale flolle ghallegho, se non me entende, que se joda <1> punto mm (asente) eu flolle a todo o mundo galego e:: se non me entende vlvolle a repetir ou mis despacio ou talpero non teo porque: cambiar ao casteln nin me parece que sea de mala educacin nin nada <> eu non sei falar casteln, non me gusta, non nonnon me sinto cmoda, e non teo porque falalo punto non, non digas que non sabes unha cousa, que nunca na ta vida o falaras bueno <2> unha [cousa que- ] [e outra cousa,]
Lali Salgado Lali Salgado
Luzia Sofia
Lali Sofia
Lali
81
Luzia Domnguez
Normalizacin lingstica e desigualdade 71 72 73 que- sepas falar, e que non o fales mm (asente, pensando)
Sofia
Diante das obxeccins de Salgado, Sofia explica a sa decisin de non converxer (unha declaracin totalmente contraria ao que fai no da a da) a travs da sa falla de competencia, como adoitan facer algns castelanfalantes ao se referiren ao galego. Porn, Lali refuta o seu argumento, destacando a idea de que Sofia ten que saber falar casteln. Aqu, o bilingismo da da persoa galegofalante non se pode poer en cuestin. A mesma Lali faca una salvidade (Si podes falar, lia 45, Si non sabes falar..., lia 47). Mais esta excepcin non lle atinxe a Sofia, nin Salgado a aplica a si mesmo 30 . Finalmente, os tres participantes estn de acordo en que, se Sofia non fala o casteln, non porque non saiba, senn porque non quere: Unha cousa que nunca na ta vida o falaras e outra cousa que sepas falar, e que non o fales. lxico que se pensen as cousas desta maneira, xa que a incorporacin social e institucional do casteln tan forte que ningunha persoa nova pode evitar un mnimo coecemento -uso- do mesmo, e iso resulta evidente para todo o mundo. S que esta visin pode estar a ocultar a realidade dos feitos: Por que Sofia di que non sabe falalo? Os castelanfalantes do grupo declaran tamn, como moitos informantes (galego e castelanfalantes) doutros estudos, que non se senten cmodos na outra lingua. Anda que se presupn con frecuencia unha considerbel competencia bilinge, acoto a prctica real non a reflicte. Xa falei da tendencia dos castelanfalantes do grupo a ficar na sa pola comodidade do mantemento da lingua habitual. O non usar unha lingua alimenta a falla de competencia, vez que esta xustifica o mantemento da lingua propia. Con todo, entre os galegofalantes do grupo non se aludiu nunca, fra desta entrevista, falla de competencia en casteln. Neste contexto, hai que destacar que para Sofia o coecemento desta lingua parece mis ben limitado; do mesmo xeito que moi limitado o seu dominio do galego estndar. Sofia sabe mesturar as linguas con grande aproveitamento comunicativo, mais tamn se manifestan en diversos contextos as sas dificultades para falar ou escribir s en galego ou s en casteln. Mesmo con falantes estranxeiros (das redes compostlas), ou cando viaxa fra da Galiza, Sofia mestura as das linguas. Tras da disolucin do grupo esta falante emigra a Canarias, para volver logo duns meses. Aqu de novo, relata episodios de marxinacin causados polo seu descoecemento do casteln. Descoezo en que medida situacins coma esta afectan aos galegofalantes e aos castelanfalantes de hoxe. En calquera caso, sabido que moitas persoas mesturan as linguas, tendo maior ou menor consciencia do feito. Voltando entrevista observamos que, ao contrario que para o galego, o bilingismo do castelanfalante non aparece como un presuposto: Pero a un de aqu por moito castellano que fale flolle ghallegho. Se non me entende, que se joda. Punto. (lia 48). No discurso de Salgado, o galego castelanfono pode ser s un bilinge pasivo, non necesariamente saber falar en galego. E, tal como o enuncia o falante, parece que o mesmo dereito a manter o galego en interaccin con falantes de casteln algo que precisa reivindicacin. Se ollamos isto diante da norma converxente, podemos dicir que, lonxe de pedir a converxencia de quen fala espaol, esprase unicamente que poida operar unha norma bilinge, en que cada participante fale a sa lingua e entenda a do outro. A utilidade do galego
30
Ben que sen desenvolver o argumento (xa que non lle deixan falar), quizais a informante se refira a falantes de idade considerable e escasa cultura, i.e. aqueles que non tiveron acceso a unha formacin en casteln suficiente como para acadar a competencia que lles permitra seguir unha conversacin. Luzia Domnguez
82
Xa que logo, o que Salgado (e Sofia, desde unha posicin mis radical) estn a afirmar a extensin -utilidade- do galego fra do mbito restritivo dunha lingua domstica; anda que as posibilidades da lingua non ultrapase a comunicacin entre os galegos. As, as declaracins que vimos de examinar, o mesmo que as prcticas puristas, constiten unha extensin da semiose lingstica, desde o eido orixinal dos contextos en que o galego a lingua natural (para os colegas, a aldea ou pueblo) at o medio mis vasto da Galiza, onde a ecuacin pobo-lingua fai posbel tamn a naturalidade enxebrista da lingua propia. Pretndese que a normalidade galegfona dos colegas se dea tamn fra do grupo, de xeito que calquera castelanfalante, sempre que sexa galego, entenda o galego; as non ser unha obriga natural converxer. Esta informacin discursiva d conta dun proceso mis amplo de mudanza ideolxica na Galiza. Sabemos que a persoa galegofalante coece o casteln porque esta foi unha realidade imposta, unha coercin estrutural, acompaada durante a ditadura por un forte aparello ideolxico: No sea brbaro, hable castellano. Ora ben, esta realidade pola que cada galego e galega debe coecer o casteln non muda; simplemente, o espaol comeza a partillar o seu espazo co galego, algo as como No sea brbaro, hable, adems, castellano. A pregunta se o contexto actual se pode describir tamn co enunciado: Non sexa brbaro, fale tamn galego. Anda que resulten un pouco fortes, as tres frmulas poden expresar a existencia dunha coercin moral sobre os falantes, asociada a unha avaliacin negativa da non cultura ( distincin). Se antes a Cultura pasaba polo casteln, hoxe o galego se afasta do brbaro mis do que o veu facendo nos ltimos sculos. Mais, desde o punto de vista da distincin, importante se a superposicin do galego tan lextima coma a do casteln; pois non se pode conclur que ambas as das linguas estn en igualdade de condicins se unha obrigatoria ou non brbara na vida social, mentres a outra optativa ou brbara. Os resultados doutras investigacins microanalticas confirman a interpretacin da entrevista aos colegas como unha inversin do statu quo ideolxico onde o casteln segue a estar enriba. O prexuzo da inutilidade persiste entre os xoves galegos, de maneira que se pode afirmar a sa pertenza s ideoloxas dominantes, anda que non s ideoloxas dominantes politicamente correctas. Segundo o Seminario de Sociolingstica (2003: 92), os falantes circunscriben a utilidade do galego aos mbitos das redes sociais mis cotis, se ben tamn sinalan determinados mbitos institucionais onde antes non estaba presente, como a Universidade ou a administracin. Ademais (bidem, p. 93), entre os galegofalantes existe a percepcin de que o casteln anda constite un claro marcador de status social, polo que as persoas orientadas mobilidade ascendente asumen o cambio lingstico como unha estratexia normal de ascenso social. Atopamos tamn discursos nos que se recolle a idea de que falar casteln cos fillos favorece a sa incorporacin mbito escolar. Por exemplo:
Eu creo que o galego est visto como unha lingua vulgar, se falas galego pois eres mis bruto, eres mis... [asentimento dos demais participantes], e cos amigos vas fala-lo casteln porque as somos mis importantes (3gm41; S.S. (2003), p.161)
As, percbese o espaol como mis vinculado ao prestixio e o galego circunscrbese aos seus mbitos de uso tradicionais, anda que tamn se observa a institucionalizacin. En boa medida, estes prexuzos sobre a utilidade do galego non son mis ca unha constatacin dos feitos. Ou sexa, un xuzo resultante da observacin da realidade prctica: Dunha banda, persisten as ideoloxas que estigmatizan o estilo tnico tradicional, unido, sobre todo para os galegofalantes iniciais, ao uso do galego. Doutra banda, as clases dominantes e o mbito da modernizacin, a cidade ou -anda hoxe-, a educacin, son os lugares naturais da castelanizacin, de maneira que o uso do casteln ten que ser un marcador de distincin (un 83
Luzia Domnguez
ndice do capital material e simblico que se pose). Nesta situacin, o novo galego incorpora os trazos sociais, prosdicos e discursivos do casteln; mais, para moitos falantes, a mido a adquisicin deste galego tan dificil como a adquisicin do casteln culto e, polo tanto, non ten por que resultar mis interesante. Cmpre salientar que son os castelanfalantes os que menor utilidade lle encontran ao galego (pois non adoitan precisalo) e tamn quen menor diferenza observan na utilidade das das linguas. Dalgunha maneira, estes castelanfalantes estn a asumir a lexitimidade do galego; con todo, tal vez por non se sentiren presionados (bidem, p. 93), non falan esta lingua:
Si yo me veo obligada a hablar en gallego, y todo el mundo me habla en castellano, sabes? Es que yo me acuerdo que en Catalua la situacin te forzaba a hablar cataln, aqu no te ves forzado. Entonces, mientras no te veas forzado, de hecho a m todo el mundo me habla castellano, aunque hablen en gallego, conmigo hablan castellano, entonces no (1M; bidem, p. 93).
Tamn entre os castelanfalantes, e entre galegofalantes urbanos, est presente a idea de que falar galego pode ser interpretado como unha militancia poltica, o que supn un risco (bidem). Certamente, na cidade est moito mis presente a desnaturalizacin do galego, xa que a castelanizacin maior, e os galegofalantes afrontan en maior medida a posibilidade de seren considerados paletos, hipcritas ou extremistas. Neste contexto, a utilidade do galego ten de limitarse a certos mbitos ou, entn, facerse resistencia fronte a un contorno ideoloxicamente hostil: Se ben se asume en principio a lexitimidade da lingua, o que non se asume que sexa normal. As, o falar galego nun contorno social coma este implica acoto un xuzo negativo en moitas das redes onde se socializa o falante. Pola contra, nun contorno maioritariamente galegofalante o uso da lingua loxicamente algo tan natural, e tan unido identidade persoal e social, coma o casteln para os castelanfalantes. A distribucin destas ideoloxas sobre a lingua, unidas ao vnculo entre lingua e identidade, corrspondese tamn cos hbitats rural e urbano. A diferenza lingstica entre os hbitats ben coecida polos falantes. Por exemplo, nos datos de Iglesias lvarez (2002) fanse observacins nese sentido (coma tamn no presente traballo), e mesmo hai relatos de experiencias traumticas:
como ests en la ciudad (...) por regla general te sale el castellano ya no... ni te lo piensas (GD: 30); (...) en las ciudades no, pero en los pueblos sigue hablando todo el mundo gallego ABSOLUTAMENTE TODO EL MUNDO (Iglesias lvarez, 2002: 144) chegar a santiago moita xente me deca aqu como non fales casteln (...) e costoume moito de feito sentinme mui acomplejada muitas veces (...) e chorei muitas veces (GD4: 268-70; bidem, p. 145)
A competencia lingstica Xa se dixo que entre os colegas, parece ser de senso comn a competencia bilinge das persoas galegofalantes, sobre todo se son novas como Sofia; mais esta evidencia oculta o feito de que moitas destas persoas, son semilinges. dicir,non falan as das linguas como dous sistemas plenamente desenvolvidos e diferenciados en todos os niveis lingsticos. Isto non adoita implicar un problema comunicativo na vida ordinaria; mais un atranco para a incorporacin do falante en contextos formais ou institucionais, algo que pode producir situacins como fallas na comunicacin cos funcionarios ou co mdico, ou fracaso escolar. Ademais, este problema non afecta s os galegofalantes. A castelanizacin significa que cada vez mis xoves de baixo nivel socioeconmico tean o casteln (o que eles consideran casteln), ou as das linguas, por lingua inicial. Moitas destas persoas sern tamn semilinges, ben que poidan non cobrar consciencia diso nos contextos comunicativos habituais. 84
Luzia Domnguez
Por outro lado, pnsese neses castelanfalantes que, a responder aos entrevistadores do MSG, declaran saber falar galego sen falalo habitualmente (captulo segundo), ou nos mesmos castelanfalantes do grupo de colegas. En moitos casos, estas persoas tamn parten dun presuposto de bilingismo, fundamentado sen dbida na nova lexitimidade do galego; seguramente, tamn baseado na necesidade de autolexitimarse en relacin coa competencia (escolar) en galego. Ou, noutros casos, percibirn en si mesmos algn xeito de hibridismo (socio)lingstico. Malia aos resultados do MSG, tamn son moitos os castelanfalantes que, en situacin de entrevista ou en grupos de discusin, recoecen non poder falar o galego con soltura, feito que se converte nun tpico recorrente nos discursos dos castelanfalantes iniciais residentes no urbano (Iglesias lvarez 2002:152):
P: yo contesto en castellano si o sea si fuese capaz de hablar bien en gallego les contesta- hombre porque no me cos- si no me costase, P: por haberlo estudiado en el colegio pues s hombre s hablar me defiendo pero no se me oc- no me sale hablar gallego (GD1: 10, 803; bidem, p. 152) M: a m me pasa lo mismo (...) yo empiezo a lo mejor una frase en gallego y termino (...) porque yo cuando estoy con mi marido dice boh! t::: hablas gallego o qu hablas o gallego o castellano que hablas MEZCLAS (xx) bueno por lo menos lo intento (GD4: 213-220; bidem, p. 153)
As, a competencia bilinge non parece ser, na prctica, un feito tan extendido coma as declaracins de moitos entrevistados poden indicar: Hai persoas que dificilmente poden falar s en galego ou s en casteln, tendendo mestura das linguas; e hai persoas que unicamente poden falar s en galego ou s en casteln, mesmo se se declaran bilinges. En definitiva, as persoas somos competentes no que falamos; moi dificilmente se pode dominar un idioma ou variedade que non se usa nunca ou case nunca. A tendencia das persoas entrevistadas a ollar a realidade desde un presuposto de bilingismo supn a mido unha autoatribucin de competencia que non se corresponde coa realidade. E tamn hai que atender ao feito de que a competencia bilinge parece estar asumida como un feito mis normal no caso dos galegofalantes, o que d conta dunha diferente consideracin das linguas no noso contorno social. Converxencias ou diverxencias No MSG (Seminario de Sociolingstica 1996) fnselles aos informantes das preguntas sobre a actitude diante da falta de acomodacin converxente cara ao galego ou ao casteln. Aparentemente, na actualidade inverteuse a situacin: a poboacin galega valora mis positivamente a permanencia non converxente en galego que en casteln. En calquera dos casos o mis habitual manifestar indiferenza, ao considerar que non converxer algo normal. Os diversos grupos de idade son considerablemente homoxneos neste sentido. Segundo se sinala neste traballo (bidem, p. 179):
As escasas valoracins negativas poden reflectir que moitos dos informantes non interpretan o uso dunha lingua diferente (galego ou casteln) como marcador dalgn tipo de distancia social, senn como unha escolla lingstica neutra. De tdolos xeitos, das diferenzas entre unha e outra variable pdese inferir que a actitude diante dun interlocutor que mantn o galego cando o informante fala en casteln mellor c actitude diante dun interlocutor que fala en casteln cando o informante se dirixe a el en galego.
Comparando os datos de usos e actitudes, vemos que, anda sen avaliar negativamente a falla de converxencia, as persoas entrevistadas declaran que elas mesmas adoitan usar a lingua do interlocutor ou interlocutora (cfr. Seminario de Sociolingstica 1995), nunha proporcin mis alta se esta o galego. Estas declaracins son un sinal evidente da asuncin de lexitimidade para 85
Luzia Domnguez
o galego. As mesmo, relevante que se declare a prctica da converxencia en ambos sentidos, o que podera dar conta dunha ideoloxa lingstica de tolerancia mutua (calquera escolla lingstica neutra, mais eu prefiro sempre converxer), posbel nunha situacin que, como a nosa, lexitimamente bilinge. Este punto de vista pode non ocultar a ideoloxa na que cren as persoas entrevistadas; as e todo, non necesariamente reflicte o seu habitus, os seus modos de accin natural. No caso das persoas que falan mis casteln, sen dbida este habitus, e a sa xustificacin, est mis preto do que nos di Iglesias lvarez (2002): O problema de falta de competencia en galego -no sentido de inseguridade e falta de fluidez- unido forza do hbito -que acta tamn en contra do galego-, tratarase dun problema menor no caso de dispoer dun contorno apropiado que motivase o seu uso. Os mesmos falantes que aducen problemas de expresin (...) recoecen que noutro tipo de mbitos, mis galegfonos, si son capaces de soltarse a falalo, anda sabendo que non o fan ben. (bidem, p. 159). As, anda que estas persoas achen mis correcta a converxencia, teen dificultades para falar en galego, xustamente por unha falla de competencia baseada no uso. Deste xeito, a ideoloxa polticamente correcta oponse a un contorno castelanfalante que fai innecesario o falar galego. En calquera caso, algns castelanfalantes urbanos, apoindose nos argumentos da cortesa e a comprensin, esixen a converxencia para o casteln, presupondo que os galegofalantes poden falar este idioma. As reclaman, xa non unha igualdade bilinge onde poidan manter o uso do casteln con galegofalantes (como faca Salgado para o galego), senn unha desigualdade ao seu favor:
Aqu me he encontrado con gente que sabe de sobra que t ni sabes el gallego ni lo entiendes bien ni nada y no te cambia al espaol. Y bueno a m me puede parecer mal o bien pero es su opcin. Otra cosa es que no lo sepa, pero todo el mundo sabe hablar gallego y espaol [...]. Cuando hablas a alguien en castellano y me siguen hablando en gallego, eso tampoco est bien" (1M; S.S. (2003), p. 90)
Por outro lado, con frecuencia aos galegofalantes lles resulta natural converxer para o casteln. Os galegofalantes do rural tern presumibelmente mis dificultades para facelo, mais xa dixen que est moi estendida a idea (e o feito) de que mis normal que o galegofalante coeza o casteln. Doutro lado, tamn hai galegofalantes concienciados que non converxen (e que son en xeral negativamente valorados). Por ltimo,tamn para moitos castelanfalantes fcil converxer para o galego. Non sabemos, en termos cuantitativos, cal a extensin e distribucin social das prcticas (reais) de acomodacin lingstica. Polo seu lado, as investigacins cualitativas apontan datos relevantes neste sentido. Da comparacin entre os resultados dos dous mtodos podemos tirar a seguinte conclusin: Existe un confronto entre as ideoloxas dominantes de lexitimacin do galego e as ideoloxas sostidas, na prctica e a mido na teora, por moitos falantes. As ideoloxas manifestadas na investigacin microanaltica son loxicamente mis diversificadas do que as ideoloxas manifestadas nos datos cuantitativos. Indcannos que, certamente, a converxencia pode ser natural, e que hai unha considerbel asuncin da ideoloxa do bilingismo, onde as das linguas se equiparan. Mais tamn nos falan, como as prcticas dos colegas, da existencia dunha desigualdade entre casteln e galegofalantes. A distincin asciase s ideoloxas que, na lia dos vellos prexuzos, esixen a converxencia do galegofalante ou, cando menos, consideran mis natural que este sexa capaz de usar a outra lingua por razns de cortesa ou comunicabilidade. Desta maneira, persisten as vellas ideoloxas, se ben nalgunha medida ocultas por esas 86
Luzia Domnguez
novas ideoloxas que, sendo mis correctas, parecen mis adecuadas a respostas a cuestionarios. Por outra banda, estas ideoloxas poden ser olladas como a racionalizacin das condicins de existencia dos falantes: Os galegofalantes teen a necesidade/obriga de coecer o casteln; os castelanfalantes non teen a necesidade/obriga de coecer ao galego. A ideoloxizacin da prctica galegfona Referinme no captulo segundo hipocrisa das elites, sinalada por autores como Francisco Rodrguez ou Xess Alonso Montero. A lexitimacin do galego estara vinculada a unha hipocrisa (real?) dos grupos dominantes espaolfalantes, que finxen asumir a lingua propia mais s a usan de xeito litrxico. Isto s require deles a capacidade, mis ou menos desenvolvida, de producir marcadores tnicos socialmente significativos (falar espaol con palabras galegas); mais non supn que tean unha competencia comunicativa efectiva estudo un coecemento dos rexistros. Estariamos nunha situacin na que domina o mito do bilingismo. A norma de acomodacin converxente , para os galegofalantes, unha situacin dada e notabelmente naturalizada nas prcticas. As pois, por integracin non ideoloxizada, sern bilinges ou, en contextos mis castelanizados, non tern moitas oportunidades de usar o galego. Para as persoas mis novas do medio urbano, un monolingismo minimamente consistente en galego, ou anda un bilingismo real onde se use o galego fra de contextos restrinxidos, necesariamente militante. Este uso non se pode encadrar na simple espontaneidade dun habitus (socio)lingstico sentido como propio, senn que implica unha ideoloxizacin das prcticas, sendo coherente co criterio purista de resistencia que observabamos no grupo composteln. Este feito reflctese na figura do neofalante nacionalista, que se ven sumar ao tpico do galegofalante paleto (Seminario de Sociolingstica, 2003). As dinmicas e declaracins no nivel microanaltico son ndices dunha realidade social mis ampla, na que o espaol segue a estar enriba (na escala de posicins sociais), anda que tamn o galego o estea simbolicamente. mis, agora tamn o casteln est embaixo, nesa mocidade que adquiriu un casteln ou semicasteln transmitido pola familia e pola cultura lextima. Estas persoas experimentan as consecuencias da situacin ideolxica, xa que moitos pais e nais tentaron ensinar a lingua dominante. As o sinala esta informante (en Fernndez Rodrguez e Rodrguez Neira 1998b):
(2) A mia lingua era o galego. [Caso 7 cong.] (...) que s fillos hai que falarlles casteln que as prospera mellor o teu fillo (...) nos inculcaron unha educacin en casteln Debe se-la revolucin esa da adolescencia (...). Percateime que a mia lingua era o galego. Debe ser pola vida estudiantil que contactei con moita xente que falaba o galego (...) sobre todo no Instituto, o que me deu o gran paso. Me levantei con nimos galeguistas e empecei a falar galego.
A informante indcanos un dos motivos polos que a persoa castelanfalante pode comezar a falar galego: Segundo o salientan os investigadores do estudo referido, neste grupo de idade (16 a 25 anos ao principio dos noventa) a ideoloxizacin resulta relevante de cara regaleguizacin dos usos. Porn, o fenmeno minoritario. Fra disto, as ideoloxas no eliminan o dficit lingstico que estes falantes poidan ter en galego (e, moitas veces, en casteln); nin parece que a minora neofalante abonde para inverter a desgaleguizacin, xa xeneralizada nestes grupos de idade. Cmpre salientar a importancia que, por riba da ideoloxizacin, teen as redes de relacin coti. Os datos da mia pescuda manifestan, neste sentido, o dito noutras investigacins: Tanto a 87
Luzia Domnguez
pertinencia dunhas redes de relacin galegfonas como a influencia dunhas redes xuvens ideoloxizadas sera visbel no caso dos colegas. Os membros castelanfalantes do grupo, sen deixar de falar a sa lingua, tamn usan o galego, e representan unha hexemona deste idioma que non tera sentido entre falantes de espaol. Se ollamos en xeral as posibilidades de uso do galego, temos que as redes familiares e os amigos estn moi relacionadas coas conductas galegfonas. A lingua inicial o determinante mis bsico no mantemento do uso deste idioma ao longo da vida adulta, anda que non o nico. Tamn entre os galegofalantes onde mis forte parece a vinculacin entre o galego e a identidade (persoal e colectiva), como lxico sendo este o idioma das relacins mis cotis e informais de tales persoas. Deste xeito, a ideoloxa pode operar como unha xustificacin racional do uso do galego; mais o habitus das redes de relacins cotis o mis determinante na prctica lingstica. 6.2. O galego e os galegos Lingua propia fronte a lingua do libro O galego culto emerxe asociado a un habitus diferente do habitus tradicional, ou sexa, da cultura onde, na maior parte das veces, se desenvolve o emprego habitual do galego. Xa vimos como no grupo de colegas se reivindica un galego propio dos falantes nativos, unido s identidades locais e cultura tradicional. No caso que segue recllese o asunto do galego culto, xa tratado noutras partes da entrevista. Aqu obtense a explicacin mis explcita e clara (e mis monolxica), seguramente como resultado da estratexia coa que se fai a pregunta: falo desde a mia experiencia persoal. A oposicin entre lingua lextima e lingua nativa expresarase como distancia entre un galego ben visto polas elites e un galego da aldea pertencente a falantes nativas ou nativos que, aos ollos dos falantes de libro, non saben realmente falar o galego.
(2) A falar o galego do libro [Contexto: a entrevistadora, sandose do esquema pregunta-resposta, conta aos participantes que o galego da Universidade diferente do que usa co grupo. Tratbase de introducir o tema desde a solidariedade grupal (persoal), non desde un punto de vista lextimo. Por iso, afirmo que o galego usado na casa de Sofia non queda ben na Universidade, digo que non sei como explicar iso (trtase de que os entrevistados o fagan), e apunto unha caracterizacin: mais fino, non?. De seguida os participantes desvalorizan esa variedade fina e explican a cuestin.] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Luzia Salgado Lali Sofia Salgado Lali Salgado Sofia Salgado mis fino non? mis fino mis fino unha mierda pero por que? mis fino pero non se che entende nada pero por que? unha bosta (riso) porque.. porque na ciud <> hai mis xente donde donde hai mis xente de: de vigo, de pontevedra, de corua, de santiago,
88
Luzia Domnguez
Normalizacin lingstica e desigualdade 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 de lugo, de orense <1> e a xente das capitales non sabe falar galego, nunca o falou, falou sempreen castellano porque a xente que estudia a xente da ciud cheghachegha universid, e como claro, que se- debe estar ben visto, pois hai que falar o galego, mais o galego do libro, para quedar ben e tal e cual e chis pum pum pum, mais claro, si oen falar a un do pueblo din ese fala mal, ese non sabe falar, ese : <1,5> da aldea, non? unha paleta
Sofia Salgado
Sofia
O argumento de Salgado moi parecido ao doutros informantes en diversas investigacins: persoas que non saben falar galego usan agora esta lingua para quedar ben. Tamn igual que Salgado, frecuente entre os galegofalantes de sempre sinalar que o verdadeiro galego o que sempre se falou. Por exemplo:
a xente que fala ese galego primeiro fala casteln me imaxino i lle ensean ese galego i lle ensean ese galego de libro sin matiz ningn GD7: 681; Iglesias lvarez, 2002) Pois falas de acordo coas tas costumbres; eu por ejemplo normalmente xa vos digo, falo galego, pero non me gusta fala-lo galego este que est ahora normativizado, porque considero que non o galego que eu falei, e que sempre se falou na mia casa e non me considero que fale mal o galego por falalo as [...] Eu creo que falar ben o galego falalo de acordo coa a ti cho ensearon na zona na que ti vives ou viviches, e como falaron pois, os teus familiares, os teus antepasados (5M; S.S. (2003): 86)
Moitos galegofalantes sinalan tamn, como Salgado, que o galego de sempre est mal visto. Por outra banda, se ben os tres falantes avalan negativamente ese galego fino, hai que salientar o que fan na prctica allea entrevista: O que se constata na interaccin coti que tratan o galego artificial coma tan lextimo coma o que teen por seu... E s veces mis. Tras o remate da entrevista, Salgado dime que o meu galego soa artificial; anda que o que importa que o fales. A identidade comn exprsase en galego, ben que non for un galego autntico. Isto reflicte o feito de que, para os falantes, o galego de libro entra no eido da identidade comn; a resistencia s xurde como resposta a algn xeito de distincin xerrquica. Galego fino e dominacin social En contraste con estas manifestacins lexitimadoras do propio galego por parte dos galegofalantes (con ou contra o galego comn), outros informantes asumen sen crtica a 89
Luzia Domnguez
deslexitimacin dos seus marcadores tnicos. o caso do seguinte exemplo, proporcionado por Dubert Garca (1999). Dubert Garca constata que variantes coma o seseo e a gheada estn en regresin na rea de Santiago de Compostela. No que atinxe s causas do fenmeno, opina que se debe influencia do modelo casteln, non do galego estndar. A desaparicin destes trazos dialectais inciase na zona urbana e estndese a travs da mocidade cara s reas rurais. Para ilustrar a caracterizacin do espaol como modelo de correccin tanto en galego como en casteln, o autor reproduce este caso 31 :
(9) O galego fino
Entr. o galego fino de onde cres que se saca? Inf. non sei/ de falalo pouco mis ben/ de falar pouco galego/ se falas pouco galego/ viseche olvidando e qudache millor o casteln// e o casteln/ un idioma mis fino que non ten nin gheada nin seseo/ e despois cando te pos a falar o galego/ xa falas o galego/ si o falas ben/ xa Entr. explcame eso/ que non o entendo Inf. claro/ ti tas (=ests) acostumao a falar o casteln e non falas/ despois poste a falar un dia o galego e non falas o galego as con gheada e con seseo/ porque xa non che sae/ tas as/ e tas acostumao a falar casteln/ e non che sale as/ palabras de galego moi Entr. ti dis que primeiro hai que falar castellano, non... Inf. claro/ porque si tas acostumao/ a falar o casteln/ despois o casteln xa se fala as/ non ten gheada nin seseo nunca/ o casteln// entn despois/ tas acostumao xa a decir gato e nunca dis ghato/ porque hai moita xente que di ghato/ soco (=zoco)/ e ests acostumao/ a decir gato en casteln/ nunca vas decir despois ghato Entr. xa xa xa/ e por que pensas que a gheada e bruta/ mais o seseo Inf. home/ non bruta/ pero comparada co casteln si/ e con outros idiomas Entr. ti en que cres que bruta/ segn pensas ti Inf. Porque ti dis/ dis gato/ e ou dis ghato/ e ti dis/ vas por a falando e dis gato e bueno/ pero si dis as ghato xa hai xente que mira pa ti/ porque dis dunha maneira rara as cousas
Nestas declaracins evidnciase a naturalizacin do galego comn, ben que tamn, segundo salienta o autor, a superposicin do casteln. Desde a asuncin da finura como valor positivo, este mozo das aforas de Compostela salienta a influencia do espaol como motivo da falta de uso de seseo e gheada. O mesmo que os colegas, este falante xa atopa normal o uso de formas do estndar. Ao lle ser requirida unha explicacin da finura, o falante recorre ao uso (Tas acostumao a fala-lo casteln). Diante da insistencia do investigador, formula o uso de gato como un recurso de integracin social: Si dis as ghato xa hai xente que mira pa ti. As, independentemente de que estea realmente de acordo coa ideoloxa do estndar, o falante d por certo que -ao menos comparativamente verbo do espaol- gheada e seseo non son finos. O caso, neste sentido, pon de manifesto un dos procesos bsicos de reproduccin ideolxica: as cousas son como as dicta o entorno, ou, noutras palabras, os dominados partillan a visin dos dominantes. Ora ben, este mesmo falante pode, seguramente, usar esta variante en contextos endogrupais onde sexa un trazo propio. Diante da cultura lextima, os informantes asumen a ideoloxa dominante, entrementres noutros contextos o chamado prestixio encuberto das formas non estandarizadas pode prevalecer. Dignificacin do habitus galegfono?
Informante: Correxns (Figueiras, aforas de Santiago). Home galegofalante, 16 anos, estudante de Hostelera (FP1). Fala galego coa familia e amigos.Os datos estn transcritos foneticamente, dados os obxectivos dialectolxicos do estudo. Atraduzoos ortografa estndar. Luzia Domnguez
31
90
A dignificacin da lingua do pobo real no sentido de que, fronte situacin pasada, o lextimo o galego en xeral; tamn, anda que non no mesmo sentido, as variedades dos grupos dominados. A lexitimidade do galego como lingua dos galegos, e a lexitimidade das variedades dialectais, materialzanse en Mareas Vivas. Esta serie televisiva de personaxe colectivo sitase nunha localidade imaxinaria da Costa da Morte, Portozs (Laxe). Como sinala lvarez Cccamo (2000:9):
Mareas Vivas unha mestura rstica, enxebre, de Astrix e Doutor en Alaska. O programa (...) podera comezar: Estamos no ano 2000 despois de Cristo. Toda Galiza est ocupada polos espaois. Toda Galiza? Non, unha pequena aldea do noroeste resiste ao invasor. Como na pxina cero dos volumes de Astrix, na cortinia de entrada ao programa, un mapa antigo de Galiza amosa o Fisterra, cunha rea circular iluminada sobre un punto designado Portozs. Portozs comeza a existir. Logo, tamn como en Astrix, vanse sucedendo na pantalla as imaxes dos case vinte personaxes principais: o Xuz, a Doutora, a Alcaldesa, a Dependenta, os Marieiros, o Industrial, o Percebeiro Furtivo, o Dono do Bar, os Nenos...
Nesta vila imaxinaria faise real un monolingismo desexado, xa que todo o mundo fala en galego: A persoa de fra co seu acento estranxeiro; cada clase, a sa variedade, mis sendo xeral a gheada e o seseo (trazos dialectais da zona). Tamn se realiza o ideal enxebrista, xa que mesmo as clases baixas falan un galego sen mcula: non hai interferencia do espaol. Aqu, as prcticas que observabamos nos colegas xa non son s simblicas. A diferenza do grupo e do conxunto da sociedade, Portozs un contexto verdadeiramente normalizado: A realidade imaxinada onde os marcadores tnicos non estn estigmatizados e onde se fala unha lingua normal nun contexto monolinge. Nos grupos de discusin de Iglesias lvarez (2002) xeral a valoracin positiva da lingua usada en Mareas Vivas. Sobre todo nos grupos de falantes rurais, xorde espontaneamente o exemplo de Mareas Vivas como modelo dunha variedade lingstica utilizada na televisin e que non resulta tan allea (bidem, p. 218). Mesmo nos grupos de urbanitas castelanfalantes se manifesta unha maior identificacin coa lingua de Mareas Vivas que co galego dos telexornais (bidem, p. 224). Isto dbese xustamente ao uso de marcadores tnicos (dialectais) como poden ser a gheada e o seseo, anda que tamn diversos informantes o consideran esaxerado ou pouco natural. Na serie hai un personaxe especialmente popular, Evaristo Currs (Miguel de Lira). Currs expresa na sa maneira de falar e no seu estilo de vida (percebeiro furtivo, picaresca, sentido comn natural, indumentaria, etc.) todo un habitus co que moitas persoas se poden identificar 32 ,. Outras verano con bos ollos, xa que o currante enxeoso e inculto que enche de gracexos a escena. Nun captulo comentado por lvarez Cccamo, aparece un personaxe urbano e culto non habitual na serie. Trtase de Vctor Currs, o primo e antagonista de Evaristo, representado polo mesmo actor. Se o galego a lingua de todos os rexistros entre a xente da vila, Vctor Currs fai manifesto que o casteln a sa lingua privada, ao falar en casteln polo seu telfono mbil. Tamn fai gala dun galego castelanizado (por exemplo, pronuncia o fonema velar nasal do galego como o alveolar do casteln, mais cun lxico hiper-enxebre (bidem, p. 12):
Vctor Currs: non home (/nonme/), estas cousas son fermosas de lembrar, tamp- tampouco hai que ofenderse
Esta identificacin recreada, reflexivamente, pola televisin: teo noticia de polo menos unha reportaxe da cadea autonmica, onde se entrevista a xente comn, publicitando o interese xeral que ten suscitado a serie. moi recorrente nestas entrevistas a referencia positiva a Currs, do que di un entrevistado duns cincuenta anos: A coma ns. Luzia Domnguez
32
91
Evaristo Currs:son preciosas home, dghoche eu quee
Deste xeito, a serie expresa a presenza social do casteln e o localiza nun lugar alleo a Portozs, o mesmo que os colegas sitan o casteln fra do grupo nas sas crticas explcitas, ou nos xogos humorsticos e na alternancia de linguas. Ademais, tanto a serie canto o grupo asocian o casteln co galego artificial e sitano nunhas elites bilinges e urbanas que, en realidade, non saben falar galego. Por ltimo, vencllase o tipo urbano e neofalante a unha artificialidade no ser e no falar que se opn ao comportamento colectivo de Portozs. Vctor Currs, ao facer de antagonista do noso Currs (e ser representado polo mesmo actor), fai mis rechamante a diferenza: Vctor , como dira Salgado, un castejano que non sabe falar galego e que o fala para quedar ben..., mais s o galego do libro. Deste xeito, tanto a serie canto os colegas (e, como viamos, outros informantes) coinciden ao colocar o falso galego a carn do casteln e preto dunha prctica, cando non hipcrita, ao menos artificial. Desde unha ideoloxa da distincin, tanto galego coma castelanfalante, Currs o gracioso -lextima e naturalmente gracioso-. As caractersticas que o definen son, como di Goffman (1988 [1963]), desexabeis mais non desexadas: Un mito urbano, moderno e racionalista sobre o mundo non urbano, tradicional e prctico. Desta maneira, o tipo do marieiro popular, construdo na serie a travs de accins que simbolizan todo un mundo social, pode ser ollado desde unha valoracin positiva que o identifica co ns; ou pode se valorado negativamente, sinalado coma un outro que nunca se quere chegar a ser. O discurso lextimo pode valorar de xeito positivo a fala e o tipo de Currs, e de Portozs en conxunto, entendndoa como mostra dun galego autntico. Porn, moitas veces este discurso oculta o desprestixio dese rexistro dos avs (informante n 19 en Kabatek, 2000), anda que asuma a lexitimidade do galego como lingua. Unha perspectiva elitista recoller os smbolos dos dominados para se apropiar deles, e resemiotizar eses smbolos nunha antoloxa do habitus que, de xeito variado e sempre selecto (puro, culto, comn), vai manter ese habitus no terreo baixo que lle corresponde. Este xeito de exclusin social simbolzase, na lingua culta, a travs da eliminacin de trazos lingsticos que, nas vellas ideoloxas sobre o galego, implican localismo e vulgaridade. Neste contexto, o feito de que se tome o casteln como modelo do galego culto evidencia a existencia dunha fenda (socio)lingstica non separbel da distribucin do capital: A persistencia do dominio do casteln est vinculada persistencia dunha distincin que, se xa non atinxe tanto ao status dos falantes en funcin da lingua, segue atinxindo ao estatus dos falantes en funcin do habitus lingstico.
92
Luzia Domnguez
CONCLUSINS A DESIGUALDADE SOCIOLINGSTICA NA GALIZA CONTEMPORNEA A construcin do galego como lingua lextima nos ltimos anos do sculo XX veu acompaada, segundo habitual neste tipo de procesos, dunha politizacin da identidade tnica. Esta politizacin, que se desenvolveu ao longo de todo o sculo (anda que co parntese represivo da ditadura franquista), coloca a lingua nun lugar fundamental para a identidade colectiva. Logo do estabelecemento do Estado das Autonomas, o discurso pblico de polticos e expertos reelabora a identificacin da(s) cultura(s) do pas co idioma, a travs dunha redefinicin da Galiza como comunidade autnoma: Ns, os galegos, temos unha lingua e unha cultura propias que nos identifican como diferentes dentro de Espaa. As ideoloxas que compiten pola hexemona na nova situacin, e que podemos chamar nacionalista (nacionalismo galego) e autonomista (nacionalismo espaol), asentan os seus alicerces nunhas identidades reais, producidas e reproducidas na vida coti das persoas en funcin das estruturas sociais existentes. Certamente, a politizacin xurde dos feitos e estruturas obxectivas da sociedade, ao tempo que contribe creacin e reproduccin de novas estruturas (para o caso, a Comunidade Autnoma). Esas novas estruturas acompaan a creacin de novas identidades e novas ideoloxas a travs do discurso pblico: o discurso lextimo que lexitima o galego e/ou o bilingismo. Estes procesos de creacin e reproduccin sociopoltica son o resultado da democratizacin e globalizacin da sociedade experimentado na Galiza contempornea, en converxencia coa situacin xeral dos Estados occidentais. A politizacin da identidade tnica basase, desde o comezo da creacin da lingua como tal, nunha definicin do pobo galego como unido a un mundo rural, marieiro e/ou obreiro. As, as identidades producidas nas pequenas comunidades locais (aldeas, parroquias) e nas relacins sociais verticais (relacins de clase) constiten o baseamento da politizacin da identidade galega. De feito, estas diversas identidades eran as dos grupos maioritarios- que mantiveron o uso do galego durante os sculos de exclusin: o campesiado, os pescadores, o proletariado industrial; grupos que puideron manter a sa idiosincrasia etnolingstica xustamente por seren excludos da democratizacin uniformizadora da cultura lextima, operada sobre todo pola universalizacin do ensino bsico obrigatorio. Mais hoxe, como resultado da normalizacin do idioma, o discurso pblico non atende a esta relacin lingua-identidade. Esta substituda pola identificacin (politizada) lingua-pobo, onde lingua e pobo son unidade indivisbeis. Isto, como digo, posbel pola incorporacin do galego definicin normal da nosa realidade lingstica. Mais esta normalidade ten unha face que contrarresta os beneficios que se poidan derivar para o pobo galegofalante: A omisin dos feitos vinculados desigualdade social favorece a sa reproducin. As, fronte s ideoloxas dominantes, cmpre salientar que o galego comn , na prctica social, un dos elementos que marcan a distincin entre falantes de sempre, usuarios dun galego contaminado e vulgar e falantes cultos, elites bilinges. Ademais, a naturalizacin do galego como lingua propia escurece o feito de que os galegofalantes seguen embaixo na nosa sociedade, xa que o galegofalante-tipo pertence s clases de menor capital econmico e simblico, o que ten sen dbida implicacins na relacin de prestixio que se estabelece entre galego e casteln. Doutro lado, a asuncin social da normalidade como tal contribe omisin dun feito social fundamental: as identidades tnicas (mis ben de aldea) e de clase (mis ben baixa), unidas anda hoxe ao emprego mis natural do idioma propio, veen de experimentar fondas transformacins por efecto das mudanzas socioeconmicas producidas na segunda metade do sculo pasado. Estas mudanzas inverten en moitos aspectos as tendencias econmicas e 93
Luzia Domnguez
demogrficas que mantiveron vivo o galego durante sculos, un feito que non necesariamente carreta a substitucin lingstica, mais que supn unha extensin sen precedentes do casteln entre as clases dominadas, feito que non se pode esquecer se se quere entender o que ocorre co uso do idioma, e dos seus rexistros, na Galiza actual. No que toca a esta ltima cuestin, hai que destacar que a(s) identidade(s) galegfonas non politizadas non van unidas tanto ao falar galego como a un xeito determinado de falalo: O idioma dialectal, con acento pechado e usualmente castelanizado no lxico, do falante nativo (Rodrguez Yez, 1994; Prego Vzquez, 2000; Seminario de Sociolingstica, 2003, entre outros). A este galego oponse, como recentemente integrada na Cultura Lextima, a lingua comn, castelanizada a mido na prosodia e a fontica, excluinte a respecto de moitas variantes dialectais e case sempre enxebre no lxico. Esta diferenza entre os rexistros culto e popular fundamntase nas caractersticas sociolingsticas dos grupos en contacto: Por unha banda, os colectivos de baixo capital econmico e cultural para quen o galego unha lingua natural; por outra, uns grupos cultos en que o uso deste idioma acostuma ser secundario e constite un marcador ideolxico. A diferenza entre os rexistros da lingua, entre as diferentes identidades evocadas por cada variedade, manifstase hoxe nas prcticas comunicativas: O galego tradicional crea solidariedades cos falantes de sempre e moitas veces opera como lingua de solidariedade (o we code de Gumperz) entre esta poboacin, ademais de marcar o acceso dos neofalantes aos grupos constitudos por falantes de sempre. Pola contra, esta marcacin de solidariedade non se conseguir do mesmo xeito a travs dun galego comn mis prximo do estndar. Se ben este funciona xa na sociedade como aglutinador dunha identidade global galega, tal identidade pdese contradicir coas definicins tnicas e de clase que anda acompaan ao idioma tradicional. A funcin aglutinadora da lingua (a evocacin da identidade comn) non se da sen a correspondente funcin de distincin (Bourdieu, 1979): Os falantes da variedade lextima, que pertencen aos grupos dominantes, superpense xerarquicamente aos falantes dos grupos dominados, capaces s de usar (ou identificados s con) os seus particulares estilos tnicos (Prego Vzquez, 2000), includa a fala dialectal e castelanizada mis habitual no falante nativo e asociada a identidades locais. Esta xerarqua observada polos galegofalantes mis novos (Domnguez 2000, Iglesias lvarez e Ramallo, 2003, entre outros), que tenden a desenvolver ideoloxas e prcticas de resistencia fronte a ela. A lingua comn a lingua propia dunha Galiza feita Autonoma ou Nacin. Os neofalantes poden usar un galego estndar a se autoidentificaren como galegos; mais con frecuencia non tern o galego incorporado como marcador doutras identidades diferentes da lextima e, moitas veces, nin asociado s redes de relacin coti. Se esta a situacin, os neofalantes teen de observar a cuestin de xeito moi diferente aos falantes de sempre. Os castelanfalantes e os neofalantes de galego adptanse a unha nova situacin poltica e ideolxica (bilinge), case sempre afirmando estar a favor da diversidade e o multilingismo; aceptan o galego, mais desde o privilexio dun dominio do espaol e, moitas veces, tamn desde un privilexio de clase. Estes falantes adoitan usar o galego menos do que din. No entanto, os que, sendo neofalantes, deciden usalo sempre ou case sempre, enfrntanse moitas veces a situacins de exclusin e rexeitamento (Seminario de Sociolingstica, 2003). Os falantes de sempre, polo seu lado, experimentan as fortes transformacins da sociedade nun contexto de dignificacin do seu que podera contrarrestar a autoxenreira, mais que pode ocultar, como se ten destacado, a pervivencia dunha posicin dominante para o casteln. Certamente, os vellos prexuzos que mantian a exclusin da cultura tradicional parecen persistir na mocidade deste sculo: Quen fala o novo galego pode ser innovador e atractivo, de xeito semellante a quen fala casteln. Pola contra, quen fala o galego de sempre, ou 94
Luzia Domnguez
un espaol con acento galego, resulta para a xente nova menos innovador e atractivo, menos intelixente e culto (Seminario de Sociolingstica, 2003). A exclusin e a minorizacin non son s cuestins asociadas s linguas: Galegofalantes e castelanfalantes partillan en moitos casos as escalas inferiores da sociedade. Al, un determinado estilo tnico, vinculado a ndices lingsticos coma o acento, marcan a identidade con mis forza que unha determinada eleccin lingstica. Os criterios dominantes sobre a lexitimidade do galego estn a contribur ocultacin dun conflito asociado desigualdade que con frecuencia emerxe na voz dos informantes: Estas persoas contrapoen a lingua nativa e a culta (non nativa). Elas son nativas, de xeito que a lingua sa; porn, os grupos dominantes aprpianse desta sa lingua e anda por riba pretenden ensinrllela. Trtase dunha reaccin fronte ideoloxa do estndar, onde o modelo de lingua un elemento da dominacin social que evoca tanto a pervivencia do dominio do espaol canto o novo dominio do galego comn. Esta reaccin de resistencia pode ser ollada, desde as posicins dominantes, dun punto de vista condescendente: Ser entendida como manifestacin dunha incultura pertinaz que Galiza precisa extirpar para continuar co imparbel proceso de recuperacin da lingua propia. As, os actores dos que depende en maior medida o futuro da lingua (os mozos cuxa identidade social mantn fortes vnculos co galego) son excludos como axentes activos, e debern deixarse dirixir por elites cultas. Se non o fan, sern ollados como ignorantes que inconscientemente contriben deturpacin do galego, fronte aos falantes cultos, que estaran a posibilitar o seu mantemento como lingua propiamente dita. Trtase dun proceso habitual en situacins de normalizacin dunha lingua lextima: O pobo a razn da normalizacin, mais non o axente que a fai posbel, xa que o seu papel na xerarqua social debe ser basicamente o dun suxeito receptor de polticas institucionais encamiadas ao ben comn. Tamn desde unha ideoloxa dominante que (segundo acostuma) recolle, simplifica e constre mitos a partir das culturas dominadas, o habitus tradicional poder ser mitificado en tipos tnicos coma o Currs de Mareas Vivas. Desde unha ideoloxa da distincin, onde a fala se divide en boa e m e as persoas en cultas e incultas, Currs o gracioso: Representa os mltiples falantes populares e espontneos que asocian o seu galego cunha identidade baseada en culturas locais, unha identidade e unha cultura que, por definicin, ten de ficar fra da Alta Cultura. A naturalizacin, para o caso do idioma, da xerarqua propia das nosas sociedades, estabelece unha distincin dentro do galego (bo e mal galego), mais dse tamn como un proceso interrelacionado coa distincin do espaol. As, da outra banda est o criterio, tamn dominante, que lexitima o bilingismo do pas, e que non parece contribur a que o galego, como lingua lextima asociada ao capital cultural, estea en condicins de igualdade co casteln. Segundo a ideoloxa do bilingismo, o espaol mais universal (comn) e necesario ca o galego. Esta ideoloxa oculta e reproduce unha situacin prctica onde o casteln est mis presente, como lingua inicial e habitual, nos grupos de maior capital econmico e cultural. A castelanizacin das cidades e das clases dominantes mantn, na prctica, a tradicional concepcin da cultura propia e da persoa galegfona como algo antigo e rural, vinculado s clases baixas. Neste contexto, a ineficacia da normalizacin na regaleguizacin dos usos vai unida ao feito de o estndar non ter, para a maior parte dos galegofalantes, os mesmos significados sociais que as propias formas da fala, asociadas case sempre s referidas identidades locais. O galego comn equivale acoto a falar espaol con palabras galegas. Polo seu lado, o galego de sempre pose uns marcadores de ruralidade e atraso que o equiparan, na escala social da desigualdade, ao falar galego con palabras espaolas. O espaol segue a ser a lingua dominante, mais converxe co galego entre os grupos dominados a travs dos que se est a producir o proceso de castelanizacin. 95
Luzia Domnguez
Pola existencia da diferenza distincin- entre os grupos, as como polo carcter minoritario da regaleguizacin efectiva entre a xente mis nova, parceme que non pode ser moita a potencialidade regaleguizadora dos neofalantes cultos. Aln de seren poucos, estes grupos non son ben considerados nin polos castelanfalantes nin polos falantes nativos. Estes ltimos, polo seu lado, costuman partillar as ideoloxas lingsticas que deslexitiman a sa propia fala. O prestixio encuberto sera, entn, fundamental para a recuperacin do uso. Os fenmenos de resistencia de moitos galegofalantes fronte a un galego comn que vinculan co espaol son, xustamente, a manifestacin dese prestixio encuberto nas ideoloxas dos grupos dominados. Entrementres, o prestixio encuberto do espaol nas ideoloxas dominantes est envolvido na estigmatizacin do habitus tradicional e no proceso de substitucin lingstica. Neste contexto, a regaleguizacin depende da forza identitaria real que poida ter a lingua, quer dicir, do mantemento e extensin dunhas redes cotis galegfonas. Son estas, segundo se ten demostrado, o alicerce bsico do falar galego e dun sentimento de identidade galegfona e, en consecuencia, da transmisin do galego s xeracins vindeiras. Como resultado da crecente castelanizacin, o casteln est moito mis presente como primeira lingua dos grupos de menor capital cultural e simblico, especialmente entre a xuventude urbana. Moitas destas persoas, igual que moitos galegofalantes nativos, sern percibidos por outros ou por eles mesmos como semilinges: Non logran, por exemplo, falar casteln sen acento galego, ou falar galego sen palabras castels. E non acadan os niveis requiridos de pericia culta en ningunha das das linguas. Estou a falar dos grupos que non tiveron un acceso real a ningunha das Linguas Lextimas, anda que as das estiveran no seu currculo escolar; persoas que poden ser olladas con condescendencia por quen realmente domina (ou cre dominar) o bilingismo. A posicin na escala de desigualdade determina, xa desde as redes familiares, a dificultade para a aprendizaxe formal de calquera lingua culta, segundo est amplamente constatado na sociolingstica. Nas posicins dominadas, facendo un uso estigmatizado e a mido mesturado dos idiomas, galegofalantes e castelanfalantes estn en igualdade de condicins, dicir, embaixo. O medio social galego, coa multiplicidade dos usos bilinges, configura riquezas comunicativas que expresan e resolven na accin coti o conflito simblico entre as das linguas e entre linguas, sociolectos e dialectos. Mais esta diversidade, resultado do decorrer histrico, clasificada pola Cultura Lextima como dficit lingstico, mestura ou fragmentacin do(s) idioma(s). Esta unha clasificacin real na medida en que existen, nas mentes dos propios falantes, dous sistemas lingsticos diferentes. Tamn relevante polo feito de que a lingua culta esixe unha separacin ntida entre os idiomas, separacin que favorece, ou dificulta, o acceso a mellores posicins sociais; e esta unha situacin que os falantes non poden mudar. Doutro lado, unha tan visin contribe desigualdade porque omite a riqueza e funcionalidade do contnuum (socio)lingstico; lexitima a estigmatizacin do habitus tradicional (non xa, do galego); e desvaloriza a competencia dos galegofalantes na sa primeira lingua.
96
Luzia Domnguez
REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS
AGAL (Associaom Galega da Lngua) (1989 [1983]). Estudo crtico das Normas ortogrficas e morfolxicas do idioma galego (I.L.G.-R.A.G.) 1982. A Corunha: AGAL. Alonso Montero, X. (1973). Informe -dramtico- sobre la lengua gallega. Madrid: Akal. Alonso Montero, X. (1970). Constitucin del gallego en lengua literaria. Datos de una problemtica cultural y sociolgica en el siglo XIX. Lugo: Celta. lvarez Cccamo, C. (1983). Cara unha caracterizacin da diglsia galega: histria e presente dunha dominacin lingstica. Grial 79, 23-42. lvarez Cccamo, C. (1987). Fala, bilingismo, poder social. Aglia 10, 127-150. lvarez Cccamo, C. (1989). Variaom lingistica e o factor social na Galiza. Hispanic Linguistics 2(2), 253-298. lvarez Cccamo, C. (1990). The institutionalization of Galician. Linguistic practices, power and ideology in public discourse. Tese doctoral. University of California at Berkeley. lvarez Cccamo, C. (1991). Language revival, code manipulation and social power in Galiza: off-record uses in formal communicative events. En C. A. Klee, (ed.) Sociolinguistics of the Spanish-Speaking World: Iberia, Latin America, the United States. Temple: Bilingual Press, 41-73. lvarez Cccamo, C. (1993). The pigeon house, the octopus and the people: the ideologization of linguistic practices in Galiza. Plurilinguismes 6, 1-26. lvarez Cccamo, C. (1996a). The power of reflexive language(s): code displacement in reported speech. Journal of Pragmatics 25, 33-59. lvarez Cccamo, C. (1996b). Building alliances in political discourse: language, institutional authority, and resistance. Folia Linguistica XXX. 3.4 Special Issue on Interactional Sociolinguistics (editado por H. Kothoff), 245-270. lvarez Cccamo, C. (1997). Construindo a lngua no discurso pblico: Prticas e ideologias lingusticas. Aglia 50, 131-150. lvarez Cccamo, C. (1998). From switching code to code-switching. Towards a reconceptualisation of communicative codes. En P. Auer (ed.) Code-switching in Conversation. Language, Interaction and Identity. London/New York: Routledge, 29-48. lvarez Cccamo, C. (2000). Identidad, clase e ideologas lingsticas en el discurso pblico gallego. Comunicacin no IV Congreso de Lingstica General, 3-6 de abril de 2000. Cdiz: Universidad de Cdiz. lvarez Cccamo, C. e Herrero Valeiro, M. J. (1996). O continuum da escrita na Galiza: entre o espanhol e o portugus. Aglia 46, 143-156. Anderson, B. (1983). Imagined Communities. Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London: Verso. Andersson, L. e P. Trudgill (1990). Bad Language. Oxford: Blackwell. Annamalai, E. (1989). The linguistic and social dimensions of purism. En B. Jernudd e M. J. Shapiro (eds.) The Politics of Language Purism. Berlin/New York: Mouton, 225-231. Aracil, Ll. V. (1982). Papers de Sociolingstica. Barcelona: Edicions de la Magrana. Aracil, Ll. V. (1982 [1965]). Conflicte lingistic i normalitzaci lingstica a lEuropa nova. En Papers de Sociolingstica. Barcelona: Edicions de la Magrana, 23-38. 97
Luzia Domnguez
Aracil, Ll. V. (1982 [1966]). El bilingisme com a mite. En Papers de Sociolingstica. Barcelona: Edicions de la Magrana, 39-58. Aracil, Ll. V. (1982 [1979]). Educaci i sociolingstica. En Papers de Sociolingstica. Barcelona: Edicions de la Magrana, 129-217. Aracil, Ll. V. (1985 [1980]). A scio-lingstica da experincia e da acom: o modelo galego. Temas do ensino I. 4.5: 127-138. Aracil, Ll. V. (1986). Lengua nacional, una crisis sin crtica?. En J. I. Ruiz Olabuenaga e J. A. Ozamiz (eds.) Hizkuntza minorizatuen soziologia/Sociologa de las lenguas minorizadas. San Sebastin: Ttrtalo, 443-458. Argente, J. A. e Anxo M. Lorenzo (1991). A relevancia social da alternancia lingstica. Cadernos de lingua 3: 91-109. Argente, J. A. e Ll. Payrat. (1990). Towards a pragmatic approach to the study of languages in contact: evidence from language contact cases in Spain. Pragmatics 1(4), 465-480. Auer, P. (1998). Introduction: Bilingual conversation revisited. En P. Auer (ed.), CodeSwitching in Conversation. Language, Interaction and Identity. London/New York: Routledge, 1-24. Auer, P. e A. Di Luzio (1988a). Introduction: Variation and convergence as a topic in dialectology and sociolinguistics. En P. Auer e A. Di Luzio (eds.), Variation and Convergence. Studies in Social Dialectology. Berlin/New York: Walter de Gruyter, 1-10. Auer, P. e A. Di Luzio (eds.) (1988b) Variation and Convergence. Studies in Social Dialectology. Berlin/New York: Walter de Gruyter. Austin, J. L. (1962). How to Do Things with Words. Oxford: Clarendon Press. Balbir, N. (1990). La modernisation du hindi. En Istvn Fodor e Claude Hagge, eds. Language Reform. History and Future. Hamburg: Helmut Buske, 101-126. Barbot, M. (1990). Rflexions sur les rformes modernes de larabe littral. En I. Fodor e C. Hagge, eds. Language Reform. History and Future. Hamburg: Helmut Buske, 127-154. Barreiro Fernndez, X. R. (1981). Historia de Galicia. Vol IV: Idade Contempornea. Vigo: Galaxia. Beiras Torrado, X. M. (1995 [1972]). O atraso econmico da Galiza. Santiago de Compostela: Laiovento. Beiras Torrado, X. M. e A. Lpez Rodrguez (1999). A poboacin galega no sculo XX. Santiago de Compostela: Laiovento. Beramendi, J. G. (1997). Conciencia tnica e conciencias nacionais en Galicia. En G. PereiraMenaut (coor.). O feito diferencial galego. Vol. II. Santiago de Compostela: Museo do Pobo Galego/A Editorial da Historia, 277-300. Bernstein, B. (1989). Clases, cdigos e control. Madrid: Akal. Blommaert, J. e J. Verschueren (1992). The role of language in European nationalist ideologies. Pragmatics 2.3: 355-376. Bolinger, D. L. (1975). Aspects of Language. New York: Harcourt Brace Jovanovich. Bourdieu, P. (1979). La distinction. Paris: Minuit. Bourdieu, P. (1982). Ce que parler veut dire. Lconomie des changes linguistiques. Paris: Fayard. Bourdieu, P. (1991). Language and Symbolic Power. Cambridge: Polity Press. Bourdieu, P. (1997 [1994]). Razones prcticas. Sobre la teora de la accin. Barcelona: Anagrama. 98
Luzia Domnguez
Briggs, Ch. L. (1986). Learning how to Ask: A Sociolinguistic Appraisal of the Role of the Interview in Social Science Research. Cambridge: Cambridge University Press. Brown, P. e St. Levinson (1987). Politeness. Cambridge: Cambridge University Press. Burt, S. M. (1992). Codeswitching, convergence and compliance: the development of microcommunity speech norms. En C. Eastman (ed.) Codeswitching. Clevedon/Philadelphia: Multilingual Matters, 169-185. Burt, S. M. (1994). Code choice in intercultural conversation: Speech accommodation theory and pragmatics. Pragmatics 4.4, 535-559. Calsamiglia, H. e A. Tusn (1980). s i alternana de llenges en grups de joves dun barri de Barcelona: Sant Andreu del Palomar. Treballs de Sociolingstica Catalana 3, 11-82. Calvet, L. J. (1974). Chapitre II: Les dialectes et la langue. Linguistique et colonialisme: petit trait de glottophagie. Paris: Payot, 40-54. Calvet, L. J. (1993). La Sociolinguistique. Pars: Presses Universitaires de France. Coupland, N. (1995). Accommodation theory. En J. Verschueren, J. Ola . e J. Blommaert (eds.) Handbook of Pragmatics. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamin, 21-26. Crompton, R. (1994). Class and Stratification. An Introduction to Current Debates. Cambridge: Polity Press. Domnguez, L. (1993). Na construo do galego como lngua legtima. Uma anlise dos textos de lngua do bacharelato. Aglia 34: 147-166. Domnguez, L. (1996). Lngua, status, identidade: a fala como marcadora da diferena social. En Actas do 11 Congresso Internacional sobre Sociolingstica. A Construo Lingstica da Identidade Social e Individual. vora: Universidade de vora, 31-35. Domnguez, L. (2000) Aproximacin interaccional a la conceptualizacin del habla: las ideologas lingsticas en Galicia como ndice de la diferencia social. Tese de Doutoramento. Universidade da Corua. Domnguez, L. (2002). Estrategias comunicativas y lengua comn en un grupo de amigos de la ciudad de Santiago de Compostela. En Actas del IV Congreso de Lingstica General, 36 de abril de 2000. Cdiz: Universidad de Cdiz. Domnguez, L. (2003). Social prestige and linguistic identity. On the ideological conditions behind the standardisation of Galician. Estudios de Sociolingstica 3(2) & 4(1), 297228. Dubert Garca, F. (1999). Aspectos do galego de Santiago de Compostela. Verba, anexo 44. Eagleton, T. (1994). Ideology. London, New York: Longman. Eckert, P. (1983). The paradox of national language movements. Journal of Multilingual and Multicultural Development 4.4: 289-30. Erickson, F. (1992). Ethnographic microanalysis of interaction. En The Handbook of Qualitative Research in Education. New York: Academic Press, 202-223. Escandell Vidal, M. V. (1993). Introduccin a la Pragmtica. Barcelona: Anthropos. Fairclough, N. (1995). Critical Discourse Analysis. The Critical Study of Language. Londres: Longman. Ferguson, Ch. (1975). Language problems of variation and repertoire. En M. Bloomfield e E. Haugen (eds.) Language as a Human Problem. Guildford/London: Lutterworth Press, 2332. Fernndez Ferreiro, M., e F. Ramallo (eds.) (2003). Sociolinguistics in Galicia: Views on diversity, a diversity of views. Nmero especial de Estudios de Sociolingstica, 3/2 e 4/1. Fernndez Rei, F. (1990). Dialectoloxa da lingua galega. Vigo: Xerais. 99
Luzia Domnguez
Fernndez Rodrguez, M. A. (1978). Bilingismo y diglosia. Verba 5: 377-391. Fernndez Rodrguez, M. A. (1983). Mantenimiento y cambio de lengua en Galicia: el ritmo de la desgalleguizacin en los ltimos 50 aos. Verba 10: 79-119. Fernndez Rodrguez, M. A. (1991). Coordenadas sociais e dinmica do bilingismo galego. Grial 110: 239-262. Fernndez Rodrguez, M. A. (1993). La lengua materna en los espacios urbanos gallegos. Plurilinguismes 6, 27-53. Fernndez Rodrguez, M. A. (1995a). Los orgenes del trmino diglosia. Historia de una historia mal contada. Historiographia Linguistica XXII/ 1(2), 163-195. Fernndez Rodrguez, M. A. (1995b). Diglossia: A Comprehensive Bibliography 1960-1190 (and Supplements). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Fernndez Rodrguez, M. A. e M. A. Rodrguez Neira (1998a). A relacin entre competencia e uso do galego. Cadernos de lingua 17, 25-45. Fernndez Rodrguez, M. A. e M. A. Rodrguez Neira (1998b). O papel das redes sociais na relacin entre competencia e uso do galego. Cadernos de lingua 18, 5-27. Ferrs Sexto, C. (1996). Cambio rural na Europa Atlntica. Os casos de Irlanda e Galicia (1970-1990). Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela. Fishman, J. A. (1979 [1972]). Sociologa del lenguaje. Madrid: Ctedra. Freixeiro Mato, X. R. (1997). Lingua galega: normalidade e conflito. Santiago de Compostela: Laiovento. Freixeiro Mato, X. R. (1998). Gramtica da lingua galega. Vol. I: Fontica e Fonoloxa. Vigo: A Nosa Terra. Gal, S. (1993). Diversity and contestation in linguistic ideologies: German speakers in Hungary. Language in Society 22: 337-359. Gal, S. e K. Woolard. (1995). Constructing languages in publics: authority and representation. Pragmatics 5. 2: 129-138. Garcia Negro, M. P. (1991). O galego e as leis. Unha aproximacin sociolingstica. Pontevedra: Do Cumio. Garcia Negro, M. P. (1993). La lgislation concernant a la langue galicienne (la lgalit vs la ncessit). Plurilinguismes 6: 155-179. Garcia Negro, M. P. (2000). Direitos lingsticos e control poltico. Santiago. Laiovento. Garfinkel, H. (1967). Studies in Ethnomethodology. Englewood Cliffs: Pentice-Hall. Giddens, A. (1979). Chapter V: Ideology and Consciousness. Central Problems in Social Theory. Berkeley/Los Angeles: University of California Press, 165-197. Giddens, A. (1989 [1984]). A constituio da sociedade. So Paulo: Martins Fontes. Gil Hernndez, A. P. (1992). Linhas gerais para a normalizao da comunidade lusfona da Galiza. Aglia 30, 233-243. Gil Hernndez, A. P. e H. Rabunhal Corgo (1989). O conceito de diglossia segundo Ch. A. Ferguson, e a sua pertinena para a Comunidade Lusfona da Galiza. Um caso de diglossia por deslocao. Ns 13(18), 361-388. Gil Hernndez, A. P. e X. Vilhar Trilho. (1987). Informe sobre a sentena do Tribunal Constitucional. No recurso de inconstitucionalidade contra a Lei de Normalizaom lingstica, in specie galega. Aglia 10, 229-239. Giles, H., N. Coupland e J. Coupland (1991). Accommodation theory: Communication, context, and consequences. En H. Giles, J. Coupland e N. Coupland (eds.). Contexts of Accomodation. Cambridge: Cambridge University Press, 1-68. 100
Luzia Domnguez
Giles, H. e Ph. M. Smith. (1979). Accommodation theory: Optimal levels of convergence. En H. Giles e R. N. St. Clair (eds.). Language and Social Psychology. Oxford: Basil Blackwell, 45-65. Goffman, E. (1959). The Presentation of Self in Everyday Life. New York: Anchor Books. Goffman, E. (1967). Interaction Ritual. New York: Anchor Books. Goffman, E. (1976). Replies and Responses. Language in Society 5, 257-313. Goffman, E. (1988 [1963]). Estigma. Notas sobre a Manipulao da Identidade Deteriorada. Rio de Janeiro: Guanabara Koogan. Gonzlez Laxe, F. (dir.) (1992). Estructura econmica de Galicia. Vigo: Xerais. Gonzlez Milln, X. (1998). O criterio filolxico e a configuracin dunha literatura nacional: achegas a un novo marco de reflexin. Cadernos de lingua 17, 5-24. Goodwin, Ch. e A. Duranti. (1992). Rethinking context: an introduction. En A. Duranti e Ch. Goodwin (eds.). Rethinking Context. Language as an Interactive Phenomenon. Cambridge: Cambridge University Press, 1-42. Grice, H. P. (1975). Logic and conversation. En P. Cole e J. L. Morgan (eds.) Syntax and Semantics 3: Speech Acts. New York: Academic Press, 41-58. Grice, H. P. (1978). Further notes on logic and conversation. En P. Cole, (ed.) Syntax and Semantics 9: Pragmatics. New York: Academic Press, 113-128. Grillo, R. D. (1989). Dominant languages. Language and Hierarchy in Britain and France. Cambridge: Cambridge University Press. Gumperz, J. J. (1982a). Discourse Strategies. Cambridge: Cambridge University Press. Gumperz, J. J. (ed.) (1982b). Language and Social Identity. Cambridge: Cambridge University Press. Gumperz, J. J. (1992). Contextualization and understanding. En A. Duranti e Ch. Goodwin (eds.) Rethinking Context. Language as an Interactive Phenomenon. Cambridge: Cambridge University Press, 229-252. Gumperz, J. J. e R. Wilson (1971). Convergence and creolization: a case from the IndoAryan/Dravidian border in India. En D. Hymes (ed.) Pidginization and Creolization of Languages. Cambridge: Cambridge University Press, 151-167. Harris, R. (1987). The Language Machine. London: Duckworth. Haugen, E. (1966). Language Conflict and Language Planning. The Case of Modern Norwegian. Cambridge/Massachusetts: Harvard University Press. Heritage, J. (1985). Analyzing news interviews: Aspects of the production of talk for an overhearing audience. En T. A. van Dijk (ed.) Handbook of Discourse Analysis. Vol. III: Discourse and Dialogue. London: Academic Press, 95-117. Heritage, J. e D. Greatbatch. (1991). On the institutional character of institutional talk: The case of news interviews. En D. Boden e D. H. Zimmerman, (eds.) Talk and Social Structure. Berkeley/Los Angeles: University of California Press, 97-137. Hernndez Borge, J. (1990). Tres millns de galegos. Santiago: Universidade de Santiago. Herrero Valeiro, M. (1993). Guerre des graphies et conflit glottopolitique: lignes de discours dans la sociolinguistique galicienne. Plurilinguismes 6, 181-209. Herrero Valeiro, M. (1997). A centralizao do conceito diglossia na interveno discursiva sobre a lngua na Galiza (apontamentos para uma sistematizao). En Lynx. Documentos de trabajo. Vol. X. Valncia: Centro de Estudios sobre Comunicacin Interlingstica e Intercultural.
Luzia Domnguez
101
Herrero Valeiro, M. (2000a). Glotopoltica y genealoga del poder: el proceso de institucionalizacin del galego desde la perspectiva de una (macro)poltica de la lengua. Tesis Doctoral. Universidade da Corua. Herrero Valeiro, M. (2000b). Os Novos Galegos e o uso do Galego como inciso conversacional. Aglia. 62, 77-101. Herrero Valeiro, M. (2003). The discourse of language in Galiza: Normalisation, diglossia, and conflict. Estudios de Sociolingstica 3(2) & 4(1), 289-320. Herrero Valeiro, M. e L. Domnguez (2001). Monolinguismo e purismo. A ideologizao das prticas de fala na Galiza. Revista Iberoamericana de Discurso y Sociedad. 3(1), 9-41. Hill, J. (1985). The grammar of consciousness and the consciousness of grammar. American Ethnologist 12.4: 725-737. Hill, J. (1992). Today there is no respect: Nostalgia, respect and oppositional discourse in Mexicano (Nahualtl) language ideology. Pragmatics 2.3 Special Issue on Language ideologies, 263-280. Hill, J. e K. C. Hill. (1980). Mixed grammar, purist grammar, and language attitudes in modern Nahuatl. Language in Society 9, 321-348. Hobsbawm, E. J. (1992). Nations and Nationalism since 1780. Programme, Myth, Reality. Cambridge: Cambridge University Press. Hymes, D. (1972). Models of the interaction of language and social life. En J. J. Gumperz e D. Hymes (eds.) Directions in Sociolinguistics: The Ethnography of Communication. New York: Holt, Rinehart & Winston. Iglesias lvarez, A. (2002). Falar galego: No veo por qu. Aproximacin cualitativa situacin sociolingstica de Galicia. Vigo: Xerais. Iglesias lvarez, A. E F. Ramallo (2003). Language as a diacritical in terms of cultural and resistance identities in Galicia. Estudios de Sociolingstica 3(2) & 4(1), 255-287. Jefferson, G. (1987). On exposed and embedded correction in conversation. En G. Button e J. R. Lee (eds.) Talk and Social Organization. Los Angeles: Multilingual Matters, 86-100. Jernudd, B. (1989). The texture of language purism: an introduction. En B. Jernudd e M. J. Shapiro (eds.) The Politics of Language Purism. Berlin/New York: Mouton de Gruyter, 1-19. Jernudd, B. e M. J. Shapiro (eds.) (1989). The Politics of Language Purism. Berlin/New York: Mouton. Joseph, J. E. (1987). Eloquence and Power. London: Frances Pinter. Joseph, J. E. e T. J. Taylor (eds.) (1990). Ideologies of Language. London/New York: Routledge. Kabatek, J. (2000). Os falantes como lingistas. Tradicin, innovacin e interferencias no galego actual. Vigo: Xerais. Kulick, D. (1992). Language Shift and Cultural Reproduction. Socialization, Self, and Syncretism in a Papua New Ginea Village. Cambridge: Cambridge University Press. Labov, W. (1966). The Social Stratification of English in New York City. Washington, D.C.: Center for Applied Linguistics. Labov, W. (1972a). Sociolinguistic Patterns. Philadelphia: Pennsylvania University Press. Labov, W. (1972b). Language in the Inner City. Philadelphia: Pennsylvania University Press. 102
Luzia Domnguez
Leech, G. (1983). Principles of Pragmatics. London: Longman. Le Page, R. B. (1988). Some premises concerning the standardization of languages, with special reference to Caribbean Creole English. International Journal of the Sociology of Language 71, 25-36. Levinson, St. (1983). Pragmatics. Cambridge: Cambridge University Press. Lpez Rodrguez, A. (1994). Elementos para a anlise da poboacin galega entre 1960 e 1991: distribucin espacial, estructura por idades, movemento natural e movementos migratorios. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela. Lpez Suevos, R. e F. Rodrguez Snchez (1978). Problemtica nacional e colonialismo. O caso galego. Santiago de Compostela: Xistral. Miz, R. (1984). O Rexionalismo galego: organizacin e ideoloxa (1886-1907). A Corua: Do Castro. Mario Paz, R. (1998). Historia da lingua galega. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco. Milroy, L. (1980). Language and Social Networks. New York: Basil Blackwell. Milroy, J. e L. Milroy (1985). Authority in Language. Investigating Language Prescription and Standardisation. London/New York: Routledge & Kegan Paul. Monteagudo, H. (1999). Historia social da lingua galega. Idioma, sociedade e cultura a travs do tempo. Vigo: Galaxia. Monteagudo Romero, X. (1990). A oficialidade da lingua galega: o marco legal. Grial 107, 387-398. Myers-Scotton, C. (1983). The negotiation of identities in conversation: A theory of markedness and code choice. International Journal of the Sociology of Language 44, 115-136. Ninyoles, R. (1972). Idioma y poder social. Madrid: Tecnos. Pedro, E. R. (org.). (1997). Anlise Crtica do Discurso. Lisboa: Caminho. Prez Pascual, I. e A. Reboleiro Gonzlez (1987). Histria da lngua. A Corua: Va Lctea. Portas Fernndez, M. (1997). Lngua e sociedade na Galiza. A Corua: Bahia. Prego Vzquez, G. (1994). Estrategias discursivas de regateos recogidos en las ferias rurales de Carballo y Paiosaco. Desde la microestructura discursiva de los regateos hacia la estructura del espacio social rural gallego. Tesis de Licenciatura. Universidade da Corua. Prego Vzquez, G. (1996). Estructuracin socio-discursiva de regateos de las ferias rurales gallegas. Interlingstica 5. Prego Vzquez, G. (1998a). Alianzas discursivas, alternancia de cdigos gallego-castellano y negociacin de identidades en la Galicia rural. Interlingstica 7. Prego Vzquez, G. (1998b). Negociando precio e identidades en los mercados gallegos. Una aproximacin socio-interaccional al gnero discursivo del regateo. Lynx. Documentos de trabajo. Valncia: Departamento de Teora dels Llenguatges (Univ. de Valncia)/ rea de Lingstica Xeral (Univ. da Corua). Prego Vzquez, G. (2000). Prcticas discursivas, redes sociales e identidades en Bergantios (Galicia): la interaccin comunicativa en una situacin de cambio sociolingstico. Tesis doctoral. Universidade da Corua. 103
Luzia Domnguez
Prego Vzquez, G. (2003). De onde es?, de quen es?: Local identities, discursive circulation, and manipulation of traditional Galician naming patterns. Estudios de Sociolingstica 3(2) & 4(1), 229-253. Pujolar, J. (1997a). De qu vas, tio? Barcelona: Empries. Pujolar, J. (1997b). Dialogismo e bilingismo: explorando las relaciones entre lengua e identidad en el contexto cataln. Discurso: teora e anlisis 21(22), 183-212. Real Academia Galega, Instituto da Lingua Galega. (1982). Normas ortogrficas e morfolxicas do idioma galego. Vigo: I.L.G.-R.A.G. Rampton, B. (1995). Crossing: Language and Ethnicity Among Adolescents. London: Longman. Rampton, B. (1998). Language crossing and the redefinition of reality. En P. Auer (ed.) Codeswitching in Conversation. Language, Interaction and Identity. London/New York: Routledge, 290-316. Recalde Fernndez, M. (1994). Gheada e situacin. Verba 21, 339-367. Recalde Fernndez, M. (1995). Unha aproximacin s actitudes e prexuzos cara a gheada (dos alumnos de 21 de BUP de catro centros galegos). Cadernos de lingua 12, 5-31. Recalde Fernndez, M. (2003). The Castilianist theory of the origin of the gheada revisited. Estudios de Sociolingstica 3(2) & 4(1), 43-74. Robinson, C. (1996). Language Use in Rural Development. An African Perspective. Berlin/New York: Mouton de Gruyter. Rodrguez Neira, M. A. (1991). Outra contribucin cuantificacin do cambio lingstico en Galicia. En M. Brea e F. Fernndez Rei, eds. Homenaxe a Constantino Garca. Santiago: Universidade de Santiago, 179-194. Rodrguez Neira, M. A. (1993). Anlisis de la situacin sociolingstica del gallego desde el mbito escolar. Plurilinguismes 6: 55-87. Rodrguez Neira, M. A. e M. S. Lpez Martnez (1988). O galego na Universidade. Santiago: Consello da Cultura Galega. Rodrguez Snchez, F. (1991 [1976]). Conflito lingstico e ideoloxia na Galiza. Santiago de Compostela: Laiovento. Rodrguez Yez, X. P. (1993). Quelques rflexions propos de la sociolinguistique galicienne. Plurilinguismes 6: 225-258. Rodrguez Yez, X. P. (1994). Estratexias de comunicacin nas interaccins cliente-vendedor no mercado da cidade de Lugo: as alternancias de lingua galego/casteln e a negociacin da escolla de lingua (Estudio etnogrfico e sociolingstico da interaccin campo-cidade nun espacio urbano). Tese de Doutoramento. Universidade da Corua. Rodrguez Yez, X. P. (1997). Alas thoriques et mthodologiques dans ltude du bilinguisme. Le cas de la Galice. En H. Boyer (ed. Plurilinguisme: contact ou conflit de langues?, LHarmattan: Paris, 191-254. Rojo Snchez, G. (1981). Conductas y actitudes lingsticas en Galicia. Revista Espaola de Lingstica II. 2: 269-310. Rojo Snchez, G. (1982). La situacin lingstica gallega. Revista de Occidente 10.11: 93-110. Rojo Snchez, G. (1985). Diglosia y tipos de diglosia. Philologica Hispaniensia in Honorem Manuel Alvar. Vol. II. Madrid: Gredos, 255-259. 104
Luzia Domnguez
Romaine, S. (1996 [1994]). El lenguaje en la sociedad. Una introduccin a la sociolingstica. Barcelona: Ariel. Roseman, S. (1995). Falamos como falamos: Linguistic revitalization an the maintenance of local vernaculars in Galicia. Journal of Linguistic Anthropology 5(1), 3-32. Roseman, S. (1997). Lenguas de solidaridad en el medio rural: el mantenimiento del gallego vernculo. En X. Rodrguez Campos, coor. As linguas e as identidades. Ensaios de etnografa e de interpretacin antropolxica. Santiago: Universidade de Santiago. Rumsey, A. (1990). Wording, meaning, and linguistic ideology. American Anthropologist 92: 346-61. Sacks, H. (1984). Notes on methodology. En J. M. Atkinson e J. Heritage (eds.). Structures of Social Action. Studies in Conversation Analysis. Cambridge: Cambridge University Press, 21-27. Sampedro, F. (1997). Ideoloxa e distorsin. Ensaio sobre o imaxinario ideolxico. Vigo: Xerais. Schegloff, E. A., G. Jefferson e H. Sacks (1977). The preference for self-correction in the organization of repair in conversation. Language 53(2), 361-382. Scollon, R. e S. Scollon. (1981). Narrative, Literacy and Face in Interethnic Communication. Norwood N.J.: Ablex. Sebba, Mark e T. Wootton (1998). We, they and identity. Sequential versus identity-related explanation in code-switching. En P. Auer (ed.) (1998). Code-switching in conversation. Language, Interaction and Identity. London/New York: Routledge, 262-286. Seminario de Sociolingstica (1994). Lingua inicial e competencia lingstica en Galicia. Vigo: Real Academia Galega. Seminario de Sociolingstica (1995). Usos lingsticos en Galicia. A Corua: Real Academia Galega. Seminario de Sociolingstica (1996). Actitudes lingsticas en Galicia. A Corua: Real Academia Galega. Seminario de Sociolingstica (2003). O galego segundo a mocidade. A Corua: Real Academia Galega. Shapiro, M. J. (1989). A political approach to language purism. En B. Jernudd e M. Shapiro (eds.). The Politics of Language Purism. Berlin/New York: Mouton de Gruyter, 21-29. Silverstein, M. (1979). Language structure and linguistic ideology. En P. Clyne, W. Hanks e C. Hofbauer (eds). The Elements: A Parasession on Linguistic Units and Levels. Chicago: Chicago Linguistics Society, 193-247. Silverstein, M. (1992). The uses and utility of ideology: some reflections. Pragmatics 2.3 Special Issue on Language Ideologies, 311-323. Spencer, J. (1985). Language and development in Africa: The unequal equation. En N. Wolfson e J. Manes (eds.). Language of Inequality. Berlin/New York/Amsterdam: Mouton, 387-397. Sperber, D. e D. Wilson (1986). Relevance: Communication and Cognition. Oxford: Basil Backwell. Stubbs, M. (1983). Discourse Analisys. Chicago: University of Chicago Press.
Luzia Domnguez
105
Taylor, T. J. (1990). Which is to be master? The institutionalization of authority in the science of language. J. E. Joseph e T. J. Taylor (eds.). Ideologies of Language. London/New York: Routledge, 9-26. Taylor, S. J. e R. Bogdan. (1984). Introduction to Qualitative Research Methods. New York: John Wiley and Sons. Tusn, X. (1990 [1984]). Mal de linguas. Arredor dos prexuzos lingsticos. Santiago de Compostela: Positivas. Urla, J. (1993). Contesting modernities: language standardization and the production of an ancient/modern Basque culture. Critical Anthropologist 13(2), 101-18. Vallverd, F. (1981). El conflicto lingstico en Catalua: historia y presente. Barcelona: Pennsula. Van Dijk, T. A. (1998). Ideology. A Multidisciplinary Approach. London: Sage. Van Leeuwen, T. (1997). A representao dos actores sociais. En E. R. Pedro (org.) Anlise Crtica do Discurso. Lisboa: Caminho, 169-222. Varela, F. J. (1990). Conocer. Las ciencias cognitivas: tendencias e perspectivas. Cartografa de las ideas actuales. Barcelona: Gedisa. Varela Pual, R. (1980). Galiza. Un Pobo, unha Lngua. Pola lngua cara a liberdade. Santiago de Compostela: Follas Novas. Vzquez Corredoira, F. (1998). A construo da lngua portuguesa frente ao castelhano. Santiago. Laiovento. Vilhar Trilho, X. (1987). Lasciate ogni speranza. As sentenas do Tribunal Constitucional resolutrias dos recursos de inconstitucionalidade contra determinados artigos das leis de normalizaom lingstica basca, catal e galega. Aglia 9, 19-37. Wald, B. (1985). Vernacular and standard Swahili as seen by members of the Mombasa Swahili speech community. En N. Wolfson e J. Manes (eds.). Language of Inequality. Berlin/New York/Amsterdam: Mouton, 123-143. Weinreich, U. (1953). Languages in contact. The Hague: Mouton. Wodak, R. (ed.). (1989). Language, Power and Ideology: Studies in political discourse. Amsterdam: John Benjamins. Woolard, K. (1985). Language variation and cultural hegemony: Toward an integration of sociolinguistic and social theory. American Ethnologist 12(4), 738-749. Woolard, K. (1989). Double Talk: Bilingualism and the Politics of Ethnicity in Catalonia. Stanford: Stanford University Press. Woolard, K. (1992). Language ideology: issues and approaches. Pragmatics 2.3 Special Issue on Language Ideologies, 235-249. Woolard, K. e B. Schieffelin (1994). Language Ideology. Annual Review of Anthropology 23, 55-82.
106
Luzia Domnguez
APNDICE I TEXTOS REFERIDOS NO CAPTULO II
Tn Galiza un idioma propio? Estamos fartos de saber que o povo galego fala un idioma de seu, fillo do latn, irmn do casteln e pai do portugus. Idioma apto e axeitado para ser vehculo d-unha cultura moderna e co que ainda podemos comunicarnos con mais de sesenta millns de almas. O galego foi instrumento maravilloso da grande e nica poesa lrica de Hispania e n-l escreban os enxeos peninsulares tanto de dentro como de fora de Galiza, cando a lingoa de Castela non tia categopria literaria. O galego un idioma extenso e til, porque con pequenas variantes flase no Brasil, en Portugal e nas colonias portuguesas. O galego rexurdeu no sculo pasado con poetas tan esgrevios como Rosal, Curros e Pondal. O noso idioma ten tal fermosura que un poeta andaluz como Garca Lorca o poeta mrtir non foi quen de resistir seu engado e compuxo poemas en galego. O galego somestes refugado pol-os seoritos ou por traballadores que quixeran ser seoritos hoxe o idioma que prefiren os intelectuais como vehculo da nosa cultura; pero ainda que carecera de tantos mritos cantraidos abondaralle ser a fala do povo traballador para estar dignificado de por s, pois o galego unha executoria viva do traballo e unha clula honrosa de cibdadana e democracia. Non esquezamos que se ainda somos galegos por obra e gracia do idioma. A fala popular, viva e vigorosa, os imperialistas chmanlle dialecto. Mais eu preguntaralles: Dialecto de que idioma?. Do que vs chamades espaol?. De ningunha maneira, porque o idioma que vs impuxchedes pol-a forza un irmn menor do galego, Acaso queredes decir que dialecto do latn?. Pois entn chamdelle ao francs, ao italin, ao rumano, porque tamn son fillos do latn e irmns do galego. E diralles mis: Prohibchedes o galego nas escolas para producir no esprito dos nosos rapaces un complexo de inferioridade, facndolles creer que falar galego era falar mal e falar casteln era falar ben. Espulschedes o galego das eirexas, facendo que os representantes de Cristo explicarao o Evanxeo no idioma oficial, que o povo non falaba nin comprenda ben. Refugchedes o galego ante os Tribunais de xusticia e chegchedes a castelanizar brbaramente as toponimias galegas. E de qu vos valeu? Porque dispis de catro sculos de poltica similistas, exercida con toda riqueza de astucias e violencias, o nos idioma est vivo. Sodes, pois, uns imperialistas fracasados. Texto 1 Castelao (1944). Sempre en Galiza
DEITADO FRENTE AO MAR... Lngoa proletaria do meu pobo, eu flos porque s, porque me gosta, porque me peta e quero e dame a gaa; porque me sae de dentro, al do fondo Dunha tristura aceda que me abrangue ao ver tantos patufos desleigados, pequenos mequetrefes sin races que ao pr a garabata xa non saben afirmarse no amor dos devanceiros, falar a fala nai,
107
Luzia Domnguez
a fala dos abs que temos mortos, e ser, co rostro erguido, marieiros, labregos do lingoaxe, remo i arado, proa e rella sempre. Eu floa porque s, porque me gosta e quero estar cos meus, coa xente mia, perto dos homes bos que sofren longo unha historia contada noutra lingoa. Non falo pra os soberbios, non pra os runs e poderosos, non falo pra os finchados, non falo pra os valeiros, non falo pra os estpidos, que falo pra os que aguantan rexamente mentiras e inxusticias de coto; pra os que san e choran un pranto cotidin de volvoretas, de lume e vento sobre os ollos nos. Eu non podo arredar as mias verbas de tdolos que sofren neste mundo. E t vives no mundo, terra mia, Berce da mia estirpe, Galicia, doce mgos das Espaas, Deitada rente ao mar, ese camio... Texto 2 Celso Emilio Ferreiro (1975). Longa noite de pedra.
Ora, o home un ser social. A sa individualidade realzase mesmamente na convivencia con outros homes. De ah que a forma natural da auto-realizacin hum sean esas unidades de convivencia que chamamos pobos. O pobo a unidade natural de convivencia, a cultura a sa forma e a lngoa o seu vehculo. Os distintos pobos, as distintas culturas i as distintas lngoas son as realidades concretas que corresponden unidade ideal que ns chamamos Humanidade. A Humanidade realzase a travs dos pobos, a travs das culturas, a travs das lngoas. Ou sea, a travs da pluralidade. Reparemos ben neso: a travs da pluralidade, da diversidade e do cambio contnuo. Porque as como a vida leva a cabo a sa constante e grandiosa aitividade creadora. Vlese da pluralidade e da diversidade porque a nica maneira de lle dar forma riqueza intrnseca do seu pulo creador. Esta manifestacin seneral da vida, cmplese tamn no nivel da vida hum. De ah que pobos, culturas e lngoas tean as unidades concretas, as formas de realizacin dese nivel. Texto 3 Ramn Pieiro (1967). A Lingoaxe e as lingoas.
108
Luzia Domnguez
INTRODUCCIN A elaboracin das presentes Normas ortogrficas e morfolxicas da lingua galega fxose atendendo s seguintes principios: 1. A lingua normativa tenque estar servicio da cultura dun pobo real e concreto, e por tanto ha de ser necesariamente continuadora da lingua falada pola comunidade e ha de achegarse canto sexa posible a ela, a fin de enraizar sobre bases seguras e vivas. Agora ben, para que estas bases sexan efectivamente slidas, a normativa debe acoller un galego fiel a si mesmo e limpo de canto de espreo hai incrustado na fala viva pola presin do casteln. dicir, a lingua comn debe se-lo mais galega posible, establecida sen sometementos nin dependencias, con atencin escrupulosa estructura e caractersticas lingsticas do galego. 2. O galego normativo ten que se-lo vehculo expresivo comn e vlido para todo o pobo galego, voz apta e disponible para as sas manifestacins tanto escritas como orais, tanto artsticas como utilitarias. Consecuentemente, o galego comn non pode basearse nunn nico dialecto, senon que debe prestar atencin preferentemente extensin xeogrfica e demogrfica das formas a acoller como normativas. Ha de ser, pois, supradialectal e lograr que o maior nmero posible de falantes galegos se identifiquen coas solucins acordadas. 3. O galego comn debe segui-las boas tradicins da antiga lingua galega que sexan compatibles coa maneira de ser moderna da lingua, de xeito que as formas tradicionais sexan preferidas s mais innovadoras e evolucionadas. Debe recoecer tamn a sa propia literatura e cultura mais recentes, emparentando as con tdolos escritores anteriores e aceptando solucins xa consagradas polo uso. 4. As escollas normativas deben ser harmnicas coas das outras linguas, especialmente coas romances en xeral e coa portuguesa en particular, evitando que o galego adopte solucins insolidarias e unilaterais naqueles aspectos comns a todas elas, tales como adaptacin de cultismos e de terminoloxa cientfica e tcnica. Este principio de harmona ha de rexer tamn para o galego que se estavbleza como normativo: as escollas deben decidirse de acordo cun criterio de coherencia interna, a fin de que o galego comn non resulte arbitrario e inconguente. Unha lingua comn asentada na fala, pero depurada de castelanismos, supradialectal, enraizada na tradicin, coherente e harmnica coas demis linguas de cultura, esixe: 1. Exclui-lo diferencialismo radical porque, anda querendo ser unha postura de defensa frente casteln, manifesta de feito unha posicin dependente e dominada con respecto a esta lingua. Han de excluirse, con maior razn, solucins diferencialistas que s sexan falsas analoxas e vulgarismos. 2. Excluir tamn a evasin cara lingua medieval: formas definitivamente mortas e arcaicas non deben suplantar outras vivas e galegas. 3. Valora-lo aporte do portugus peninsular e brasileiro, pero excluir solucins que, anda sendo apropiadas para esa lingua, sexan contrarias estructura lingstica do galego. O punto de partida e de chegada en calquera escolla normativa ha de ser sempre o galego, que non debe sacrificar-las sas caractersticas propias e relevantes en baneficio das dunha lingua irm, pero diferente. Texto 4. RAG/ILGA (1982). Normas ortogrficas e morfolxicas do idioma galego.
109
Luzia Domnguez
APNDICE II Criterios de transcricin
Procdese a unha transcricin baseada en unidades de entoacin e, secundariamente, no carcter completo desa unidade desde os puntos de vista semntico e sintctico. Reduciuse ao mnimo o uso de convencins, eliminando o sinalamento de pausas moi breves ou dos tonemas finais de grupo fnico. Utilzase a ortografa estndar. En xeral, non se reproducen as variacins fonticas da fala, se ben transcribn algunhas realizacins dialectais. Os castelanismos represntanse con ortografa espaola (as, a grafa j representa o son correspondente en casteln); isto faise en xeral sen indicacin de troca de lingua (cursiva), ags se esta parece interaccionalmente relevante. O seseo represntase co s e a gheada co dgrafo gh. No tocante alternancia de linguas, emprego para os enunciados en galego a tipografa courier, para o casteln a mesma, s que en itlicos. Da puntuacin estndar s se usa a coma, equivalente a pequenas pausas. O trazo d conta das interrupcins (interrup-) e por veces equivale aos puntos suspensivos... Outras convencins empregadas: [abc] [cde] xx <> ? ! MAI (riso) he he mm a::
Superposicin de voces Comezo inmediato da quenda seguinte Segmento inintelixible Pausa. As mis longas exprsanse en segundos, <1,5> Pregunta Exclamacin Maior volume da voz Comentarios riso asentimento alongamento do son
110
Luzia Domnguez

Normalización Linguística e Desigualdade

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Normalización Linguística e Desigualdade

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

0

NORMALIZACIN LINGSTICA E DESIGUALDADE As ideoloxas lingsticas na Galiza contempornea Luzia Domnguez

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

As traduccins son mias.

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

CAPTULO II A CREACIN DUNHA LINGUA LEXTIMA 8

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Lali Sofia Lali

Normalizacin lingstica e desigualdade

Manu Sofia Manu

Normalizacin lingstica e desigualdade

Sofia Ricardo Luzia Sofia Salgado Sofia Salgado Sofia Ricardo

Normalizacin lingstica e desigualdade 24 25 26 27 28 29 btalo a <1> ghndalo! ghndalo! he he he (mira a Luzia) he he he

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade

Normalizacin lingstica e desigualdade