EKRDEK FZ

BLM-1 : GR BLM-2: LEPTONLAR, ELEKTROMANYETK VE ZAYIF ETKLEMELER BLM-3: NKLEONLAR VE GL ETKLEME BLM-4: EKRDEK BYKLKLER VE KTLELER BLM-5: EKRDEN TABAN DURUM ZELLKLER; KABUK MODEL BLM-6: ALFA BOZUNMASI VE KENDLNDEN BLNME BLM-7: EKRDEKLERN UYARILMI DURUMLARI BLM-8: EKRDEK TEPKMELER BLM-9: EKRDEK BLNMESNDEN GELEN G BLM-10: EKRDEK BRLEMES (FZYON) BLM-11: YILDIZLARDA EKRDEK SENTEZ (NKLEOSENTEZ) BLM-12: BETA VE GAMA BOZUNUMU BLM-13: ENERJK PARACIKLARIN MADDELERDEN GE BLM-14: RADYASYON SAYALARI VE KTLE SPEKTROMETRELER

EKRDEK FZ-2
BLM-8 EKRDEK TEPKMELER
1) BRET-WGNER FORML Tesir kesiti kavram, ekirdek tepkimesinin anlalmas ve snflandrlmas iin nemlidir. Tesir kesitinin ilkesel zellikleri, yavaa deien bir art alanda st ste gelen yksek fakat dar rezonans zirveleridir. 17O 16O +n bozunumu buna iyi bir rnek oluturur. Bu zirveler, uyarlan ekirdek ve ntronun birlikteliinden kaynaklanr. Uyarlm durumlar g i E0 rezonans enerjisi civarnda, toplam etki kesitine, top E = 2 k E E 0 2 / 2 2 eklinde katk yapar. Bu ifadeye Breit-Wigner forml denir. Burada k, ktle merkezi evresinde gelen ntronun dalga vektr, i ksmi genilik, g faktr ise g=(2j+1)/2 eklinde istatistiksel apandr. <<E0 iin tesir kesiti E=E0 olduunda maksimumdadr ve E=E0/2de maksimum deerinin yarsna der. Bu durumda , zirvenin yar maksimumda tam genilii olur. Bozunumun taban durumu veya ntron ayrlma enerjisinin altndaki her hangi bir durumunda ntron yakalanm olur. Bu srece, nmsal yakalanma denir. Rezonans zirvelerinin arasndaki blgelerde art alan etki kesiti zmlemesi yaplarak, ekirdein gelen ntronun iine girmesine diren gsterdii bulunur. Rezonans zirveleri, A4

olan ekirdeklerden ntron salmas ve birka MeVye kadar olan ntron enerjileri iin (son ntronun balanma enerjisi 5-15 MeV) tm etki kesitlerinin bir zelliidir. 2) DK ENERJLERDE NTRON TEPKMELER Ntronlar yksz olduklarndan onlar durduracak bir Coulomb engeli sz konusu deildir. Bu nedenle ok dk enerjili ntronlar medde iine kolayca girip ekirdekle etkileebilir. E0 limitinde sadece esnek salma ve egzotermik ekirdek tepkimeleri oluur. ekirdek tepkimesinde yeterince dk enerjide tepkime hz Eden bamsz ve ekirdek civarnda ntron younluu ile doru orantldr. Bu durumda s veren ekirdek tepkimesinin etki kesiti ex=(sabit)/v olur. Burada v, hedef ekirdee gre ntronlarn hzdr. Bylece E0 1 sabit iin Breit-Wigner forml k 2 haline gelir. Ntronlarn ekirdeklerden esnek E 0 4 / 4 olarak salmas bileik ekirdek oluumu veya yzeyden salma eklindedir. Bu iki sre bamsz olmayp birlikte dnlmelidir. 3) EKRDEK TEPKMELERNDE COULOMB ETKLER Bir protonla bir ekirdei veya iki ekirdei ieren bir ekirdek tepkimesinde, bileik bir ekirdek durumunun oluumuyla birlikte rezonans salmasnn ayn zellikleri ve rezonans dnda dorudan ekirdek tepkimeleri grlr. Buna karlk, tepkimenin ilk veya son kanalnda bulunan paracklar arasnda Coulomb itmesinin etkisi, Coulomb engelinin yksekliinden daha dk enerjilerde tepkime etki kesitlerinde nemli farkllklara yol aar. Dk enerjilerde parac, Coulomb engeli iinden tnelleme yoluyla szar. Bu durumda 1 G E dk enerjilerde, ykl paracklar iin tepkime etki kesiti, E = S E e E 3 g e G E eklindedir. Buna gre Breit-Wigner forml E = olur. 2 2m 0 E 2 E 0 / 4 Tepkimede ekirdekler Z1e ve Z2e ykne sahip ise, G E =
E G =2 mc 2

4) REZONANS ZRVELERNN DOPLER GENLEMES Bir hedefe den bir demet iindeki ntronlar hedefe gre tek enerjili deildirler. nk bireysel ekirdekler rastgele ssal hareket iindedir. Breit-Wigner formlnde gzken enerji, ntron ve hedef ekirdein ktle merkezi evresindeki enerjidir. Buna gre 1 m m 2 ktle merkezinin enerjisi, E = m v 1 v 2 = E 1 E 2 2 E E cos olur. Burada v1, 2 M M 1 2 ntronlarn hz, v2 ekirdein hz, M ekirdein ktlesi, m indirgenmi ktle, ise hz vektrleri arasndaki adr. Ntron enerjisi s enerjisinden ok byk veya hedef ekirdek ar ise E2 enerjisi kBT basamanda olur. Bu durumda E, E1 civarnda bir dalma sahip olur: m E 2 E k T . Burada kB, Boltzman sabiti, T scaklktr. Bylece rezonans zirvesinin M 1 B m genilii doal genilikten 2 E k T miktar kadar byk olur. Bu byklk, M 0 B Doppler genilemesidir.

Z 1 Z 2 e

2 2

4 0 c

EG eklinde olur. Burada E

dir.

BLM-9

EKRDEK BLNMESNDEN GELEN G

1) ETKYLE BLNME Kendiliinden blnmeyi yasaklayan Coulomb engelleri, A240 olan ekirdekler iin 5-5 MeV aralndadr. Sfr kinetik enerjili bir ntron bir ekirdee girerse, bileik ekirdek temel durumunun stnde bir uyarlma enerjisine sahip olur. bu enerji ayn temel durumdaki ntronun balanma enerjisine eittir. rnein, 235Ua giren byle bir ntron, 6,46 MeV uyarlma enerjisine sahip 236Umu oluturur ve 236U hzla blnr. te yandan 238Uda blnmenin etkiyle oluturulmas iin yaklak 1,4 MeV fazladan kinetik enerjili ntron gereklidir. 239U iin son ntronun balanma enerjisi 4,78 MeV olup, bu miktarda uyarlma enerjisi 239Uun blnme enerjisinin altndadr. ift-A ve Tek-Aya sahip ekirdeklerde, son ntronun balanma eenjisindeki farkllklar, yar deneysel ktle formlndeki iftlenme enerjisini de ierir. As tek olan ekirdekler blnmeye yatkn fisil ekirdekler, yani blnmesi sfr kinetik enerjili bir ntronla balatlan ekirdeklerdir. As ift ekirdekler ise, blnmeyi balatmak iin enerjik bir ntrona ihtiya duyarlar. U VE 238U N NTRON ETK KESTLER Doal olarak oluan balca uranyum izotoplar, 235U (%0,72) ve 238U (%99,27) dir. Enerjileri (E) 0,01 eV ile 10 MeV arasnda deien ntronlar iin 235U ve 238Uun toplam etki kesiti (t) ve blnme etki kesitleri (b) blmeye ayrlarak incelendiinde; 0,1 eVin altndaki blgede b/t%84 olduu grlr. Geriye kalan %16 da nmsal yakalamaya karlk gelir. kinci blgede (1 eV-1KeV) ise rezonanslar ok dardr. Inmsal yakalama toplam geniliin nemli bir kesrini oluturur. 1 KeV ve 3 MeV arasndaki enerjilerdeki bileik ekirdek durumlar daha youn ve genitir. Bylece nmsal yakalama olasl ortalama olarak dk enerjilerdekine gre daha kktr. 238U iin blnme etki kesiti 1,4 MeVin stnde gzkr ve 235Uun b/t belirgin olmaya devam eder. 2) 3) BLNME SREC 235 U etki kesitlerinde, dk enerjili rezonanslarn llen genilii 0,1 MeV civarndadr. Bu rezonanslarda oluan bileik ekirdekler, ntron sorulmasndan sonra, b = 1014 s kadar bir zaman ierisinde blnrler. Kendiliinden blnmedeki gibi, b ntronlar hzl bir ekilde kaynatarak uzaklatran yksek derecede uyarlm iki blnme paras sz konusu olmaktadr. Bu ntronlarn 235U iin blnme bana ortalama says v2,5 kadardr. Bundan baka, ntronca zengin olan blnme rnlerinin bozunum zincirlerinden yaylan gecikmi ntronlar da sz konusudur. Bunlarn blnme ortalama says v0,02 ve ortalama gecikme sresi 13 s dir. 235U ekirdeinin etkiyle oluturulan blnmesinde aa kan enerji ise ortalama 205 MeVdir. 4) ZNCR TEPKMES Ntronla etkilenmi blnme ntron saysnn artmasna neden olur. Bu art uranyum atomlar topluluunda, bir blnme, baka bir blnmeye veya birka blnmeye yol aar. Bir uranyum metalinin ekirdek younluu =4,8x1028 ekirdek/m3 dr. ki izotopun karm 235 238 iin ortalama ntron toplam etki kesiti; eklinde olur. Burada c/(c-1) t =c t 1 c t uranyum izotoplarnn karm orandr. Karmdaki bir ntronun ortalama serbest yolu ise l =1 / t eklindedir. rnein blnmeden kan anlk bir ntronun ortalama enerjisi 2 235 238 MeV iken, t t 7 barn , l =3 cm , =1,5x10-9s dir.
235

Kavramsal olarak en basit durum, patlaycnn 235U ynnden zenginletirilmi atom bombasdr. Saf 235U iin 1,2 MeV enerjili ntronlarn blnmeyi balatma ans %18 kadardr. Aksi halde ntron salr ve enerjisinin bir miktarn yitirir. Ntronlarn tm blnme balatmaz, bir ksm yzeyden kaabilir, bir ksm da nmsal yakalanmaya urayabilir. Blnme srecinde bir t annda n(t) ntron says, n(0) balangta vq 1 / t p (t=0 annda) ntron says olmak zere; n t =n o e biimindedir. Burada q, bir ntronun blnme balatma olasl, tp ise ortalama (vq-1) kadar ek ntron yaratlmas sresidir. 235U iin q>1/v =0,4 durumunda stel olarak art sz konusudur. Bu durumda t p=108 s olur ve madde dalmadan nce ok byk miktarda enerji aa kar. Saf 235Udan yaplm bir krenin vq=1 olduunda kritik yarap 8,7cm, kritik ktlesi ise 52 kgdr. 5) EKRDEK TEPKYCLER (REAKTRLER) Doal uranyum ierisine giren 2 MeV enerjili ntronlarn, 238U ile etkilemede, blnme olasl salma olaslnn yaklak %5i olur. Bu ntronlar byk olaslkla esnek olamayan ekilde salarak 238U ekirdeklerini uyarlm duruma getirir ve birka salmadan sonra 238Uda blnme balatmak iin eik deerinin altna der. Eik deerinin altndaki ntron ancak, doal uranyumda ancak %0,72 orannda bulunan 235U da blnme balatr. Doal uranyumda, ileri derecede blnmeyi etkileyen blnme ntronlarnn oran, bir zincir tepkimesini srdrmek iin hayli dktr. Zincir tepkimesi retme durumunda bu glklerin stesinden gelmek iin temelde iki yol izlenir. En ileri derecede gelimi teknoloji, bir ksmnn doal uranyumla beslendii s tepkiyicilerinde grlr. Bir s tepkiyicisinde, uranyum metali veya daha yaygn olarak seramik uranyum dioksit, ince ubuk eklinde olan yakt elemanlarnn bir dizisinde ierilir. Hala enerjik olan blnme ntronlar, ubuklardan kurtularak ubuklar saran, dk ktle saysna ve dk ntron sourma etki kesitine sahip bir maddeyle doldurulmu geni hacimli moderatr (yavalatc) ile yavalatlrlar. Doal uranyumu yakt olarak kullanan tepkiyicilerdeki (reaktr) yavalatc, grafit eklinde olan 12c veya D2O (ar su) dan oluur. Ticari tepkiyicilerde uranyum 235U ile %2-%3 orannda zenginletirilerek yavalatc olarak normal su kullanlmaktadr. Is reaktrne kar hzl tepkiyici ayr bir seenek oluturur. Hzl bir tepkiyicide geni hacimli bir yavalatc yoktur ve sl ntronlarn younluka yksek olmalar sz konusu deildir. blnmeyi balatanlar hzl ntronlardr. Burada blnmeye yatkn yakt olarak (uranyuma kyasla %20 orannda yatkn), 239Pu kullanlr. 6) TEPKYC KONTROL VE GECKM NTRONLAR Bir ekirdek patlamasnda gecikmi ntronlar ok nemli bir soruna yol amayp, olaydan sonra gzkrler. G tepkiyicilerinde bu ntronlar, yakt ubuklar tepkiyicide 3-4 yl kalabildiinden, dikkate alnmaldr. Tepkiyicide bir blnme, blnme bana gecikmi ntronlarn says v, bunun yol at ek ntronlarn says [(v+v)q-1] ise, sabit oranda enerji reten tepkiyicinin kararl kalabilmesi iin kritik koul (v+v)q-1=0 olmaldr. q deeri tepkiyiciye yerletirilen kontrol ubuklar ile ayarlanr. Tepkiyicilerin tasarm yaplrken, kritik koulun yalnz anlk ntronlarca salanmasna dikkat edilmelidir, yle ki her zaman vq1<0 olmaldr. Anlk ntronun mr ok ksa olduundan qnn mekanik yolla deitirilmesi sorun yaratr. Bunun iin zaman lei olarak, kritik durumda, gecikmi ntronlarn lei alnp, mekanik kontrol iin yeterli tepki sresi salanr. 7) PLTONYUMUN RETM VE KULLANIMI Pltonyumun ( 239Pu) ekirdeksel zellikleri 235Uninkine ok benzer ve zelliklede ekirdek tepkiyicisinde yakt olarak kullanm uygundur. Inmsal yakalanmada oluan 239U ekirdei tek olup, bozunmasyla 239Pua dnr. 92239U(34 dak) 93239Np +e- +v- sonra 239 239 93 Np (3,36 gn) 94 Pu + e +v eklinde bozunur. Pltonyum izotoplarnn grece ksa

ortalama mrleri ( 239Punun bozunumu iin 0=3,5x104 yl) nedeniyle yeryznde pltonyumun tm yapaydr. Hzl ntronlar durumunda, 239Pu iin vnn deeri 2,96 dr (235U iin 2,5 idi). Bu nedenle daha iyi yakttr. Hzl bir tepkiyicide merkezdeki kalbin tipik olarak %20si 239Pu, %80i 238U ile ykldr (azalan uranyum s tepkiyicilerinin etkisiyle geri kazanlr). 8) RADYOAKTF ARTIKLAR Bir ekirdek g programnn ilemeye balamas sonucu radyoaktif artk retilir. Uranyum ve pltonyumun harcanan yakttan kimyasal olarak ayrlmasndan sonra, geriye kalan artk madde , bir dizi ntron yakalama sreleri yoluyla uranyumdan olumu baz yksek aktinitlerle birlikte, blnme rnlerinden meydana gelir. Blnmenin anlk rnleri, ntronca zengin olup yaycdr. Beta bozunumundan gelen rn ekirdek uyarlm durumda olduundan, gama yaym yaparak taban durumuna bozunur. Beta kararllk vadisine ulancaya dek bozunum sz konusudur. Bozunum rnlerinden kan ortalama iyonlama 1,2 dE 1s enerjisi hz =2, 66 MeV / s eklindedir. dt t

BLM-10 EKRDEK BRLEMES (FZYON)

1) GNE Yldzlarda ktleekimi, zayf, elektromanyetik ve kuvvetli etkilemeler aktif ve temel rol oynar. Gne ve onun gezegenlerinin, 4,6x109 yl nce, ounluu hidrojen ve helyum atomlar olmak zere maddelerin younlamasndan olutuu dnlmektedir. Gnein, gzlemler sonucu; ktlesi M=1,99x1030kg, yarap R=6,96x108m, parlakl L=3,86x1026 W olarak belirlenmitir. Bir gaz ktlesinin bzlmesi sresince ktleekimsel potansiyel enerji, kinetik enerji ve ma enerjisine dnr ve gazn scakl artar. kme oran, scak ve youn i ksmda oluan basncn, ktleekimsel bzlmenin kesintisiz basncn, dengeleyebilecei bir snrla belirlenir. Scaklk ve younluk arttka, i blgelerde hidrojen yanma tepkimesini ateleyecek kadar scak olduunda, bzlme durur. Gne evriminin bu aamasnda retilen ekirdek gc, ktleekimini dengeleyen basnc srekli klmak iin i blgeleri yeterince scak tutar ve bugn de var olan yar durgun durumu oluturur. Merkezde aa kan ekirdek enerjisi; nmsal, iletim ve konveksiyon yoluyla d yzeye aktarlr. Gnee g veren balca tepkimeler hidrojenin dteryuma dnmyle balar: p+p12H+e++v+0,42 MeV. Bu zayf etkileme gnein yar durgun durumunu uzun sre etkin klar. Aa kan pozitron bir elektronla birleerek hzla yok olur ve 1,02MeV enerji aa kar. Dteryum da p+12H23He++5,49MeV e, helyum ise 23He+23He 24He +p +p +12,86 MeV e dnr. PPI zinciri olarak adlandrlan bu tepkimelerin net sonucunda, her helyum ekirdei bana 26,73 MeV lik bir enerji yaymyla hidrojen helyuma dnmtr. P-p tepkimelerinde salnan ntrinolar ortalama 0,26 MeV gibi bir enerji alrlar. Bu srete tketilen her hidrojen atomu, gneten 6,55 MeVlik elektromanyetik enerji yaymna yol aar. Gnete saniyede yaklak 3,7x1038 hidrojen atomu helyuma dnr. Bu hz, gnein mr boyunca toplam 5,4x1055 dnm olduunu gsterir. Buna gre gne, imdiye kadar hidrojeninin yaklak %10unu tketmitir. Gnein ktlesinin %50si merkezden R/4 , parlakln %95de R/5 uzaklkta olduu hesaplanmtr. Bu merkezi blgede scaklk T 1,16x107 K, bu scakln elektrona veya nkleona verecei kinetik enerji ise ortalama 1 keVdir. Madde burada plazma halindedir.

2) HDROJENN YANMASI N ETK KESTLER keV blgesindeki enerjiler durumunda ykl parack tepkimeleri iin etki kesiti;
1 biimindedir. 15 keVe S 0 e E eklindedir. Burada E G =2 mc 4 c E 0 kadar proton-dteron tepkimesinde Spd(0)2,5x10-7MeVb, 33 keVe kadar helyum helyum tepkimesinde Shh(0)4,7 MeVb olarak llmtr. P-p tepkimesi hidrojen yanmasnn ilk aamasdr. Buna gre, zayf etkileme kuramyla, p-p tepkimesi iin Spp(0)3,88x10-25MeVb olarak bulunur. Birlikte gelen protonlar arasnda bozunumu da sz konusudur ve bozunma olasl , olaslk=tipik bir ekirdek zaman/bir bozunum sresi ifadesi ile tahmin edilebilir. 1 MeVdeki etki kesitinde, bozunum sresini ntronun mr olan 898 s olarak almak ve bylece de ekirdek zamann 10-23 s bulmak mmkndr. Bu enerjide, proton-proton 23 10 s dteron tepkimesi iin etki kesiti, 36 b . =4x 10 25 b olur.1 b (barn)=10-28 m2 898 s dir. 3) BR PLAZMADA EKRDEKSEL TEPKME HIZLARI Bir yldzn i blgesindeki bir sre iin tepkime hzn elde etmek ve scakla nasl bal olduunu grmek amacyla, ierilen paracklarn enerjileri zerinden uygun bir ortalama almalyz. blgede ekirdek hzlarnn Maxwell-Boltzmann dalm, m 3/ 2 1 /2 mv 2 / k B T 2 2 m P v dv = e v dv eklindedir. indirgenmi ktle olmak zere, kB T E =
2

EG

Z 1 Z 2 e 2

ekirdek say younluklar a ve b ise, birim zamanda birim hacimdeki tepkime says; birim hacim bana tepkime hz= K a b v ab olur. Burada st izgi hz dalm zerinden ortalamas, abde tepkime iin etki kesitini gsterir. ekirdek iftleri ayn ise K=1/2, farkl ise 1/ 2 3/ 2 8 1 v = S 0 K=1 dir. Buna gre ortalama e E dE yazlabilir. Burada ab ab m k BT 0
E = EG E olup, stel fonksiyonu keskin bir zirveye sahiptir.(E)nin minimum k BT E

1/ 3 2/ 3 olduu durum E=E0 da yer alr ve E 0 = E G k B T / 2 olur. -(E), E0 civarnda Taylor serisine alarak integralin dier terimleri hesaplanabilir, dalm Gauss dalmna dntrlebilir. Bu durumda =3(1/2)2/3(EG/kBT)1/3 olmak zere 1/ 2 8 2 v ab= S ab 0 2 e olur. 9 3 mE G 4) DER GNE TEPKMELER VE GNE NTRNOLARI Gneteki hidrojen yanmasnda oluan 3He n tketilmesiyle ilgili baka yollarda vardr. Bir yldzda 3Hen varl 7Beun oluumuna yol aar: 23He+24He 47Be + + 1,59 MeV. 7Be plazmada bir serbest elektron yakalayarak 47Be +e 37Li +v +0,86 MeV eklinde lityuma dnr ve bir ntrino salar. Lityum ise proton yardmyla 37Li +p 24He+24He +17,35 MeV e paralanr. Buna PP II zinciri denmektedir. Ayrca 47Be iin baka durumlarda sz konusu olabilmektedir. Bunlar: 47Be+ p58B+ +0,14 MeV, 58B48Be + e+ +v +14,02 MeV, 48Be24He+ 24He +3,03 MeV olabilir. Buna da PP III zinciri denir. Gnein standart modelinde balca sre PP I zinciri dir. Hidrojenin helyuma yanmasyla oluan dier bir ilgin tepkime kmesi de CNO evrimidir. Karbon ve Nitrojen ekirdeklerinden herhangi birinin varl yanma olayn: 612C +p 713N + , 13N13C + e+ + v, 13C +p 14N +, 14N +p15O + , 15O 15N +e+ +v, 15N +p12C + 24He tepkime kmesiyle hzlandrr. Gnete tepkime hzlar Coulomb engelinden byk lde etkilenir ve CNO evrimi byk olaslkla, hidrojen yanmasnn sadece

%3nden sorumludur. Daha scak yldzlarda, CNO evriminin tepkime hzlar scaklkla hzla arttndan, CNO evrimi p-p zincirlerinden daha baskn hale gelebilir. Gneteki tm bu tepkimeler yeryznden geen nemli bir ntrino aksna yol aar. Bu aknn yksek enerji ksmnn saptanmas, v+ 1737Cl +0,81 MeV e- + 1837Ar tepkimesiyle yaplmtr. Bu nrtinolar genellikle PP III zincirinden gelen ntrinolardr. Bu deneyde kullanlan dedektr (saptayc), 615 ton sv perkoloraetilenden (C2Cl4), yani 2,18x1037 tane 37 Cl atomundan olumaktadr. Deneyde retilen argon dar alnarak kendine zg bozunumu ile saptama yaplr. 5) BRLEME TEPKYCLER (FZYON REAKTRLER) Yer yznde ekirdek birleme gc retmek iin, llemeyecek kadar yava p-p tepkimesi yararszdr. Bununla birlikte, Dteron ( 12H ) iin Coulomb engelleri proton iin olanlarla yandr ve egzotermik 12H+ 12H 23He +n+3,27 MeV, 12H + 12H 13H +p+4,03 MeV tepkimeleri, dteryumun birleme g istasyonu iin uygun bir yakt olduunu nermektedir. Dteryumun doal bolluu tm hidrojenin %0,015i kadardr ve deniz suyundaki dteryum yataklar snrszdr. Bu gnk aratrmalar yakt olarak 12H + 13H 4 2 He +n +17,62 MeV tepkimesini kullanarak dteryum-trityum karmlaryla ilgilenmektedir. Bir dteryum-trityum plazmasnda, bir T scaklna ulamak iin plazmaya birim hacm bana 4d(3kBT/2) gibi bir enerji giriinin olmas gerekir. Burada d dteryum ve trityum iyonlarnn say younluudur (elektron younluu bunun iki katdr). Plazmadaki tepkime 2 hz d v dir. plazma tc sresi boyunca hapsedilirse, plazmann birim hacmi bana; 2 E b d vt c = 17 ,6 MeV 1019 m3 s1 d t c elde edilir. Burada Eb birleme enerji E g 6 d k B T k, Eg ise enerji giriidir. Bunun retimde yararl olabilmesi iin Eb/Eg>1 olmaldr. Bu zorunluluk dtc>1019m-3s kriterine edeerdir ve buna Lawson kriteri denir.

BLM-11 YILDIZLARDA EKRDEK ZMLENMES (NKLEOSENTEZ)

1) YILDIZ EVRM Hidrojen helyum karmnn younlam bir durumu olan bir yldzn hidrojen yanmas kalbinde balar. Kalbindeki hidrojen tketildike, tepkime hz yava yava, scakl ve dolaysyla basnc srdrmeye yeterli olmamaya balar. Bu iki etken ktle ekimsel bzlmenin ileri aamasn engeller ve kalp blgesine daha ok madde der. Yldz ktlesi yeterince bykse, ktleekimi enerjisi helyumun belirli bir hzda yanmasn salayacak ekilde yldzn kalbinin scakln ykseltir. Helyum tkendike en sk bal elementler olan demir ve nikel oluuncaya dek ekirdeksel yanmann ileri aamalar sz konusu olur. her bir aamada yksek Coulomb engelini amak iin daha fazla scakla gerek duyulur ve bu da ktleekimsel bzlme ile salanr. Merkezi basncn ktleekimini dengelemesiyle bzlme durur ve nkleosentezin ileri aamalarna ulalamaz. Bzlmeyi durdurabilecek basnca ilk katk, elektron yozlamlk M / basnsdr. Bu yksek basnta elektron younluu e= , doldurulmu Fermi 4R 3 / 3 9 M 1 3 2 kresinin yar ap ise k F =3 e= olur. Burada; M yldzn ktlesi, R 4 R3 yldzn yarap, elektron bana yldz ktlesidir. Bu durumda elektronun greli olmad

varsaylrsa T0 da elektronun toplam enerjisi (kinetik+ ktleekim potansiyel enerji), 2 /3 2 2 3 M 9M 1 3 GM E= eklinde olur. Yldz bzlrken R azalr ve E 5 2m e 4 R2 5 R negatif olur. aa kan enerji yldzn i blgelerinin stlmasna ve maya harcanr. Enin 1/ 3 M en kk deerinde minimum yarap dE/dR=0dan, R min=7,2 . . 103 km olarak M

M .10 9 kg.m-3 olur. ktleleri M gneinkine yakn fakat genellikle kk olan bir ok yldz bu ar koula neredeyse uyar. Bunlarn younluklar yksek olup, yaraplar kktr ve beyaz cce diye adlandrlrlar. 2/ 3 M 1/ 3 1/ 3 R=Rminde, p F = k F = 3 ktle / =0, 44 MeV/c elektronun en byk M momentumudur. Bu elektron iin greli olmayan durum olup, ktlesi gne ktlesine yakn veya az olan yldzlar iin dorudur. Gneten byk ktleli yldzlarda, snr durumunda 2 2 2 4 1/ 2 = p c m e c pc = ck alnabilir. Greli yaklamda Mnin kritik ktle deeri; bulunur. Bu durumda ktle younluu ise, ktle=1, 27.

1/ 2 c 15 5 M= =1,74 M olur. Elektron yozlama basnc, M ktleli yldzn ktle 16 2 G ekimsel kn M>1,44M olmas durumunda durduramaz. Bu sonu, Chandrasekhar snr olarak bilinir.

3/ 2

2) HELYUMDAN SLKONA Hidrojenin helyuma dnmnde var olan potansiyel enerjinin ou s ve maya dnr. Helyumda nkleon bana balanma enerjisi 7,1 MeV olup, demire kadar giden tam bir yanmada nkleon bana ayrca 1,7 MeVlik bir enerji aa kar. Yani elementler arlatka Coulomb engelinden szmak iin daha yksek scaklklar gereklidir. 1428Si civarnda elementler retildiinde bu basit birleme sreci yerine baka bir sre gelir. Helyumun oksijene, oksijenin silikona dnt bir yldzda nemli birka tepkime yledir: kBT(10-20 keV) ve (105-108) kg.m-3 de; 4He+ 4He 8B, 4He+ 8B 12C+ + 12x(0,61MeV), 4He+12C 16O+ +16x(0,45MeV), kBT(100-200keV) ve 109 kg.m-3 de; 16 O+ 16O 1428Si + 4He + 32x(0,30MeV). 3) SLKON YANMASI Yldz evriminin bundan nceki tm aamalarnda fotonlar devaml olarak plazmayla s dengesinde varolmulardr. Bir foton, plazmada, elektromanyetik olarak ekirdekle iftlenir ve ekirdek uyarlm duruma gelebilir. Eer foton enerjisi, ekirdein paralanmas in gerekli eik enerjisinin stnde ise, blnme gerekleebilir. Bu srece kla blnme (photodisintegration) denir. Bir yldzn kalbindeki scaklk kBT1 MeV olduundan bu sre nemli hale gelir. Bu scaklkta protonlar ve alfa paracklar ekirdein iine kolaylkla kabul edilebilir, s dengesine yaklaan bir durum en sk balanan elementler olan demir ve nikelle hzlca kurulur. Bu aamada ktleli bir yldzn kalbi kararsz kouldadr. Bylelikle daha yksek younluklar ve scaklklar sz konusu olur. Bu durumda Fermi dalmnn stnde bulunan elektronlar ekirdek tarafndan yakalanmaya elverili olur ve ntronca zengin ekirdekler oluur. Bu sre, kamak zere ntron reterek ve ayrca elektronlar uzaklatrarak yldzn kalbinden s alr. Bylece bzlmeyi hzlandracak ve daha ok sayda elektron kaybna yol aacak ekilde basn der. Sonunda kalp korkun bir ekilde ie ker, bu k ancak nkleon basnc ve ksa erimli nkleon itmesi durdurabilir.

Yldzn kalp dndaki daha souk blgeleri yanmam veya ksmen yanm madde ierir. Kalp ie kerken bunlarda ie der. Geriye kalan yakt patlayarak yanar ve yldzn d rtsn uzaya frlatr. Bu patlama spernova patlamasdr ve sonunda ntron yldz oluur. 4) AIR ELEMENTLERN EKRDEK ZMLENMES Demir civarnda toplananlardan daha ar elementlerin oluumu iin en olas sre ntron yakalanmasdr. Serbest ntronlar elverili durumda ise, ntronca zengin bir izotop yapmak zere, Coulomb engelini aabilecei bir demir tohum ekirdek zerine nmsal yakalanma yoluyla birleir. ekirdekteki ntron says arttka - bozunumuna kararsz hale gelir ve atom numaras Z olan bir element atom numaras Z+1 olan yeni bir elemente dnr. Ntron yakalanmas hz, gereken bozunum hzlarna (s sreci) gre yavasa, oluturulan ekirdekler kararllk vadisinin dibine yakn olur. Ntron yakalanma hz yksekse (r sreci), ntronca zengin izotoplar kararl ekirdeklere doru ylacak ekilde oluur. rnein toryum ve uranyum bu yolla oluturulur. Yldzlarda, s sreleri byk ktleli yldzlarda helyumun yanmasnda, r sreleri de spernova patlamalarnda sz konusudur.

BLM-12 BETA VE GAMA BOZUNUMU

1) BETA BOZUNUM KURAMI NEY AIKLAR? Beta bozunumunda A sabit kalrken ekirdein yk (Z) deiir. Bu olay bir elektronla bir kart-ntrinonun ya da bir pozitronla bir ntrinonun ayn anda yaynm veya bir ntrino yaynm yoluyla atoma ait bir elektronun yakalanmasyla gerekleir. Elektron yakalanmasnda ntrinonun enerjisi ve ekirdein geri tepme enerjisi kesin hatlarla belirlidir. Dier srelerde elektron (veya pozitron), sfr ile enerji korunumunca izin verilen en byk enerji arasndaki her hangi bir deeri alabilir. Pauli, 1933 te bu srekli enerji dalmna bakarak ntrinonun varln ngrmtr. Elektronun en byk enerji durumu, ntrinonun momentum tamad duruma karlk gelir ve bu durumda ntrinonun durgun ktle enerjisi mvc2 olur. Ntrino dier paracklarla ok zayf etkilemede bulunur. Bu nedenle, ilk defa 1959da ekirdek reaktrnde yksek ntrino akm kullanlarak, v e p n e tepkimesiyle ntrino gzlenmitir. Gama bozunumunda olduu gibi beta bozunumunda da ekirdeklerin ortalama mr eitli basamaklara yaylr ve bunlar bozunumdaki ekirdeksel spin deiimine gl bir ekilde baldr. Atom alt dzeyde, ayna simetrisinin bozulmasyla ilgili ilk deneysel kant Lee ve Yangn nerisini izleyen Wu tarafndan 1957de 60 60 bozunumunda bulunmutur. Bu deneyde, 60Con bozunumundan 27 Co 28 Ni e v kan elektronlarn asal dalm llmtr ve ayna simetrisinin bozulduu belirlenmitir. 2) BOZUNUMUNUN FERM KURAMI Beta bozunumuyla ilgili basit bir kuram ilk defa 1934te Fermi tarafndan nerilmitir. Bu kuram eksik olmakla birlikte, spektrumlar aklayabilmekte ve bozunumu ortalama mr aralnn anlalmasn salamaktadr. Kabuk modelinde kapal kabuk iindeki nkleonlar, proton-ntron bozunumunda rol oynamazlar. Buna iyi bir rnek 917F817O+e++v tepkimesidir. Bunun balang durumu 0 = P r P alnabilir. Burada P , d5/2 kabuundaki tek proton durumudur. Sitemin = r r son durumu ayn kabukta f n n e e v r v eklinde bir ntron, bir pozitron ve bir de ntrinodan oluur. Pertrbasyon kuramnda ilk ve son durumlar arasndaki gei hz, Hfo balang ve bitileri balayan matris eleman, nf(E0) bozunumda aa kan E0 enerjili f

2 H fo2 n f E 0 eklindedir. Bu kuantum mekaniinde Ferminin altn kuraldr. Matris eleman , GF Fermi sabiti olmak zere , 3 H fo =G F eklinde yazlr. Pozitron ve ntrinonun dalga n r e r v r p r . d r fonksiyonlar V hacminde boylandrlm dzlem dalga olarak alnrsa, Hfo matris eleman; G i k ek v r H fo = F . d 3 r olur. stel ifade seriye alarak kk terimler n r p r e V ihmal edilebilir. Burada sadece sfrdan farkl ilk terimi almak iyi bir yaklaklktr. lk terim sonlu ise bozunum () izinlidir. lk ve son durumlar zt pariteli olduunda ilk terim sfr, fakat ikinci ve izleyen terimler sfrdan farkl ise, birinci yasak bozunumdan sz edilir.

dorumlar

younluu

olmak

zere,

R=

3) ELEKTRON VE POZTRONUN ENERJ SPEKTRUMLARI Elektron beta bozunumunda greli blgede yaynmsa , ekirdein geri tepme enerjisi ihmal edildiinde, toplam enerji E0=Ee+Ev olur. Burada Ev, ntrinonun greli enerjisidir. Buna gre Ee ile Ee+dEe arasnda elektron durumlarna bozunum iin toplam gei hz; 2 dR = H fo2 nv E 0 E e n e E e . dE e olur. Burada nv ntrinolarn, ne elektronlarn younluudur. MF uygun ekirdeksel matris eleman (izinli geiin), GF Fermi zayf etkileim 2 2 G F M F sabiti olmak zere, toplam gei hz dR = 3 7 6 S o E e . dE e olur. Burada S0(Ee) lepton 2 c durum younluudur. Dier arpanlar elektron enerjisinden bamszdr. ekirdekteki elektron dalga fonksiyonu nemli olduundan S0(Ee), Sc(Ee)=F(Zd,Ee).So(Ee) eklinde 2 e Z d ,0 dir. e Z d , r deitirilebilir. Burada Zd, rn ekirdein yk, F Z d , E e = e 0,0 ise Zde2/40r Coulomb potansiyelinde elektron dalga fonksiyonudur. Basit bir yaklaklkla, 2 2 Ze F Z , E = = greli olmayan durumda, elde edilir. Burada olup, e 4 0 v 1e 2 elektronlar iin (+), pozitronlar iin (-) iaretlidir, v ise elektron veya pozitronun son enerjisidir. Belli bir izinli bozunum durumunda toplam gei hz, ortalama mr iin 2 2 5 4 1 G F M F m e c = f Z d , E 0 formlyle verilir. Buradaki f(Z, E0) fonksiyonu, tm 3 7 2 elektronlar zerinden integralle bulunur.
1 f Z , E 0 = me c 2

5 E0

mc 2

2 4 1/ 2 E e dE e F Z , E e E 0 E e 2 E 2 e m e c

4) ELEKTRON YAKALANMASI Atomlarla ilgili bir evrede, elektron yakalama yoluyla bozunumu her zaman pozitron yaymyla yar halindedir. Bazen enerji asndan izinli biricik beta bozunumudur. rnein 917f elektron yakalanmas yoluyla, 917F+e- 817O+v eklinde bozunabilir. imdi elektron ve protonun ikisi de balang durumunda bulunduu iin, balang dalga fonksiyonu 0=p(rp)e(re) eklindedir. Elektron byk olaslkla K kabuundadr. Bu dalga fonksiyonlar hidrojen benzeri dalga fonksiyonlardr. Son durunda f=n(rn)v(rv) biimindedir. Basit Fermi kuramna gre, geiin izinli olduu durumlarda, balang ve bitii balayan matris eleman
H fo = GF V 1/ 2 e 0 n r p r . d r =

GF

V 1 / 2 4 0 2

Zm e e 2

3/ 2

MF

olur. Ntrino ktlesi sfr alnarak, elektron yakalanmas iin bozunum hz ,

RK =
2 2 G2 Zme e 2 F M F E v

2 4 c3

yakalanma hznn pozitron yaynm hzna oran, GFden ve ekirdek matris elemanndan 2 3 RK Ev Z 1 = 2 bamsz olup biimindedir. Burada EvEo+mec2 ve 2 R e 137 f Z , E me c d 0
e / 4 0 c 1 / 137 dir.
2

4 0 2

olur. Burada elektron spini dikkate alnmamtr. Elektron

5) NTRNONUN KTLES Standart bileik kuramlarda ntrino ktlesinin sfr olduu varsaylr. Bu varsaym deneysel test etmenin nemi byktr. Birka eV/c2lik sonlu bir ntrino ktlesi bile, rnein kozmolojide, ok nemli sonular sebep olabilir. Sonlu bir ntrino ktlesinin izi, beta bozunumunda en byk enerji yaknnda elektron enerji spektrumunun eklinde kendini 2 2 G F M F gsterir. dR = 3 7 6 S o E e . dE e ifadesine baklarak bu eklin, mv=0 veya mv#0 olup 2 c olmadna duyarl bir biimde bal olduu sylenebilir. Aradaki fark, 1 /2 dR / dE e ifadesinin elektron enerjisine gre Curie izimidir. nk 2 2 1/ 2 F Z d , Ee Ee E2 e m e c

dR denklemi

olur. mv=0 ise izim, E0dan geen (E0-E) dorusudur; mv#0 ise bir eri elde edilir ve en byk enerjideki teet deydir. Bu konuyla ilgili en ok allan bozunum 13H 23He + e- + v +18,6 keV eklinde tirityum bozunumudur. Alnan son veriler ntrino ktlesinin sonlu ve 34 eV/c2 kadar olduunu gstermektedir. 6) FERM VE GAMOW-TELLER ETKLEMELER Beta bozunumunun basit Fermi kuramnda etkileme matris eleman, bir temas etkilemesi olarak yazlmtr. Oysa bu 17F bozunum rneinde, spin etkisi savsanarak, 3 H fo =G F n r e r v r p r . d r eklinde temsil edilebilir. eta bozunumunun tam kuramnda etkilemeye ykl W bozonlar araclk eder. Yani nkleondan ok bir kuarkla etkileim sz konusudur. Basit Fermi kuramnda spin etkilerinin yok saylmas bir eksikliktir. imdi spini de gz nne almalyz. Dalga fonksiyonu proton iin p(rp,msp), ntron iin n(rn,msn) olarak yazlr. Nkleon-W etkilemesiyle ilgili gv bibi bir iftlenim sabiti, lepton-W etkilemesiyle ilgili olarak da gL gibi bir iftlenim sabiti sz konusudur. Bunlarn her ikisi de elektrik yk boyutundadr. W bozonunun ktlesinin byk olmas etkilemeyi ksa eriimli yapar ve denkleme (1/0)(/Mwc)2 arpan getirir. Bu durumda Fermi etkilemesinin etkileme matris elemanna katks, dms spin koordinat eleman olmak 2 1 F H f0 = g v g L zere, n r , m s p r , ms . d 3 r . dms leptonksm olur. Zayf 0 M w c etkilemenin iddeti parantez iindeki lepton ksmnda ierilmitir. Bozunuma sadece Fermi 2 1 etkilemesi katkda bulunuyorsa; , GF=g v g L 0 M 3 M F = yazlabilir. W alannn manyetik benzeri ksm, n r , m s p r , m s d r . dm s toplam lepton asal momentumu olan Jnin j=1 kuantum saysna sahip olduu bir terime

dR / dE e F
2 2 1/ 2 Z d , Ee Ee E2 e me c

1 /2 4 1/ 4 = sabit E 0 E 1 / 2 [ E 0 E e 2 m 2 vc ]

karlk gelir ve bu terim gei matris elemannda Gamow-Teller etkilemesi diye bilinir. Etkileme hamiltoniyeninde .J gibi bir terim bulunur ve gv yerine bir eksensel iftlenim 17 sabiti olan gA gelir. F rneinde Gamow-Teller matris eleman, g A 3 HF G F olur. Eer, f0 = n r , m s . . p r , m s . d r . dm s leptonksm gv gA 3 x y z M GT = tanm yaplr ve j=0 n r , m s p r , m s . d r . dm s = M GT , M GT , M GT gv ile j=1 durumlarna giden izinli bozunumlar zerinden toplam alnrsa, enerjileri E ile E+dE 2 GF x 2 y 2 z 2 M F2M GT M GT M GT ] S c E e dE e arasnda olan elektronlara , dR E e = 7 6[ 2 c eklinde toplam bozunum hz yazlabilir. Bir Fermi geiinde j=0, bir Gamow-Teller geiinde j=0 veya 1 olmaldr. 7) FTLENM SABTLERNN BELRLENMES 14 O 14N + e+ +v bozunumunda, spin ve paritesi 0+ olan rn ekirdein ilk uyarlm durumuna geii %99,7 olaslkla gerekleir. 14O de spin ve paritesi 0+ olup, bu gei izinli bir saf Fermi geiidir. Bu hafif ekirdeklerde gl ekirdek kuvveti ykten bamsz ve Coulomb etkileri zayf olduundan ilk ve son durumlarnn dalga fonksiyonlar ok benzerdir 2 ( M F 2 dir). Enerji E0 =2,32 MeV, Zd=7, f(7, 2,32)=42,8, ortalama mr 0=102 s dir. 3 Buna gre Fermi iftlenim sabitinin deeri G F / c = 1,16x10-5 GeV-2 olur. gA/gv oran, ounlukla serbest bir ntronun mrnden dorudan hesaplanr. Ntronun ve protonun spin durumlar |+1/2<, |+1/2< olduunda matrislerinin zellikleri kullanlarak MF=1 ve MGT=(gA/gv)(0, 0, 1) olduunu syleyebiliriz. Protonun spini |-1/2> ise, MF=0 ve MGT=(gA/gv)(1, i, 0) dr. 2 2 5 4 1 1, 63 [ 1 3 g A / g v ] G F m c = olas tm spin durumlarna toplam bozunum hz ile 3 7 2 e verilir ve llen bozunum hz, gA/gv=1,26 verir. GL ve gv iftlenim sabitleri,; g L = 2sin = w e cos c (1,060,04)e, g v= = (0,730,03)e dir. Burada w Winberg as, c ise Cabibbo 2 2 sin w asdr. Winberg as standart elektrozayf kuramda ortaya kar ve W ve Z bozonlarnn ktlelerine (Mw/MZ)2=cos2w bantsyla baldr. 8) ELEKTRON KUTUPLANMASI Etkileme matris elemannn lepton ksm, bir beta bozunumunda ierilen drt paracn eitli spin ve momentumlar arasnda karlkl asal ilikilere yol aar. Zayf etkilemelerin pariteyi korumayan doas, ak biimde en ok lepton durumlarnda grlr. Tm ntrinolar sol-elli ve tm kart ntrinolar sa-elli dir. v hzyla yaymlanan bir 1 v elektronun sol-elli bir durumda bulunma olasl P L= 1 , sa-elli durumda 2 c P R P L 1 v v = yaymlanma olasl da P R = 1 dr. Dolaysyla, P = yazlabilir 2 c P R P L c (pozitronlar iin P=+v/c dir).

9) GAMA () BOZUNUMU KURAMI

Gama bozunumunda, uyarlm bir durumda bulunan bir ekirdek bir foton yayarak daha alt bir seviyeye iner. Bu bozunum yar-klasik bir yaklamla incelenerek, bozunumun temel zellikleri elde edilebilir. Fotonun elektromanyetik etkilemesinden dolay, Maxwell ve kuantum kuram kullanlabilir. Bir byk V hacmindeki sistem iin, elektrik ve manyetik alanlar; E=E0cos(k.r-w.t), B=B0cos(k.r-w.t) alnabilir. Enerjinin elektrik ve manyetik alanda eit blld varsaylrsa, tek bir foton iin toplam enerji 0E(r)E(r)d3r=(1/2)0E02V, buradan da (1/2)0E02V=w olur. Tipik bozunumunda, w en fazla birka MeVdir. k.rdeki deiim ekirdekte kk olduundan nemsenmeyip, elektrik alann dier terimi alndnda potansiyel enerji -eE.rp=-(e/2)E0.rp.(eiwt+e-iwt) ile verilir. Bu durumda bozunum hz formlndeki matris eleman Rfo=f*(rp)0.d(koordinatlar) biiminde olup, Rfo#0 iken gei elektrik dipol (iftkutup) geiidir. Rfo, sfrdan farkl ve R1+iR2 eklinde karmak bir vektr ise, Rfon k yaynm vektrne dik olmas, yani dzlemde kutuplu bir durum iin E0.Rfo=|E0||Rfo|sin olur. d=sin.d.d kat asyla yaylan fotonlar iin E=w enerjisindeki 2 V V w 2 dk k d = sin . d . d durum younluu, biimindedir. Buna gre 2 3 dE 2 3 c 3 2 2 2 e w 2 2 V R = E R sin 2 . d dr. Ferminin altn kuralna gre gei hz 4 0 fo 2 3 c 3 1 4 e2 w3 = R fo2 bantsna sahip olur. Buran , 10-15 s 3 E 3 4 0 c basamanda bulunur. Rfo integrali; eer 0 ve f ayn pariteli ise sfrdr. Elektrik dipol geii iin bunlar zt pariteli olmaldr. ekirdek ayrca fotonun manyetik alanyla da iftlenir. Bu durumda, basit kabuk modeline gre manyetik moment ilemcisi = N [ g L L g s S ]/ olarak verilir. Burada Ortalama mr ise,
nkleonlar

N=e/2mp eklinde ekirdek manyetonudur. Bu etkilemede gei hzndaki matris eleman Mfo=f*. 0.d(koordinatlar) biiminde olup, Mfo#0 da gei manyetik dipol (iftkutup) 1 4 1 w3 2 = M fo olmaktadr. M sanki-vektr tur. Buna gre ortalama mr M 3 4 0 2 c 3 1 olduundan ancak ler farkl pariteye sahip olduklarnda Mfo#0 dr. o halde elektrik ve manyetik ift kutup geileri karlkl olarak sekindir. Ayn enerjideki manyetik ve elektrik 2 2 2/ 3 2 M1 e 2 c 2 R2 m p c A fm = iftkutup geileri iin ortalama mrler oran; 20A2/3 2 2 E1 M c bulunur. Cos(k.r-w.t) fonksiyonu (k.r)nin kuvvet serisine alm, daha yksek basamaktan elektrik ve manyetik geiler iin matris elemanlarn verir. (kr)nin her kuvveti, parite seim kuralna ek bir -1 arpan, j seim kuralna da bir birimlik ek asal momentum getirir.

10) DNM Uyarlm bir durumdaki bir ekirdek elektromanyetik olarak i dnm yoluyla da bozunur. Bu srete 0(re) durumundaki bir atom elektronu, bozunumda aa kan enerjiyi alr ve balangta bo olan f(re) durumuna uyarlr. Aa kan enerji elektronun balanma enerjisinden bykse, elektron atomun dna atlr ve f(re) yerine yaklak olarak bir dzlem dalga alnabilir. lk ve son durumdaki dalga fonksiyonlar 0=0ek o(re) ve f=fek f(re) olur. elektron ve ekirdek arasndaki etkilemeye gelen balca katk Coulomb enerjisidir. Bu 2 e ek ek .0 0 d 3 r e . d ekkoord durumda gei iin , H f0 = f f protonlar 4 0 r p r e matris elemandr. Bu matris ayn pariteli geilerde (00 ) sfrdan farkldr.

 dnm, fotoelektrik olay, elektron yakalanmas veya dier baz geilerde elektronik kabuklarda her zaman bir boluk meydana gelir. Bu boluk daha d yrngelerden bu i yrngeye bir elektron geiiyle doldurulur ve atom uyarlm i yrnge enerjisini x-nlar yaynlayarak ya da daha dk enerjili kabuktaki elektrona vermek suretiyle bandan atar. Bu ekilde yaynlanan elektronlara Auger elektronlar, bu olaya da je (Auger) olay denir. dnm ekirdeksel, bu olay ise atomik bir olaydr. Auger olay, x-n yaynlanmasnn bir alternatifidir, bir i fotoelektrik olay deildir. Auger elektronu yaynlanmas ile x-n yaynlanmas arasnda bir ekime vardr.

BLM-13 ENERJK PARACIKLARIN MADDELERDEN GE

1) YKL PARACIKLAR nce proton ve alfa parac gibi ykl paracklarn gazlardan geiini gz nne alalm. Enerjileri <10 MeV olan ykl paracklar durumunda enerji kayb iin baskn mekanizma, gaz atomlarnn uyarlmas veya iyonlatrlmasdr. Yk ze, hz v, enerjisi E olan hzl bir parack balangta durgun olan ze ykl ve m R ktleli bir parac gesin. Hzl parack x ekseni boyunca olan balang dorultusundan ok az sapsn. Durgun parack (0,b,0) noktasndan karlama sresince hafife hareket etsin. Borada b uzakl arpma parametresidir. Bu durunda hzl paracn hareket denklemi dP/dt=zeE dir. Durgun paracn manyetik alan ihmal edilebilir. Elektrik alan bileenleri 1 z ' ex 1 z ' eb E x= E y= , 2 2 3 / 2 2 4 0 b x 4 0 b x 2 3 / 2 olur. Buna gre hzl paracn hareket dorultusunda momentum deiimi P x = ze E x dt 0 , enine momentum deiimi ise
P y= ze E y dt =
2

. olur. Buradaki mR, hidrojen atomu hari, dier atom b 2 v 2 mR ekirdeklerinde mR2zmp dir. hzl parack gaz ierisinde dx yolunu aldnda, b ile b+db arasnda ortalama says (/ma)Z2b.db olan elektronlara aktarlan enerji 2 ze Z 1 db d 2 E =4 dx dir. Burada gazn ktle younluu, Z gaz oluturan 4 0 m a v 2 m e b

PT zz ' e 2 E = =2 2m R 4 0

zz ' e 2 2 4 0 bv 1

olur. Hzl paracn kaybettii kinetik enerji de

atomlarn atom numaras, ma atom ktlesidir. Bnin maksimum ve minimum deerleri dE ze 2 Z 1 = 4 L olur. arasnda enerji kaybnn toplam hz (durdurma gc), dx 4 0 m a v 2 m e

Burada L=log(bmax/bmin) dir. Atomlarn ktle numaras maA ise,

2

v2 I c2 olmak zere, elektron ve pozitron dnda dier ykl paracklar iin geerli olan kuantum

olur. Burada D=0,307MeVcm /g dr. Durdurma gc denklemi; L = log

dE Z zc =D L dx A b 2 2 m e v 2

mekaniksel hesap ile Bethe tarafndan belirlenmitir. Burada <I> atom elektronlar zerinden uygun bir ekilde tanmlanan ortalama iyonlama enerjisidir. Hzl paracn ktlesi elektronunkinden bykse momentum merkezinde parack neredeyse durgundur, elektronun hz v, momentumu ise pmev dir. Bu durumda bmin/mev, bmaxv/I alnabilir. Burada =(1-v2/c2)-1/2 grelilik etkisidir. Bethe formln, T hzl paracn kinetik enerjisi olmak zere, T/Mc2nin fonksiyonu olarak, dT/dx=z2F(T/Mc2) eklinde yazlabilir. Madde iinden geen hzl elektron ve pozitronlar iin, ktle merkezi sisteminde momentum dzeltmeleri sz konusudur. Bunun dnda, bu blgede bir baka enerji keybetme mekanizmas vardr: bu, Brehmsstrahlung veya frenleme masdr. Bu olay, ykl bir parack, iinden getii maddenin atomlaryla arparak hzlandnda veya yavaladnda elektromanyetik mann yaylmas yoluyla enerji kaybdr. Bu ma ar elementlerde daha dikkate deerdir. Elektron ve pozitronlar iin enerji kayp hzlarnn oran; Efrenlame/ EiyonlamaT(Z+1,2)/700 dr. Burada T, Mev cinsinden kinetik enerji, Z ise maddenin atom numarasdr. Ktlesi M, balang kinetik enerjisi T0 olan hzl bir paracn durmadan nce gittii ortalama uzunlua paracn eriimi denir. Bir paracn eriim bants,
R T 0 =
T0 0

dT 1 dT Mc = 2 = 2 2 dT / dx z 0 F T / Mc z

T0

T 0 / Mc 2

du olarak verilir. Fu

2) YKL PARACIKLARIN OKLU SAILMASI Hzl parack gittii yol boyunca arpmalar sonucu yolundan sapar. Tek bir pT zz ' e 2 2 arpmada sapma as = ile verilir. Eer sapmalar bir gazdaki gibi p 4 0 bpv geliigzel ise, (i) sayda birka arpmadan sonra enine momentumun kare ortalamas, i 2 p2 T = pT olur. x gibi bir yolda hzl parack, arpma parametreleri b ile db arasnda

4 db x olur. Burada 2 b v bmin ekirdek, bmax ise atom boyutunda olmaldr. Bu durumda db/blog(A0/fm)10 alnabilir 2 p2 x Zz 2 ve x gibi bir yol uzunluunda ortalama kare sapma, T (3cm2g-1MeV2) 2 2 A p pv ile verilir.

olan (/ma)Z2b.db.x kadar ekirdei geer ve

2 p2 t= ma

zZe 2 4 0

3) ENERJK FOTONLAR Enerjik bir foton bir atomla etkiletiinde tamamen sourulur ya da salr. Balangta paralel hale getirilmi bir foton demetinin iddeti bylece azalm olur, buna karlk demetteki bireysel fotonlar zarar grmez. Fotonlarn dorultusuna dik olacak ekilde alan S, kalnl dx olan ince bir madde kesiti olsun. Bu maddenin younluu ve ma ktleli atomlardan olumusa, (ma)Sdx kadar atom ierir. Kesit rerine gelen foton n, kaybolan foton dn ise; (dn/n)=-(/ma)Stopdx/S=-(/ma)topdx ile verilir. Bu denklemin integrali alnrsa, n(x)=n(0)e-x bulunur. Burada =top/ma olup, izgisel incelme katsays diye adlandrlr. i i /ya da ktle incelme katsays denir. Bileikler iin incelme katsays = i top / m a
i

olarak alnabilmektedir. 1 keV-10 MeV aralndaki foton enerjileri iin top balca katk sz konusudur: atomlarda fotoelektrik sourma, Compton etkisi ve ift retimi. Bunlarn bal bolluu enerjiye gre deiir ve bir birleriyle giriim yapmazlar. Bunlar top= a+ Zc+ p eklinde belirtilir. Dk enerjilerde fotoelektrik etki baskndr. Her etki kesitinin de hesab kuantum elektrodinamiinde iyi bir ekilde yaplabilmektedir. Dk enerjilerde c klasik olarak da bulunabilir. Klasik bir gsterimde, elektron gelen elektromanyetik dalgann

frekansyla titreir ve ayn frekansl bir ikincil dalga yayar. Buna gre etkin etki kesiti,
1 = 0,665x10-28 m2=0,665 b dr. frekansa bal olmayan bu snr 2 me c deeri Thomson salmas etki kesiti diye bilinir. Yksek enerjilerde ( w>>mec2 ) kuantum etkileri nemli olur ve Compton-salmas etki kesiti bu deerin altna der. w>2mec21,02 MeV olan foton enerjilerinde ift retimi olanakl hale gelir. Bu sre +(ekirdek) e+ +e+ (ekirdek) eklindedir. Bu olay ar bir ekirdein Coulomb alannda daha kolay gerekleir. p etki kesiti enerjiyle artar ve sonunda ift retimi dier srelerden daha baskn olur. Bu sre, Bremsstrahlungun tersi olarak dikkate alnabilir. 8 e 2 T= 3 4 0

BLM-14 RADYASYON SAYALARI VE KTLE SPEKTROMETRELER

1) SAYA TRLER: A) ELEKTROSKOP: yonlatrc radyasyonlarn tespitinde kullanlan en ilkel aletlerden biridir. Genellikle iki ince altn yapraktan meydana gelir ve bir ykn potansiyelini lmeye yarar. B) YONLAMA ODASI: Bu, iinde dardaki bir voltaj kayna (V) vastasyla yksek potansiyel farkna maruz kalan iki elektrodu bulunan (E,E) ve yaklak atmosfer basncnda bir gazla dolu bulunan bir kutudan yaplmtr. Kutuya giren radyasyon burada iyonlamaya sebep olur ve meydana gelen iyonlar elektrotlarda toplanr. Mevcut radyasyon miktar iyonlama miktaryla orantl olup bir akm lerle (elektrometre) belirlenebilir. Meydana gelen iyon iftleri kolektr (toplayc) deitirir. Bu d devrede bir iyonlama akm meydana getirir, bu ise R direnci zerinde bir potansiyel dmesiyle sonulanr. C) ORANTILI SAYA: Bu saya iyonlama odasnn gelimi eklidir. Orantl sayacn elektrotlarndan biri ii bo bir silindir, dieri ise silindirin iinden geen ve silindir ekseni boyunca uzanan bir teldir. Elektrotlara uygulanan voltaj iyonlama odasndakilere uygulanandan ok daha fazladr. Pulsun bykl belli bir limite kadar artan voltajla artar. Bu noktann altnda puls bykl, paracklarn birincil iyonlama enerjileriyle doru orantldr. D) GEIGER-MLLER SAYACI: bir orantl sayacn elektrotlarna uygulanan voltaj ayet orantllk blgesinin tesine kadar artrlrsa, cihaz bir Geiger-Mller sayac olur. bunda k pulsunun sinyal genlii birincil iyonlamadan bamszdr. Bu nedenle sayataki paracklardan her biri, enerjileri ve sebep olduklar birincil iyonlama miktarlaryla ilikisiz bir ekilde ayn byklkte bir sinyal retir. Bu zellik bu sayac tek paracklarn dedeksiyonu iin uygun klar. ncelemede saymann balad potansiyel farkna eik potansiyeli denir. Keskin bir ykseliten sonra sayma hz, artan voltaja ramen hemen hemen sabit kalr. Bu yass blgeye de plato yada Geiger blgesi denir. Sayacn bu blgede altrlmas ok daha uygundur. E) SS ODASI: Sis odas, daha nce anlatlan sayalardan farkl olarak, ykl paracklarn yolarlnn (yerlerinin) grlmesini salar. Sis odas veya genileme odas C.T.R.Wilson tarafndan kefedilip ilk defa 1912de kullanlmtr. Bunlar sper duygun buharn ykl paracklar zerinde daha abuk younlamas esasna dayanrlar. Sis odasna ilave ksmlar eklenerek daha iyi hale getirilebilirler. rnein genileme olduktan hemen sonra manyetik alan uygulanarak kutuda sapan paracklarn kavis izmesi salanabilir. Sis odasnn zaman hassasl 0,5 s civarndadr.

F) DFZYON ODASI: Sis odasnn hassas zamannn ksal difizyon odasna ihtiya duyulmasna sebep olmutur. Srekli olarak hassa bir oda, 1936 da Langsdorf tarafndan dizayn edilmitir. Bu oda alt ve st levhalara sahiptir olup uygun bir gazla doludur. st levhadaki bir kap oda scaklnda, metil alkol ve hidrojen gibi buhar kolayca younlaabilen bir svyla doludur. Alt levha, metil alkol ve kat CO2 karm vastasyla yaklak -60 C0 ye kadar soutulur. Bylece iki levha arasnda bir scaklk fark meydana gelir. stteki kapta buharlaan svnn buhar aa doru yaylr. Odann alt ksmlarnda dk scaklktan dolay gaz sper doyuma ular ve bu blgeden gemekte olan ykl paracn meydana getirecei iyonlar zerinde younlamalar olur. bu younlama izlerinin hemen fotoraf ekilir. G) KABARCIK ODASI: 1952 ylnda D.A.Glaser tarafndan icat edilmitir. Nasl ki sis odas sper-doygun buharlarn damlack oluturmada kararszlklar esasna gre yaplm, kabarck oralar da sper stlm svlarn kabarck oluturmada kararsz olular esasna gre yaplmlardr. Oda, -246 C0 den -20 C0 ye kadar deien scaklklarda genellikle hidrojen, dteryum, helyum veya zenon gibi bir sv ile doludur. Sv normal kaynama noktasnn stne kadar stlp, d basn uygulanmasyla sv fazda tutulur. ayet sv zerindeki basn aniden kaldrlrsa, kaynama balamadan nce bal olarak uzun bir sre sper stlm sv mevcut olur. bu sre iinde odadan geen ykl paracklar iyonlamaya sebep olur ve paracn yolu boyunca yaklak 10-2 s iinde bu iyonlar zerinde kabarcklar birikir. zlerin fotoraf ekilerek oda iyonlardan temizlenir ve sv kaynamaya balamadan nce basn yeniden artrlr. H) NKLEER EMLSYON: Nkleer emlsiyon levhalarnn kullanlma tarihi 1896da radyoaktivitenin kefine kadar gider. yonlatrc bir radyasyon bir emlsiyondan getii zaman (jelatine sarl) gm halidi grainlarini (taneciklerini) etkiler. Daha sonra fotorafik banyo ilemleri yaplrsa, etkilenen gm halidi grainlari metalik gmnsiyah grainlerine dnr. Etkilenmeyen grainler, emlsiyonun kimyasal olarak sabitletirme banyosunda ilem grmesiyle emlsiyondan atlrlar. Bylece ykl paracn yolunun kalc grnts elde edilir. Bu yollar bir mikroskopla kolayca grlebilir. Emlsiyon levhalar zellikle fiziin yksek enerji alanlarnda kullanlr. I) SNTLASYON SAYACI: Aralarnda sodyum iyodr, sezyum iyodr, antrasin, naftalin ve fenantirinin bulunduu baz maddelere bir tek ykl parack, x-n veya -n arpt zaman, bir k parlts meydana getirirler. Bu gibi maddelere sintilatrler ad verilir. Bu k prltlar elektrik pulslarna dntrlr ve bunlarda (pulslar) ykseltilerek saylabilir. Dedeksiyon ve sayma iin gerekli dzenek bir sintilasyon sayac olarak bilinmektedir. zellikle son zamanlarda zel amal sv sintilatrler kullanlmaktadr. J) KATIHAL SAYACI: Baz yar iletken (veya dielektrik) kristallerin dedektr olarak kullanlmas 1945te P.Van.Heerden ve 1947de D.Woorldridge ve arkadalarnca gelitirildi. Daha sonra yar iletkenler, ykl paracklarn birka yoldan dedeksiyonu iin kullanlagelmitir. N-P bana sahip bir germanyum diyot K.McKay, R.Bomal ve arkadalar tarafndan bir -parac sayac olarak kullanlmtr. Son zamanlarda parack saym iin difze edilmi bal silikon bir saya gelitirilmi ve uygulanmtr. yonlatrc parack Ntipi tabakadan girip deplasman blgesinde durdurulduu zaman serbest elektronlar ve holler oluur. Bunlar karlkl (elektron Pye, holl Nye doru) hareket ederler. Bu ba yamalarnda bir potansiyel dmesine sebep olur ve bu da amplifikatre tanr. Meydana gelen pulsun bykl, parack btn enerjisini deplasman blgesinde kaybettiinde, gelen paracn enerjisiyle orantldr. K) KIVILCIM (SPARK) ODASI: Dier sayalardan farkl olarak, kvlcm odasnn gelitirilmesi bir ok aratrmann sonucudur. Son ekliyle bunun, nkleer fiziin yksek enerji alannda atomalt (subatomic) paracklarn aratrlmas iin faydal olduu ispatlanmtr. lk pratik kvlcm odas 1959da S.Fukui ve S.Miyamoto tarafndan yapld. Kvlcm odas asal bir gaz ile, genellikle neonla, evrili ince metal levhalar serisinden

ibarettir. Levhalar arasnda saylar 6-128e kadar 2-20 cm aralkl deien boluklar vardr. Deiik levhalara 10-15 kV voltaj uygulanr. Ykl bir paracn geii, arkasnda bir iyonlama izi brakr. yonlama yolu boyunca meydana gelen kvlcmlar izin grnmesini salar. yonlar temizlemek iin de her seferinde sabit bir temizleyici alan uygulanr. L) CERENKOV SAYACI: Dielektrik bir ortamda, bu ortamdaki k faz hzndan daha byk bir hzla hareket eden bir paracn grnr blgede ok zayf bir radyasyon verdii 1934te Cerenkov tarafndan gsterildi. Bu radyasyon, doas gerei, Bremsstrahlung radyasyonda olduu gibi fluresanstan da farkldr. Bremsstrahlungtan farkl olarak, materyalin atom numarasna ya da ykl paracn ktlesine bal deildir. cerenkov radyasyonunun yaynlanmas yledir: Hzl-hareketli ykl paracklarla ilgili bir elektromanyetik puls (zamanla deien alan), yolu boyunca bal elektronlarn yerlerini deitirmek suretiyle ortamdaki atomlarn polarizasyonuna sebep olur. Alan tarafndan polarizasyonun zamana gre deiimi, atomlarn elektromanyetik dalgalar yaynlamalarna sebep olurlar. ayet parack yavaa hareket ediyorsa, uzak bir noktaya ulaan radyasyon sndrc olarak giriimde bulununr ve son iddet sfr olur. ayet paracn hz, n faz hzndan byk ise enerji kayb uyumlu olarak yaylr ve uzak bir gzlem noktasndaki son 1 iddet sfr olmayabilir. Uyum iin art Huygens yapsndan, cos = eklinde elde .n edilir. Burada ykl paracn yn ile Cerenkov radyasyonu yn arasndaki a, n ortamn krlma indisi, =v/c dir. Betann minimum deeri min=1/n, tetann maksimum deeri de max=cos-1(1/n) dir. Krlma indisi n=1,5 iin max=480 dir. bylece enerji kayb, ekseni paracn yolu olan yarm a konisinin iinde koherens (uyumlu) bir ekilde yaynlanr. Grnr blgede yaynlanan bu k bir foto oaltc ya da bir fotoraf kaydedici vastasyla kaydedilir. 2) KTLE SPEKTROMETRELER: Ktle spektrometreleri genel olarak, paacklarn (ykl) elektrik ve manyetik alanda sapmalarndan yararlanlarak yaplmtr. lk olarak Thomson iyonlar elektrik ve manyetik alanda saptrarak q/M orann lmtr. zotopik ktle lmede; 1)Pozitif n analizleri, 2)Dempsterin ktle spektrometresi, 3)Matched Doublet Metodu, kullanlr. A)POZTF IIN ANALZ: Bu dzenekte, C katodu ve A anodunun yer ald F iesine bir gaz doldurularak meydana getirilen boalma tpnde katot ve anot arasndaki gazda pozitif iyonlar oluturulur. Yksek potansiyel farkna maruz kalan pozitif iyonlar katoda doru hareket ederler ve dar tpten geen ince bir n olarak ortaya karlar. Pozitif iyon n dar tp ierisinde hem paralel elektrik alan hem de manyetik alan etkisine maruz kalrlar. Buradan geen n bir fotoraf levhas zerine drlr. Levha banyo edilince parabolik izler grlr. Parabol incelenerek yk/ktle oran q/M=z2/ky belirlenir. Burada z,y paracn eksenlerde yapt sapma, k=L2B2/2E eklinde levha boyunu, manyetik alan ve enerjiyi ieren sabittir. B) DEMPSTERN KTLE SPEKTROMETRES: Ktle spektrografnda iyonlar fotoraf levhasna kaydedildii halde bu cihazla iyonlar elektriksel olarak llmektedir. Bu nedenle buna ktle spektrografndan ziyade ktle spektrometresi denir. Bu cihaz daha hassas sonular verir. Pozitif nlar, ya platin eritler zerinde tuzlarn stlmasyla ya da tuzlarn elektronlarla bombardman edilmesiyle elde edilir. Spektrometrenin bir tarafnda meydana getirilen pozitif ykl atomlar, bir potansiyel fark ile hzlandrlp, yarm dairenin S1 deliinden geirilirler. Bu yarm dairede bunlarn hareket yrngelerine dik bir kuvvetli manyetik alan uygulanr. yonlar ember eklinde bklerek dier taraftaki S2 deliinden geerler. Bu delie konulan bir elektrometre ile dedekte edilebilirler. Buna gre q/M=2V/B2R2 olur. Burada V hzlandrma potansiyeli, B manyetik alan, R ember yarapdr.

C) MATCHED DOUBLET METODU: Ktle spetrografiyi kullanarak ktlelerin ok hassas olarak llmesi iin en modern metot Matched metodudur. Bu teknik ayn ktle saysna sahip fakat hafife farkl ktleli iki iyonun ktleleri arasndaki farkn tayinine dayaldr. En iyi sonu iin iki iyon nnn iddetleri eitlenir (matched). Fotoraf levhas zerindeki iki izgi arasndaki mesafe iki iyonun ktleleri arasndaki fark gsterir. Bylece, ayet birinin ktlesi tam olarak biliniyorsa dierinin ktlesi olduka doru olarak tayin edilebilir. D) ELEKTROSTATK SPEKTROMETRELER: Bu spektrometreler dk enerji elektronlar iin yaplmtr. Dk enerjilerde iyi bir yararllk deeri elte etmek mmkndr, ancak yksek enerjilerde (>1,5 MeV) elektronlarn ktlelerindeki deiimler zayf bir odaklamaya sebep olurlar. E) MANYETK SPEKTROMETRELER: Doal radyoaktif elementlerin -n spektrumlarnn ilk analizleri 1919da L.Baeyer ve O.Hahn tarafndan yapld. Elektronlar bir manyetik alan tarafndan saptrlarak bir fotorafik metotla kaydediliyordu. Bir yarm daire odaklama manyetik spektrometrenin gelimi bir ekli 1911de J.Danysz tarafndan dizayn edildi. Bundan sonra bir ok manyetik spektrometre dizayn edildi ve bunlar ekirdek fiziinin dk enerji alanndaki aletle lmlerde nemli yer tuttu. Bu spektrometrelerin bazlarnn teori ve dizaynlar K.Siegbahn tarafndan verilmitir. Farkl tiplerde spektrometreler T/R oranyla belirlenen deer erisi kullanlarak karlatrlr. T geirme katsays, R ise zmedir. T; kaynaktan kan paracklarn toplam saylarnn, dedektr tarafndan tespit edilen kesimidir. R ise, yar maksimum geniliin (E), enerjiye (E) oran (E/E) dr. Grafik genellikle, paracklarn momentumlaryla ilgili Hrye kar elektron says izilerek elde edilir. Enerji rezolsyonu (zme) yerine genellikle Rp=dp/p momentum rezolsyonu kullanlr. beta n spektrumu aadadr. 1)Yar dairesel odaklama spektrometresi, 2) Manyetik mercek spektrometresi, 3)ift odaklama spektrometresi. F) KRSTAL-DFRAKSYON (KIRINIM) SPEKTROMETRES: Bu medot dalga boyunun dorudan llmesini salar. Gama nlar elektromanyetik dalgalar olduklarndan, bunlarn krnmn salamak mmkndr. Krnm as bilinirse gama nnn dalga boyu , Bragg yasasndan 2d.sin=n dan belirlenebilir. Burada d krnm a aral ve n krnm mertebesidir. Bylece dan E=hc/ foton enerjisi hesaplanabilir. Gama-spektrometresi iin, yksek hassasiyetli kristal krnm spektrometreleri J.DuMond ve arkadalar tarafndan gelitirilmitir. Kullanlan alet, bklm bir kristal (yass kuartz) a kullanan, bir geirme tipi spektrometredir. G) FT SPEKTROMETRE: Gama nlar enerjisi arttka, Compton ve fotoelektron tesir kesiti srekli olarak azalrken ft oluun tesir kesiti sratle artar. Bu yzden, 3 Mevden byk enerjili nlarnn enerjilerini lmek iin ift oluumdan faydalanlabilir. Bu amala yaplan spektrometreye ift spektrometre denir. Burada paralel gama nlar ince bir sourucu zerine drlerek elektro-pozitron ifti meydana getirilir. 3 Mevden byk enerjiler iin iftler, aa-yukar ve ileri ynde retilirler. ekil dzlemine dik dzgn manyetik alan uygulanr. Bu elektron ve pozitronlar ycnn her bir tarafna yerletirilen Geiger sayalarndan biri zerine odaklanr. Bu sayalar da bir koinsidans devresine balanr. Bu devre elektron ve pozitronlar e zamanl kaydeder. Elektron ve pozitronun enerjileri bilindiinden, buna durgun ktle enerjileri de ilave edilerek gelen fotonun enerjisi bulunur.

EKRDEK FZ-2 PROBLEMLER

8) 36Li ekirdei, protonlarn 24Hedan, 2 MeVlik bir proton enerjide esnek salmasnda bir rezonans olarak gzkr. Bu rezonansn genilii 0,5 MeV olup spini 3/2 dir. a) 36Linin mr nedir? b) Rezonans enerjisinde etki kesitini tahmin edin.

ZM: a) =/=c/c=197 MeV.fm/ 151x1022 MeV.fm.s-1 =1,3x10-22 s b)Bu rnekte esnek genilik yaklak olarak toplam genilie eittir. nk dier ekirdek tepkimelerini balatmak iin yeterli enerji yoktur. Ntronun spini s1=1/2 ve 24Henin spini s2=0 dr.Dolaysyla Breit-Wigner formlndeki istatistiksel arpan g=(2j+1)/(2s1+1).(2s2+1)= 2 2 2 olur. E enerjisindeki etki kesiti ise E = 2 dr. E=E0 enerjisinde k E E 0 2 2 / 4 (E0)= 8/k2 = 42/mE0 dr. Burada m indirgenmi ktledir. Deerler yerine konulursa (E0) 3,2 b bulunur. 9) a) Kinetik enerjisi T0 (greli deil) olan bir ntron, M ktleli durgun bir ekirdekle esnek olarak arpyor. Ktle merkezi sisteminde salma eynldr. arpmadan sonra ntronun 2 2 M mn T = T ortalama enerjisinin 1 2 0 olduunu gsterin. M m n b) Bir grafit yavalatcnn, say younluu 0,9x1029 ek/m3 olan saf 12C olduunu dnn. 2 MeVden dk ntron enerjikleri iin salma esnek olup etki kesiti yaklak 4,5 bdr. (i) 2 MeV enerjili blnme arpma saysn, (ii) bunun iin gereken zaman bulun. ZM: a) v, laboratuar erevesinde ntron hz ise, K.M erevesindeki hz mn v Mv v = olur. K.M erevesinde ntron, salmayla enerji kaybetmez, fakat M mn M mn as kadar sapt varsaylr. O halde, laboratuar erevesinde eski dorultuda v(mn+Mcos)/ (M+mn) gibi bir dik bileene sahip olacaktr. Sonu, tm alar zerinden ortalama alnarak elde edilir. b) lk enerjisi E0 olan bir ntron N arpmadan sonra ortalama olarak EN=NE0 enerjisine 2 2 M mn =0,86 olur. E0=2 MeV, EN=0,1 eV iin gereken arpma sahip olur, burada = 2 M m n says N110 dur. E enerjili bir ntron iin arpmalar arasndaki ortalama zaman, t =1 / v =1 / 2 E / m n dir, ntronun kaybettii enerji ise E=(1-)Edir. Enerji dE E = 1 2 / m n E 3 / 2 ifadesine yaklatrlarak deiiminin ortalama hz, dt t EN=0,1 eV enerjisine souma iin gereken zaman bulunabilir:
1 t= 1 c

mn c 2

2 E0

EN

2m n c 2 1 3/ 2 E dE 1 c EN

1/ 2

=8x 105 s .

10) Gnein merkezinde kBT=1,3 keV dir ve hidrojenin ktle younluu 5,6x104 kg.m-3 tr. a) Boltzman dalm, birim hacim bana tepkime hz ve ortalama hz-dalm etki kesitini kullanarak; PPI zincirinden g younluuna () olan katky tahmin edin. b) CNO evriminin 12C-p tepkimesi iin S(0)=1,4 keV.bdir. Gnein merkezindeki bir 12c ekirdeinin 13Ne dnmesi iin gereken ortalama sreyi tahmin edin. ZM: a) p=3,4x1031 m-3, 2.e- =2,5x10-4, pp= v pp =1,4x10-49 m3s-1, p-p tepkime hz= (1/2).pp.p2 =8,1x1013 m-3s-1. Her bir p-p tepkimesi 13,1 MeV retir ve bylece yaplan katk =170 W.m-3tr. b) p-12C tepkime hz= p c pcdir ve dolaysyla bir karbon ekirdeinin etkilemesi iin ortalama zaman 1/ p pc 106 yldr. 11) Gne bir ntron yldz olsayd yarap ve ktle younluu ne kadar olurdu?

ZM: Gnein younluu ekirdek maddesinin younluu olarak yani 0=0,17 nkleon.fm-3 alnrsa, ktle younluu m3x1017 kg.m-3 ve yarap r12 km bulunur. 12) K yakalanmasnda 47Be(atom)37Li(atom)+v berilyum kayna durgun olmak zere lityum atomlarnn (ktle 6536 MeV/c2) geri tepme enerjisinin (55,91,0) eV olduu llmtr. ki atom arasndaki ktle fark 0,862 MeV/c2 dir. Bu nedenle ntrino ktlesinin 160 MeV/c2den kk olmas gerektiini gsterin. ZM: Momentum korunumundan pv2c2=pLi2c2=2x6536 MeVx(55,91,0) eV=(0,7307 0,0131 )MeV2 ve enerjinin korunumundan mv2c4=[(0,862)2-(0,73070,0131)] MeV2 2 yazlabilir. Bylece, 0 m v c 160 keV olur. 13) Diilikte 50 keV enerjili x-nlarnn kullanm yaygndr. Dik olarak gelen byle bir mann % 99,9unu souran bir kurun levhann kalnln bulun. (younluk =11,4 g.cm-3). ZM: 50 keVde kurun iin foton etki kesiti baskn olarak sourmadan ileri gelir ve izgisel zayflama katsays 93,2 cm-1dir. x kalnl iin e-x=10-3 ise x=0,76 mm olmaldr. 14) elektrik iftkutup (E1) bozunumunun ortalama mr biliniyorsa, 3 E R f02 1 15 1 denklemi buna karlk gelen R f0 ift kutup = .0, 38 x 10 s E1 1 MeV 1 fm matrisini hesaplamada kullanlabilir. 11beun ilk uyarlm durumu, taban durumuna bir E1 geii ile bozunur. Ortalama mr 1,79x10-13 s ve fotonun enerjisi 0,32 MeVdir. Buna gre R f0 hesaplayn. ZM: Deerler verilen formlde yerine konarak, 11Be bozunumunda R f0 =0,7 fm, bir ekirdek boyutunda bulunur. Bir atomik bozunumda ise R f0 =0,4 A0, bir atom boyutunda bulunur.

Bir

Mehmet TAKAN

KAYNAKLAR:
1) W.N.COTTINGHAM., D.A. GREENWOOD., evirenler: AIKGZ, rfan., YILDIRIM, Serblent., ekirdek Fiziine Giri, Literatr yay, stanbul, 2001. 2) P.ARYA, Atam., eviren: AHN, Yusuf., ekirdek Fiziinin Esaslar, Aktif yay, Erzurum, 1999. 3) BAISER, Arthur., evirenler: ETN, Mustafa., YILDIRIM, Halil., GLSN, Zlkf., ada Fiziin Kavramlar, 2.Bask, .Kitapevi, Diyarbakr, 1989.