BiR iNSAN HAKLARI SORUNU OLARAK: AlK GREVLERi

Murat Sevin
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi

zet
Alk grevleri iki ynden incelenmitir. Ancak bu iki ynn i ie getiini sylemek yanl olmaz. Ilki, bbbi etik dieri tzel yn. Ancak bu iki adan incelenmesine gemeden, alk grevlerinin tarihesi ksaca anlatllIl1.'ibr. Tbbi etik asndan alk grevleri uluslararas ve ulusal belge ve bildirgeler erevesinde ele alnmtr. Iki temel uluslararas bildirge, Tokyo ve Malta Bildirgeleridir. Trkiye'deki mevzuat, bu metinler nda deerlendirilmitir. Tbbi etik tartmalarna yer verilen ilk blmde, alk grevcilerine ve lm orucundakilere nasl yaklalaca, mdahalenit! olanakll, hekim-hasta ve hekim-grevci ilikileri balamnda deerlendirilmitir. Tzel incelemenin yapld ikinci ksmda, kamu tzesi ve zel tzede konuyla ilgili bir dzenleme olup olmad arabnlm, ardndan, anayasal erevede ele alnan alk grevlerinin, yaam hakk ve dnceyi aklama ve yayma hakk balamnda incelenebilecei sonucuna varllIl1.'ibr.

As a Human Rights lssue: Hunger Strikes

Abstracl
Hunger strikes should be examined from two sides-both can be either right, or wrong, or one or the other can be mistaken, depending on the way you look at things. The first side is medical ethics. The second side is legal ethics. We have studied the history of hunger-strikes, both in Turkey, and the world. In the first part of the artiele, hunger strikes (among political prisoners and others), refusing consent to treatment and solution of force-feeding have been examined in the frame of international medical declarations Oike Tokyo and Malta) and national laws. As a consequence, some results have becn reached. All these declarations give importance to, and stress on these two words: PEOPLE'S WILL. The Hippocrates oath, rules and principles of religions, moral rules of society must be evaluated together with the will of the prople. The second part of the artiele examines if there is any provision relating the concept of hunger strikes in Turkish national law, to the Turkish constitution. After that, hunger strikes have been examined in the frame of fundamental rights, especially, the right to Iive and freedom of thought. Artiele 26 of the Constitution of the Turkish Republic is about freedom of expression and dissemination of thought which would be seen rclated to hunger strikes. This artiele says, "Everyone has the right to express and disseminate their thought and opinion by speech, in writing or in pictures or through other media, individually or collectively ... My opinion is, hunger strikes (which are not suicide or euthanasia) would be thought as a way of expressing ideas "through other media".

112 Ankara niversitesi SBF Dergisi.

57-1

Bir nsan Haklar Sorunu Olarak: Alk Grevleri

Giri
Alk grevleri/lm orulan yaklak yz yl nce ortaya kan bir eylem biimidir. Hak arama, istekleri kabul ettirme yntemi olarak kullanld ve insan yaamn ilgilendirdii iin tzenin, tbbn ve hp etiinin (deantoloji) alanna girmektedir. Dolaysyla bu iki alanda da tarhmalara neden olmu, ancak tartmalar daha ok hp etii alannda younlamhr. nk eylemin biimi, nitelii, tarih boyunca kutsallk atfedilen bir deer olan insan yaamn tehdit etmektedir. Doal olarak, hi kimse ve hibir tze dzeni, insann ana rahmine dt andan itibaren sahip olduu yaamn sona erdirilmesi olaslna kaytsz kalamamn. Bu nedenle, intihar, gnll lm (tanazi), alk grevi gibi, insan yaamnn sona ermesi ya da erdirilmesi gibi konular toplumbilim in, tze biliminin, hbbn ilgi alannda olmutur. Bu almann konusu, alk grevi ve onun son aamas olarak kabul edilebilecek lm orularnn incelenmesidir. nceleme, hbbi etik ve tze alarndan yaplacakhr. Konu, ok yn olan kesin yarglara varmann ok zor, ou zaman olanaksz olduu bir alandadr. Yukanda da belirtildii gibi, sorunun odanda insan ve onun sahip olduu en nemli ve temel deer olan 'yaam' vardr. Dolaysyla incelemenin sonunda herhangi bir sonuca ulaamamak kesin yarglara varamamak olasdr; yaamda ve bilimlerin herhangi bir alannda olduu gibi. Bu nedenle, almaya balarken, bir sonuca ulamaktan ok sorunu ortaya koyma, anlamaya alma ve farkl boyutlar olup olamayacan dnme kaygsyla hareket edilmitir. almada, nce ksaca kavram ve konuyla ilgili tarihe anlahlacak, ardndan tbbi etik asndan alk grevleri, hekimlerin tavr, mdahale edilip edilemeyecei ve mdahalenin ekli, uluslararas belgelere ve ulusal dzenlemelere dayanarak tarhlacakhr. Daha sonra sorunun tzel niteliinin incelenmesine geilecektir. Bu ksmda, Trkiye'de farkl tze dallarnn konuya yaklam ksaca anlatldktan sonra, alk grevleri tzel erevede, temel haklar ve zgrlkler ve 'yaam hakk' balamnda ele alnacakhr.

Murat Sevn. Bir Insan Haklar Sorunu Olarak: Alk Grevleri.

113

Alk Grevi, m Orucu

Feyziolu'nun tanmyla alk grevi: .....belirli bir olay, tutumu, davran protesto etmek, eitli istekleri kabul ettirmek ya da savunulan grlere ilgi ekmek amaayla uygulanan ve greve kablanlarn yemek yemeyerek kendilerini a brakmalar esasna dayanan bir yntemdir." (FEYZtoGlU, 1993: 157). Bu ynteme, ounlukla siyasi amalara ulamak iin bavurulmaktadr. Bu nedenle, ou zaman karlabrld intihardan ve aa eken umutsuz hastalar asndan gndeme gelen gnll lmden farkldr. tntiharda ama lmektir. Kii yaamdan umudunu kesmitir ve lmenin tek kar yololduu inanoyla hareket etmektedir. Oysa alk grevi ve lm orularnda amacn bir ideale, istee, toplumun, kamuoyunun dikkatini ekmek, ynetim zerinde bask kurabilmek olduu varsaylr. Yani grevdnin amaa lmek deil, ou zaman daha iyi bir yaam iin gerekli olduuna inand taleplerini kabul ettirebilmektir.1 Bunun iin elinde kalan son koz olduunu varsayd yaamm ne srer. Grevciler, hi kimsenin, bir insann gz gre gre lm karsnda kaytsz kalamayaca inancyla hareket ederler. Gnll lm ise yaama ya da insanca yaama umudu kalmam ve ac eken hastalara uygulanan bir yntemdir. Kii ya da yaknlar, yaama umudu kalmayan ya da bakasna baml kalacak hastalarn 'onuruyla' lme isteine sayg gsterilmesini istemektedir. u anda yalnzca Hollanda'da yasalam olan, ancak ok sayda demokratik lkede hararetle tarblan bu konuya ileride tekrar deinilecektir. Alk grevi gerek intihardan gerekse gnll lmden farkl bir durumdur. Alk grevi yapan kii, amacna ulamak iin en temel gereksinimini yani beslenmeyi terk etmekte ve bu yolla en temel hakk ve dier tm temel haklarmn kaynakland "yaam hakk"ndan, yaamndan vazgemeyi gze alabilmektedir. lm orucu ise alk grevinin. en son aamas olarak deerlendirilebilir. Alk grevi yapan kiiler, grevi genellikle dnml ve belli vitaminlerle, eitli svlar alarak srdrrler. lm orucunda ise kii beslenmeyi tamamen reddetmektedir. Dolaysyla alk grevi insan bedeni ve ruhu zerinde derin izler brakmakla birlikte, lm orucu, braklmad takdirde, sresi kiiden kiiye deise de sonunda lm getirmektedir.

Reyes intihardan fark bir rnekle dile getirmektedir: Intihar eden kii, ya lmek ya da dikkat ekmek istiyordur. Oysa greveinin siyasi bir amac vardr ve bu ama ou zaman daha iyi yaamaktr. "ok sk korunmakta olan. dman mevzilerine kar hcuma geen askerler de yaamlarn tehlikeye atmaktadr. Oyleyse onlarda m intihara eilimlidir?" (REYES, 1988).

114.

Ankara niversitesi SBF Dergisi. 57-1

Alk Grevleri/m Orularnn Balangc ve Bugn

Alk grevleri pek ok lkede, ynetimi protesto etmenin bir araa olarak domutur. Yzylmzda daha ok belli baz siyasi amalara ulamak iin kullanlan bir eylem biimi olmasna karn balangta farklyd. rnein eski alarda Japonya'da, birinin dman belledii kiinin kapsnn nnde oru tutmas, onu aalamak ve zor durumda brakmak iin yaplan bir eylemdi (RATCLIFFE, 1932: 552). Ancak amzda alk grevleri, siyasi amalara ulamak amacyla yaplmtr. Bu dnemde ilk mek bilindii kadanyla arlk Rusyas'nda grlmtr. Srgndekiler ve siyasi hkmller, baskya kar alk grevleri balatmlardr. tk zorla besleme ise, 1889'da Kara Cezaevi'nde kadn grevcller zerinde denenmitir. Alk grevlerinin dnya apnda adn duyurmas ve dikkatleri zerine toplamas, yzyln banda ngiltere'de oy hakk isteyen kadnlann, cezaevinde greve balamasyla gereklemitir.1909'da, Avam Kamaras'nn duvarna Haklar Bildirgesi (Bill of Rights)'nden bir pasaj yazd iin mahkum olan M.Dunlop, siyasi hkml kabul edilmeyince alk grevine balamtr. Hapishane yetkilileri bu silaha hazrlksz yakalanm, mahkum, grevin 91. gnnde serbest braklmtr. Bu eylem, alk grevlerinin, ynetime kar ok gl bir silah olarak kullanlabileceini gsteren ilk nemli deneyim olmutur. Grevcilerin says hzla artnca ynetim, baz dzenlemeler yaparak mahkumiyet sresince hkmllerin hayatta kalmasn salamaya almtr. Eylemci kadnlarn direncini krmak iin gsterili ve lezzetli yemeklerin hcre kaplarna braklmas da dahil her yol denenmi, ancak baanl olunamamtr. 1909 Eyll'nde zorla besleme yntemine bavurulmu, grevcilerin boaz ve burun deliklerinden sokulan borularla gda verilmek istenmi, bunun sonucunda ciddi rahatszlklar ortaya kmtr. Hekimlerin protestosu da bu olaylarla balam, yzn zerinde hekim bu besleme tarzna kar kmtr. Grevler aralklarla srerken, Asquith Hkmeti "Cat and Mouse Act" olarak bilinen (Temporary Discharge for lll-Health Bill) ve idareye alk grevi yapanlan bir iki gnlne serbest brakma yetkisi veren yasay kabul etmitir. Ancak serbest braklanlardan geri dnmeyen ok sayda mahkum olmutur. rnein, grevIerin nclerinden Pankhust on kez serbest braklp tekrar tutuklanmtr. Benzer eylemler yine ayn dnemde rlandal milliyetiler tarafndan da gerekletirilmi, onlar da zorla besleme yntemlerine maruz kalmtr. ABD'de bilinen ilk rnek, 1917'nin Ocak aynda tutuklanan ve cezaevinde alk grevine balayan kadn eylemci, E.Byrne'dr (RATCLIFFE, 1932: 553-554). Bilinen en nl alk grevcisi ise, grevi bir pasif direni yntemi olarak benimseyen ve hibiri yirmi bir gn gemeyen ok sayda alk grevi gerekletirmi olan Gandhi'dir. Alk grevleri, sonraki yllarda da grlmekle birlikte zellikle 1970'li yllirdan itibaren youn olarak tartlmaya balanm, zaman zaman sertleerek

Murat Sevin. Bir Insan Haklar Sorunu Olarak Alk Grevleri. 115

lm orucuna dnm; bununla balantl olarak tm dnyada hekimlerin gndemine girmi ve uluslararas alanda geerli olabilecek tbbi etik kurallar oluturulmaya allmtr. Bu konu aada incelenecektir. Konunun 1970'Ierin banda yeniden ve daha ciddi olarak gndeme gelmesinin nedeni, II. Dnya Sava'nn ardndan insan haklar alannda yaanan gelimelerin etkisi ve grevlerin giderek sertleerek kayplara neden olmaya balamasdr. ngiltere'deki cezaevlerinde alk grevine balayan eylemcilerin gda almay tamamen keserek lm orucuna balamas, lmlerin meydana gelmesi, insan onurunu hie sayarak yaam korumak adna zorla besleme yntemlerine bavurulmas, kamuoyunu ve hekimleri harekete geirmitir.2 1970'Ierden itibaren ngiliz cezaevlerinde lm orular yaanm, 1973 Kasm'nda Brixton Cezaevi'nde rlandal mahkumlarca balatlan grev sekiz ay srm, 1981'de IRA ve INLA'nn 10 yesi, cezaevi koullannn dzeltilmesine ilikin talepleri ngiliz Hkmeti tarafndan kabul edilmedii iin baladklar lm orucu sonucunda yaamlarn yitirmilerdir.3 Grevler ve lm orular sonraki yllarda da devam etmitir. rnein spanya'da Grapo adl terrist rgtn yaklak 50 yesi 1989 ylnda eitli cezaevlerine datlmalarn protesto etmek iin; Gney Afrika'da, yarglanmadan yllarca alkonan yzlerce tutuklu, basknn bitmesi ve yarglanma haklarn kullanabilmek iin alk grevlerine balamlardr.4 Trkiye'de ise alk grevleri yeni olmamakla birlikte, ilk ses getiren alk grevi 12 Eyll'n ardndan Diyarbakr Cezaevi'nde balam, A.Erek, Nisan 1981'de yaamn yitirmitir. Sonraki en byk grev ise 1996 ylnda Buca cezaevindes yaanm ve 12 mahkum yaamn yitirmitir (SOYER, 2000: 6)6. lkemizde 2000 ylnn Kasm aynda, siyasi hkmller arasnda, F tipi cezaevlerini protesto iin yeni bir alk grevi/lm orucu balatlm ve bugne dek krkn zerinde mahkum ve yakn (dandan destek veren greveiler) yaamn yitirmitir.
2 1974'te, Ingiliz hapishanelerinde zorla beslenen rlandal mahkumlarla ilgili olarak, tm hekimleri protestoya davet eden yazs iin bkz. (MOORE, 1974: 737). 3 Sz konusu talepler: 1. Sivil giysiler giyme, 2. Cezaevi ilerini yapmama, ~Di,'r mahkumlarla zgrce iliki kurabilme, 4. Kendi eitici ve yaratc faaliycl,'rin rgtleyebilme, S.H aftada bir kez ziyareti ve koli kabul etmek. 4 Ispanya'daki grevler iin bkz. (AKAL, 1992: 291.292). Gney Afrika'daki grevler ve zorla besleme sorunu iin bkz. (KALK/VERlONA, 1991: 660-6(2). 5 Grevin nedeni, Adalet Bakanl tarafndan, mahkumlann Diyarbakr E tipi ce:;o.aevinden, daha gvenli olmasyla tannan ve hcrelerin yaps nedeniyle "tabutluk" olarak da bilinen Eskiehir Cezaevi'ne nakledilmek istenmesidir. Grevlerle birlikte grmeler de balam ve grmelerin sonunda 102 mahkumun Istanbul ve evresindeki cezaevlerine nakli kabul edilmitir. Grevler sona ermi ancak 12 mahkum yaamn yitirmitir. (BEYMON, 1996: 1109). 6 Bu makale, ITB Trk Tabipler Birlii'nin WEB (http://www.ttb.org.tr) sayfasndan alnmtr. Bundan b6yle bu sayfadan (http://ttb.org.tr) bir alnt yapldnda "ttb sayfas" itxlresiyle yetinilecektir.

116 Ankara niversitesi SBF Dergisi.

57-1

Grld gibi alk grevIerine siyasi amalara ulamann arac olarak bavurulmu, grevlerle birlikte mahkumlan hayatta tutma kaygsyla zorla besleme yntemleri uygulannca, konu tp dnyasnda hararetle tartlmaya balanmtr. Yukarda da belirtildii gibi grevierin, hem tbbi etiin hem de tzenin alanna giren ynleri vardr.

Tbbi Etik Asdan Alk Grevierillm Orulara

Yukarda alk grevinin tanmn verirken, eylemin, greve katlanlarn yemek yemeyerck kendilerini a brakma esasna dayand belirtilmiti. Hekim etii asndan sorun, greveinin beslenmeyi reddetmesi durumunda zorla beslenmenin olanakll asndan tartlmaktadr. Yani grevler, hekimler asndan ok karmak sorun ve sorumluluklan da beraberinde getirmektedir. Hekim, yaamn tehlikeye atan grevanin durumu karsnda seyira kalabilir mi? Eer mdahale etmezse, hasta konumundaki greveinin lmne seyirei kalacaktr. Yaatmaya alrsa, greveinin ikna olmad durumlarda zorla besleme yntemlerine bavuracak, bu kez de hastann kiilik haklarna tecavz etmi olacaktr? stelik meru protesto kanallarnn varolmad baskc dzenlerde, alk grevi mahkum asndan olduka nemli bir g gsterme biimidir ve bu durumlarda hekimler, insani bir giriim olarak mahkumun yaamn kurtarmaktan ok, hkmetin iradesini mahkuma kabul ettirmek gibi bir elikinin iine itilebilirler (ttb sayfas, 2001). Dolaysyla hekimler, alk grevleriyle karlatklarnda alacaklar tavr konusunda baz temel ilkelere gereksinim duymulardr. Bu ilkeler, gerek ulusal gerekse uluslararas alanda zamanla ekillenmitir. Ilkelerin belirlenmesinde nclk eden lke, sorunun tbbi ve tzel alanda en ok tartld ngiltere'dir. Yakn gemie bakacak olursak, rnein yukarda deinilen 1973-74Brixton Cezaevi grevi srasnda Price kardeler, zorla beslcmeye karileri Bakanl aleyhine dava am ve kimsenin zorla beslcnemeyeceini savunmulardr. Bunun zerine ileri Bakan KJenkins Avam Kamaras'nda u aklamay yapmtr: "Doktorun, meslek ahlakna ve greneksel hukuka kar ykmll vardr. Cezaevi uygulamas asndan,
7 Zorla besin vermek iin kullanlan teknikler genellikle irentir. Zorla besin yle verilmektedir: "Azlar bir cerrah aletiyle zorla almakta ve turuncu renkli yal bir hortum boazlanndan aaya itilmektedir. Sonra bir sv kanm ho rtu ma dklmektcdir. Bunu hemen her 7.aman kusma ve mide bulants izlemektedir. Mahkumlan 7.aptetme iini gardiyanlar yapmaktadr." BMA (Ingiliz Tabipler Birlii) (1992), "Medicine Betrayed" (Ihanete Urayan Tp), "Doktorlarn Insan Ilaklar Ihlallerine Kanmas" adyla Cep Kitaplar A.. tarafndan Trke yaynlanan kitabndan alnmtr. Bu kaynak ttb sayfasnda yer almaktadr ve evirenin ad yer almamaktadr. Kitabn aslna ulalamad iin, bu kaynaktan yaplacak alntlar sayfa belirtilmeden verilecektir.

Murat Sevin.

Bir Insan Haklar Sorunu Olarak: Alk Grevleri.

117

mahkum un iradesine karn mahkuma zorla besin vermek gibi bir ykmll yoktur" (ttb sayfas, 2001). Hekimler bu durumda yalnzca mahkum a kaldnda doacak sonular deil, zorla beslendii durumda (zellikle diren gsterirse), doacak tehlikeleri de gz nnde bulundurmaldr. Bu olaylarn ardndan BMA (ngiliz Tabipler Birlii), sonraki yllara byk lde rehber olan u nerileri getirmitir: "Mahkurnun herhangi bir besin almay reddetmesi halinde, hbbi grevlinin ilk yapmas gereken ey, mahkumun rasyonel bir yargda bulunmasn engelleyecek bedensel veya ruhsal bir hastala sahip olmadm tespit etmektir. Tbbi grevli bu konuda bir sonuca vardktan sonra, dardan bir uzmana bavurup grnn doru olup olmadn arahrmaldr. Uzmann, tbbi grevlinin hastalk olmad yolundaki grn onaylamas halinde, mahkuma hbbi bakm ve gzetim verilmeye devam edilecei, isterse yemek alabilecei konusunda aklama yaplmaldr. Mahkuma, uygun ve gerekli olmas halinde, kendisinin cezaevi hastanesine kaldrlabilecei belirtilmelidir. Ancak mahkuma tam olarak aklanmas gereken dier husus da udur. Cezaevindeki hbbi grevlinin suni beslerneye bavurmasn gerektirecek herhangi bir cezaevi kural yoktur. Son olarak, zel istemde bulunmamas halinde, salnda meydana gelebilecek kanlmaz gerilemenin srmesine izin verilebilecei konusunda, ak ve kesin bir ekilde uyarlmaldr" (ttb sayfas, 2001). BMA'nn bu ilke kararlar, konuyla ilgili en nemli uluslararas belgeler olan ve gnmz hekimlerinin de etik alannda bavuru kayna olmay srdren Tokyo ve Malta Bildirgeleri'ndeki ilkelerle byk lde rtmektedir. Uluslararas Belgeler Tokyo Bildirgesi, WMA (Dnya Tabipler Birlii)'nin 1975 ylnn Ekim aynda yaplan 29. Genel Kurul'unda kabul edilmitir. Genel Kurul'un amac, hekimler iin, tutukluluk ve hapis srasndaki ikence ve teki zalimce, insanlk d ya da aalayc ilem ve cezalara ilikin bir klavuz hazrlamakh.B WMA, daha sonra Malta Bildirgesi ile pekitirilecek kararlaryla, hekimler asndan nemli ilkeler saptamhr. Bildirge'nin beinci maddesi alk grevleriyle ilgilidir: "Bir hkml beslenmeyi reddettiinde, eer hekim, beslenmeyi gnll olarak
8 Tbbi etik ilkelerinin hazrlannda somut balang 1974 yldr. 6.11.1974 tarihinde, Birlemi Milletler Genci Kurulu ald 3218 (XXiX) sayl karar ilc Dnya Salk rgt'nden, g7.altna alnan ya da tutuklanan kiileri ikence ve dier kt muamelelerden korumak amacyla bir taslak etik ilkeleri hazrlanmas isteminde bulundu ve Dnya Tp Birlii 10.11.1974'te Tokyo Bildirgesi'ni kabul etti. Ardndan BM Genel Kurulu 18,12,1982'de 37/194 sayl karar ilc de Tokyo Bildirgesi dorultusunda Tbbi Etik I1keleri'ni kabul etmitir, S.Gemalmaz (1993), Ulusalst Insan Haklar Hukukunda Yaam Hakk ve Ikence Yasa. Kavram, IstanbuL, s. 261-283.

118 Ankara niversitesi SBF Dergisi.

57-'

reddetmenin yol aaca sonular zerinde kiinin tam ve doru bir yargya varacak yetenekte olduu kansnda ise, bu kiiyi damardan beslemeyecektir. Hkmlnn byle bir yargya varma yetenei ile ilgili karar, en azndan bir baka bamsz hekimce onaylanmaldr. Beslenmeyi reddetmenin yol aaca sonularn hekim tarafndan hkmlye anlatlmas gerekir." Konuyla ilgili dier temel belge Malta Bildirgesi'dir. Alk greveilerinin salndan sorumlu hekimler iin bir rehber niteliindeki, Alk Greveleri zerine Deklarasyon, Kasm 1991'de Malta'da toplanan, 43. Dnya Tp Kongresi tarafndan kabul edilmitir. Malta Bildirgesi'ne gre: "Hastann kendi kararna sayg gstermek hekimin grevidir. Hekim mdahale etmeden nce hastay bilgilendirerek iznini alr, ancak acil durum ortaya ktnda, hekim, hasta iin en iyi olan yapmak zorundadr" (md./). "Bu eliki zellikle mdahaleyi reddettii konusunda ak bir beyana sahip olan alk greveisi komaya girdiinde ve lmek zereyken ortaya kar. Ahlaki ykmllkleri asndan hekim, hastann iradesine aykr da olsa hastay yaama dndrmek zorundadr; mesleki sorumluluu asndan ise hastann iradesine sayg gstermek durumundadr" (md.). "Mdahale etmek ya da etmemek konusundaki son karar, temel karlar hastann iyilii olmayan nc taraflarn mdahalesi olmakszn hekimine braklmaldr. Gerektiinde hekim, hastaya aka, onun (hastann) tedaviyi reddetme, koma durumuna ilikin olarak, yapay beslenme ve lm riski gibi konulardaki kararn onaylayp onaylamadn belirtmelidir. Eer hekim, hastann reddetme kararn onaylamyorsa, onun baka bir hekim tarafndan takip edilmesini salamaldr" (md.4). "Alk grevi yapan kii bask altnda tutulabilecei ortamlardan korunmaldr. Bu durum onun dier grevcilerden ayrlmasn gerektirebilir" (md.5). Grld gibi, hekimlerin alk grevi yapan kiilere kar nasl tavr almalar gerektii uluslararas alanda saptanmhr. lmek zere olan bir insan karsnda hekimin duyaca vicdani rahatszlk kukusuz herhangi bir belge ya da ilke kararyla alamaz; ancak insan kiiliine sayg esasna dayanan bu ilkeler sayesinde hekimler, en azndan ortak bir davran kalb gelitirme ansna kavumulardr. Konu hakkndaki tarhma ve gelimeler sona ermemitir. rnein Avrupa Konseyi yesi devletlerin imzasna alan ve u ana kadar lS'ten fazla devletin imzalad tnsan Haklar Biyotp Szlemesi (Convention on Hu.man Rights and Biomedieine) de, herhangi bir tbbi mdahalede insan haklar ve insan haysiyetinin korunmasna vurgu yapmaktadr. Szleme'nin beinei maddesine gre; "Salk alannda herhangi bir mdahale ilgili kiinin bu mdahaleye zgrce ve bilgilendirilmi bir ekilde muvaffakat etmesinden sonra yaplabilir. Bu kiiye nceden, mdahalenin amac ve nitelii ile sonular ve tehlikeleri hakknda uygun bilgiler verilecektir. lgili kii muvafakatini her zaman serbeste geri alabilir."

Murat Sevn. Bir Insan Haklar Sorunu Olarak: Alk Grevleri. 119

Sz konusu temel ilkeler Trkiye'de de Tm tarafndan benimsenmitir. Trkiye'de konuyla ilgili tzel metinlere gemeden nce, Tm'nin 10-11 Ekim 1998 tarihindeki Genel Kurul'da kabul ettii Hekimlik Meslek Etii Kurallan'na deinmek te yarar var. Kabul edilen ilkelere gre; "Grevini yerine getirirken, hekimin uymas gereken evrensel tbbi etik ilkeleri, yararllk, zarar vermeme, adalet ve zerklik ilkeleridir" (md.5). "Hekim mesleini uygularken vicdani ve mesleki bilimsel kanaatine gre hareket eder" (md.8). "Hekim hastasnn sal ile ilgili kararlar alrken; bilgilenme hakk, aydnlatlm onam hakk, tedaviyi kabul ya da red hakk, vb. hasta haklarna sayg gstermek zorundadr" (md.21). "Hekim, mwyene ve tedavi olanaklarn bilinli olarak reddeden tutuklu ve hkmllere bu davranlannn sonularnn neler olabileceini aklar. Zorla muayene ve tedavi yolu deneyemez, neremez" (md.36). "Bu kurallarda yer almayan durumlarla karlaldnda, hekim, genel etik ilkelere, ulusal dzenlemelere, uluslararas dzeydeki bildirge ve szleme hkmlerine uyar" (md.45). "Acil durumlar ile, hastann reit olmamas veya bilincinin kapal olduu veya karar veremeyecei durumlarda yasal temsilcinin izni alnr ..."(md,26/2). Grld gibi Tm'nin benimsedii ilkeler demokratik dnyadaki eilime uygundur ve insan kiiliini, iradesini n planda tutmaktadr.9 Mdahale yalnzca, hasta hekimin nne bilinci kapal olarak geldiinde olanakldr; ancak bu durumda yasal temsilcinin izni gereklidir. Bu noktada yle bir sorun yaanabilir: Eer grevci, bilici kapand durumda yine de yaama dndrlrnek istemediini nceden belirtmise, hekim ne yapacaktr? Bu soruya verilecek kesin bir yant olmamakla birlikte, kiilie sayg esas gz nnde bulundurularak bir sonuca varmak olanakldr. Hastann, bilinci kapalyken ne karara vardn salkl bir ekilde saptamak ok zor olduu iin hekim, hastay nce yaama dndrmeli, ardndan a kalmann sonulan hakknda bilgilendirdikten sonra onun verecei karara sayg gstermelidir.lD Tab bir baka sorun da kiinin, iradesini salkl bir ekilde aklayabilecei bir ortamda bulunup bulunmaddr, Tedaviyi reddeden grevcinin, yine 'kiilie sayg ilkesi' gereince bask altnda bulunma olasl olan ortamdan

9 TrB, bu dorultudaki grlerini son olarak 22.12.2000 tarihli bir basn aklamasyla duyurmutur. 10 Ingiltere'de BMA, hastann bilincinin kapal olduu duruma ilikin ayn ynde neri getirmitir: "Bu tr varsaymsal bir durumda doktorun tepkisinin ciddi bir ekilde hasta olan, dolaysyla kendisine soru sorma olana bulunmayan bir hastayla kar karya kald zaman gsterecei tepki gibi olmas gerektiine inanyoruz. Ilayatnl kurtarmak ve yaama dndkten sonra hekime istemlerini iletmesini salamak iin mahkum tedavi edilmelidir." (Ihanete Urayan Tp, ttb sayfas, 2001). Konuyla ilgili bir yasa Mays 1991'de ABD'de kabul edilmitir. Patient Self Dctermination Ada gre, hastaya ya da ailesine, yaam srdrme isteini sormal, hasta karar verebilecek durumda deilse, aile iinde bir oydama olup olmad saptanmal, Etik Kurulu'na danmal, aynca hastaya, bilincini kaybetmeden nce, kendi yerine karar verecek olan saptama hakk tannmal.

120 Ankara niversitesi SBF Dergisi.

57-1

uzaklahnlmas gerekir. Ancak ou zaman bu gereklilik, grevci zerindeki olas basklar nedeniyle yerine getirilerneyebilir. Dolaysyla, kiiyi zgrce karar verebilecei bir ortamda bulundurmak bir zorunluluk olmasna karn, ou zaman kolay baarlamayacak bir itir.1

Trkiye'de Ilgili Tzel Dzenlemeler Trkiye'de hp alanndaki temel Yasa, 1219 sayl 'Tebabet ve uabah San'atlannn Tarz terasna Dair Kanun" (Tp Meslekleri Uygulanmasna Dair Yasa)dur,u Yasa'nn 70.maddesine gre (Trkeletirilmi hali): "hekimler ve di hekimleri, yapacaklan her eit ameliye iin hastann, hasta kk ya da hacir albnda isc, veli ya da vasisinin nceden rzasn alrlar. Byk cerrahi ameliyeler iin bu rzann yazl olmas gereklidir. Veli ya da vasisi olmad ya da bulunamadnda ya da zerinde ameliye yaplacak kii gr belirtecek durumda deil ise, nza koulu aranmaz. Tersine davrananlardan, ilgilinin ikayetine bal olma koulu ile 300 TL'den 6000 TL'ye kadar hafif para cezas alnr." Grld gibi hastann nzasnn aranaca koulu, Yasa ile de hkme balanmhr. Hastann bilincinin kapal olduu durumlarda hekimin yaataca ilkesi isc, yaama dndkten sonra "kiinin iradesinin esas alnaca" kural ile birlikte zaten gnmzde de byk lde kabul grmektedir. Bu konuya yukarda deinilmitir,13 Konuyla ilgili bir baka metin, 3359 sayl Salk Hizmetleri Temel Kanunu'nun 9.maddesinin (c) bendine ve 181 sayl Salk Bakanl'nn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararname'nin 43.maddesine 14 dayanlarak hazrlanan, Salk Bakanl Hasta Haklar Ynebnelii'dir. Ynebneliin 24. ve 25. maddelerine gre; 'Tbbi mdahalelerde hastann nzas gerekir. Hasta kk veya mahcur isc velisinden veya vasisinden izin alnr. Hastann velisinin veya vasisinin olmad veya hazr bulunamad veya hastann ifade gcnn olmad hallerde, mdahalede bulunmak hbben gerekli isc, vdayet ve vesayet alhndaki hastaya hbbi mdahalede bulunulabilmesi; Trk Medeni Kanunu'nun 272'inci ve 431'ina maddeleri uyarnca mahkeme kararna baldr. Kanuni temsiladen veya mahkemeden izin alnmas zaman gerektirecek ve hastaya derhal mdahale edilmedii
11 Yazc, rzadan kuku duyan hekimin her zaman yaamdan yana tavr koyacan, kararn bask altnda verildii kukusu varsa, bu basknn kalkmasnn beklenmesi gerektiini, kalkt anda hastann isteini renip hasta lmekte diretse dahi sonuna kadar yaamaya ikna etmeye alacan savunmaktadr. (YAZCI, 2001 12 RG.14.4.1928-863. 13 Hastann kiiliine, salk ve hayatyla birlikte sayg ilkesi ve hekimin mesleki, vicdani kanaatinin gzetilecei kural, 13.11.1960 tarih ve 4/12578 sayl Tbbi Deontoloji Tz tarafndan da hkme balanmaktadr. RG. 19.2.1960-10436. 14 SHTK, 7.5.1987 tarih ve 3359 say, RG. 15.5.1987-19461. SSYBTGI 1-KHK, 13.12.1983 tarih ve 181 say, RG. 14.12.1983-18251.

M.rat SeYla Bir Insan Haklar Sorunu Olarak: Alk

Grevleri.

121

takdirde hayab veya hayati organlarndan birisi tehdit albna girecek ise, izin am aranmaz ...acil hall er dnda nzamn her zaman geri alnmas mmkndr. Rzann geri alnmas, hastamn tedaviyi reddetmesi anlamna gelir ..." (md.24). "Kanunen zorunlu olan haller dnda ve doabilecek olumsuz sonularn sorumluluu hastaya ait olmak zere; hasta, kendisine uygulanmakta olan tedaviyi reddetmek veya durdurulmasm istemek hakkna sahiptir. Bu halde tedavinin uygulanmasndan doacak sonulann hastaya veya kanuni temsilcilerine veyahut yaknlanna anlatlmas ve bunu gsteren yazl belge alnmas gerekir ..." (md.2S). Salk Bakanl, yaynlad bu ynetmelikle, hastann kiiliine saygy esas alan, aal gelimeye uygun ilkeler benimsediini gstermitir.lS Grevierin Tbb Etik Asndan Deerlendirilmesi zellikle alk grevleri sorununun en ok yaand lke olan ngiltere'de greveilere mdahale sorunu hekimler arasnda hararetle tarblmtr ve halen de tarblmaktadr. rnein mdahaleden yana olan hekimler Hardie ve Reed, alk grevi yapan hastalarla dierleri arasnda bir fark olmadn, siyasi ya da dini grlerin kendilerini etkilememesi gerektiini, etik sorumluluklannn bu deerlerin nnde yer aldn savunmakta, 'yaam iradesi modeli'ni neren ve tedaviyi, kiinin rza ve yeterliliine brakan Annas' bu nedenle eletirmektedirler.16 nanlan gerei kan naklini reddeden Yehova ahitleri ile sradan bir hasta arasnda fark yarablmamal, istena hangi ynde olursa olsun hastay yaatmak iin aba harcanmaldr (HARDlE/REED, 1996: 444). Yazarlara gre, insan yaamnn kutsallna olan inan hekim ahlak, hatta baz tzel dzenlemeler ve mahkeme kararlan da bu dnceyi desteklemektedir. rnein bir dava srasnda yarg Donaldson, tedaviyi reddetme annda, hastann yeterliliinin reddettii eyin nemini kavrayacak dzeyin altnda olmamas gerektiini vurgulambr. Hastamn nzas, eer nzasn sergiledikten sonra durumunda hibir bozulma, deime olmazsa ve bilin kayb yaanmazsa esasbr. Donadson bu durumda iki neri getirmektedir: Eer hastann tedaviyi kabul edip etmedii konusunda bir phe varsa, tedavi edilmelidir ve hekimler zmsz durumlarda mahkemelerin yardmm istemekte tereddt etmemelidirP
15 Yasa ve ynetmelii gz nnde bulundurarak, Yksek Salk uras'nn hbbi etik alanna mdahale eden 21.12.2000 tarihli tavsiye karannn da, gerek yasa gerekse ynetmelie aykn olduu savunulabilir. Daha ok adli konularda (ayn zamanda salkla ilgili Bakanlk kararlar hakknda da) gr belirtmekle grevli olan ve 16 yesinin S'i bakanlk brokrah olan ura, hasta iin lm riski belirdiinde, Anayasa'nn 5. ve 56. maddeleri ve hbbi etik ilkeleri gereince mdahale edilmesi gerektiini nermitir. Bu tavsiye karan kanmca hastann kiiliine sayg ve rzasnn esas olduu ilkesiyle badamamaktadr. 16 Annas'n bu nerisi iin bkz. (ANNAS, 1995: 114-115). 17 Yarg Lord Donaldson'un bu gr, Yasa Komisyonun'da Mental Incapacitiy Bill'n grmeleri srasnda dile getirilmitir.

\,
1

122 Ankara niversitesi SBF Dergisi.

57.1

Grld gibi, kiinin iradesini ikinci plana atarak, mdahaleden yana tavr alanlar da var. Ancak mdahale yanllar, zorla da olsa beslemeyi, yukarda sz edilen belgelere ve ilkelere dayanmaktan ok, dini, vicdani ve ahlaki gerekelerle savunmaktadr. Dini gereke aktr. Tanr'nn verdii can yine Tann alacaktr. Kimsenin yaamna son verme hakk yoktur; nk insan, Tann'nn yeryzndeki suretidir ve yaam ona bahedilmitir. Ahlaki ve vicdani gerekeler ise anlatmaya gerek olmayacak kadar bilinen gerekelerdir. Tbbi itiraz ise hekimlerin meslee balarken ettikleri 'Hipokrat Yemini'ne dayandrlmaktadr. Buna gre hekimler, insan yaamn her durumda savunacaklanna yemin etmitir. Dini gerekeler, kiiden kiiye deiecei iin bu konuda tartmak kanmca pek anlaml olmaz. Vicdan da bir o kadar zneldir. Ancak ahlak ve hekim yemini konularna bir iki cmleyle de olsa deinmek gerekir. ncelikle etik ve ahlak arasnda fark olduu belirtilmeli. Ahlak kurallar, belli bir dnemde geerli, toplumun geneli tarafndan zerinde oydama olduu varsaylan kurallardr; zaman iinde deiebilecei gibi, ayn dnem ve toplumda yaayan herkes tarafndan benimsemeleri de beklenemez. Dolaysyla ahlak kurallar, her ne kadar belli bir dnem iin genel kabul grm 'doru davran' kalplarndan olusa da, iinde 'znellii' banndrmaktadr. Etik szc ise ahlak ile zde deildir. Etik, ahlaki nitelemenin zemedii deerler atmas durumunda, 'iyi', 'doru', 'gzel' ya da 'yanl', 'kt' gibi, davranlara ynelik nitelemeleri zgr sorular sorarak, bir sistemetik izleyerek temellendirmeye ynelip bu sorgulamalar ardndan yargda bulunur (NAMAL, 2001). Dolaysyla etik, sorular sorma, tartma ve ardndan yargya varma esasna dayanr ve bu ynyle felsefenin bir alt disiplinidir. Tbbi etik felsefedeki etie dayanr. Tpta 'ahlakl' olarak nitelenen davranlarn, tp gereinden korkmadan, felsefi adan temeliendirilmesi anlamna gelir; "..bir davrann ahlaki olduunda srar edebilmek iin etik temellendirme arttr. nk yerleik kurallarn tm, znde gerekli, hakl ve kabul edilebilir olmayabilirler" (NAMAL, 2001). Bunun yannda tp etii yalnzca hekimle de snrlandrlamaz. Aksi halde hekim etiinden sz etmek gerekirdi. Tp etii ayn zamanda hasta ve toplumu da kapsar ve yzyllardrsorulan sorulann, yaplan tartmalarn, daha iyiyi bulma abalarnn sonunda olumu bir deerler btndr. Bu nedenle, alk grevleri karsnda tp etii dendiinde, genel kabul grm ve znel ahlaki deerlerin tesinde bir tartma ve oydamadan sz edildiini ve konunun, hekim le birlikte toplumu ve hastay da ilgilendirdiini kabul etmek gerekir.

Mahkumun insanlk haysiyeti ve refahna saygnn gereine, hekimin her durumda "hastas iin en iyiyi" yapma 7,orunluluuna ilikin griiler iin bkz. (REYES, 1988: ttb sayfasnda).

MratSevin. Bir Insan Haklar SOlunu Olarak: Alk Grevleri.

123

Hastann zorla da olsa yaahlmas gerektiini savunan hekimlerin dayanaklarndan bir dieri yukarda da belirtildii gibi Hipokrat Yemini'dir. Hekimler greve balarken ettikleri bu yeminle, insan yaamn her koulda koruyup onu en kutsal deer olarak kabul edeceklerine sz vermektedir. Ancak bu Yemin de tartlmaz deildir ve tm zamanlar iin geerli olamayacan savunanlarn says giderek artmaktadr. Bu konudaki grleri zetleyen Namal'a gre, her durumda Hipokrat Yemini'ne snmak tarhmadan kamak anlamna gelir ve Yemin'e, zaman tanmayan temel ta olarak sarlmak, gncel sorunlar maskelemekten te bir anlam tamaz: 'Tm zamanlar iin geerli bir hekimlik etiinden sz edebilmek iin hekim davrannn binlerce yldan bu yana, aym olaylar karsnda ayn davran sergilemekten ibaret olmas beklenirdi. Hipokrat Yemini'nde kah biimde yasaklanan cerrahi uygulamalar, krtaj ve lmeye yardm... konularnda bugn yemin d davranld hahrlanmaldr. Hipokrat Yemini'nde hekim, hastann iyiliini (solus aegroti) hedef alm, ar hastann yaamnn daha erken sonlanmas ya da krtaj uygulanmas gibi hasta tarafndan dile getirilebilecek olan arzular (volutas aegroti) hedef dnda tutulmutur. Hekim hastasna ramen, onun adna karar verebilen bir konumda grlmtr" (NAMAL, 2001). Hekimin grevi hastasn yaatmakhr. Ancak gnmzde, 'her ne pahasna olursa olsun yaatma' amac da eletirilmekte ve insan kiiliine sayg ilkesi ile hp etii birlikte ele alnmaktadr.1S

Tzel Adan Alk Grevi/m Orulan

Grevlerin tzel nitelii nedir? Grevcilere mdahale edilebilir mi? Kiilerin yaamlarn sona erdirme hakk var m? Devlet insan yaamn korumak ve kiiyi her koulda yaatmak zorunda mdr? Bu sorulara yant verebilmek ve sorunun tzel niteliini deerlendirebilmek iin ncelikle alk grevlerinde hekim tavrn incelemek gerekiyordu. Bu ksmda ise alk grevleri, nce ksaca yasalarmz erevesinde, ardndan anayasal adan ele alnacakhr.

Yze Dzgemiz Asndan Alk GrevI/lm Orular Alk grevi, eylemcinin nihai amac lmek olmasa da sonunda lm riski tayan bir eylem biimidir. Bu nedenle, ncelikle kiinin kendini ldrmesi durumunun yasalarda yer alp almad arahrlmaldr.
TCK (Trk Ceza Kanunu), intihar deil, intihara tevik ve yardm su olarak dzenlemektedir (md.454). ntiharn su olmamasnn nedeni suun pasif ve aktif sujesinin kiide birlemesinin olanakszldr (FEYZtOCLU, 1993: 166).
18 Yakn grler iin bkz. (INCEoGLU, 1999: 170-174).

124 Ankara niversitesi S8F Dergisi.

57-1

lntihar baanl olursa zaten cezalandrmann anlam kalmaz; baansz olduu durumda da kii, hayatta olduu iin cezalandnlmak istenmemitir. Kiinin kendine zarar vermesi, rnein kendini yaralamas vs. gibi durumlar da TCK'de dzenlenmemitir. Bunun tek istisnas 22.5.1930tarih ve 1632 sayl Askeri Ceza Kanunu'nun 79.maddesi hkmdr: 'Kendini askerlie yaramayacak hale getirenlerin cezas' baln tayan maddeye gre, bu kiiler bir seneden be seneye kadar; eer tl her tr askeri amalar iin alma yeteneini ortadan kaldrmsa yedi seneye kadar; fili seferberlikte gerekletirilmise on seneye kadar; dman karsnda yaplmsa lm cezas ile cezalandnlrlar. Soyaslan, herhangi bir yasann alk grevini ya da intihan su olarak dzenlemediini; buna karn, kendini a brakan ve vcudunu tahrip eden kii iin herhangi bir ceza ngrlmemi de olsa, bundan, tzenin bu tr fiilleri onaylad anlamnn karlamayacan savunmaktadr. Kanun bu durumdaki kiiyi, yaama dnd iin cezalandrmak istememitir (SOYASLAN, 1990: 278). Alk grevine mdahale edilip edilemeyecei, ceza hukuku asndan tartlan bir sorundur. Gerek Feyziolu (s.164), gerekse Soyaslan (s.271), alk kala zarar brakaca ve bu anlamda 'meru' kabul edilemeyecei iin mdahalenin tzeye aykn olmayacan savunmaktadrlar. Ancak yazarlar bu sonuca varrken, yukanda incelenen uluslararas ve ulusal metinleri, ilkeleri dikkate almamaktadrIar. Yalnzca, 1928 tarihli Yasa'ya (Tebabet ve uabat San'at1annn Tarz terasna Dair Kanun) gndermede bulunan Feyziolu, kiinin bilindni kaybettii durumda yaatlmaya allaca hkmne vurgu yapmakta; ardndan, bili kaybolmadan da mdahale edilebilmesinin tzel dayanaklann aramaktadr. Yazara gre, kii bilincini kaybetmeden mdahale edilmesi TCK'nin 49.maddesinde dzenlenen (3.bend) 'zaruret hali' hukuka uygunluk nedeninden yararlanamaz. nk zaruret halinin sz konusu olabilmesi iin gereken iki kouldan biri, 'failin tehlikeye neden olmam masum nc bir kiiye zarar vermi olmasdr.' Oysa grevde, kii tehlikeye kendisi neden olmutur (FEyztoGLU, 1993: 166).19 Feyziolu'na gre, "...Grevdnin kendi vcut btnlne zarar vermesi onun bir hakk olmadna, baka bir ifadeyle, vcut btnlne zarar veren alk grevi eylemi 'haksz' olduuna ve mdahale edilmedii takdirde vcut btnlnn zarar grecek olmas, grevanin kendisine kar balatt haksz taarruzun derhal defedilmesi gereini ortaya koyduuna gre, alk grevine mdahale eden kii bakas iin meru mdafaa hukuka uygunluk sebebinden yararlanmaldr" (FEYZtoCLU, 1993: 166-167). Soyaslan da, alk grevi yapan kiinin hayat tehlikeye girdii andan itibaren vcut btnlne zarar verir durumda olduundan, yaplacak mdahalenin ceza hukuku asndan hukuka uygun olacan savunmaktadr (SOYASLAN, 1990:277-280).
19 kinci koul; fai1in tehlikeye bilerek mahal vermemi olmasdr.

rAufat Bevl Bir Insan Haklar Sorunu Olarak: Alk Grevleri.

125

Soyaslan, alk grevine mdahaleyi arlkl olarak zel hukuk asndan ele almaktadr. zel hukuk da kimsenin kendi hayabna kymasm onaylamamaktadr. Kii baz konularda kendi bedeni zerinde mutlak hakka sahiptir. Ancak ne kendi vcut btnlne zarar verebilir ne de bakasnn zarar vermesine izin verebilir; ancak bedeni zerinde salk nedeniyle tasarruf yetkisine sahiptir. Yazara gre, "...zel hukuka gre yaam hakk kiilii, maddi manevi varl gelitirme anlamnda bir hak olup lm hakkm da kapsamaz. nk yaam kiilie bal, temel, vazgeilmez bir haktr" (SOYASLAN,1990: 27S).Yani kii, salk iin diyet yaparsa bu bir hak, ancak lmne neden olacak ekilde oru tutarsa hak deildir. Bu nedenle nc kiilerin mdahalesi bu kiileri 'ztrar hali'ne (zorunluluk hali) sokar. Mdahaleciler, alk grevine son vermekle Borlar Kanunu'nun S2.maddesine uygun olarak, toplumun greveinin zerindeki hakkn, kiinin yaama hakkn korumu olurlar. Yine yazara gre, greveinin zorla beslemeye direnmesi, mdahaleciyi meru mdafaa haline koyar (SOYASLAN, 1990: 276). Grld gibi Soyaslan da konuyu, genel kabul gren 'kiinin kendine zarar verme hakk yoktur' ilkesi erevesinde ele alarak; tbbi etii, ilgili yasa ve ynetmelikleri, uluslararas belgeleri vs. gz nnde bulundurmayan zmlemeler yapmtr. Yazarlar sorunu idare hukuku asndan ele almtr. Gerek cezaevi personeli gerekse hekimlerinin, alk grevindeki mahkumun yaamndan (bu sorun kukusuz cezaevindeki grevciler asndan geerlidir) sorumlu olduklanm savunmaktadrlar. Eer idare mdahaleyi emrederse Feyziolu'na gre bu emir tzeye uygun saylmaldr. Hekim emri kabul etmezse, grevi ihmalden sorumlu tutulur (FEYZtOCLU, 1993: 167). Soyaslan da, cezaevi personelinin hkmlnn yaamndan sorumlu olduunu, alk grevi sonucu bir kiinin yaamna zarar gelmesi veya lmesi halinde, cezaevi personelinin ar hizmet kusurunun ortaya kacan ve idarenin bundan sorumlu olacam savunmaktadr. Bu durumda idare, greveinin miraslanna tazminat demek zorunda kalr (SOY ASLAN, 1990: 276). Alk grevlerinden doan zararlardan idarenin sorumlu olaca gr ancak idarenin/hekimlerin mdahale zorunluluu benimsendii takdirde kabul edilebilir. Grevdnin, iradesine ramen zorla beslenmesinin -belli durumlar dnda- olanakszl yukanda yeterince anlatld kansndaym. Dolaysyla, idarenin sorumluluu ilkesi de bu balamda yeniden dnlmelidir. Br Temel Hak Olarak Alk GrevI/m Orucu Alk grevlerinin anayasal nitelii konusunda neler sylenebilir? Soyaslan'n Feyziolu tarafndan da paylalan dncesine gre -alk grevi, bugnn demokratik liberal dnyasnda kii hak ve zgrlklerin korunmas iin bavurulan yollardan birisidir. "...Trk hukuk dzeni tarafndan

126 Ankara niversitesi SBF Dergisi.

57-1

tannm olan ...hukuki teminatlarn dnda hukuk d veya politik hukuka uygun baka teminatlar da vardr. Bunlar, kiinin idare tarafndan verilen emirlere uymay reddi, baskya kar direnme, ihtilal, iddet hareketlerine bavurma, toplu grev, alk grevi yapmalar gibi, iddet ieren veya iermeyen yollardr" (SOYASLAN, 1990: 269). ou zaman, grn kabul ettirmek ve kamuoyunun dikkatini ekmek iin eylemdIerin elindeki son koz olarak kald ve grevdlerin, bu yolla isteklerini duyurma, yayma ve kabul ettirme olanana kavutuu gz nnde bulundurulursa, alk grevinin temel haklar balamnda ele alnmas gerektii sylenebilir. Bu nedenle alk grevi, ncelikle dnceleri aklama ve yayma zgrl, ardndan yaam hakk ve direnme hakk, son olarak bir hakkn ktye kullanmas erevesinde irdelenecektir.

Dnceyi Aklama ve Yayma zgrl

1982 Anayasas'nn 'dnceyi aklama ve yayma hrriyeti' baln tayan 26.maddesine gre, "Herkes, dnce ve kanaatlerini sz, yaz, resim veya baka yollarla tek bana veya toplu olarak aklama ve yayma hakkna sahiptir" (1. fkra). Alk grevleri de 'baka yollarla' dnceyi aklama ve yayma yollarndan biri olarak kabul edilebilir. Ancak bu hakkn, yine 26. maddeden kaynaklanan zel ve Anayasa'nn 13. maddesinden kaynaklanan genel snrlar vardr. Anayasa'nn 26. maddesine gre, bu hrriyetlerin kullanlmas, sularn nlenmesi, sulularn cezalandrlmas. .. amalaryla snrlanabilir.20 Genel snrlama gerekeleri ise, Anayasa'nn 13. maddesiyle hkme balanmbr. Bu madde, 3.10.2001 gn ve 4709 sayl Yasa'nn ikinci maddesiyle deitirilmitir. Maddenin deiiklikten nceki halinde yer alan, 'kamu dzeni, genel asayi ve kamu yarar, genel ahlak, genel salk' gerekeleri, kammca bu hakk snrlama amacyla kullanlamayacak gerekelerdi. nk, snrlama iin ncelikle, grevlerin bu ilkeleri zedeledii kantlanmalyd. Oysa mahkemelerce ve doktrinde bu kavramlarn aa kavuturulmas iin yaplan tanmlar gz nnde bulundurulursa, grevlere bunlardan herhangi birine dayanarak mdahale edilemeyecei sylenebilir. Alk grevi bir ana caddede, trafii keserek yaplyorsa burada kamu dzeninin; ya da grevciler eylemlerini kamuya ak bir yerde plak yapyarlarsa genel ahlakn ihlalinden sz edilebilir. Bunlar verilebilecek u rneklerdir ve bu durumlarda dahi sz konusu ilkeleri ihlal eden eyin, eylemin gerekletirilme ekli olaca sylenebilir. Yani kamu dzenini ihlal eden davran, dnceyi aklama ve yayma hakknn alk grevi yntemiyle kullanlmas deil, bu eylemin caddenin ortasnda ya da plak yaplmasdr.
20 1961 Anayasas'nda, dnce zgrln nedenlerine yer verilmemiti. dzenleyen 2D.maddede, zel snrlama

Mrat sevl Bir Insan Haklar Sorunu Olarak: Alk Grevleri.

127

Maddenin yeni haliyle bu tarhma gereksiz hale gelmitir. nk yeni 13. maddeye gre, 'Temel hak ve hrriyetler, zlerine dokunulmakszn yalmzca Anayasamn ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilir. Bu snrlamalar, Anayasann szne ve ruhuna, demokratik toplum dzeninin ve laik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk ilkesine aykn olamaz". Bu haliyle madde, yukarda belirtilen genel snrlama nedenlerinden temizlenmitir. Dolaysyla, bundan byle, dnceyi aklama ve yayma hrriyetinin snr, ilgili maddedeki (26. madde) nedenlerden biri olabilecek ve bu snrlama da ancak yasayla yaplabilecektir. Bu yasa, bir hak ve zgrln zne dokunamayacak ve snrlamada lllk ilkesine uyulacakbr. Sonu olarak, alk grevinin anayasal adan dnceleri aklamann bir yolu olduu, gerek Anayasa'mn 26 maddesindeki zel smrlamalann gerek deiiklikten nceki ve sonraki haliyle 13. maddenin, alk grevlerine mdahale amaoyla kullanlamayaca savunulabilir (bu tartmann, olaan dnemler iin yapld, bu nedenle Anayasa'nn 15. maddesinin gz nnde bulundurulmad belirtilmelidir).

Yaam Hakk
Anayasa'mn 17.maddesine gre, "Herkes, yaama, maddi ve manevi varln koruma ve gelitirme hakkna sahiptir. Tbbi zorunluluklar ve kanunda yazl haller dnda, kiinin vcut btnlne dokunulamaz, rzas olmadan bilimsel ve tbbi deneylere tabi tutulamaz. Kimseye ikence ve eziyet yaplamaz; kimse insan haysiyetiyle badamayan bir cezaya veya muameleye tabi tutulamaz ...." (1.,2.,3.fk.). Kii yaama hakkn doumdan itibaren kazamr. lmn de yaam gibi bir hak olarak kabul edilip edilemeyecei sorusuna ise, doktrinde hemen her zaman 'hayr' yamt verilmektedir. rnein Soyaslan'a gre lm, bir hak olarak kabul edilemez: "..Kiinin kendi kendini ldrme hakkmn tannmas kiinin kii olmak itibariyle bal bana bir deer olduunu inkar etmek demektir. Bu nedenle alk grevi yaparak kiinin kendi kendisini lme terk etmesi kabul edilemez, nk yaama hakk kiinin kii olmasna bal vazgeemeyecei bir temel haktr. Aynca bu hak, kiinin ailesi ve topluma kar dev ve sorumluluklarm da ierir (SOYASLAN, 1993: 163). Yazar Anayasa'nn 'temel hak ve hrriyetlerin nitelii'nin dzenlendii 12.maddesine dayanmaktadr. Buna gre, temel hak ve zgrlkler, dokunulmaz, devredilmez ve vazgeilmezdir ve bu hak ve hrriyetler kiinin, topluma, ailesine ve dier kiilere kar dev ve sorumluluklarn da ierir. Ancak, vazgeilmez bir hak olan yaam hakknn, kiinin topluma ve ailesine kar borcunu da ierir ekilde yorumlanmas eletiriye aktr.2l Sabuncu'nun da vurgulad gibi, insan
21 rnein Feyziolu, kiinin topluma kar sorumluluklan olduunu, bu nedenle yaam zerinde mutlak bir tasarruf yetkisi olamayacan savunmaktadr (FEyz~LU, 1993: 163).

128 Ankara niversitesi SBF Dergisi.

57-1

toplumsal bir varlk olduuna gre insan haklan kanlmaz olarak, "toplumsal anlamda insan" kavramna dayanacakbr. Yani her insamn, ayn zamanda iinde yaad topluma kar da sorumluluklan vardr. Sabuncu, 12.maddenin ikinci fkrasm da bu adan ele alyor. Yazar'a gre, ....Anayasamz hak ve zgrlk kavrarn1an ile dev ve sorumluluk kavramlan arasnda, doalolarak varolan balanby bir kez daha vurgulam. olmaktadr." Ancak Sabuncu hemen ardndan bireylerin sorumsuz davramlanmn, ynetimlere insan hak ve zgrlklerini kstlama hakkm da vermeyeceini belirtmektedir (SABUNCU, 2001: 4344). Dolaysyla, kii ailesine ve topluma kar sorumsuzca da davransa, temel haklanndan yararlanmay srdrecektir. Yukanda da belirtildii gibi doktrindeki genel kabul, yaam hakknn 'lm hakkn' iermeyecei ve byle bir haktan sz edilemeyecei ynndedir. Akllolu'na gre; ....Kii haklan balamndaki temel haklar ve kiilik haklan bakmndan 'vazgeme yasa' mutlak bir anlam tar. Baka bir anlabmla yaama hakk, insan onuru, saygnl gibi kii haklanndan veya kiilikle skca bal haklardan nce ya da sonra vazgeilmesi ya da sonra vazgei1mesi/feragat edilmesi mmkn veya geerli deildir" (AKILLlOCLU, 1993:17). Sava da, yaam hakk konusundaki kapsaml almasnda benzer grleri farkl boyutlanyla ileri srmektedir. Sava, intihar konusuna deinirken, intihann nedenlerini bilimin inceleyeceini ancak, hukuk biliminin de intihara ilgisiz davranamayacan, nk yaamn, "feragat edilemeyecek bir bireysel kiilik hakk" olduunu savunmaktadr. Savo'ya gre hukukun diyebilecei budur, ekleyebilecei de udur: ....Birey insanlndan vazgeemeyccei gibi, intihar gibi bir eylemle, 'kiiliinden' toptan feragat da edemez. Kendini ldrme, hukuksal kiiliinden 'feragattir'. Hibir hukuk kural ona 'cevaz' veremez (SAVe, 1997: 2-3). Sava, yaam hakkmn, kiinin beden btnlnn korunmas n kouluna bal olduunu, bu korumann, kiinin kendisine, nc kiilere ve devlete kar olmas gerektiini u sabrlarla dile getirmektedir: .....kiinin kendisi bile, kendi beden btnlne zarar verici, bylece ilk yararn (menfaatini) bozucu eylemlerde bulunamaz ...Bu, yaam hakkndan feragat (vazgemek) demek olur ...byle bir vazgeme ve nza da sz konusu olamaz (SAVCI, 1980: 18-19). Bu nedenle, pozitif hukuk insann kendisini ldrmesini dzenleyemese de en azndan konuya olumsuz bir tavr taknrnaldr. nk kii, hukuk dzeni tarafndan kendisine tannan temel haklardan yararlanabilmek iin ncelikle tm bu haklann z olan yaam hakkna sahip olmaldr.22
22 Savc. yaam hakkmn yaamsalln vurguladktan sonra, devletin yaatmaclk grevinden sz etmektedir. Aslnda yaam hakk JeHinek'in snflandrmas gz nnde bulundurulursa, bir "negatif stat hakk"dr. Yani devletin karmamas gereken, dokunulmadnda varolabilecek bir hakhr. Ancak yaam hakk bir yandan da devlete baz ykmllkler getirmektedir. "Uzun sre, bireysel kiilik haklar. devleti yalnzca edilgen klc; ancak ekonomik, sosyal haklarda aktif klc saylrd... Bireysel kiilik

Murat sevin. Bir Insan Haklar Sorunu Olarak: Alk Grevleri.

129

Temelde benzer kan bugn de hakim olmakla birlikte, zellikle gnll lm konusundaki tarhmalann geldii nokta, bu yargy da tarhlmaz olmaktan karmtr. Gnll lm yukanda da anlatld gibi, yaama umudu kalmam aa eken hastalar asndan geerlidir.23 Gnll lm gnmzde pek ok demokratik lke tartmakla birlikte, yalnzca Hollanda'da yasalamhr (Nisan 2001'de). Trkiye'de de yasa ddr. Aolu'na gre, doktorluk mesleinin verdii ykmllk gerei, hastaya zorunlu, ivedi durumlarda yardm etmeyerek lmne sebep olan doktor, kasten adam ldrme suunu ilemi saylr (TCK, md.448) (AloGLU, 1982: 42). Gnll lm asl konumuz olmad iin aynnhya girilmeyecektir. Ancak, gnmzde yaam hakknn tarhlabilir olduunu kavramak iin konuyla ilgili bir iki rnek vermek yerinde olabilir. nceolu, ABD'de, zellikle pasif gnll lme (tedavinin istek zerine terk edildii durum) jzin veren kararlardan rnekler vermektedir (INCEoGLU, 1999: 112 vd.). lllinois Yksek Mahkemesi, Yehova ahitleriyle ilgili karannda, bir Yehova ahidi'nin dini nedenlerle kan naklini reddetme hakkn tanmhr.24 Bu kararda, kiinin din zgrl, yaama hakk karsnda daha stn tutulmutur. Mahkeme, ilgili kiinin inanlan bize aklszca, delice ya da komik grnse de, kii, olas sonulan tam olarak bilerek tedaviyi reddediyorsa, topluma bir zarar olmad srece mdahale edilmemesi gerektii sonucuna varm; ancak bu hakkn, toplum sal, refah ya da ahlakna ynelik ak ve mevcut tehlike oluturmamas gerektiini de vurgulamhr.25 Bir dier rnek de Kaliforniya Yksek Mahkemesi'nin pasif tanaziyi onaylar yndeki karandr. 28 yandaki davaa, yaamn bakalarna baml geirmek istemedii iin hastanede a braklarak lmek isteini bildirmi, yarg srednin sonunda Mahkeme, mahremiyet hakkn gz nnde bulundurarak, hastann istemedii beslenme tpnden kurtulmaya hakk olduuna karar vermitir. Mahkeme aka kiinin lme hakk olduunu sylememi ancak, sonunda lm olsa da hastann tedaviyi reddetme hakk olduuna karar vermitir.26 Kaliforniya Yksek Mahkemesi u gnlerde de benzer bir davaya bakmakta ve
haklar da aslnda Devleti aktif klcdr" (SAVCI, 1980: 79). Yaatrnaclk kuralna aada sonu blmnde yeniden deinilecektir. Erou\'a gre, bir olayn gnll lm olarak nitelendirilebilmesi iin u eleri iermesi gereklidir: "1. Bilinen saalhm (tedavi) yntemlerine gre kurtulu umudu kalmam bir sayrlk; 2. Sayrya dayanlmaz gelen bir ac dzeyi; 3. SayrlUn yaamna son verilmesini aka istemesi; 4. Yaama son verme eyleminin sorumlu hekimce gerekletirilmesi." (ERoGVL, 1993: 49). Yehova ahitleri 1874'te ABD'de, T.Russel tarafndan kurulan ve Kutsal Kitap'n gerein tek kayna olduuna, eytan ile Yehova arasndaki sava Yehova'nn kazanacana ve sa'nn krallnn kurulacana inananlarn dinsel grubudur. Trkiye'de 19SO'lerde ortaya kmlardr ve saylar tahminen 1000 civarndadr. (Byk Larousse, C.24: 12485). In Re Estate of Brooks Karar, 205 N.E. 2d442 (1965), (INCEoGLV, iinde:124). Bouvia karar, (INCEoGLV, iinde: 186-188).

23

24

25 26

130 Ankara niversitesi SBF Dergisi.

57.1

R.Wendland'n, bir kazada yaralanp bitkisel yaama giren kocasnn yaatlmas abasndan vazgeilmesi talebini incelemektedirP Grld gibi kiilerin lm hakk konusunda verilen yarg kararlan yaam hakk/lm hakk tartmasnda yeni kaplar amaktadr. zellikle Yehova ahiUeri konusu son derece arpodr.28 nk kabul edilmelidir ki, siyasi gr ve idealler de dini inan gibi kii hak ve zgrlklerindendir ve biri dierinden daha 'temel' deildir. Dolaysyla dini inanlar nedeniyle bir kiiye yaam zerinde karar verme hakk tannyorsa, ayn hakkn dier temel haklar asndan da tannmas gerektii sylenebilir.

Direnme Hakk
Temel haklar balamnda son olarak, alk grevlerinin bir eylem biimi olarak 'direnme hakk' erevesinde deerlendirilip deerlendirilemeyecei konusuna deinilecektir.29 Direnme hakk pozitif tzeye, Amerikan ve Fransz devrimleriyle girmi, yaklak iki yz yldr insan haklaryla ilgili ok sayda belgede yer almtr. rnein, 1776 Amerikan Bamszlk Bildirgesi, 1789 Fransz Insan ve Yurtta Haklar Bildirgesi, 1948 BM nsan Haklar Evrensel Bildirgesi vb. direnme hakkna yer vermitir. nsan Haklar Bildirgesi'nin Balang'nda, "..nsann zulm ve baskya kar son are olarak ayaklanmamaya mecbur kalmamas iin insan haklarnn bir hukuk rejimi ilc korunmas temel bir zorunluluk olduuna gre ..." szleri yer almaktadr. Bildirgeyi hazrlayanlar direnme hakkn son are olarak kabul etmitir.30 Direnme hakk dncesi Trkiye'de ilk kez 1961 Anayasas'nn Balang'nda 27 Mays darbesinin gerekesi olarak yer almtr.
27 http://www.cnn.com/2001 /LAW /05/31 /Life.support.aplindex.htmI/31 Mays 2001. 28 Bu konu lkemizde de tartlmaktadr: eY ALKUT, 1988: 155-163). 29 Direnme hakk, Eski Yunan'da rnekleri grlmekle birlikte, bir siyasal gr olarak ilk kez Ortaa Hristiyan felsefesinde gndeme gelmitir. ada direnme hakknn savunucusu ise j.Locke'dur. acl doktrinde direnme hakk ilkeselolarak kabul grmekteyse de ierii konusunda fakl grler ileri srlmektedir. Kapani'ye gre, baz hukukular (Duguit gibi), direnme hakkn tamamen tze erevesinde bir sorun olarak ele almhr. Bu ya7.arlara gre direnme hakk, zgrlklerin korunmasndaki tzel yollardan biridir. Bask yoluna sapan iktidan devirmek fertler bakmndan tamamen meru ve tzeye uygundur. Burdeau'ya gre, "..bu hak, tekilatlanmam hukuki meyyidelerin ilernemesi halinde bavurulacak tekilatlanmam bir meyyidedir." Baz yazarlarsa (Barthelemy, Duez, Waline, Loliiard gibi), direnmenin tzel planda ele alnamayacan, pozitif tzenin bunu ngrp dzenleyemeyeceini savunmaktadrlar (KAPAN!, 1981:309). 30 Frarsa'da da 19.4.1946 tarihli Anayasa Tasars direnme hakkn kabul ediyordu. Bu Anayasa rcferandumla reddedilmitir. Ancak gerek 1946, gerekse 1958 Anayasalan temel haklar bakmndan 1789 Bildirgesi'ne gnderme yapmaktadrlar. Bu Bildirge yrrlkteki Anayasa tarafndan da tannd iin, direnme hakknn dolayl olarak 1958 Anayasas tarafndan da kabul edildii sylenebilir (KAPAN!, 1989:309).

Murat sevin. Bir Insan Haklar Sorunu Olarak: Alk Grevleri.

131

Direnme hakk, her ne kadar baz temel metinlerde yer alsa da, pratik deeri olmayan bir varsaymdr. zellikle aktif direnme zaten bir devrim ya da isyan durumunda ortaya kar. Dolaysyla, bu durumda direnen ya baans1Z, ya da iktidar olacakhr. Direnmenin baarl ya da baarsz olmas ise hakllk ya da hakszlk deil, g sorunudur. Bu nedenle daha ok simgesel, platonik bir anlam tar. Ancak Gandhi rneinde olduu gibi, pasif direnme, Kapani'nin deyiiyle, "..bask yollarna sapmakla beraber hi deilse asgari bir dnce ve hareket serbestliine yer veren, insan kiiliine az da olsa bir deer tanyan ve dnya kamuoyunun tepkileri karsnda az ok duyarllk gsteren rejimierde uygulanma imkanlanna sahip olabilir" (KAPAN, 1989: 314). Pasif direnmenin baanl olabilmesi iin siyasal dizgenin asgari dzeyde de olsa temel demokratik kurallara dayal olmas gerekir. Buradan hareketle, alk grevlerinin de bir tr pasif direnme yntemi olduu ileri srlebilir. Ancak bunun kabul edilebilmesi iin, kanmca tm tzel yollann denenmi olmas ve baskya kar koymann baka yolunun kalmamas gerekir. Dolaysyla her alk grevi eylemi, direnme hakk asndan ayr ayr deerlendirilmeye muhtahr. Yine de, direnme hakknn simgesel ve yneticilere uyan anlam tamasndan te, tzel bir anlam ve ilevi olmadn kabul etmekte yarar var.

Bir Temel Hakkn Ktye Kullanlmas

Tzel adan zerinde durulacak son soru, alk grevinin bir temel hakkn ktye kullanlmas olup olmaddr. spanya'da Grapo'nun dzenledii alk grevleri srasnda konu hakknda gr bildiren spanyol anayasa hukukusu M. Aparicio, siyasi amala yaplan grevin, bir temel hakkn ktye kullanlmas olduunu savunmutur. Aparicio'ya gre kstl kiilerin kendi yaamlar konusunda karar verme haklan yoktur ve devletin grevi onlarn yaam ve saln korumakhr. Oysa devletin, greveinin yaamn onun bamsz iradesine kar koruma ykmll yoktur. Ancak Yazar bu savn, kiinin niyeti kendini ldrmekse, geerli olabileceini savunmaktadr. Belirli haklarn, o haklarn ieriiyle ilgisi olmayan amalar ardnda kullanlmas durumunda temel haklarn ktye kullanlmas sz konusudur ve bu durumda zorla besleme yntemine de bavurulabilir (AKAL,
1992: 293).

31 Kabolu'na gre, "...zgrln ktye kullalUlmasl, kiinin, onu amacndan saptrp hedefine aykn alana yneItmesi anndan itibaren ortaya kar. Ktye kullanma lt, bakasna 7.arar verme niyeti deil, fakat meru bir karn yokluu ve bir hakka zglenen amacn yadsmasdr" (KABoGLU, 19%: 60).

132 Ankara niversitesi SBF Dergisi.

57-1

Temel hak ve zgrlklerin ktye kullanlmas konusu 1982 Anayasas'nn 14. maddesinde yer almaktadr.31 Buna gre, Anayasa'daki zgrlklerden hibiri devletin temel ilkelerini ykmak ve Anayasa'daki temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmak iin kullanlamaz. Buradan hareketle, yukanda 26. madde kapsamnda deerlendirilen alk grevlerinin, dier bir temel hak olan yaam hakkn ortadan kaldrma amacna yneldii eletirisi yaplabilir. tk bakta hakllk pay var gibi grnmekle birlikte kanmca burada zerinde durulmas gereken nokta, alk grevlerinin gerekten bu amaca ynelip ynelmediidir. Eer alk grevinin, 26. madde kapsamnda deerlendirilebilecek bir temel hak olduu ve amaon aslolarak 'lmek' olmad kabul edilirse -ki bu almada edilmitir- eylemin yneldii amaan 'yaam hakkn' ortadan kaldrmak olmad, dolaysyla bir temel hakkn ktye kullanlmasnn sz konusu olamayaca da kabul edilebilir. Grevd, amaann lmek deil, kan naklini reddeden Yehova ahidi ya da kanserli gsn yitirmemek iin ameliyah reddeden bir hastann durumunda olduu gibi, daha iyi bir yaam olduunu ileri srmektedir. Ancak rnein, bir kii alk grevini cezaevinden cezasn tamamlamadan kmak iin yaparsa, bu durumda hakkn ktye kullanlmasndan sz edilebilir. Bu nedenle grevlerin, amalan gz nnde bulundurularak her durumda yeniden deerlendirilmesi gerekir. Bu deerlendirme mahkemelerce yaplabilir. Dolaysyla, amaa gz nnde bulundurulduunda, temel hakkn ktye kullanlmas olarak deerlendirilebilecek bir greve yaplacak mdahalenin, temel hakkn snrlanmas hatta durdurulmas olaca akbr. Oysa bilindii gibi temel haklarn snrlanmas ya da durdurulmas belli ltlere balanmhr ve byle bir mdahale sz konusu ltlerle (yasallk, lllk, demokratik toplum dzeninin gerekleri...) badamayacakhr.32

Sonu
almada alk grevIerine farkl alardan yaklalmaya allm ve ksaca u sonulara ulalmhr. Alk greveilerine kar takmlacak hekim tavn konusunda aal eilim, 'kiinin iradesine sayg'dr. almann ilk ksmnda uluslararas ve ulusal belgeler gz nnde bulundurularak yaplan aklamalar bu konuyu akla kavuturmutur. Konunun tzel adan incelendii ikinci ksmda ise alk grevi, dnceleri aklama ve yayma amacyla bavurulabilecek yollardan biri olarak
32 Temel haklarn snrlanmas ile ilgili aynnth bilgi iin bkz. (SACLAM, 1982: 141-184).

Murat Sevl Bir Ins(j1 Haklar Sorunu Olarak: Alk Grevleri.

133

ele alnmtr. Kukusuz tercih edilecek bir yololduu sylenemez. Grevler, kamuoyunu rahatsz edebilir, vicdanlan yaralayabilir. Ancak eylemin yneldii amaan bu olduu unutulmamaldr. ABD Yksek Mahkemesi'ne gre, "... dnceleri aklama zgrlnn bir ilevi tartmaya yol amaktr. Dnce aklamas bir huzursuzluk, kurulu dzenin koullanndan bir honutsuzluk yaratt, hatta kiileri bir kzgnla srkledii zaman amaana en iyi biimde hizmet etmi olur. Dnce aklamas ounlukla kkrta ve uyanadr, bir fikrin kabul edilmesi iin alrken, nyarglara saldrabilir ve ok sarsa etkiler yaratabilir, (bu nedenle) ... toplumu rahatsz ve huzursuz klmann ok tesinde ciddi ve somut bir ktln ak ve somut tehlikesi kant1anmadka sansr ve ceza karsnda korunmutur" (ILAL, 1987: 67). Rahatszlk verme olasl, dnceleri aklama ve yayma zgrln n doasndadr. Mdahale ak ve yakn tehlike' lt gz nnde bulundurularak yaplabilir. Aksi halde mdahale, bir temel hakkn kullanlmasn olanaksz hale getirmi olur. Bu almada alk grevleri, dnceyi aklama ve yayma yoHanndan biri olarak kabul edilmitir. Anayasa'ya gre 'yaam hakk', dokunulmaz ve devredilmez haklardandr. lm, henz hibir tze dzeni tarafndan 'hak' olarak tannmamtr. Dnceyi aklama yollanndan biri olarak tanmlanabilecek alk grevlerinin, anayasa ile gvenceye alnm olan yaam hakkn zedeleyip zedelemedii sorusunun yantna ulaabilmenin yolu ise, 'nasl bir yaam hakk' sorusunu yantlamaktan gemektedir. Yant; olumlu, olumsuz ve aktif stat haklan eklinde snflandnlsa da temel hak ve zgrlklerin bir btn olduu dncesinde yatmaktadr. Yaam hakk yukanda da belirtildii gibi, bir negatif stat hakkdr, ancak dokunulmadnda varolabilir. Dier temel haklarla birlikte dnldnde, Sava'nn deyiiyle 'devletin yaatmaetlk grevi' sz konusu olacaktr. Sava'ya , gre yaatmaclk kuraln devlete ykledii devler unlardr: 1. Bireyin, beden btnl ve sal iinde dnyaya gelmesini salamak. 2. Yaamn, fizik, biyolojik, moral, enteHektel bir btnlk iinde srmesini salamak. 3. Sefaletten, gereksinmeden, ekonomik adan gelecek kaygsndan kurtulmay salamak. Yine devlet, kiilere gvenlik iinde yaadklan duygusunu da verebilmelidir ki, bunun koulu, devletin hukuka ballnn salanabilmesiir: "... yaatmaclk kuram, Devlet iin, zdekscl olarak rgtlenme zorunluluu yaratr; yaam tm tehlikelerden kurtulmu klacak olan, bugnn iindeki ve yannki btn yaam kayg ve kukulannn silinmiliini verecek olan bir rgtlenmedir bu ... Buna artk, 'gvence' denmektedir" (SAVCI, 1980: 93). Kanmca yaam hakk, ancak dier temel haklarla birlikte dnldne anlaml olur. Hibir dizge 'l canlar' zerine kurulamayacandan, yaam 33 hakkn, 'kiinin hayatta kalma' hakkna indirgememek gerekir.
33 Ayn yndeki gr iin aynca bkz. (TEZ, 1990: 31 vd.).

134 Ankara niversitesi SBF Dergisi.

57-1

Yukanda deinilen, kiinin iinde yaad topluma kar sorumluluu olduu sav da ancak bu ekilde anlam kazanr. nsan Haklan Evrensel Bildirgesi'ne gre, kiinin, kiiliinin serbest ve tam gelimesi, iinde yaad toplumda olanakldr ve kiinin bu topluma kar grevleri vardr (md. 29). Soysal'a gre bunun nemi uradadr: Eer toplumdan deer gryorsa, o toplum kendisini gelitirmesine izin veriyor ve olanak salyorsa, kiinin o topluma kar devi vardr. Yani, "... toplum bedava dev isteyemez" (SOYSAL,
1987: 49).

Dolaysyla devlet, yurttalarm eitim hakkn, dncesini ifade etme hakkn, rgtlenme hakkn ve dier tm temel haklamU gzetmeH, insan haklanna 'dayanan' demokratik bir tze devleti olmaldr ki, yurttalardan topluma kar sorumluluk bekleyebilsin. nsan haklarna dayanan devlet yerine, Soysal'n betimlemesiyle, 'insan haklarna saygl, yani grnce selam veren' devlet yaps korunduu ve toplum, bireylere kar grevlerini savsaklad srece, yurttan yaamda kalmas, onun yalnzca 'nefes almas' anlamna gelecektir. Yaam hakknn vazgeilmezlii ve devredilemezHi ilkeleri, ancak 'insanca bir yaam' adna savunulabilir.

Kaynaka
AKAl, C. Bal (1992), 'Ispanya'da Alk Grevlerinin DogurduQu Sorunlar,'

Ayumer!um, 2/19: 291-295.

AKIWOOlU, ANNAS,

Tekin (1993), (1995), (1980),

Temel Haklar IJe Zgrlkler (Ankara:

Strikes,'

A.O. SBF, Imaj Yaynclk).

George

'Hunger

British Medical Journal, V. 3J i: i J4-115.

Faklteler Matb<as). Olga 1109. Matb<es).

ARMAAN, AlOOlU, BEYNON,

Servet

Temel Haklar IJe OdeIJler (Istanbul:

etln (1982), J. (1996),

DokIDrlaTlflHukuki IJe Ceai Sorumluluu (Ankara:

Strke In Trklsh Prlsons,' The Lance!, C. 348:

'Hunger

Byk Larousse (Istanbul:

EROOUl, Cem (1993),

Milllyet Gazetecilik Hakk,'

A.. Yaynlar,

C. 24: 12485. 47.56. 157.168.

'lm

A.O. S8F Deyisi. 48/1-4:

FEYZlOOlU, GEMALMAZ,

Metln (1993), Semih Kavram (I 993),

'Alk Grevi,'

A.O. H.F. Deyisi, 43/1-4:

Ulusalst Insan Haklari Hukukunda

Yaam Hakk e Ikence Yasa (Istanbul:

Yaynlar). A. (1996), 'Hunger strlkers should be treated Ilke other patlenis who reluse consent to

HARDIE, T.J. / REED, treatment.' lLAL, Ersan (1987), Kararlar,' NCEOOLU, KABOOlU, KALK, W.J

British Medical Journal, C. 3 i 2: 444.

'Dnceyi Anayasa Aklama zgrlQ, YIQnsal Iletllm Aralar ve Anayasa Mahkemesi

Yargs. C.3: 6 1-72.

Ayrnt). Ala, 3. Bask). ol Voluntary Total Fastlng Among Polltlcal

Sibel (J 999), brahim (I 996),

Olme Hakk (Istanbul:

Ozgrlkler Hukuku (Istanbul:

Y. (1991), 'Hospltal Management

/ VERIEVA, Prlsoners,'

The Lance!, C. 337: 660.662.

Murat Sevin. Bir Insan Haklar SOlunu Olarak: Alk Grevleri. 135

KAPANI, Muncl (1981). MOORE. M. (1974), NAMAL Ann (2001),

Kamu Hrriy"lleri (Ankara: A.. H.F. Yaynlar. 6. &.1).

The Lance!. C.348: 737.

"Force Feedlng of Prlsoner.,' "Etik ml Etlkllik "Maltrealment ml?,'

Bilim ve Teknik. 13 Ocak. Series Resean::h in Legal Medicine, C.19.

REYES, Herman (1988). RATCUFFE. SABUNCU. S.K. (1932). Yavuz (2001).

and Torture,'

"Hunger Strike,"

Erteydopaedia of The Social Sciences, 7: 552.

Anayasaya Giri (Ankara: Imaj Yaynclk, 7. Ba5l). Temel Haklann Snrlanmas

ue C>-L (Ankara: A.. SBF In.an Haklan Merkezi

SALAY. Faz i (1982). Yaynlar. SAVCI. Bahri (1977). SAVCI. Bahri (1980),

No.4). "Yaam Hakkndan Dogan Sorunlar,'

Aa. SBF Dergisi. 32/1-4: .22.

Yaam Hakkup. Boyutlan (Ankara: A.. SBF Yaynlar).

"Hak ve zgrluk "Trk Hukuk Kavram,"

SENCER. Muzaffer (1992), SOYASLAN. Dogan

TODA1 Dergisi. 14: 3.12.

Grevi Yapanlara Mdahale Sorunu,'

(1990).

DOzeni ve Alk

Yargtay

Dergisi, 16/1-4: 269.280.

SOYER. Ata (2000), "Alk Grevlerl/lum Orular,"

Toplum ue fkkim

6.
Nitelilli,' Anayasa

SOYSAL. Mmtaz (1987). 37.49. TEZl. ErdO!lan (1990), YALKUT.

"In.an Haklar Asndan Temel Hak ve zgrlklerin

Yargs, 3:

"Trkiye'de

Siyasal Dnce ve rgtlenme Ka ra rla r Illnda Yehova ahitleri,"

zgrlull,'

Anayasa

Yargs. 7: 31.46.

Necdet ( 1988). "Yargtay

Adalet Dergisi, 2: 155.163.

. 2oo1.

http://www.cnn.com/2ool/LAW/05/31/Ufe.support.aplindex.htmlj31.Mayi http://www.ttb.org.tr